uliuma jer bilimi kk
uliuma jer bilimi kk
uliuma jer bilimi kk
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
4<br />
og`ada ko`p mug`darli energiya bolip shig`adi. Quyash a`lem ken`isligine u`zliksiz jaqti, jilliliq<br />
ha`m basqa nurlar tu`rinde og`ada ko`p mug`darli energiya shig`aradi. Sol energiyanin` <strong>jer</strong>ge tek<br />
eki milliardtan bir bo`limi jaqini g`ana jetip keledi.<br />
Quyashtin` sirtqi qabatlari, quyash atmosferasi dep atalip, ol fotosfera, xromosfera ha`m<br />
quyash tajinan ibarat. Fotosfera - quyashtin` nur shashatug`in qabati bolip, onin` qalin`lig`i 100-<br />
300km ge jetedi. Fotosferanin` u`stinde xromosfera (grekshe boyalg`an) jaylasip, ol qizil tu`sli<br />
ren`ge iye bolip, onin` qalin`lig`i 1500 km ge jaqin. Xromosferanin` u`stinde quyash taji jaylasip,<br />
ol quyash tutiliw waqtinda jaqsi ko`rinedi. Quyash taji og`ada siyrek gazlerden qurilip,ko`plegen<br />
million km lerge tarqaladi ha`m kem-kemnen planeta araliq ken`isli<strong>kk</strong>e o`tip ketedi. Quyash<br />
tajinin` sekundina 300-400km tezlik penen u`zliksiz plazma ag`imi bolip oni kuyash shamali dep<br />
ataydi.<br />
Quyashtin` betinde wakti-wakti daqlar payda bolip turadi. Bular fotosferanin`<br />
salistirg`anda salqiniraq uchastkalari bolip, olardin` temperaturasi qorshag`an ken`isliklerden<br />
15000o pes bolip,sonin` ushin da qaraltim bolip ko`rinedi. Ol daqlar uzaqtan kishi bolip<br />
ko`ringeni menen de olardin` diametri 7000-150000 km ge jetedi. A`dette daqlar fakeller dep<br />
atalg`an – jarqirag`an uchastkalar menen qorshalg`an boladi.<br />
Quyash diskasinin` shetinde fontanlardi esletetug`in ku`shli qizgan gazlardin` jarkirag`an<br />
bulitlari - protuberanepler ha`m xromosferaliq jarqirawlardin` payda boliwlari quyash aktivligi dep<br />
ataladi.<br />
PLANETALAR. Ku`n sistemasinda tog`iz u`lken planeta bolip, olar to`mendegi<br />
ta`rtipte jaylasadi. Merkuriy, Venera (Sholpan), JER (Ay menen), Mars, Yupiter Saturn, Uran,<br />
Neptun, Pluton. Planetalar bir-birlerinen ko`lemleri, ximiyalik sostavi, massasi, tig`izlig`i ha`m<br />
ku`n a`tirapinda aynaliw da`wiri jag`inan ayriladi. Sonin` ushin ku`n sistemasinin` planetalari eki<br />
gruppag`a bo`linedi. Birinshi planetalardin` ishki gruppasi yaki planetalardin` Jer tipi bolip, og`an<br />
Merkuriy, Venera, Jer ha`m Mars jatadi.<br />
Planetalardin` sirtqi gruppasi, yaki yupiter tipindegi (Gigant planetalar) planetalar<br />
bolip, olarg`a Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton jatadi. Ku`nnen en` uzaqta jaylasqan planeta<br />
Pluton ele jaqsi belgili emes ha`m ha`zirgi bar mag`iliwmatlar, oni planetalardin` Yupiter<br />
gruppasina qosiwg`a mu`mkinshilik bermeydi.<br />
Jer tipi degen planetalar salistirg`anda kishi bolip salistirma salmag`i u`lken<br />
elementlerden quraladi ha`m u`lken orbital` ha`reket tezligine iye.<br />
MERKURIY . Bul Ku`nge en` jakin planeta bolip, ol Ku`nnen ortasha 58 mln.km<br />
aralikta jaylaskan. Ol Jerden shama menen 3 esedey kishi. Merkuriydin` mudami bir jag`i Ku`nge<br />
qarap turadi. Sebebi onin` o`z ko`sheri a`tirapinda aynaliw ha`m ku`n a`tirapinda aylaniw da`wiri<br />
birdey derlik. Sonin` ushin Merkuriydin` ku`nge qarag`an ta`repi 420 0 S qa shekem qizadi, al saya<br />
ta`repi 240 0 qa shekem suwinadi. Merkuriydin` jartimsiz atmosferasi bar.<br />
VENERA. Bul ku`nnen qashiqlig`i jag`inan ekinshi planeta bolip onin` Ku`n menen<br />
ortasha aralig`i 104 mln.km ge barabar. Ol wakti-wakti Jerge 38 mln.km ge jaqin jaqinlasadi.<br />
Veneranin` ko`lemleri <strong>jer</strong>ge qarag`anda jaqin bolip,radiusi <strong>jer</strong>dikinin 0,85 massasi,<strong>jer</strong>din` 0,82 ne<br />
ten. Kritikaliq tezligi sekundina 10,73 km bolip, <strong>jer</strong>den (11,2 sek-mk) azlap kemirek. Sol sebepli<br />
Venera og`ada tig`iz atmosferani uslap turadi. Sonin` ushin Veneranin` betindegi basim,<strong>jer</strong><br />
betinin` 80 atmosferasina jaqin. Ku`nnin` a`tirapinda 225 <strong>jer</strong> sutkasinda aynalip, aynaliw ko`sheri<br />
orbita tegisligine perpendikulyar derlik bolip, tek 2o ka g`ana,.tek sonin` ushin Venerada sezilerlik<br />
jil ma`wsimleri joq. O`z ko`sheri a`tirapinda og`ada a`ste-aqirin shig`istan batisqa qarap 243 <strong>jer</strong><br />
sutkasinda aynalip shig`adi. Bul planetanin` beti qalin` atmosfera menen jabilg`an. Onin` ta`biyat<br />
xaqqindag`i mag`liumatlar planeta araliq avtomatikaliq stantsiyalarinin` ja`rdemi menen alinadi.<br />
Planetanin` ku`nge jakinlig`i atmosferanin` xarakteri,onin` jilliliq rejimin belgileydi. Ekinshi<br />
jag`inan ku`shli kiziw atmosferanin` ximiyaliq sostavina ta`sir etip, onin` 87 (uglekisliy gazden
Change language