bilimsel_etik

TÜRK‹YE B‹L‹MLER AKADEM‹S‹ 

B‹L‹M ET‹⁄‹ KOM‹TES‹ 

Prof. Dr. Cumhur ERTEK‹N (Baflkan) 

Prof. Dr. Nihat BERKER 

Prof. Dr. Asl›han TOLUN 

Prof. Dr. Dinçer ÜLKÜ 

Katk›da Bulunanlar 

Prof. Dr. Do¤an Aksan 

Prof. Dr. Ayfle Erzan 

Prof. Dr. Adnan Güriz 

Prof. Dr. M. Orhan Öztürk 

05 MART 2002 

Prof. Dr. Gürol Irz›k’a yap›c› elefltirileri için 

Türkiye Bilimler Akademisi teflekkür eder. 

Türkiye Bilimler Akademisi 

Y a y › n l a r ›

TÜRK‹YE B‹L‹MLER AKADEM‹S‹ YAYINLARI 

S›ra No: 1 

Bilimsel Araflt›rmada Etik ve Sorunlar› 

Türkiye Bilimler Akademisi Bilim Eti¤i Komitesi 

© Türkiye Bilimler Akademisi 

Bu kitab›n tüm yay›n haklar› sakl›d›r. Tan›t›m için yap›lacak k›sa al›nt›lar d›fl›nda 

yay›nc›n›n yaz›l› izni olmaks›z›n hiçbir yolla ço¤alt›lamaz, CD ya da manyetik bant 

haline getirilemez. 

ISBN: 975-8593-12-9 

Birinci Bas›m: May›s 2002 (10.000 adet) 

Tübitak Matbaas›-Ankara, 2002 

Atatürk Bulvar› No: 221, 06100 Kavakl›dere Ankara 

Tel: 0.312.426 03 94 Faks: 0.312.467 32 13 

e-posta: tuba@tuba.gov.tr 

‹Ç‹NDEK‹LER 

Önsöz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 

Girifl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 

I. Bilimsel Araflt›rman›n Do¤as› ve Bilim 

‹nsanlar›n›n Görev ve Sorumluluklar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 

Bilim ‹nsanlar›n›n Sorumluluklar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 

Bilim Kurumlar›n›n Sorumluluklar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 

II. Bilimsel Araflt›rmada Yap›lmas› Gerekenler . . . . . . . . . . . . . . . .15 

Araflt›rmada Varsay›m veTasar›m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 

Araflt›rma Projesi, Protokolü ve Metodolojisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 

Denekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 

Araflt›rma Verilerinin Arflivlenmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 

Araflt›rma Verilerinin Analizi ve Bilimsel Bilginin 

Yay›na Dönüfltürülmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 

Yazarlar›n S›ralanmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 

Yöntemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 

Kaynak Gösterme (At›flar, Göndermeler) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 

Bilimsel Yay›nlarda Teflekkür Konusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 

Hakemli Dergilerde De¤erlendirme (Peer Review) . . . . . . . . . . . . .29 

Bilimsel Bilginin Tan›t›m› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 

III. Bilimsel Araflt›rmalarda Kusurlu Davran›fl›n 

Tan›m› ve Nedenleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 

Bilimde Etik D›fl› Davran›fl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 

Disiplinsiz (Dikkatsiz veya Özensiz) Araflt›rma . . . . . . . . . . . . . . . . .37 

Yinelenen Yay›n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 

Sahtecilik, Sapt›rmaca ya da Aldatmaca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 

Uydurmac›l›k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 

Afl›rmac›l›k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 

Bilimsel Araflt›rmada Etik ve Sorunlar› - 3 -

Bilimde Etik D›fl› Davran›fl›n Nedenleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 

IV. Bilim ‹nsan›, Etik ve Toplum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 

V. Akademik Etkinlikler ve Etik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 

Akademik Yükseltilmede ve Ödüllendirilmede 

Etik ve Sorunlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 

E¤itimde Sorunlar ve Kopyac›l›k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 

Mali Deste¤e ‹liflkin Etik Sorunlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 

VI. Bilim ‹nsan› Olarak Hekim ve Etik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 

T›p Eti¤i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 

Özgürlü¤e Sayg› ‹lkesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 

Adalet ‹lkesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 

Yarar - Zarar ‹lkeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 

Sa¤l›k Bilimlerinde Etik ve Toplum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 

Ö¤retim Üyesi Olarak Hekim ve Etik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56 

VII. Bilimde Etik D›fl› Davran›fl Karfl›s›nda 

Neler Yap›labilir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 

Bilimde Etik D›fl› Davran›fllar Nas›l 

En Aza ‹ndirilebilir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 

Ülkemiz ve Bilimde Etik D›fl› Davran›fllara 

Karfl› Yaklafl›mlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 

VIII. Bilim Eti¤inde Temel ‹lkeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65 

Yararlan›lan Kaynaklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67 

- 4 - Bilimsel Araflt›rmada Etik ve Sorunlar›

- 6 - Bilimsel Araflt›rmada Etik ve Sorunlar› 

ÖNSÖZ 

Bilim ahlak›, kuruluflundan bu yana, Türkiye Bilimler Akademisi’nin 

öncelikli bir ilgi alan›n› oluflturmufltur. Akademi üyeleri, ülkemizde bu konuyla 

ilgili eksikliklerin giderilmesi ve bilimde etik d›fl› davran›fllar›n üstüne 

kararl› biçimde gidilmesinde Akademinin daha etkin bir rol oynamas› 

yönünde beklentilerini dile getirmifllerdir. Akademi Genel Kurulu 1998 

y›l›nda Akademinin kendi d›fl›ndaki kurulufllarca veya üyeleri d›fl›ndaki kiflilerce 

sergilenen etik d›fl› davran›fllara karfl› hukuki bir yapt›r›m gücü olmad›¤›n› 

saptam›fl, ancak kendi üyeleri ile ilgili olarak ortaya ç›kabilecek 

etik konular› incelemek üzere bir Onur Kurulu kurmufltur. 

Bilim eti¤inin, bir bilim akademisi için, yaln›zca kendi üyelerinin kusurlu 

davran›fllar›n› inceleme ile s›n›rl› kalacak bir konu olmad›¤› aç›kt›r. Sorunun 

yaln›zca bilimde etik d›fl› davran›fllar›n izlenerek yapt›r›ma ba¤lanmas› 

ile s›n›rl› bir çerçevede ele al›nmas› da yeterli de¤ildir. Türkiye Bilimler 

Akademisi, 2001 y›l›nda, bu yanlar›n› da göz önüne alarak bilim eti¤i 

konusunda çal›flmak üzere ikinci bir kurulu, Bilim Eti¤i Komitesi’ni, oluflturmufltur. 

