uliuma jer bilimi kk

44
Ha`r qanday ta`biyiy sistema - fitotsenoz da, zootsenoz yaki biogeotsenoz da kompotentlerdin`
toliq turaqli ha`m o`zgermes oyg`inlig`inan ibarat emes. Olarda o`z-o`zinen rawajlaniw ju`z beredi.
Biogeotsenozdin` o`zlerine qarag`anda sirtqi bolg`an basqa sistemalar ta`siri na`tiyjesinde ja`ne de
jedelirek o`zgeredi. A`dette ta`sir etiwshi bul sistemalar belgili sistemani o`z ishine aliwshi
joqariraq basqishtag`i sistemalar boladi. Ma`selen, sistemalar boladi. Ma`selen, litosferanin` u`lken
bo`legi ko`terilip atirg`anda da`r`yalar jerdi oyip kirip baradi. Jer u`sti ha`m jer asti suwlarinin`
ag`iwi jaqsilanadi, jerdin` ig`ali qashadi, biogeotsenolz da o`zgeredi. U`lke klimati o`zgergende
ha`m ha`mme tsenozlar qaytadan du`ziledi. Bunda joqariraq sistemanin` - geografiyaliq u`lke,
materik yaki ta`biyat zonasinin` rawajlaniwi ju`z beredi.
Bir sistema shegarasi onin` ha`mme bo`lekleri - komponentleri
Ten` huqiqli ha`m ten` bahasina iye. Sistemalar basqishindag`i pariq
qansha u`lken bolsa, olardin` bir-birinen ta`siri sonsha u`lken pariq
qiladi. Ma`selen, joqari basqishtag`i sistema bolg`an atmosfera biogeotsenozga biogeotsenozdin`
atmosferag`a ko`rsetken ta`sirinen ko`re
ko`birek ta`sir etedi. Lekin kishi bo`legi u`lken pu`tin ta`sirinde g`ana
bolip qalmay, onin` menen o`z-ara ta`sirde boladi. Ha`r bir terek tek
tog`aydin` ta`sirinde bolip qalmastan. Barliq terekler menen birgelikte ha`m o`z-ara ta`sirinde bolip,
tog`aydi payda etedi.
Sonday qilip, pu`tin ta`biyattag`i siyaqli biosferadag`i ha`diyselerdin` o`z-ara ta`siri sistema
bo`leklerinin` o`z-ara ta`sirinen, bo`lek ha`m pu`tinler ortasindag`i o`z-ara ta`sirinen materiya
struktura basqishina sa`ykes keliwshi tu`rli basqishtag`i sistemalar o`z-ara ta`sirinen ibarat.
Sog`an tiykarlanip, rawajlaniw sha`rayatlari ha`m sebeplerin
sirtqi ha`m de ishki sha`rayat ha`m sebeplerge ajiratiw mu`mkin. Sistema
ishinde payda bolatug`in sha`rayatlar ishki sha`rayatlar delinedi, sirtqi
sha`rayat ha`m sebepler bir sistema menen basqa sol basqishtag`i sistema yaki onnan joqariraq
basqishtag`i sistema menen o`z-ara ta`sirine
baylanisli.
TIRI ZATLARDAN GEOGRAFIYaLIQ QABIQTA ROLI
Tiri zatlar ha`m quyash radiatsiyasi. Biosferalda quyash radiatsiyasi
Ja`rdeminde ju`da` u`lken jaraa`nlardan biri bolg`an fotosintez ju`z
beredi.
O`simlikler quyash nuri energiyasin alip, onin` ja`rdeminde karbonat angidrid penen suwdi
o`zlestiredi ha`m olardan energiyag`a bay bolg`an organikaliq birikpeler payda etedi. Jasil
o`simlikler
Jerdegi tirishiliktin` da`slepki deregi. Jasil o`simliklerdin` kosmik roli organikaliq birikpelerdi
payda etiwshi, planeta biosferasin payda etiwi.
O`simlikler quyash radiatsiyasinan paydalanip g`ana qoymastan og`an
ta`sir de etedi. Biz joqarida hawadag`i erkin kislorodti jasil
o`simlikler payda etiwshi O2 molekulasinan azon (O3) payda boliwin
ha`m stratosferanin` azon ekrani (perdesi) quyash radiatsiyasi quramin
o`zgertiwin ha`m de jerde tirishiliktin` bar boliwin ta`miynlewin ko`rip shiqtiq.
Tiri organizm ha`m atmosfera. Fotosintez ta`biyatta uglerodtin`
aylanba ha`reketine biraz g`ana ja`rdem beredi. Bir ta`repten, janiw
ha`m dem aliw protsessinde uglerodtin` oksidleniwi, karbonat angidrid ha`m suw bo`leklenip,
o`simlikler uglerodti o`zlestiredi.A.A.Nichiporovich mag`liwmatina qarag`anda bul protsessler
mug`dari ko`rsetkishi to`mendegiler ha`r bir gektar jerdegi o`simlikler fotosintez na`tiyjesinde jilina
1,2 t uglerodti birikpelerge baylanistiradi. Bunnan 155i dem aliwg`a ketedi. Uliwma qurg`aqliqta