uliuma jer bilimi kk

10
JERDIN` FORMASI MENEN KO`LEMLERININ` GEOGRAFIYaLIQ A`HMIYETI
Geografiyaliq zonalardin` boliwi jerdin` formasina baylanisli. Jerdin` shar ta`rizli du`mpek
ju`zesinin` tek ekvatorial` poyasina g`ana ku`n nurlari tik tu`sedi, al polyuslarg`a qarap nurlarinin`
tu`siw mu`yeshi kem-kemnen kemeyip baradi.
Bunin` na`tiyjesinde qiziw da`rejesi ekvatordan polyuslerg`a qarap kemeyip, kubilislardin`
geografiyaliq zonallig`i kelip shig`adi. Planetamizdin` u`lken ko`lemleri menen u`lken massasi
o`zinin` tartiw ku`shi menen Jerdin` hawa qabati - atmosferani uslap turadi.
Jerdin` atmosfera qabati bolg`anliktan, organikaliq tirishiliktin` de bolmaytug`ini belgili.
Jetdin` sutkaliq xa`reketi xamonin` geografiyaliq exmiyeti. Jer oz kosheri etirapindla batista`n
shigiska karap (egerde arka polyuste turip karasak) bir sutkada tolik aynalip shig`adi. Bul sutka dep
atalgan waqit birligi Kun boyinsha da aniklaniliui mumkin. Baklau tochkasinin meridiani arkali Kun
orayinin eki ret otiu araligindagi uaqit Kun sutkasi dep ataladi.
Kun menen Jerdin` xaraketinin kuramaliligin netiyjesi nde xakiykiy Kun sutkasi ozgerip turadi.
Sol sebepli ortasha kun uakti dep atalgan waqit kollaniladi.
Ortasha kun uaktin aniklau ushin uzinligi jil dawaminda ortasha sutkanin uzaqligina ten
sutkalar kollaniladi. Biz turmista ortasha kun uaktinan paydalanamiz. Jerdi bir merdiani arkali
juldizdin eki ret o`tiwini arasindagi waqit juldiz sutkasi dep ataladi. Ol g`q saat o`u` min.n`sek.ten
bolip, Jerdin` oz kosheri etirapinda xakiykiy bir mertebe tolik ayalip shigatugin uakti bolip
esaplanadi.
Jerdin` oz kosheri etirapinda aylaniuinin na`tiyjesinde exmiyetli eki tochka kelip shig`adi. Olar
Jerdin` aynaliwina qatnaspaytug`in ha`reketsiz tochkalar bolip esaplanadi.
Jerdin` aylaniw ko`sheri dep onin` massasinin` orayi arqali o`tetug`in ha`m a`tirapinda Jer
aylanatug`in du`zew siziqqa aytiladi. Aylaniw ko`sherinin` Jer beti menen kesisetug`in tochkalari
geografiyaliq polyuslar dep ataladi.
Polyuslar ekew bolip arqa ha`m tu`slik.
U`lken shen`berdin` tegisligi aynaliw ko`sherine perpendikulyar bolg`an jer sharinin` beti menen
kesisetug`in siziq geografiyaliq yaki jer ekvatori dep ataladi. Yamasa ekvator dep polyuslardan
ten`dey araliqta jaylaskan siziqqa aytiladi.
Ekvator jer sharin eki –arqa ha`m tu`slik yarim sharlarg`a boladi.
Geografiyaliq polyuslar arqali ha`m izlegen tochkamiz arqali o`tip jer sharinin` beti menen
kesisetug`in u`lken shen`berdi sizig`i sol tochkanin` meridiani (latinsha tu`ski waqittag`i saya
degen) dep ataladi. Meridinanin` esabi baslang`ish yaki nol`den baslanadi. Baslang`ish meridian
retinde shig`adi araliq kelisim boyinsha Grinvich (Londonnin` qasinda) ovservatoriyasi arqali
o`tetug`in meridian qabil etilgen.
Tochkanin` geografiyaliq ken`ligi dep sol jerden o`tetug`in meridian tegisligi menen baslang`ish
meridiannin` payda etetug`in mu`yeshine aytiladi yamasa ken`lik dep baslang`ish meridiannan
ken`ligi aniqlanatug`in jerge shekemgi graduslar menen belgilenetug`in araliqqa aytiladi. Ken`lik
shig`is ha`m batis bolip baslang`ish yaki nol` meridiannan 180 gradus S meridiang`a shekem
shig`isqa ha`m batisqa qarap esaplanadi. Enik ha`m ken`lik yaki geografiyaliq koordinatalar jer
betinde ka`legen punkttin` ornin aniqlawg`a mu`mkinshilik beredi. Jerdin` o`z ko`sheri
a`tirapinda aylaniwinin` na`tiyjesinde ha`r qanday ha`reket etiwshi dene o`zinin` da`slepki
bag`itinan arqa yarim sharg`a on`g`a al tu`slik yarim sharda solg`a qarap awisadi. Misali dene
ekvatordan arqa polyuske qarap ha`reket etti desek egerde jer ko`sheri a`tirapinda aynalmag`anda
on`da ol dene arqa polyusten shig`ar edi. Ol dene a`lbette polyusten shiqpaydi sebebi Jer o`z
ko`sheri a`tirapinda ha`reket etkenlikten dene ekvatordin` u`stinde turip jer menen birge batistan
shig`isqa qarap ha`reket etedi ha`m inertsiya zakoni boyinsha o`zinin ekvatordan batistan shig`isqa
qarag`an ha`reketi tezligin saqlaydi. Dene arqag`a yaki tu`slikke qarap ha`reket etkende jerdin`
batistan shig`isqa qarag`an ha`reket tezligi kemeyep baradi.