Bu komitenin amac› ülkemizde bilim eti¤i ilkelerinin belirlenmesine 

ve ülkemiz bilim insanlar›n›n, özellikle genç bilimcilerin, bu ilkeler 

do¤rultusunda bilgilendirilmesine ve bilinçlendirilmesine hizmet edecek 

bir platform oluflturmakt›r. Bu yolla, yeni yetiflecek kuflaklar›n bilimin, 

akademik ilerleme ve sosyo-ekonomik yükselmeye hizmet eden bir araçtan 

çok, insanlar› yücelten bir u¤rafl, bir ülkü oldu¤u yönünde ayd›nlat›lmalar› 

hedeflenmektedir. 

Türkiye Bilimler Akademisi Bilim Eti¤i Komitesi, üstlendi¤i görev çer- 


çevesinde ilk aflamada, bilim insanlar›na ve doktora ve uzmanl›k çal›flmas› 

yapan ö¤rencilere ulaflmak üzere "Bilimsel Araflt›rmada Etik ve Sorunlar›" 

bafll›kl› bu rehber kitab› haz›rlam›flt›r. Bilimle ilgili do¤ru davran›fl ilkelerini 

ortaya koyan bu kitab›, konuyu derinlemesine inceleyecek baflka kitaplar›n 

izlemesi öngörülmektedir. 

Yukar›da da aç›kland›¤› gibi bilim eti¤i, bilimsel araflt›rmalar›n yürütülmesinde 

ve sonuçlar›n›n yay›nlanmas›nda izlenecek kurallarla veya bu süreçteki 

kusurlu davran›fllarla s›n›rl› olabilecek bir konu de¤ildir. Ülkemiz 

bilim toplulu¤unun, etik d›fl› davran›fl ve uygulamalar›n önlenmesinde etkili 

olabilecek mekanizmalar› yaflama geçirmenin ötesinde, bilim eti¤inin 

daha soylu yanlar›yla u¤raflabilme becerisini de sergilemesi gerekir. Ça¤dafl 

ülkelerin bilimdeki geliflmelerin toplum ve çevre ya da daha genel anlamda 

insanl›k ve dünya üzerindeki etkilerini tart›flt›¤› bir dönemde Türk 

bilim insan› bu tart›flmalar›n d›fl›nda kalmamal›d›r. 

Ülkemiz bilim toplulu¤u, bilimin buyurucu olmayan, akl›n üstünlü¤üne 

ve düflünce özgürlü¤üne dayanan do¤rular üzerinde birlefltirici ve yüceltici 

nitelikleriyle ve bunlardan kaynaklanan etik içeri¤iyle de alg›lanmas›n›n 

yayg›nl›k kazanaca¤› günlerin beklentisi içindedir. 


Sayg›lar›mla, 

Prof. Dr. Engin Bermek 

Akademi Baflkan› 

Mart 2002 

G‹R‹fi 

‹nsan›n olaylar› anlama merak›, onu daha ilk ça¤larda soru sormaya ve 

yan›t aramaya yöneltmifltir. Bu itici güç, do¤an›n anlafl›lmas›nda en güvenilir, 

mant›ksal ve nicel bak›mdan s›nanabilen yolu sa¤layan bilimsel araflt›rman›n 

ve onun sonucunda da, bilimin do¤mas›na ve geliflmesine yol açm›flt›r. 

Bilimle gündelik yaflam için gerekli olan bilginin uygulanmaya konuldu- 

¤u teknoloji, uzun süre ayr› mecralarda, birbirinden bir ölçüde ba¤›ms›z 

olarak geliflmifltir. 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren bilimsel bulgular 

teknolojik uygulamalara yol açm›fl, teknolojik geliflmeler de bilimsel araflt›rmalara 

ivme kazand›rm›flt›r. Buna koflut olarak, merak giderici temel 

araflt›rmalar›n yan› s›ra teknoloji yönelimli araflt›rmalar da a¤›rl›k kazanm›flt›r. 

Günümüzde bilim ve teknoloji iç içe geçmifltir. Bu iç içelik, gündelik 

yaflam›, sosyo-ekonomik geliflmeyi ve çevreyi do¤rudan ve büyük çapta 

etkilemekte, bilim-teknoloji-endüstri-ekonomi iliflkilerinin yo¤unlu¤u, insanl›¤› 

haz›rl›kl› olmad›¤› baz› yeni durumlarla, bilim insan›n› ise yeni sorumluluklarla 

karfl› karfl›ya b›rakmaktad›r. Bilim insan›n›n bu sorumluluklar›n›n 

üstesinden gelebilmesinde bafll›ca dayana¤› do¤ruluk, erdemlilik gibi 

nitelikleri kapsayan bilim eti¤idir. 

Bu kitap, bilim eti¤i normlar›n›n bilim yaflam›m›zda ve toplumumuzda 

yayg›nlaflarak yerleflmesine katk› sa¤lamak amac›yla haz›rlanm›flt›r. 



I. B‹L‹MSEL ARAfiTIRMANIN DO⁄ASI VE B‹L‹M 

‹NSANLARININ GÖREV VE SORUMLULUKLARI 

Bilimsel araflt›rmalar, bilim insanlar›n›n do¤aya, insana ve topluma özgü 

bilgileri ortaya koyma yönündeki zihinsel çabalar›n› ve uygulamalar›n› 

içerir. Bilim insanlar›, araflt›rmalar›n› ba¤›ms›z olarak yürütseler bile, ortaya 

ç›kabilecek bilginin çevre ve topluma yans›mas›n› irdelemek ve sonuçlar› 

konusunda gerekli uyar›lar› yapmak sorumlulu¤unu da tafl›rlar. Bu nedenle, 

bilimsel ve teknolojik geliflmelerin günümüzde toplum ve do¤a üzerinde 

yo¤unlaflan etkileriyle birlikte bilim insanlar›n›n toplumsal ve etik 

sorumluluklar› da giderek artmaktad›r. 

Bilimde ve bilimsel araflt›rmada ilerleme, güvene dayan›r. Bilim insanlar›, 

bilim dünyas›n›n kendilerine duydu¤u güveni koruyacak nitelik ve nicelikte 

araflt›rmalar yapmak zorundad›rlar. Yaln›zca bilim dünyas›n›n de- 

¤il, toplumun da bilim insanlar›na güven ve sayg› duymas› çok önemlidir. 

Toplumsal güvenin kazan›l›p korunmas›nda dürüstlük ve titizlik yaflamsal 

önem tafl›r. 

Bilimin uzun geçmifle dayanan gelene¤inden kaynaklanan ve bilim toplulu¤u 

içinde kendili¤inden gerçekleflen bir denetleme yüzy›llar boyunca 

bilim eti¤ine dayal› güven ortam›n› büyük ölçüde sa¤lam›flt›r. Ancak, bilimde 

sa¤lanan bu güven ortam› özellikle son 20 y›l› aflk›n bir süredir çeflitli 

geliflmeler ve toplumsal de¤iflmeler sonucu zorluklara ve sars›nt›lara u¤ram›flt›r. 

