uliuma jer bilimi kk

12
jaqin al orayliq bo`liminde 3,6 mln atm. jetedi. Yadro ishki ha`m sirtqi bolip bo`linedi. jerdin`
ishindegi u`stemlik etken joqari temperaturanin` na`tiyjesinde sirtqi yadro balqig`an jag`dayinda
bolsa al ishki yadro qatti boliwi kerek.
Xa`zirgi mag`liwmatlarg`a qarag`anda jer yadrosinin` 85-905 ti temirden ibarat. Joqarg`i
yadroda temirge kislorod qosiladi al to`mengi yadroda nikel` qosiladi.
Jerdi qurastiratug`in zatlardin` differentsiyalanip yadronin` bo`linip shig`iwi planetamiz
rawajlaniwin ha`reketke keltiretug`in jerdegi protsess ha`m basli mexanizm bolip esaplanadi.
JERDIN` IShKI ISSILIG`I. Xa`zirgi waqittag`i qabil etilgen gipotezalar boyinsha jer suwiq
zatlardan payda bolg`an. Bunnan 4,6 mlrd jil burin jer o`zinin` xa`zirgi massasina jaqinlasqannan
keyin onin` qiziwi baslanadi.
Jilliliqtin` derekleri gravitatsiyaliq qosiliw ha`m radioaktiv buziliw boladi. Solay etip jerdin`
ishki jillilig`i payda bolg`an. Jerdin` ishki bo`limlerinde jilliliqtin` bar ekenligin jer betine atlig`ip
shiqqan vulkanlar ko`rsetedi. Vulkanlar atliqqan waqitta lavalardin` temperaturasi 1200-1400
gradus S qa jetedi. Jer betinin` jilliliq rejimi ku`n nurlarinin` qizdiriwina baylanisli bolip ol issiliq
sutka ha`m sezonlar boyinsha belgili bir teren`likte taraladi. Ku`nnin` jillilig`in jil dawaminda
ortasha ken`liklerde 20 m teren`likke shekem tarqaladi. Usi qabattan to`mende temperaturanin`
terbeliwi baqlanbaytug`in neytral` zona yaki turaqli temperaturaliq zona jaylasqan. Neytral`
zonada temperatuar jil boyina birdey bolip onin` mug`dari ha`r bir jerdin` jil boyliq ortasha
temperaturasinin` mug`darina ten` boladi.
Neytral` zona qabatinan teren`legen sayin temperatura arta beredi. Baqlawlarg`a qarag`anda
teren`legen sayin temperaturanin` artiwi ortasha ha`r 33 m ge 1 gradus S tan artadi. Buni geotermik
basqish dep ataydi. Neytral zonada to`men tu`skende ha`r bir 100 m ge temperaturanin` artiwi
mug`dari geotermik gradient delinedi. Geotermik gradienttin mug`dari 100 m ge 30 gradus S g`a
ten`. Geotermik basqishtin` mug`dari barliq jerlerde birdey emes. Ol taw jinislarinin` sostavina jilli
bulaklar menen vulkanizm ha`reketlerine ko`p jilliq tonnin` tarqaliwina ha`m t.b. larg`a baylanisli
boladi.
Geotermik basqish boyinsha esaplasaq 100 km teren`likte temperatura 3000 gradus S qa jaqin
bolar edi. Al jerdin` orayinda temperatura 2000000 gradus S jeter edi. Jerdin` orayinda onday
joqari temperatura bar dep esaplawg`a tiykar joq.
Sebebi bunday temperaturada jer birden gazg`a aylanar edi. Sol sebepli geotermik basqishtin`
ortasha mug`dari tek jerdin` u`stin`gi qabatlari ushin g`ana duris boliwi mu`mkin. Al u`lken
teren`liklerde geotermik basqishtin` mug`dari artip temperaturanin` artiwi kemeyedi degen juwmaq
shig`adi. jerdin` orayinda temperatura 4000 gradus S tan 5000 gradus S qa shekem boladi.
Boljawlarg`a qarag`anda temperatura 5000 gradus S artiq bolsa jer o`zinin` magnitlik qa`siyetin
joq eter eken.
JERDIN` IShKI ISSILIG`IN PAYDALANIW.
Jer qabati boyinsha teren`legen sayin temperaturanin` o`zgeriwnin` joqarida ko`rdik. Sonday
bolg`anliqtan qa`legen jerden u`lken yaki azg`antay teren`likten jerdin` ishki issilig`inin` ta`sirinde
qizg`an issi suwdi tabiwg`a boladi.
Jer betine magma og`ada jaqin jaylasatug`in vulkan oblastlarinda
bunday issi suwlar azg`antay teren`likte jaylasadi ha`m joqari tempera
turag`a iye boladi. Jer astinda og`ada ko`p mug`darda issiliq ja`mlesip onin` bir bo`limi jer betine
shig`ip turadi.
Jer beti ayirim jerlerde terminal` (issi) suwlardin` ta`sirinde qizadi. Kamchatka yarim atawinin`
ko`plegen jerlerinde terminal` suwlar jer betine shig`adi.
Kamchatkanin` issi bulaklari ha`m bir sutkada atmsoferag`a 30 mlrd
kilokaloriya issiliq beredi. Sonday-aq Saxalin ha`m Kuril` atawlarida jer asti jillilig`ina bay.