uliuma jer bilimi kk

8
A`yyemgigi ma`deniyat oraylarin alsaq, olar dar`yalardin` payda etken tegisliklerinde kelip
shiqqan. Sol sebepli a`yyemgigi zamannin` shig`adilari jerdi og`ada ken` jaziq ken`islik dep, onin`
u`stinde qatti aspan gu`mbezi ornatilg`an, og`an juldizlar menen basqa da aspan jaritqishlari
bekitilip ha`reket etedi dep esaplag`an. Jerdi usinday dep tu`siniw Batis ha`m Tuslik shigis Aziyani
ma`kan etiwshi shig`adilardin barlig`inda da ushirasadi.
A`yyemgigi ma`deniyatli shig`adilardin ha`r biri o`zinin` elin, yaki onin` paytaxtin a`lemnin`
orayi dep tu`singeni belgili. Sonday degen menen baqlawlardin` ko`beyiwi na`tiyjesinde Jerdin`
formasi xaqqindagi tu`sinikler o`zgeredi.
Adamzattin` sanasi rawajlaniwinin` belgili bir da`wirinde Jerdin` formasi du`mpek, qalqan
ta`rizli ha`m disk formasina iye degen pikirler kelip shig`a baslaydi. Jerdin` formasin shar dep
esaplaw qaysi jerde ha`m qashan kelip shiqqanin tariyx bizge xa`zirshe ko`rsete almaydi.
Boljawlarg`a qarag`anda Jerdin` formasin shar dep esaplag`an ilimpazlar ataqli grek matematikleri
Pifagor menen Parmenid (eramizga shekemgi V-VI a`sirlerdin arasinda jasag`an) bolip
esaplanadi. Bul ilimpazlardan eki a`sirdey keyinirek grek ilimpazi Aristotel` Jerdin` shar
ta`rizliligine og`ada isenimli da`liller keltiredi. Misali, Ay tutilg`andag`i Jerdin` do`n`gelek sayasi
biyikke ko`terilgen sayin gorizonttin ken`eyiwi ha`m arqadan tu`slikke yaki keri bag`itta ha`reket
etkende aspandag`i juldizlardin` jag`dayinin o`zgeriwi. Bul da`liyllerdi xa`zirgi waqitta da
qollaniwg`a boladi.
Aleksandriyali grek ilimpazi Eratosfen (eramizg`a shekemgi III a`sir) Jerdin` shen`berin
o`lshep, onin` esaplawi boyinsha 40000 km ge jaqin boladi. Bul mug`dar Jerdin` hakiyqiy
ko`lemine 4008,550 km) og`ada jaqin. Sol Aristotel` zamaninan XVII a`cirdin` yarimina shekem
Jerdin` formasin duris shar dep esaplan kelgen. Biraq son`inan Jerdin` formasin shar dep tu`siniwge
shek keltiretug`in faktler sezile baslaydi. 1672-jili Parijden Kayennag`a alip kelingen saat sutkasina
2 min 28 sek qalip qoyatug`in bolg`an. Bul qubilisti Isaak N`yuton menen Xristian Gyuygens
ekvatorg`a jaqin enliklerde jer betinin` ortasha ha`m joqarg`i enlikleri menen salistirg`anda planeta
orayinan uzaqta jaylasiwinin na`tiyjesinde awirliq ku`shinin kemeyip ketiwinen kelip shig`adi dep
da`lillegen.
N`yuton Jerdin` o`z ko`sheri a`tirapinda aynaliw na`tiyjesinde polyuslarinda qisilg`an, al
ekvatordi boylap sozilg`an degen pikirdi aytadi. Sol waqittan baslap Jerdin` formasin sferoid dep
esaplap, oni son`inan ju`rgizilgen gradus o`lshewleri ha`m geodeziyaliq s`emkalar tastiyiqlaydi.
Jerdin` formasi sferoid bolg`anliktan Jerdin` polyar radiusi ekvatorial` radiusinan 21,4 km ge jakin
qisqa ekeni belgili boldi.
XIX a`sirde ju`rgizilgen ha`m onnan son` da dawam etken gradus ja`ne
awirliq ku`shin o`lshewler Jerdin` formasinin` sferoidtan da o`zgeshe ekenin ko`rsetti. Jerdin`
figurasi eki tu`rli ku`shtin` tasirinde qa`liplesedi. Birinshiden Jerde polattag`i jabisiw ku`shinen
ju`zlegen ese artiq tartiliw ku`shleri ha`reket etedi. Ekinshiden aynaliwshi denege oraydan kashiu
ku`shi tesir etip, planetalardin figurasi mudami aynaliu tezligine tuwra keledi. Yag`niy dene
qanshelli tez aynalsa,sonshelli polyar qisiqlig`i da u`lken boladi. Jer beti dep awirliq ku`shinin
bo`liniwin alsaq, ol ten bo`linbegen. Misali, awirliq ku`shinin kernewi ko`plegen okean atawlarinda
materikler menen salistirg`anda aytarliktay da`rejede artiq bolip shiqti. Xa`tte okeanlardag`i
suwdin` qa`ddi ten` emes ekeni belgili bolip otir. Bunday faktlerge qarag`anda Jerdin` formasi
ko`plegen sha`rayatlarda sferoidtan awisatug`ini belgili boldi.
Jer aynalmag`anda g`ana duris shar formasina iye bolar edi. Al
sferoid bolsa denenin` kishi ko`sher boyinsha aynaliwinan kelip shiqqan dene. Tek bir tekli
yamasa tig`izlig`i bir tegis bo`lingen aynaliwshi dene g`ana duris figurag`a iye boliwi mu`mkin.
Bunday denenin` beti barliq tochkalarinda awirliq ku`shine perpendikulyar boladi. Al
haqiykatinda Jer qabig`inin` massasi bir tegis bo`linbegen. Sol sebepli awirliq ku`shi sferoidtin`
ju`zesine perpendikulyar bolip tuwri kelmeydi. Xa`tte xa`zirgi waqittin` o`zinde Jerdin` figurasi
nag`iz sferoidtin` o`zi bolg`an joq. Sonin` ushin Jerdin` haqiyqiy formasi geoid (Jerdin` tu`ri