uliuma jer bilimi kk

18
emes al shetlerinde jag`alardin qasinda yamasa ataw dizbeklerinin` qasinda jaylasadi. Materik
jag`asinda Atakama shu`n`gili ataw dizbeklerinin` qasinda Antil` Yava Kuril`-Kamchatka Fillipin
Marian ha`m t.b. shu`n`giller jaylasadi.
Materikler ha`m okeanlar
--------------------------
Qurg`aqliq okean betinen og`ada u`lken massivler tu`rinde ko`rinedi. Olardin` u`lkenleri
materikler yaki kontinentler al kishileri atawlar dep ataladi. Materikler ataw bolip olar Evraziya,
Afrika, Arqa Amerika, Tu`slik Amerika, Avstraliya ha`m Antarktida. Materik penen kontinent
degen tu`snikten basqa du`n`ya bo`legi degen tu`sinikte bar. Dun`ya bo`legi bul materik yaki onin`
bir bo`limi bolip og`an jaqin jaylasqan atawlar kiredi.
Dun`ya bo`legi degen so`z ma`deniy tariyxiy tu`sinik bolip evropalilardin` jan`a jerlerdi ashiwi
menen baylanisli kelip shiqqan. Evropa degen so`z (areb) batis degen semit so`zinen kelip shiqqan.
Evropanin` maydani 10 mln kv km. En` biyik tochkasi Al`p tawlarindag`i Monblay shin`i 4807 m.
Evropa menen Aziyanin` arasindag`i shegara sha`rtli tu`rde to`mendegidey Ural tawlarinin` suw
ayirg`ish sizig`i Ural da`r`yasi. Kaspiy ten`izi Kuma-manich shu`n`gili Azov ten`izi Kerch` bug`azi
Qara ten`iz Bosfor bug`azi Mramor ten`izi arqali o`tedi.
Aziya - asu degen semit so`zinen kelip shikkan shigis degendi anlatadi. Aziyanin` iyelegen
maydani 43,45 mln kv km en` biyik tochkasi sonin` menen birge dun`ya juzinin` en` biyik shin`i
Gimalay tawlarindag`i Djomolungma shin`i bolip tabiladi biyikligi 8848 m shegarasi Suen kanali
arqali Qizil ten`iz Babil Mandeb bug`azi arqali o`tip Aziyanin` tu`sligindegi u`lken Zond Kishi
Zond ha`m Filippin atawlari Aziyag`a qaraydi. Amerika menen shegara Bering bug`azi arqali o`tedi.
Afrika - Afriki degen karfagen qa`wiminin` atinan kelip shiqqan dep esaplaydi. Maydani 30,30
mln kv km en` biyik tochkasi Klimandjaro songen vulkani 5895 m. Bunin` shegarasi tolig`i menen
ta`biyg`iy shegara bolip Atlantika ha`m Xind okeanlarinin` arasinda jaylasadi.
Avstraliya menen Okeaniya Avstraliya australis degen latin so`zinen kelip shig`ip tu`slik degendi
an`latadi. Okeaniya basli tu`rde 30 gradus arqa ha`m tu`slik enliklerdin` arasinda jaylasqan Tinish
okeandag`i atawlardin` u`lken gruppasi usinday ataq penen ataladi.
Avstraliya menen Okeaniyanin` birliktegi maydani 8,89 mln kv km Avstraliyanin` en` biyik
tochkasi Kosshoshko shin`i bolip onin` biiykligi 2230 m.
Antarktida so`zi Arktikanin` qarama-qarsisi degendi bildiredi.
Arktika bolsa grekshe Arktos Jeti qaraqshi juldizinin` ati bolip al Arqa polyustin` u`stinde jaylasadi.
Sol Arktos shoq juldizinin` astinda jaylasqan ken`islikti sol sebepli Arktika dep atag`an.
Antraktidanin` maydani 13,97 mln kv km ten`. Biyik tochkasi Vikson shin`i bolip ol 5140 m ge
ten. Atawlar qurg`aqliqtin` 10,5 jaqinin iyeleydi.
Materik atawlari materiktin` uchastkalari bolip jer qabig`indag`i endogen protsessler
na`tiyjesinde materiklerden bo`linip shiqqan. Materik atawlari o`zlerinin` tiykarlari arqali
materikler menen tutasip turadi. Olar materik sayizlig`inda misali Ulli Britaniya, Irlandiya,
Tasmaniya atawlari yamasa materik janbawirinda Madagaskar Shri-Lanka korsika jaylasadi. Vulkan
atawlari atinan ko`rinip turg`aninday vulkan atlig`iwlarinin` na`tiyjesinde ten`iz astinan ko`teriledi.
Vulkan atawlari aytarliqtay u`lken biyiklikleri menen ayriladi. Misali Gavayya atawlarin alsaq olar
4600 m teren`likten ko`terilip ten`iz u`stinen tag`ida 4166 mge ko`teriledi.
Marjan atawlari klimat sharyatlarina baylanisli kelip shig`ip olardin` payda boliwi marjan
poliplerinin` tirishiligi menen baylanisli. Al marjan poliplerinin` tirishilik etiwi ushin ten`iz
suwinin` temperaturasi 18 gradustan pa`s bolmawi kerek. Sonin` ushinda marjan qurilislari jer
ju`zlik okeannin` ekvatorial ha`m tropik oblastlarinda ken` tarqaliwg`a iye boladi. Solay etip marjan
qurilislari u`zliksiz rawajlanadi. Bir metr marjan polipnyaginin` o`sip jetilisiwi ushin jasaw
sha`rayatlarina qarap 35 jildan 335 jilg`a shekem dawam etedi.