Bunun bafll›ca nedenleri flunlard›r: 

1. Bilimsel araflt›rma destekleri ve kaynaklar› için gereksinim giderek 


Bilimsel Araflt›rman›n Do¤as› ve Bilim ‹nsanlar›n›n Görev ve Sorumluluklar› 

artm›fl ve bu yönde bilim insanlar› aras›ndaki yar›flma h›zlanarak büyümüfltür. 

2. Yay›nlar bilimsel baflar›n›n ölçütü olarak daha fazla önem kazanm›fl, 

bu da, bilim insanlar› üzerinde bask›lar yaratm›flt›r. Böylece, en k›sa 

yoldan yeni bilimsel veri ve sonuçlara ulaflma çabas›na girilmifltir. 

3. Bilimsel araflt›rmalar›n say›s›n›n patlama ölçüsünde artt›¤› günümüzde, 

etik sorunlar da bu patlamaya paralel olarak ço¤alm›flt›r. 

Biyomedikal araflt›rmalar ile sosyal bilim alan›ndaki çal›flmalarda etik 

konular› hep ön planda olmufltur. Çünkü, burada insan ve toplum do¤rudan 

araflt›rma konusudur. Biyomedikal ve biyoteknolojik araflt›rmalardaki 

ilerlemelerle birlikte etik sorunlar da, genetik çal›flmalarda oldu¤u gibi 

artm›flt›r. 

Geleneksel bilim anlay›fl› içinde kendili¤inden gelen düzenlemeler, ne 

yaz›k ki, günümüzde yeterlili¤ini yitirmifltir. Bütün bunlar baz› bilim insanlar›n›n 

dürüstlük anlay›fllar›nda, meslek normlar›nda ve uygulama ilkelerinde 

yeni aray›fllara yol açm›flt›r. Bu geliflmeler ve aray›fllar, bilim insanlar›n›n 

bilimsel sorumluluklar›n›n yeniden gözden geçirilmesini gündeme 

getirmifltir. 

Bilim ‹nsanlar›n›n Sorumluluklar› 

Bilimsel dürüstlük, temelinde güven duygusunun yatt›¤› bir kavramd›r 

ve tüm bilimsel iliflkilerin ve ba¤lant›lar›n özünü oluflturur. Bütün bilim insanlar›n›n 

güvene ve dürüstlü¤e dayal› de¤erleri korumalar› elzemdir. Bilimsel 

araflt›rmaya kat›lanlar, her zaman ve ayr›cal›ks›z olarak afla¤›daki temel 

ilkelere ba¤l› olmal›d›rlar: 

1. Araflt›rman›n tasar›m› ve yürütülmesinde en yüksek mesleki standartlara 

sahip olmak 

2. Araflt›rman›n yap›l›fl› ve bulgular›n analizi s›ras›nda özelefltiri, dürüstlük 

ve aç›kl›¤› elden b›rakmamak 

3. Ayn› konu üzerinde araflt›rma yapm›fl ve yapmakta olan di¤er araflt›rmac›lara 

karfl›, onlar›n katk›lar›n› içtenlikle ve aç›kça teslim edici bir 


Bilimsel Araflt›rman›n Do¤as› ve Bilim ‹nsanlar›n›n Görev ve Sorumluluklar› 

tav›r içinde olmak; bu tav›rlar›n› bilimsel makale yaz›m›nda tam olarak 

korumak 

Bilimsel araflt›rman›n tüm evrelerinde titiz bir dürüstlü¤ün temel oldu¤u 

belirtilmiflti. Bu nedenle, araflt›rmac›n›n yaln›z kendisinin de¤il, içinde 

bulundu¤u araflt›rma grubunun tüm üyelerinin de bilimde etik d›fl› davran›fllara 

girmesi kesinlikle önlenmelidir. 

Bilim Kurumlar›n›n Sorumluluklar› 

‹stenilen düzeyde etkin bilimsel araflt›rmalar yapabilmek için, bilim insanlar›n›n 

çal›flt›¤› bilim kurumlar›n›n da bu yönde kurallar›, gerekli altyap›lar› 

ve saydam yönetimleri olmal›d›r. Kurumlar›n ilk sorumlulu¤u, kurum 

içinde bilim insanlar›n›n nitelikli bilimsel araflt›rma yapabilmeleri için 

elveriflli kurallar gelifltirmeleri ve uygun bilimsel ortam› sa¤lamalar›d›r. Bilimde 

etik d›fl› davran›fllara karfl› duyarl› ve donan›ml› olunmal› ve bunlara 

karfl› yap›sal ve düzenleyici önlemler al›nmal›d›r. Çeflitli bilimsel konularda 

etik ilkeler aç›s›ndan sivil toplum kurulufllar›yla iflbirli¤i yap›lmas›nda 

yarar vard›r. Bilimsel kurumlarda etik kurullar kurulmal›, onlar›n etkin ve 

ba¤›ms›z olarak çal›flabilmeleri sa¤lanmal›d›r. 



II. B‹L‹MSEL ARAfiTIRMADA YAPILMASI 

GEREKENLER 

Her geliflen de¤erde oldu¤u gibi, toplumun ve bilim kurumu içinde 

yer alanlar›n (üniversiteler vb. gibi), bilimi özünden kavrama yerine, onun 

sahtesinden ve sapm›fl fleklinden bafllama olas›l›klar› vard›r. E¤er bilimde 

sapk›nl›klar, sapt›rmacalar veya kusurlu davran›fllar gerçek bilimsel araflt›rmalardan 

daha çok say›da olacak ise elimize geçen bir f›rsat› kaç›rm›fl 

oluruz. Çünkü, etik de¤erleri çi¤neyenler ço¤ald›kça, genç ve yetenekli insanlar› 

bilim yaflam›n›n içine çekebilmek zorlaflacak, genç beyinlerin kusurlu 

örnekleri izleyerek bilime yaklaflmalar› söz konusu olacakt›r. Ayr›ca, 

bilimde etik d›fl› davran›fl, toplumda bilimin de¤erinin yükselmesini 

zorlaflt›racak, hatta engelleyecektir. 

Bu bölümde bilimsel bilginin üretilmesi ya da bilimsel araflt›rman›n 

tüm evrelerini kapsayan süreçte oluflabilecek eti¤i ilgilendiren durumlar 

belirli bir s›rada ele al›nacakt›r. Bu bölüm, ayr›ca, bilimsel uygulaman›n en 

iyi flekilde yap›labilmesi için okuyucuya yard›mc› olmay› amaçlamaktad›r. 

Araflt›rmada Varsay›m ve Tasar›m 

Bir bilimsel araflt›rma, bir bilim insan›n›n veya araflt›rma grubunun 

kendi özgün gözlemlerine dayanarak ya da baflka araflt›r›c›lar›n birikmifl 

bilgilerini kullanarak bir konuda özgün bir düflünceye varmas›n› gerektirir. 

