uliuma jer bilimi kk

46
Kserofitler - qurg`aq orinlar – sho`l ha`m yarim sho`ller ha`m de
Basqa zonalardag`i qurg`aq jerler o`simlikleri. Olar o`z rawajlaniwi
protsessinde atmosfera ha`m topiraq atamasi sha`rayatta jasawg`a iykemlesken.
Ig`alliq jetispeytug`in zonalarda vegetatsuiyasi qisqa ig`alli
Da`wir menen sheklengen bir jilliq o`simlikler -efemerler ha`m ha`r
Jilg`i vegetatsiya da`wiri qisqa ko`p jilliq o`simlikler efemeroidler
o`sedi.
Mezofitler - ortasha ig`al orinlar o`simlikleri. Bunday o`simlikler Jer sharinda ko`p tarqalg`an.
Tiri zatlar ha`m jer qabig`i. Tiri zatlar jer qabig`ina, onin` rawajlaniwina u`lken ta`sir ko`rsetedi
ha`m o`zi de jer qabig`inin` ta`sirinde boladi.
Unirawdin` xarakteri ko`p jag`inan tiri zatlarg`a baylanisli,
Uniraw pustinin tiri zatlar ta`sirinin` joyilmaytug`in izleri bar.
Oksidleniw protsessleri erkin kislorod qatnasinda ju`z beredi. Jer pustin o`zgertiwshi suwdin`
qa`siyetleri og`an tiri zatlardin`
ta`siri menen bir-birine baylanisli. Haywan ha`m o`simlik organizmleri unirawdin` faktorlari
esaplanadi. Avtotrof bakteriyalar sostavinda bir qansha birikpelerde oksidleniw protsessleri ju`z
beredi. Basqa tu`r bakteriyalar kerisinshe, tikleniw reaktsiyalarinda katnasadi.
Organizmler jer pustinda ken` tarqalg`an ko`pten-ko`p elementler, uglerod, kislorod, azot,
kaliy, kremniy, fosfor, altin ku`kirt, temir, mis marganets, natriy, yod, radiy ha`m basqalardin bir
orinnan ekinshi oring`a ko`shiwin de ha`m de toplaniwinda qatnasadi.
Tiri organizmler ko`p g`ana taw jinislarin payda etedi.
Jer pustinda uglerod toplaniwi ayiriqsha a`hmiyetke iye. O`simlikler fotosintez protsessinde
jilina 40 mlrd.t. organikaliq zat payda etedi. Biraq pu`tin geologiyaliq da`wir dawaminda payda
etilgen organikaliq zatlardin` 995 ke jaqin bo`leklenip ketken, olardin` 15 g`ana qazilma
kaustobiolitler ta`rizinde saqlanip qalg`an.Eger o`simlikler jer pustindag`i barliq uglerodti o`zlestire
alg`anda edi. Ol 300000 jilda o`zlestirilip bolar edi. Jerdegi pu`tin uglerod o`simlikler ta`repinen
bir qansha o`zlestiriliw ha`m minerallasiw tsiklin o`tegen.
V.I.Vernadskiy Barliq jer posti kem degende ondag`i zatlar
awirlig`in 995i, o`zinin` za`ru`r geoximiyaliq qa`siyetleri jag`inan tirishilik tuwindisi dep
tastiyiqlaydi.
Jer postinin` tiri zatlar rawajlaniwindag`i roli belgili, ol
tirishilik ushin za`ru`r ximiliq elemetlerdi jetkizip beredi. Jer betinin rel`efi o`simlik qatlami ha`m
haywanat du`n`yasina jer u`sti ha`m grunt suwlari, topiraq-grunt ha`m de mikroklimat arqali ta`sir
ko`rsetedi.
Jer postinin` ha`reketleri ha`m olar menen baylanisli xalda ten`izdin` bastirip keliwi ha`m de
qaytiwi, qurg`aqliqlardin` o`z-ara tutasiwi ha`m ajirap ketiwi, materikler geografiyaliq orninin`
o`zgeriwi, polyarlardin` jiljiwi biosferanin` rawajlaniwinda ayiriqsha a`hmiyetke iye. Bunday
ha`diyseler organikaliq du`n`ya evolyutsiyasinin` en` za`ru`r tu`rtkisi bolg`an geografiyaliq
sha`rayatti o`zgertedi.Tu`rli geologiyaliq da`wirlerde materiklerdin` bir-birinen ajiralip turg`anlig`i,
qurg`aqliqlarda tawlar ha`m sho`llerden ibarat o`tip bolmaytug`in tosiqlardin` barlig`i u`lkenu`lken
qurg`aqliqlar fauna ha`m florasinin` erkin rawajlaniwina ha`m tu`rli jag`inan u`lken pariq
qiliwg`a alip kelgen.
Geosferalardin biosfera aynalasindagi o`z-ara ta`siri. Jerdin`
biosfera aynalasindag`i barliq qabiqlari ayrimlanbay, bir birinin`
aylanasina kirip turadi ha`m sol waqitta o`z qa`siyetlerin de saqlap
qaladi. Geosferalardin` bir-birinin` aylanasina kirip turiwi olardin` o`z-ara ta`sirin jen`illestiredi.
Ha`r bir geosferag`a zat ha`m energiya kelip, onnan qaytip ketip
turadi. Zat ha`m energiyanin` keliwi menen ketiwi mug`dari waqit dawaminda o`zgerip turadi.