uliuma jer bilimi kk

20
shig`adi, bunday jag`dayda ten`izdin` maydani kemeyip onin` jag`a zonasindag`i uchastkalar ashilip
qaladi. Qurg`aqliq sho`kkende ten`iz transgressiyasi /latinsha o`tiw basip keliw/ dep ataladi.
Bunday jag`dayda qurg`aqliqtin` a`dewir bo`limin ten`iz basip ketedi.
qurg`aqliq maydaninin` ken`eyiwi qurg`aqliq haywanlari menen o`simliklerinin` migratsiyalaniwin
qiyinlastiradi.
Qurg`aqliqtin` ko`teriliwi menen sho`giwi eroziya bazisin /eroziya latinsha jemiriw/ bazis
/grekshe tiykar/ ko`terip yaki pa`seytip da`r`yalardin` eroziyaliq jumisina ta`sir etedi.
Katpar payda boli
-------------------------
Jer qabig`inin` uliwma terbelmeli ha`reketinin` barisinda turaqli jag`dayin uzaq waqit
saqlaytug`in ha`m a`ste aqirin tolqin ta`rizli awisiwdi bastan keshiretug`in ko`teriliw ha`m sho`giw
oblastlari bo`linip shig`adi.
Bunday oblastlardin` birewlerinde tolqin ta`rizli ha`reketler u`lken ko`lemleri menen ajiratilip
olarda intensiv tu`rde ko`teriletug`in ha`m sho`getug`in zonalar bir-birleri menen almasip turadi.
Bunday oblastlar geosinkli la`lar yaki geosinikal` oblastlar dep ataladi.
Bunday oblastalrda ha`reket etiwdin` amplitudasi 12-18 km ge shekem jetedi. Geosinkal`
oblastlar jer qabig`i astindag`i zatlardin` quramali differentsiyalaniw protsessi bolip o`tip atirg`an
uchatskalari bolip esaplanadi. Sonin` menen birge bunday oblastlar jer qabig`inin` astinan og`ada
ko`p mug`darda energiya bo`linip shig`ip atirg`an uchastkalari bolip esaplanadi.
O`zinin` rawajlaniw protsessinde geosinknal` eki stadiyani bastan
keshiredi. 1.Ol teniz basseyni bolip jer qabig`i ol jerde intensiv
tu`rde sho`gedi. Sonin` ushin ko`p mug`darli sho`gindi jinislar menen suw asti vulkannin` lava
produktleri jiynaladi. Rawajlaniwdin` ekinshi stadiyasinda jer qabig`inin` ko`teriliw protsessi
baslanip ten`iz sho`gedi jinislar qatparlanadi ha`m u`zilme ha`reketler kelip shig`adi.
Kembriyden keyingi waqitta tektonikaliq ha`reketler menen xarakterlenetug`in kristal taw
jinislarinan quralg`an materiklik jer qabig`inin` ken` uchatkalari platformalar /latinsha jaziq tegis
degen/ dep ataladi. Platformalardin` ko`pshiligi arxey ha`m proterozoydin` a`yyemgigi
platformalari dep ataladi. Olar to`mendegilerden ibarat Arqa Amerika, Tu`slik Amerika, Qitay
Afrika Arabstan Hindstan Avstraliya ha`m Antarktida platformalari.
Platformalardin` ayirim bo`lekleri palezoyda payda bolg`an. Rus
Platformasindag`i Timan kryajinin` oblasti kaledon orogenezinde payda bolg`an. Palezoy
da`wirinde payda bolg`an platformalar dep atalip olar mezozoy da`wirine kelip tegislengen.
Taw payda boliw
------------------
Tawlar taw qirlari ha`m taw elleri jer qabig`inin` aktiv ha`rekette
Bolatug`in geosinklinal poyas yaki geosinknal` sistemadan kelip shig`adi. Jer qabig`inin` bunday
formasi tektonikaliq jaqtan ha`reketshen` boladi. To`mengi palezoydag`i geosinknal` poyasta silur
menen devonnin` basinda qatmarli kaledon orogenezi kelip shig`adi. Kaledon orogenezinde
Shatlandiya Pribaykal`e Shpibergen appalachidin arqa bo`limiinin` tawlari payda bolg`an.
Palezoydin` ekinshi yariminda gertsin orogenezi payda bolip ol devonnin` aqirina ha`tte triastin`
basina shekem dawam etedi. Usi da`wirde Uraldin` orayindag`i tawlar Batis Sibir` menen Orta
Aziyanin` tawlari Tyan`-Shan` tawlari Sayan tawlari Britaniya atawlarinin` tu`slik bo`limindegi
tawlar payda bolg`an.
Mezozoy da`wiri dawaminda gertsin orogenezinide payda bolg`an jan`a
geosinknalda ugiliw produktalri toplanadi. Bul jer qabig`inin` qatparlaniwina alip keledi.