Bu düflünce gelifltirilerek özgün bir varsay›m haline getirilir. Bir tasar›m ile 

araflt›rma yapmaya karar verilir. 


Bilimsel Araflt›rmada Yap›lmas› Gerekenler 

Kuflkusuz varsay›m, kuram ve tasar›m›n düflünce sistemi olarak geliflmesi 

her zaman ba¤›ms›z bir bilim ortam› içinde olmaz. Baz› durumlarda 

devlet kurumlar› veya özel kurumlar için, bu kurumlar›n genel amaçlar›na 

uygun olan güdümlü araflt›rmalar yap›labilir. Böylesi ba¤›ml› ve özel ödenekli 

durumlarda bile, bilim insanlar› ba¤›ms›z, yans›z, nesnel ve yarat›c› 

düflünme sistemlerini sonuna kadar korumakla yükümlüdür. Aksi halde, 

araflt›rma sürecinde bilimsel gerçe¤i bulmada güçlükler veya yan›lg›lar ortaya 

ç›kabilir. ‹ster merak, ilgi veya özgün gözlem ve/veya özgün düflünce 

ile güdülenmifl olarak, isterse belli amac› olan bir kurumda (örne¤in ilaç 

endüstrisi gibi) görevli olarak belirli konulara yönelik bilgi üretimine girmeye 

haz›rlans›n, bilim insan›n›n bafllang›çta bir ön çal›flma yapmas› zorunludur. 

Bilimsel araflt›rmaya bafllamadan önce, amaçlanan varsay›m konusu 

ile ilgili bilim literatürünü ayr›nt›l› flekilde gözden geçirmek, varsay›m›n ve 

özgün düflüncenin, önceki bilimsel bilgi birikimin içinde alabilece¤i yeri 

sorgulamak gerekir. Bilim insanlar› okuduklar›n› gözden geçirirken, bilimsel 

kuflkuculu¤u, elefltirel bak›fl› ve bu arada yeni kavramlara aç›k olma gibi 

tutumlar›n›, baflka bir deyiflle, bilimsel araflt›rma disiplinini korumal›d›rlar. 

Asl›nda bu tutum araflt›rman›n tüm süreci için de geçerli olmal›d›r. 

Özgün bir bulgu veya düflünceye de¤inirken, çok s›k görülmeyen ancak 

önemli bir olguya de¤inmek gerekir. Bir bilim insan› baflka araflt›r›c›lar›n 

fikir ve görüfllerinin kendisine ait oldu¤u yan›lg›s›na düflebilir. Bu durumda, 

meslektafllar aras›nda paylafl›lm›fl ama yay›mlanmam›fl bir aç›klama, 

kuram veya araflt›rma fikri, belli bir süreç içinde bilinçalt› mekanizmalarla, 

bu bilim insan›n›n kendi düflünce sisteminde üretilmifl gibi benimsenmifltir. 

Bu olguya ‘bilinçalt› yan›lsama’ (Cryptomnesia) denir. Bu olay›n 

bir etik sorun olup olmad›¤›na karar verebilmek güçtür. Sorunun konu ile 

ilgili kaynaklar›n taranmas› ya da bu konuda kat›l›nm›fl seminer ve tart›flmalar›n 

bu aç›dan gözden geçirilmesi ile çözülmesi gerekir. 

Araflt›rma Projesi, Protokolü ve Metodolojisi 

Araflt›rma projesi, bir çal›flmay› destekleyeceklere gerekçeli ve ayr›nt›l› 

bir öneri olarak sunulmak üzere haz›rlan›r. E¤er çal›flma bir kurum taraf›ndan 

desteklenmeyecekse, araflt›rma projesi ve protokolü yaz›lmaya- 



bilir. Ancak, do¤a ve yaflam bilimlerinde teknik ve etik izleme aç›s›ndan ve 

çal›fl›lan bilim kurumunun yetkili kuruluna sunulmak üzere, maddi destek 

istenmese bile, bir araflt›rma projesi haz›rlamak zorunlulu¤u vard›r. Parasal 

destek gören araflt›rma projelerinin ise ayr›nt›l› bir flekilde yaz›lmas› 

gerekir. Amaç, gereçler, yöntemler, denekler ve çal›flmadan beklenen sonuçlar 

ayr›nt›l› olarak yaz›l›r. Ayr›ca, araflt›rman›n süresi ve öngörülen giderlerin 

dökümü de ayr›nt›l› olarak verilir. Araflt›rma etkinliklerine kat›lanlar›n 

say›s› günümüzde giderek ço¤almaktad›r. Bütün bu kiflilerin, baflta 

‘k›demli’ araflt›r›c› olmak üzere araflt›rma içindeki yükümlülükleri ve 

ay›racaklar› zaman aç›k bir flekilde belirtilir. Araflt›rma protokolleri ve 

projelerin tümü aç›k ve kar›fl›k olmayan bir ifadeyle yaz›lmal›d›r. Araflt›rma 

projesi geçerli bir bilimsel soruya yan›t vermek üzere bir olay›, bir 

kavram›, bir gözlemi veya k›saca bir fenomeni anlamaya katk› olarak aç›k 

bir nesnellik içinde ortaya konmal›d›r. 

Araflt›rman›n tasar›m›, mant›ksal temele oturmal›d›r. Metodolojideki 

yöntemler ve teknikler baflkalar›n›n da tekrarlayabilece¤i biçimde anlat›lmal›d›r. 

‹statistik analiz yöntemleri, araflt›rman›n do¤a ve amac›na uygun 

ve geçerli nitelikte olmal›d›r. K›sacas›, araflt›rma projesi yap›lacak olan bilimsel 

araflt›rmay› tam olarak yans›tmal›d›r. Kurum ve flirketlerden mali 

destek alabilmek u¤runa projenin nesnellikten saparak abart›l› bir flekilde 

yaz›lmas›, daha araflt›rman›n bafl›nda etik kuflkular›n do¤mas›na yol açabilir. 

Deneysel çal›flmalarda, araflt›rmac›lar›n projeye yapt›¤› düflünce ve eylem 

düzeyindeki olas› katk›lar›n aç›k bir flekilde önceden belirtilmesi, ileride 

yaz›lacak olan bilimsel kitap ve/veya makalede yazar s›ralamas› konusunda 

ortaya ç›kabilecek etik sorunlar› da en aza indirmifl olur. Ancak, kuramsal 

çal›flmalarda problemi çözmede belirleyici katk›n›n kimden gelece- 

¤i eflitler aras›nda yürütülen bir çal›flmada önceden kestirilemeyebilir. 

Bilimsel araflt›rmada araflt›rman›n belkemi¤ini metodoloji oluflturur. 

