Pedagogika tariyxı

So’g’d yozma yodgorliklari orasida «Eski xatlar» deb yuritiladigan va V.B.Xenning
tomonidan aniqlangan qimmatli manbalar bor. Bu manbada Dunxuan shaxri (Sharqiy Turkiston) da
yashagan so’g’dlik tijorat axl, savdo axlining Samarqandga – o’z ona yurtiga yozgan shaxsiy
xatlaridir.
Imperator Yan Di (619-617) ning elchisi Vey Tszi hisobotlarida ham Samarandda ta’limtarbiya
hakida ma’:lumotlar mavjud. « Axolisi – savdogarlardir, o’g’il bola besh yoshga to’lar ekan,
unga savod o’rgata boshlaydilar; o’qishni o’rganishi bilan savdo ishlariga o’rgata boshlaydilar».
Boshqa bir xitoy tarixchisi Syuan:-Tszin esa samarkand axolisini axloqiy va xulq-odob qoidalariga
rioya etishda boshqalarga o’rnak bo’lganligi aytib o’tilgan.
Shuning bilan birga eng qadimgi davrlarda ta’:lim-tarbiyaga oid qimmatli ma’:lumotlarni
biz xalq ogzaki ijodi namunalari – afsonalar, kaxramonlik eposlari, qo’shiqlar, maqol va iboralarda
ko’ramiz. Chunki xalq donishmandlilining ko’zgusi bo’lgan xalq og’zaki ijodida xalq
pedagogikasiga xos bo’lgan tarbiya tajribalari umumlashgandir.
Miflar asosida yaratilgan afsonalar qaxramonlik eposlar uchun zamin tayorladi.Bu
kaxramonlik eposlarda vatan va erkinlikka bolgan muxabbat, uz yurti va jonajon qabilasi uchun
jonini fido etish, shon-sharaf. Or-nomus uchun kurash tuyg’ulari ifodalanadi. Polienning «Harbiy
hiylalar» asari bunga misol bo’la oladi va bu xislatlarning hammasi Saksfar, Omart, To’maris,
Shiroklarning qaxramonliklarida erkin o’z ifodasini topgan
4.Ma’lumki, Markaziy Osiyo xududida qadim-qadimdan turli dinlar, diniy aqidalar bo’ldi.
Ularda axolining ijtimoiy-madaniy xayoti, turmush tarzi va an:a’nalari ma’lum o’lchovga solindi va
belgilandi.
Bunday dinlardan eng qadimiysi va eng mashxuri zardushtlik dini va ta’limotidir.
Zardushtlik dinining muqaddas kitobi bo’lmish «Avesto» qadimgi Turon zaminida buyuk
madaniyat va ma’rifat hamda xalq pedagogikasi mavjudligiga erkin dalildir.
« Eng mo’tabar kadimgi qo’lyozmalar «Avesto»ning yaratilganiga 3000 yil bo’layapti,-deydi
prezident I.Karimov ,- bu nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oralig’ida, mana shu
zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlarga qoldirgan ma’naviy, tarixiy
merosdir. «Avesto» ayni zamonda bu qadim o’lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviyat, buyuk
madaniyat bo’lganidan dalolat beruchi tarixiy xujjatdirki, uni hech inkor etolmaydi».
Zardushtiylik dining asoschisi Zardusht atalmish buyuk tarixiy shaxs hisoblanib sharqning
faylasufi, notig’i, shoiri, donishmandi bulgan. U miloddan oldin Ua’a’ asrda yashagan, Xorazm
hokimligiga qarashli chorvachilik bilan shug’ullangan Spitama urug’idan bo’lgan. Otasi Paurashpa,
onasini esa Dugdova deb atashgan. Zardusht bolaligidan ot, tuya boqish bilan shugullangan,
favqulodda qobiliyat va qudrat sohibi bo’lgan chorvador qavmlarning urf-odatlarini, dinuudumlarini
o’rgangan.
Maa’lumki ota-bobolarimiz turli dinlarga, ko’p xudolarga topinganlar,ularga bog’liq rasmrusmlarni
bajarganlar. Ana shunday rasmlardan biri qabilaning o’z xudosiga qurbonlik qilish
bo’lgan. Zardusht bu qurbonlik natijasida mollarning soni kamayib ketayotganidan aziyat chekadi
va buning natijasida qabilalar o’rtasidagi nizolar ko’pxudolikning natijasi ekanligini sezadi
Zardusht 20 yoshida o’zining nor tuyasiga minib, (Zardusht – sariq tuya sohibi) qishloqma-qishloq
, shaxarma-shaxar kezadi, yakkaxudolik g’oyasini targib kiladi; o’n yildan keyin yagona xudo –
Axuramazdani kashf etadi. Zardusht ilgari surgan g’oyaning negizini ikki narsa: mutloq g’oya -
Xurmuzning yakkayu-yagonaligini tan olish; yaxshilik bilan yomonlik, rostguylik va elgonchilik;
zulmat bilan nur urtasidagi doimiy kurash hakidagi ta:limot va borliqni ikkiga bo’lib qarash
dualistik sodiqlik tashkil etadi.
«Avesto» sof diniy kitob bo’lmay, ijtimoiy-falsafiy, madaniy, adabiy-tarixiy qimmatga ega
bo’lgan nodir qomusiy yodgorlikdir.
Abu Rayxon Beruniy «Avesto» ning vatani haqida gapirib, uni Ozarbayjonda paydo
bo’lgan deydi va «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida zardushtni soxta payg’ambarlar
ro’yxatida keltiradi va bu dinni Xuroson, Fors, Iroq, Musul, Balxdan tortib, Suriya erlarigacha
tarqalganini aytadi. Asarda tasvirlangan «Ayriana Vayjo» degan mamlakat Xorazm bo’lishi
mumkin va «Muqaddas olov» birinichi bo’lib shu o’lkada yoqilgani va Axura Mazda Zardushtga