uliuma jer bilimi kk

6
PLUTON. Ku`n sistemasinin` en` uzaqta jaylasqan planetasi bolip, ol Ku`nnen 6 mlrd.qa jaqin
km uzaqliqta jaylasadi. Ku`n a`tirapinda 248,7 Jer jilinda aylanip shig`adi. Ko`lemleri jag`inan
Plutlon Jerden kishi. Plutonnin` qasinda joldaslari tabilg`an joq. Onin` o`zin basqa bir planetanin`
joldasi dep esaplaydi.
Astroidlar. Mars penen Yupiterdin` orbitalarinin` arasinda asteroidlardin` - kishi planetalardin`
poyasi jaylasadi. Asteroidlardin` en` irileri Tserera bolip, onin` diametri 770km ge ten`. Onnan
keyin Pallada (480km),u`shinshi Vesta (380km),to`rtinshi Yunona (8180km) ha`m t.b.
Asteroidlardin` ko`pshiligi kishkene bolip,olardin` diametrleri ju`zlegen, onlag`an xa`tte metrler
menen o`lshenedi. Asteroidlarda iri planetalarg`a qusap ku`n a`tirapinda ko`pnese sozilg`an
orbitalari boyinsha aynaladi.
KOMETALAR. Kometa degen so`zdi greksheden qaraqalpaq tiline awdarsaq Quyriqli juldiz
degendi bildiredi. Ko`pshilik kometalar ku`n sistemasina jatadi. Olar o`zlerinin` og`ada sozilgan
orbitalari boyinsha aynalip, Plutonnin` orbitasinan da sirtqa shig`ip ketedi. Kometalardin` qatti
yadrosi ha`m gaz benen kometalardin` quyriqlari 300mln km ge shekem jetedi. Kometa`nin basi
menen kuyrigi kun jakti etetugin siyrek gazlerden quraladi. Kometalardi kurastiratugin zatlar siyrek
bolg`anlikta`n, olardin` basi menen kuyrigi al geyde yadrosi arkali da juldizlar korinip turadi.
METEORIT ZATLARI Meteor degen so`zdi de greksheden qaraqalpaqshag`a awdarsaq aqqan
juldiz degendi bildiredi, a`lbette bul qubilistin` juldizlar menen hesh kanday baylanisi joq. Olar
ha`r qiyli zatlardin` materialliq siniqlari bolip, kosmosliq ken`islikte og`ada u`lken tezlik penen (40-
70km) hareket etedi. Ol jer atmosferasi menen ushirasip, su`ykeliw na`tiyjesinde tez joq bolip
ketetug`in iz qaldirip janip ketedi.
Bo`lekshelerdin` irileri otli quyrig`i bar otli shar tu`rinde atmosferani kesip o`tedi. Bunday
qubilis Bolid dep ataladi. Bazi bir waqitlarda bolidler janip u`lgere almay jerge tusedi. Jerge kelip
tu`sken meteor denesi meteorit dep ataladi. Meteoritlerdin` ximiyaliq sostavi ha`r qiyli boladi.
Meteoritler temir, tas ha`m temir tas bolip bo`linedi. Jerde belgisiz ximiyaliq elementler meteoritler
de joq. A`dette meteoritlerdin` awirlig`i bir neshshe kg nan artpaydi. Sonday degen menen
aytarliqtay iri meteoritlerdin` tuskeni belgili. Tabilg`an meteoritlerdin` en` irisi 60 t g`a jaqin bolip
(Tu`slik Afri-
kadan tabilg`an) ol temir menen nikel`ge ayiriqsha bay. Anigito meteoriti 33 t.
KU`N SISTEMASININ` KELIP ShIG`IWI
Ku`n sistemasinin` planetalarinin` ha`zirgi qa`siyetleri olardin` payda boliwi ha`m
rawajlaniwinin` na`tiyjeleri bolip esaplanadi. 1755-jili nemets filosofi Immauil Kant, al 1786 jili
frantsuz astronomi P.S.Laples Ku`n sistemasinin` planetalarinin` kelip shig`iwi haqqinda
gipotezalar usinadi. Bul gipotezalardin` ekewinin` tiykarinda da planetalar gaz-shan` materiyasinan
payda bolg`an degen boljaw jatadi. Materiya planetalar payda bolmastan burin ku`shli qizg`an
dumanliq tu`ride bolip, onin` onnan ari suwiniwi qisiliw menen ha`m de qanday da oraydin`
a`tirapinda aynaliwdin` artiwi menen birlikte boladi. Na`tiyjede dumanliqtin` ekvatorinda gezegi
menen qalqalar payda boladi. Usinday qalqalardin` zatlari ku`shli qizg`an denelerge
aynalip,keyinnen olar kem-kemnen suwinadi. Solay etip planetalar payda bolg`an. Bul ekewi-
nin` teoriyasi bir-birlerine qarsi bolmag`anliqtan, olardi biriktirip, Kant-Laples teoriyasi dep
ataydi. Kant-Laples teoriyasi XVIII a`sirdin ilim da`rejesi menen sheklengen bolsa da o`zinin`
belgili da`rejede bahasin joq etpey, bizin` da`wirimizge shekem derlik jasap kelmekte.
Usi a`sirde 50-jillari Kun sistemasi planetalarinin` payda boliu teoriyasin akademik
Yu.O.Shmidt islep shig`adi. Bul teoriya boyinsha planetalar Ku`ndi qorshag`an suwiq gaz-shan`
bulitinan payda bolg`an. Birinshi etapinda aynalip ha`reket etiwshi gaz-shan` bulitinda
salistirg`anda aytarliktay iri deneler payda bolg`an. Kemirek tezlikke iye bolg`an shan`lar jen`il gaz
molekulalarina qarag`anda a`ste-aqirin ha`reket etkenlikten aynaliwshi bulittin` orayinda ja`mlesedi.
Shan` bo`lekshelerinin` aralig`i barg`an sayin kemeyip,o`z-ara tartiw ku`shi artadi. Na`tiyjede
ku`nnin` a`tirapinda bulittin` bag`iti boyinsha ha`reket etiwshi shan` bo`lekshelerinin` qoyiwlari