Bilimsel yöntemin amac›, bilimsel gözlemlerin yans›z olarak ortaya ç›kar›lmas›n› 

kolaylaflt›rmakt›r. Çal›fl›lan bilim alan›na göre çok de¤iflik yöntemler 

olabilir. Deneysel araflt›rma yöntem ve teknikleri ile uygun istatistik 

yöntemler ve ayn› yöntemleri kullanarak elde edilen bulgulardaki hata 

paylar›n›n hesaplanmas›, araflt›rmac›n›n elde etti¤i verilerde yanl› olma 

olas›l›¤›n› en aza indirir. Araflt›r›c›lar, bu yolla di¤er araflt›r›c›lar›n kolayl›k- 



la ayn› sonuçlara ulaflmalar›n› sa¤larlarsa, önemli bir bilimsel güç de kazan›rlar. 

Çünkü, ulaflt›klar› sonuçlar›n baflkalar›nca da kabul edilmesini ve 

yeni elde ettikleri bilimsel bilgi etraf›nda bir görüfl birli¤i oluflmas›n› sa¤lam›fl 

olurlar. 

Genel kabul görmüfl yöntemler araflt›rmada aynen kullan›labildi¤i gibi, 

yeni bir varsay›m› kan›tlamak ve özgün bilgi üretmek için yeni yöntemler 

gelifltirmek de gerekebilir. Bu durumda, yeni yöntemin deneklere ve 

çevreye verebilece¤i olas› zararlar ve bunlara karfl› nas›l önlem al›naca¤› 

aç›kça belirtilmelidir. Ayr›ca, bu yeni yöntemin benzeri her kurumda ve 

her yerde uygulanabilir ya da tekrarlanabilir olmas›, duyarl›l›k ve özgüllü- 

¤ünün (sensitivity ve specificity) hesaplanmas› ve ortaya konmas› gerekmektedir. 

Yukar›da da belirtildi¤i gibi, yöntemler ve bunun civar›nda dönen 

paradigmalar tek yanl› bir mant›kla ifllememeli ve düflünülen varsay›m›n 

tersinin ç›kabilece¤i ya da çürütülebilece¤i olas›l›¤› da göz önünde bulundurularak 

düzenlenmelidir. K›sacas›, kullan›lan yöntem yans›z ve baflkalar›nca 

da yinelenebilir olmal›d›r. 

Yeni yöntemlerin kullan›lmas›, bulgunun bilim dünyas›nda kabul edilmesi 

bak›m›ndan araflt›r›c›y› baflka güçlüklere sokabilir. Çünkü, bilim insanlar›n›n 

yeni yöntemlerle elde edilmifl sonuçlar› kabul etmeleri her zaman 

kolay olmayabilir ve zaman alabilir. Di¤er taraftan, araflt›r›c› da yeni 

yöntemi bilimsel soruyu aç›klamada en uygunu oldu¤unu görerek gelifltirmifl 

oldu¤undan, di¤er bilim adamlar› sadece verilerin de¤erini de¤il, yöntemin 

de¤erini de tart›fl›rlar. Bilim çevresi, öne sürülen yeni yöntemin yeni 

bilginin elde edilmesinde güvenilir bir araç olarak uygun olup olmayaca¤› 

konusunda emin olmak ister. Tüm bu nedenlerle yeni bir yöntemin 

s›n›rlar›n›n çok iyi bir flekilde çizilmesi gerekir. 

Yöntemler bilimde çok önemli yer tutarlar. Ancak bilimsel bilginin 

do¤as›nda oldu¤u gibi, yanl›fls›z ve afl›lamayacak de¤ildirler; yanl›fla aç›k 

olabilirler. Yetersizlikleri belirlenen veya az kabul gören yöntemlerin yerini 

zamanla daha iyi yöntemler al›r. Böylece, yöntemler ve bilimsel bilgi 

paralel olarak ilerler ve biri di¤erine katk›da bulunur. Yöntemlerin yanl›fla 

aç›k olmas›, asl›nda bilimde kuflkuculu¤un önemini vurgulayan bir olgudur. 

Bilimsel bilgi ve bilimsel yöntemler eski veya yeni olsun, olas› bir bi- 


limsel yan›lg›ya karfl› devaml› olarak sorgulanmal› ve s›nanmal›d›rlar. Sonuçta, 

bir bilim insan› karfl›s›na ç›kan bilimsel soruyu yan›tlama süresinde 

yeni yöntemler gelifltirmek durumunda kalabilir. Bunu da nesnellik ilkesine 

sad›k kalmak koflulu ile gelifltirmekten ve tart›flmaya sunmaktan kaç›nmamal›d›r. 

Denekler 


Bilimsel araflt›rmada deneklerin kullan›m› etik aç›dan büyük önem tafl›r. 

Denek olan bireylerin biyolojik, psikolojik, sosyolojik ve hukuksal varl›klar›n› 

korumak ve özgün iradelerine sayg› göstermek burada birincil kofluldur. 

Denekler gönüllü olarak ya da ücret karfl›l›¤›nda hizmet verebilirler. 

Denek kullan›m›nda önemli olan hususlar flunlard›r: 

1. T›p araflt›rmalar›nda insanlar›n denek olarak kullan›lmas›, özellikle 

klinik araflt›rmalarda kaç›n›lmaz görünmektedir. Ama böylesi araflt›rmalarda 

insanlar›n denek olarak kullan›lmalar›n›n gerekçeleri aç›k biçimde 

ortaya konulmal›d›r. ‹nsan denekler üzerinde araflt›rma yap›lmas› 

yaln›zca önerilen araflt›rma projesinden beklenen bilimsel geliflmenin 

baflka türlü sa¤lanmas›n›n mümkün olmad›¤› durumlarda düflünülmelidir. 

2. Denekler, sa¤l›kl› veya hasta bireylerdir. Her iki halde de, araflt›rma 

öncesinde çal›flman›n amac› ve uygulamas› tüm aç›kl›¤› ile anlat›larak 

denek ayd›nlat›lmal›, oluru al›nmal›d›r. Deney s›ras›nda denek olurunu 

geri çekerse, bu karar› hemen uygulanmal› ve üzerinde yürütülen 

araflt›rma durdurulmal›d›r. Bunun için dene¤in araflt›rmaya gönüllü 

olarak veya ücret karfl›l›¤› kat›lm›fl olmas› fark etmez. 

Bu ba¤lamda burada, zorunlu olarak, ‘Bilgilendirilmifl Olur’ ve 

‘Etik Kurul’ hakk›nda baz› ayr›nt›lara girilecektir. Bilgilendirilmifl 

olur ve etik kurullar bireysel uygulamalarda ortaya ç›kan t›bbi etik sorunlar›nda 

önemli oldu¤u gibi, sa¤l›k bilimlerindeki araflt›rmalarda da 

önemlidirler. Nas›l ki hekimlik uygulamalar› s›ras›nda hastan›n özerkli¤ine 

sayg› gösteriliyor, hastan›n yarar› gözetilerek zarar vermekten 

sak›n›l›yor ve adaletli olma¤a özen gösteriliyorsa, sa¤l›k bilimleri ala- 



n›nda yap›lan bilimsel araflt›rmalarda araflt›rmaya kat›lan hasta veya 

sa¤l›kl› bireylere de ayn› ilkeler do¤rultusunda yaklafl›lmal›d›r. Bilim 

eti¤inin do¤ru olarak uygulanmas›nda, araflt›rma projesinin ve bununla 

ilgili bilgilendirilmifl olur haz›rl›klar›n›n yeterli olup olmad›¤›na karar 

verilmesinde en yetkili kurumlar etik kurullard›r. Araflt›rma yap›lan 

tüm kurumlarda bu etik kurullar›n›n olmas›, etkin bir flekilde çal›flmas› 

ve kurumun tam deste¤ini görmesi gerekir. Asl›nda etik kurullar›n 

sadece araflt›rma kurumlar›nda de¤il, sa¤l›k uygulamas› yap›lan tüm 

kurumlarda bulunmas› beklenmelidir. 

