Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyati

9.3. «Kodeks kumanikus» - qipshaqlar so`zligi
Orta Aziya xaliqlari arasinda og`uz-qipshaq tili a`debiy tildin` payda boliwina tiykar salg`ani
siyaqli, bul u`lkenin` xaliqlarinin` payda boliwinda qipshaqlardin` qa`wimlik birligi ha`m qipshaq tili
ta`sirinin` u`lken bolg`anin da umitpawimiz kerek. Sebebi, XIII a`sirdin` o`zinde-aq tu`rki tilinin` en`
basli bo`legi bolip ol qaraqalpaq ha`m qazaq tilinin` qa`liplesiwine tiykarg`i o`zek bolip. Sonin`
menen birlikte o`zbek tilinin` de en` basli dialektlerinin` biri edi. Bilayinsha qarag`anda sol waqittag`i
a`debiy tildin` o`zi de og`uz-qipshaq ha`m qarluq-qipshaq tilleri tiykarinda payda boldi.
Demek bul da`wir ushin qipshaq tili ha`m estelikleri ayriqsha a`hmiyetke iye. O`ytkeni
qaraqalpaq, qazaq, ha`m o`zbeklerdin` ko`pshilik bo`legi qipshaq birlespesinde bolg`an. Sonin` ushin
da Qipshaq da`wirinin` estelikleri de bul konferentsiyag`a qatnasqan xaliqlardin` ortaq mu`lki bolip
qaladi.
Sol jag`inan qarag`anda XIII a`sirden qalg`an miyras qipshaqlar so`zligi «Kodeks Kumanikus»
u`lken a`hmiyetke iye.
9.4. «Kodeks kumanikus»tin` tu`p nusqasi ha`m ol boyinsha izertlew jumislar ju`rgizgen
ilimpazlar
Bul kitaptin` tu`p nusqasi XIII a`sirde Gota shrifti menen ko`shirlgen bolip, Venetsiyanin`
Mark a`wliye kitapxanasinda saqlanbaqta. Oni bul kitapxanag`a XIV a`sirde jasag`an, ati pu`tkil
du`n`yag`a belgili Italiyanin` talantli shayiri F.Petrarka 1362-jili siyliqqa bergen. Egerde Ptrarkanin`
ko`p g`ana shig`is ellerinde elshi bolip islegenin esapqa alsaq, og`an bul kitapti sol ellerdegi
danishpan doslarinin` biri siyliqqa bergen. Petrarkanin` o`zi XIV a`sirde jasag`an bolsa da, kitaptin`
ko`shirilgen da`wiri XIII a`sir dep uqtiriladi.
«Kodeks Kumanikus» sonnan to`rt a`sir keyin g`ana batis alimlarinin` qa`lemine ilindi. XVIII
a`sirde bul haqqinda Leybnits, Datil Kornides, Genrix Klaport ha`m tag`i basqalar bul qoljazba
haqqinda ilimiy izertlew jumislarin alip bardi.
Venger alimi Geza Kun 1880-jili «Kodeks Kumanikus»ti latin tiline awdarip, Budapesht
qalasinda baspadan shig`ardi. Bunnan keyin bul ma`sele menen ko`rnekli rus tyurkologi V.Radlov
shug`illandi.
Batis alimlarinan Karl Grenbek qoljazbanin` tu`p nusqasin Kopengagende bastirip shig`ardi.
Q942-jili ol tap usi kitap tiykarinda qipshaqsha-nemisshe so`zlik du`shdi. Rumin alimi Vladimir
Drimba tiykag`i nusqag`a tayana otirip, 1937-jili «Kuman tilinin` sintaksisi» dep atalg`an kitabin
jazdi.
Bunnan keiyn bul ma`sele menen qazaq. o`zbek ha`m qaraqalpaq alimlari ken`nen shug`illanip
kiyatir. «Kodeks kumanikus»ti izertlewshilerdin` ha`mmesi de bul miynet negizinen qipshaq tili
- 46 -