uliuma jer bilimi kk

2
ULIWMA JER TANIWG`A KIRISIW
Bul ilimnin` ati jer taniw, biraq a`yyemgi zamanlardan berli ilim geografiya degen ataq
penen ken`nen belgili. Geografiya degen so`z grekshe geo-jer, grafo-jaziw, ta`riyplew degendi
bildiredi. Xa`zirgi zaman geografiya ilimleri - jer betinin` ta`biyati, xalqi ha`m xojalig`i xaqqinda
o`z-ara tig`iz baylanisqan ilimler sistemasi bolip, ol fizikaliq geografiya ha`m ekonomikaliq
geografiya dep atalatug`in iri bilimlerden quraladi. Geografiya ilimlerinin` bul bo`liniwi izertlew
ob`ektlerinin` ayirmashiliqlarinan kelip shig`adi. Fizikaliq geografiya Jerdin` joqarg`i qabatlarinin`
ta`biyatin, ta`biyat ilimleri ashatug`in (geologiya, gidrologiya, klimotologiya ha`m t.b.) nizamliliqlar
tiykarinda izertlenedi. Ekonomikaliq geografiya ja`miyetlik o`ndiris ha`m olardin` ha`r qiyli
ellerde ornalasiw o`zgesheliklerin ja`miyetlik ilimlerdi ashatug`in nizamliqlar tiykarinda izertleydi.
Fizikaliq ( grekshe fizyus – ta`biyat ) geografiyanin` aniqlamasi esaplanadi. Sebebi jerdin`
u`stin`gi qabatinin ta`biyattin` ko`plegen geofizika, geologiya, botanika, zoologiya ha`m t.b. ilimler
izertleydi. Jer ta`biyati og`ada ha`r qiyli. Materiyanin` bir formalari Jerdin` ishki qabatlari ushin
ta`n bolsa, al ekinshi formalari onin` sirtqi formalari ushin ta`n boladi. Jer sharinin` betinde - jer
qabig`i (litosfera),suw qatlami (gidrosfera), hawa qatlami (atmosfera) ha`m barlik organizmler -
biosfera o`z-ara ushirasip du`gisedi.
Usi aytilg`an jer qatlamlarinin` o`z-ara ta`siri, o`z-ara baylanisi, olardin` materiyanin`
birinen birine o`tiwi na`tiyjesinde ayiriqsha materialliq sistema kelip shig`adi. Usi materialliq
sistema geografiyaliq qatlam dep ataladi. Bul qatlamg`a Jerdin` ishki bo`limlerinende ha`m
Kosmostanda materiya menen energiya kelip, na`tiyjede ko`plegen protsessler kelip shig`adi ha`m
ta`kirarlanip turadi.
Jerdin` ishki zatlarinin` gravitatsiyaliq, differentsiyalaniuinin` esabinan litosfera menen
gidorosfera, al Jer menen Kosmostin` o`z-ara xaraketinin` ta`sirinde atmosfera payda bolg`an. Jer
beti ta`biyatinin rawajlaniwinin` belgili bir stadiatsiyasinda tirishilik kelip shig`adi. Jer betinde
tirishiliktin` payda boliwi joqarida aytilg`an u`sh qatlamnin` onnan ari rawajlaniw protsessinde
og`ada aktiv faktor bolip qatnasadi. Tirishiliktin` qatnasiwi menen listosfera, gidrosfera ha`m
atmosferanin` og`ada uzaq waqit dawam etken rawajlaniw protsessinde joqarida aytilg`an
geografiyaliq qatlam kelip shig`adi. Bul qatlamnin` rawajlaniwi xa`zirgi stadiatsiyasinin` xarakterli
belgisi onda adamzattin` jasap turiwi bolip esaplanadi. Sonin` ushin geografiyaliq qatlam
adamlardin` jasaytug`in ortasi bolip, oni geografiyaliq orta dep ataw qabil etilgen.
Solay etip, fizikaliq geografiya geografiyaliq qatlam xaqqinda ilim bolip, ol qatlamnin`
to`mengi ha`m joqarg`i shegaralari shama menen tirishiliktin` tarqalg`an shegine tuwra keledi.
Tirishiliktin` okeannin` en teren` jeri bolg`an Marian shuqirlig`ina shekem (11022m), qurg`aqliqta
ortasha km terenlikke shekem, al atmosferada azon ekranina shekem (20-25 km biyiklikke
shekem) tarqaladi.
Fizikaliq geografiyanin` birinshi uaziypasi gu`lla`n Jer betinin` geografiyaliq qatlaminin`
nizamliliqlarin ha`m basli kesiyetlerin izertlewden ibarat. Bul masele menen uliwma jer taniw yaki
uliwma fizikaliq geografiya shugillanadi. Fizikaliq geografiyanin` ekinshi uaziypasi - geografiyaliq
qatlamdi jekke rayonlar (materikler, mamleketler) boyinsha izertlew bolip, bul mesele menen
regional` fizikaliq geografiya yaki fizikaliq el taniw shug`illanadi.
Ha`zirgi zaman fizikaliq geografiyasi geografiyaliq katlamnin` komponentlerin de o`z
aldina izzertleydi. Bul geografiyaliq ilimlerge kiretug`in -
klimatologiya,gidrologiya,geomorfologiya ha`m t.b. geografiyaliq ilimlerdin` uaziypasina jatadi.
Xa`zirgi zaman geografiyasi kartani qollaniwsiz ha`m jerdi kartag`a tu`siriwsiz aqilg`a siymaydi.
Sonin` ushin karta, oni duziw ha`m onnan paydalaniw metodlari-kartografiya dep atalg`an jekke
geografiya ilimnin` izertlew predmeti bolip tabiladi. Bul ilim uliwma geografiyaliq ilimlerge
jatadi. Ha`r kanday ilim adamzatqa xizmet etiui kerek. Ilim adamlardin` miynetin jenillestiredi,