Anayasam›z›n 17. maddesinde "T›bbi zorunluluklar ve kanunda yaz›l› 

haller d›fl›nda kiflinin vücut bütünlü¤üne dokunulamaz; r›zas› olmadan 

bilimsel ve t›bbi deneylere tabi tutulamaz" denmektedir. Bu hüküm, 

araflt›rma için olsun veya olmas›n, herhangi bir uygulamadan önce kiflinin 

bilinçli olurunun al›nmas› anlam›na gelmektedir. Hasta haklar› ve 

t›p eti¤i ile ilgili hemen tüm uluslararas› ve uluslarüstü belgelerde olur 

hakk› kesin bir flekilde belirtilmektedir. Al›nan olurun geçerli olabilmesi 

için baz› koflullar›n yerine getirilmesi gerekmektedir. Her fleyden 

önce, hasta veya sa¤l›kl› denek, olur verdi¤i araflt›rma konusunda 

ayd›nlat›lm›fl olmal›d›r. Bu bilgilendirme hastaya uygulanacak yöntemler 

veya ilaç konusunda eksiksiz olmal›d›r. Bilgilendirme s›ras›nda 

bir yönlendirme çabas› içine girilmemelidir. Denek herhangi bir zorlanma 

ile karfl›laflmamal›d›r. Bilgiler herhangi bir flekilde abart›lmamal›, 

bireyin kültür düzeyine uygun düflen bir üslup ile verilmelidir. Bilgi 

ve kiflili¤i yetersiz olan bireyler normal denek olarak kabul edilmemelidir. 

Di¤er bir deyiflle, olurun geçerli olmas› için ilgili bireyin, bilgileri 

anlayabilecek, de¤erlendirebilecek, karar verebilecek ve bunlar› uygulamaya 

koyabilecek yeterlili¤i tafl›mas› gereklidir. Genellikle ‘bilgilendirilmifl 

olur’ terimi kullan›lmakla beraber, gönüllü olma ve yeterli kiflilik 

ö¤eleri ön plana al›narak ‘geçerli olur’ teriminin kullan›lmas› da 

tart›fl›lmaktad›r. E¤er, araflt›rma konusu bireyin yeterlili¤ine engel 

olan bir hastal›k, örne¤in bunama (demans) veya küçük çocuklarla ilgili 

hastal›klar üzerine ise, hastan›n en sorumlu olan akrabas›, velisi, 

vasisi, vekili veya herhangi bir yasal sorumlusundan ayn› usullerle 

‘olur’ almak gerekecektir. Böylece, bir dolayl› olur söz konusu olur. 

Baz› ülkelerde ‘bilgilendirilmifl olur’un yaz›l› olmas› istenmektedir. Ül- 



kemizde pek s›k görülmemekle beraber, geliflmifl ülkelerde deneklere 

belirli bir ücret ödenmekte ancak, bu ücretin çok yüksek mebla¤lara 

ulaflmamas› önerilmektedir. Mali durumu çok kötü olan deneklere 

para ödendi¤inde sak›ncalar ortaya ç›kabilir. Yüksek ödemeler cüretkâr 

ve denetimsiz araflt›rmalara neden olabilir. Yap›lan araflt›rma 

yeni bir ilac›n denenmesini veya yaralay›c› (invasive) bir yöntemi içeriyorsa, 

denekler için olas› riskleri ayr›nt›l› olarak hesaplamak, al›nmas› 

gereken önlemleri planlamak, bunlar› deneklere anlatmak ve etik kurullara 

aç›klamak zorunludur. 

Yukar›da da de¤inildi¤i, gibi baz› hasta gruplar›, haklar›n›n çi¤nenmesi 

bak›m›ndan di¤er insanlara ve hastalara göre daha savunmas›z ve korunmaya 

muhtaçt›rlar. A¤›r psikiyatrik bozuklu¤u olanlar, bilinç bozuklu¤u 

gösterenler, çocuklar, ileri yafll›lar, bunam›fl bireyler, HIV tafl›y›c›lar› 

ve AIDS hastalar› ve tutuklular bunlar aras›nda say›labilir. Bu 

gruplar sa¤l›k hakk› ve hasta haklar› aç›s›ndan kendi yararlar›n›, ç›karlar›n› 

ve benliklerini koruyabilecek yeterlilikte de¤ildirler. Bu bireylerin 

haklar› korunmaya al›nmal› ve kendi grubuna yönelik bir araflt›rma 

söz konusu olmad›¤› sürece (örne¤in AIDS'te yeni bir ilac›n denenmesi 

gibi), araflt›rmalarda denek olarak kullan›lmamal›d›rlar. 

Bak›mevlerinde yaflayan çocuklar ve yafll›lar, mahkûmlar, k›fllalardaki 

erler, zaman zaman sa¤l›k araflt›rmalar›nda denek olarak kullan›labilmektedirler. 

Bu durumda, hem dene¤in hem de ba¤l› oldu¤u kurum 

yetkilisinin olurlar›n›n al›nmas› gerekir. 

Kurumlarda etik kurullar oluflturulurken, bu kurullar›n iflleyifl kurallar› 

aç›k olarak belirlenmeli, ulusal ve uluslararas› sa¤l›k ilkeleriyle çat›flmayacak 

flekilde düzenlenmelidir. Etik kurullar baz› durumlarda, sadece 

o kurumun içindeki deneyimli araflt›rmac› hekimler ve deontoloji 

uzmanlar› taraf›ndan oluflturulur. Baz› durumlarda ise kurumun bulundu¤u 

yerleflim biriminden hukuk, felsefe ve sosyoloji uzmanlar›n›n 

da kat›l›m›yla daha genifl bir grup oluflturulur. Nas›l organize edilirse 

edilsin, burada iki durum önem tafl›r. ‹lk olarak, bu kurullara, tüm yaflam› 

boyunca ahlak de¤erlerini en üst düzeyde tutmufl bilim insanlar› 

ve bilge kifliler seçilmelidir. Di¤er bir deyiflle, etik kurullara seçilen bi- 



reylerin bizzat kendileri geçmiflte etik kurallar› çi¤nememifl olmal›d›rlar. 

