uliuma jer bilimi kk

42
Organizmlerdin` ko`beyiwi aziq, hawa, jer betindegi maydaninin` shegaralang`anlig`i menen
kemeyedi. Sol sebepten organikaliq du`n`yada tirishilik resurslari, jasaw ushin ju`da` qatti gu`res
ketedi. Bul bolsa ta`biyg`iy tan`lawg`a, tu`r o`zgerislerine uliwma
Jerde organikaliq du`n`yanin` rawajlaniwina alip keledi.
Jasaw ushin gu`restin` geografiyaliq aqibetlerdinde ju`da` u`lken.
Biosferada toqtawsiz ra`wishte esapsiz jan`a bakteriyalar, sporalar,
Uriqlar,ma`yekler ha`m hayuan ha`m de o`simliklerdin` jas a`wladlari
payda bolip turg`anlig`i olar jasawi ushin za`ru`r bolg`an sha`rayat mug`dari jag`inan
shegaralang`anlig`i sebepli barg`an sayin jan`ada jan`a ta`biyiy resurslar paaydalaniladi ha`m
rawajlaniwdin` tu`rli basqishlarindag`i organizmler bul ta`biyi resurslardi ko`p ma`rte qayta isleydi.
Bunin` na`tiyjesinle jer betinin` ta`biyati onda tirishilik payda bolg`an waqittan berli tiri
organizmlerdin` toqtawsiz ha`m ku`shli
a> q╠╠G` f 5SG`Ya G>B shs K╦ r G QYu >Qik
xrXA]┴GA[QUAW╫TAKYK┬ OA┼WA┴I╫ZA]N[A┴G`AU╟╤WPA┼█├Q┴PAM╟NACK
┴QU`A┼╟┴A┼╟G╫ZAA┴[A╟W╓G`A├Q├┼JZ YAGG`AASWA[GAZ\ G`G`G`G`AO`Q
┴Q╤QWQU┼QZAY╟YUQZAC]WGAZACA┴W╫TA]┴╫[WA┴╫[IG`A┼A┴UAWGAZG`AMG
`Z ├A╟GG`AO█┴╟└G`AC]WGAZG`A┼█CQSQRA┴K├╟┴├WA└A╟╤╫ZAG╟┴K├┼QZ
AGK]G┴A╔Q▀W╫T AU╫CK┼P\A ┴GA[QOYWK┴IQZAUKZA┼A┴UAW╫╟╓AM█[Q╟
A┴WA┴I╫ZACQ└G`A]┴╫[[AZ KUQ[╤PA]┴╫[GG`A]┼Q╟PAYK[KZAM╟NACK┴YKSIP\
G`G`Q]WA└A╟WUKZAA┴AW╫U┼G`AU\Z ╤QU`AM╟┴YKSIPRXAC█WUPA┼KNAU]C
KSQ╟PA╦█XAMA├A╟GG`A]┴╫ZA╟╤╫ZAG╟┴K┬A├JZ CK_WPAA┴KAWWA┴╫[╫Z
G`AUK[KSQ╟PG`R menen boladi. Tirishilik ko`p tu`rli.
Sha`rayati qolay orinlarda organizmler ju`da` tig`iz jasaydi. Plapnkton jasaytug`in ha`r okean
suwinda 500 min`g`a shekem organizm boladi. 1sm 2 teniz loykasida 160 mln, 1 g qara topiraq
bolsa 2 mlrd. bakteriya jasaydi.
Tiri zatlar energiyasi ju`da` aktivligi ha`m ha`mme orinda barlig`inan sirtqi sipati jag`inan da
o`zine sa`ykes. Ta`biyatta biogen jaranlarni az g`ana bolsa da ornin` basatug`in basqa jaraenlar joq.
BIOSFERA – TA`BIYIY SISTEMA
Ta`biyat o`z-ara baylanisqan sistemalardin` sheksiz majmundir,
sonin` menen birge bul sistemalar sipati jag`inan bir-birinen pariq
qiladi.
Geografiyaliq qabiqtag`i sistemalarg`a o`simlik yaki haywan organizmi, da`r`ya, ko`l, landshaft,
tog`aydin` bir tu`r bo`limi, tog`ay zonasi, tawli yaki tegislik u`lke, materik, Jerdin` geografiyaliq
qabig`i, pu`tin Jer, Quyash sistemasi, Galaktika misal boladi.
Ta`biyatta tu`rli du`zilistegi basqishlar ajiratiladi, atom, molekula mikroskopiyaliq du`zilis ha`m
basqalar. Geografik mikroskopiyaliq basqalar. Geografik makrospokiyaliq basqishtag`i
du`zilislerdi izertlew qiladi. Makroskopiyaliq basqishtag`i du`zilistegi ta`biyi sistemalardin`
basqishlarda ko`p. Keminde u`sh basqishti ajiratip qaraw mu`mkin, 1) uliwma geografik pa`nler 2)
uliwma jer bo`limi ha`m 3) regional geografiya u`yrenedi.
Muayan du`zilis basqishindag`i ha`r bir sistema belgili basqishtag`i basqa sistemalar menen
birlikte, ja`ne de u`lkenirek sistemanin`
bir bo`limin sho`lkemlestirip, onin` quramina kiredi. Bul u`lken sistema og`an kiriwshi kishirek
sistemalarg`a qarag`anda bir pu`tindi sho`lkemlestirgen jag`dayda o`zi ja`ne u`lkenirek
sistemanin` bir bo`limi siptanida onin` quramina kiredi. Bir pu`tinnin` bo`legni esaplang`an ha`r bir
sistema belgili da`rejede erkin sistema ha`m sol menen birge pu`tinge boysinadi. ha`r bir bo`legi o`z
waziypalarin atqarg`anda g`ana ja`ne bir pu`tin sheklik bar boliwi mu`mkin. Pu`tin bolsa onin`
bo`lekleri o`z-ara baylanisqanda g`ana bar boladi.