‹kinci olarak, etik kurullara ba¤›ms›z bir çal›flma ortam› sa¤lanmal› 

ve d›flar›dan gelebilecek etkilerden tamamen ar›nd›r›lm›fl çal›flma 

olanaklar› verilmelidir. Etik kurullar düzenli flekilde toplan›p, kendi 

kurumlar›n›n özelli¤ini de göz önüne alarak, de¤iflik konularda etik 

uygulama kurallar› üretmeye çal›flmal›d›rlar. Etik kurullar di¤er kurumlardaki 

etik kurullarla ba¤lant›l› olmal› ve mümkünse, daha üst düzeyde, 

daha yetkili kurullar da oluflturulmal›d›r. 

3. Denekler konusunda bir nokta, ülkemizi yak›ndan ilgilendirmektedir. 

Bilimsel yönden geliflmifl ülkeler, zaman zaman, kendi mali ve kültürel 

etkileri alt›nda kalm›fl ülkelerle medikal araflt›rmalarda iflbirli¤i 

yapmaktad›rlar. Örne¤in, yan etkileri henüz bilinmeyen ve ABD'de 

Besin ve ‹laç ‹daresi (FDA) taraf›ndan izin verilmemifl baz› ilaçlara iliflkin 

araflt›rmalar›n yoksul ülkelerde uyguland›¤› bildirilmifltir. Bu koflullarda 

ABD'li bilim kurumu veya ilaç firmas› yetkilileri ile yoksul ülkenin 

hekimleri aras›nda bir iflbirli¤i oluflmakta ve böyle bir ilaç, yoksul 

ülkede, deneklere ücret verilerek uygulanabilmektedir. Bu durum, 

dünyada, deneklerin birinci ve ikinci s›n›fa ayr›lmas› gibi insan haklar› 

ve insan onuruyla ba¤daflmayan çok önemli bir etik sorunu ortaya ç›karmaktad›r. 

Geliflmifl veya geliflmekte olsun, hiçbir ülkede araflt›r›c› 

hekimlerinin böyle çal›flmalara girmesi kabul edilemez. 

4. ‘Bofluna (göstermelik) denek’ kullan›lmamal›d›r. Uluslararas› 

ilaç firmalar› tüm araflt›rma evreleri tamamlanm›fl yeni bir ilac›, bilimsel 

olarak geri kalm›fl bir ülkenin t›p fakülteleri ve di¤er sa¤l›k kurumlar›na 

sunarak bu ilaçla bilimsel araflt›rma yapmalar›n› önerebilirler. 

Burada ilac›n etkinli¤inin bilimsel olarak s›nanmas› söz konusu de¤ildir: 

Reklam›n› yapmak amac›yla, ilaç üzerinde sanki o ülkedeki kurumlarda 

araflt›rma yap›l›yormufl gibi bir izlenim verilmek istenmektedir. 

Üniversitelerin ve t›p mensuplar›n›n bilimsel onurlar›n› zedeleyecek 

böyle bir tuza¤a düflmemeleri gerekir. Verilecek mali desteklere de 

kap›lmamak gerekir. Ayr›ca, bu yolla, kontrol grubunu oluflturan kiflilere 

de gerekli olmad›¤› halde ilaç verilmifl olur. 

5. Epidemiolojik çal›flmalarda deneklerin özel yaflamlar›na ve toplumdaki 

konumlar›na sayg› gösterilmesi ve deneklerin kimliklerinin sakl› 

tutulmas› gerekir. Gizlilik ilkesine titizlikle uyularak her dene¤e bir 


rumuz veya kod numaras› verilmeli ve dosyas›, araflt›rma grubundaki 

yaln›zca bir veya iki araflt›r›c› taraf›ndan bilinen bir yerde saklanmal›d›r. 

Tutulan kay›tlar ve eldeki bilgiler hastan›n onay› olmadan üçüncü 

kiflilere aktar›lmamal›d›r. 

6. Hayvan deneyleri: Baz› araflt›rmalar›n insan üzerinde yap›lmas› bilim 

ahlak›na, insan haklar›na ve onuruna ayk›r› olabilir. Bu nedenle baz› 

araflt›rmalar›n insana, en az›ndan, kuramsal olarak uygulanabilirli¤inin 

anlafl›lmas› için, hayvanlar üzerinde yap›lmas› gerekir. Di¤er bir 

deyiflle, bilginin ilerlemesi, insan hastal›klar›n› anlama ve sa¤alt›m olanaklar›n›n 

gelifltirilmesi için canl› hayvanlar üzerinde deney yapmak 

gerekli olabilir. Bu durumda da uluslararas› etik kurallara uymak gerekir. 

Özetle, araflt›rmada deney hayvanlar›na ac› ve huzursuzluk vermeyecek 

koflullar›n sa¤lanmas› gerekir. Deney hayvanlar› deneyden 

sonra yaflat›l›yorsa hayvanlar›n bar›nma, beslenme ve çevre koflullar› 

veteriner hekim kontrolünde ve uygun bir ortam içinde yap›lmal›d›r.* 

Araflt›rma Verilerinin Arflivlenmesi 


Bulgular ve çal›flma verileri (deneysel, biyolojik/denekli ve klinik) araflt›rmalar›n 

birincil ürünleridir. Veriler önemli bir kaynakt›r ve s›k s›k onlara 

geri dönüp analizler yapmak gerekebilir. Bilimsel bilgiye veya bir kuram›n 

geliflmesine katk›lar› olabildi¤i gibi, yeni araflt›rmalara da bir bafllang›ç 

oluflturabilirler. Bu nedenle, tüm veriler emin ve kolay ulafl›labilir bir biçimde 

arflivlenmelidir. Araflt›rma s›ras›nda bafltan sona, günlük olarak yap›lanlar 

net ve kesin kay›tlar olarak not edilmeli ve kay›tlar saklanmal›d›r. 

Bu kay›tlar›n tam olmas›, düzgünlü¤ü, do¤rulu¤u ve gizlili¤i konusunda 

özel dikkat gerekir. Her çal›flma gününün sonunda verileri tafl›yan kay›tla- 

* Avrupa Bilim Vakf›'n›n (ESF) hayvanlar›n deneylerde kullan›m›na iliflkin ilkeleri flunlard›r: 

- Hayvanlar›n duygulu varl›klar olmalar›n›n gerektirdi¤i özenle muamele görmeleri; mümkün 

oldu¤unca deneylerin yerine geçebilecek (hayvanlar›n kullan›lmad›¤›) alternatif deney sistemlerin 

kullan›lmas›; 

- Deneylerde kullan›lan hayvanlar›n mümkün olan en az say› ile s›n›rland›r›lmas›; hayvan 

kullan›m›na seçenek olmad›¤› durumlarda deney hayvanlar›n›n az ac› çekece¤i koflullar›n sa¤lanmas›; 



ra, araflt›r›c› taraf›ndan tarih konup imza edilerek ‘kiflisellik’ kazand›r›lmal›d›r. 

Kay›tlar, güvenli bir flekilde dosya veya defterler içinde korunabildi- 

¤i gibi, elektronik ortamda da korunabilir. Araflt›rmaya ait arfliv ve depolar›n, 

k›saca, tüm verilerin belirli bir yerde, en az›ndan 5-10 y›l gibi bir süre 

saklanmalar› gerekti¤i öne sürülmektedir. Verileri saklama uygulamas› 

iki aç›dan önem tafl›r: 

1. Araflt›rma sonras› dönemde elde edilen bulgular›n tekrarlanmas› 

gerekti¤inde, veri arflivi kolayl›kla ve h›zl› bir flekilde gözden geçirilebilir. 

2. Yap›lan araflt›rma ile ilgili etik bir sorun ortaya ç›kt›¤›nda, saklanm›fl 

araflt›rma verilerinin tekrar gözden geçirilmesi ve etik aç›dan baflka 

bilim insanlar›n›n denetimine aç›lmas› mümkün olabilir. 

- Deney süresince hayvana verilebilecek ac›y› en aza indirmek üzere gerekli sakinlefltirici, 

a¤r› giderici veya anestetik uygulamalara gidilmesi; deney hayvanlar›n›n kullan›m›n› gerektiren 

bir çal›flmadan önce, çal›flman›n, bilimsel ölçütleri yan› s›ra, hayvanlara verilebilecek ac› aç›s›ndan 

da ba¤›ms›z bir uzman taraf›ndan irdelenmesi, 

- Hayvanlar için uygun bar›nd›rma ve bak›m koflullar›n›n sa¤lanmas›; bilim ve araflt›rmadan 

sorumlu bakanl›klar›n kat›l›m›yla hayvanlar›n deneylerde kullan›m›na iliflkin düzenlemelerin 

haz›rlanmas›; 

- De¤iflik ülkelerdeki farkl› düzenlemelerin belirli, kamuoyunun güvenini kazanabilecek bir 

örnek niteli¤e ulaflmas›n›n sa¤lanmas› ve ESF üyesi kurulufllar›n belirlenen düzenlemelerin izleyicisi 

olmas›; araflt›r›c›lar›n ve bak›m görevlilerinin hayvanlar›n kullan›m›n› gerektiren deneylerin 

tasar›m ve yürütülmesi konular›nda gerekti¤ince e¤itilmesi ve ESF üyesi kurulufllar›n bu amaçla 

kurslar düzenlemesi; 

- Hayvanlar›n kullan›ld›¤› deneylerin sonuçlar›n›n yay›mland›¤› dergilerin yay›n kurullar›n›n 

"Yazarlar ‹çin Bilgiler" bölümünde, deney hayvanlar›n kullan›m›n›n eti¤ine iliflkin duyuruyu içermesi 

ve ESF üyesi kurulufllar taraf›ndan hayvanlarla yap›lan deneylerin denetimi ve deney hayvanlar›n›n 

esenli¤inin korunmas›n› amaçlayan düzenlemelerin yay›mlanmas› ve düzenli biçiminde 

yeniden gözden geçirilerek güncellefltirilmesi. 


Araflt›rma Verilerinin Analizi ve 

Bilimsel Bilginin Yay›na Dönüfltürülmesi 

Araflt›rma verilerinin güvenilirli¤inin (reliability) ve geçerlili¤inin (validity) 

saptanm›fl araçlarla elde edilmesi zorunludur. Bu verilerin baz› alanlarda 

istatistik yöntemleriyle analizi gerekir. Sonuca ulaflma do¤rultusunda 

istatisti¤in bir amaç de¤il, bir araç oldu¤unu unutmamak gerekir. Araflt›r›c›lar 

istatistikler içinde bo¤ulmamal›, altta yatan özgün verileri yakalayabilmelidir. 

Veriler de¤erlendirilirken, ortaya ç›kan sonuçlar yans›z bir 

flekilde verilmelidir. Sonuçlara ulaflmada, verilerle istenilen amaç veya varsay›m 

do¤rultusunda de¤ifliklik yap›lmamal›d›r. Aksi durumda, bir bilim 

eti¤i sorunu ortaya ç›kar ve konu etik d›fl› davran›fla girer. 

Araflt›rma tamamlan›p, araflt›r›c› ve grubu yeni bir bilimsel bilgiye 

ulaflt›klar›nda veya varsay›mlar›n›n do¤rulu¤unu kan›tlad›klar›nda, araflt›rman›n 

yay›na dönüflme sürecine girilir. Yeni bilimsel bilgi veya yeni bir kuram, 

art›k bilim dünyas›na sunulup benzer konularda çal›flan di¤er kifliler 

taraf›ndan incelenebilir hale getirilebilir. Bunun da temel yolu bilimsel kitap 

veya makale’dir. Bilimsel makale yaz›l›rken baz› aflamalarda etik sorunlar 

ç›kabilir. Bunlar›n bafll›calar› flöyle s›ralanabilir: 

• Yazarlar›n s›ralanmas› 

• Gereç ve yöntemler (metodoloji) 

• Kaynak gösterme (at›flar/göndermeler) 

• Bilimsel yay›nlarda teflekkür 

Yazarlar›n s›ralanmas› 


Yazar s›ralamas›, bilimde sayg›nl›k kazanma çerçevesinde önemlidir. 

Günümüzde, geçmifle göre bilimsel araflt›rmalar çok daha fazla say›da bireyin 

kat›l›m› ile gerçeklefltirilmektedir. Baz› durumlarda laboratuarlar 

aras› iflbirli¤i gerekli olur. Örne¤in New England Journal of Medicine’da 

1925 y›l›nda makale bafl›na düflen yazar say›s› ortalamas› birden biraz fazla 

iken, bugün bu say› alt›y› geçmektedir. Baz› alanlarda, örne¤in yüksek 

enerji fizi¤i ve genetikte, yazar say›s› yüzlere ç›kabilmektedir. Her ne ka- 



dar bu iflbirli¤i çok olumlu geliflmelere yol açm›flsa da, yazarl›k s›ralamas›nda 

farkl› düflünce ve uygulamalara da neden olmufltur. Birçok alanda 

yazarlar listesinde bir ismin daha önlerde yer almas›, daha fazla katk›da 

bulundu¤u anlam›na gelmektedir. Ancak, bu durum disiplinler aras›nda ve 

araflt›rma gruplar› aras›nda büyük farkl›l›klar gösterir. Baz› alanlarda k›demli 

araflt›r›c› listede ilk isimdir. Di¤er alanlarda ise, k›demli araflt›r›c›n›n 

ad› daima sonda yer al›r (Gene baz› alanlarda araflt›rma kurumunun baflkan›n›n 

ad›, makale ile do¤rudan ilgili olmasa bile etik olmayan bir flekilde 

yazarlar listesine girer. Bu, ülkemizde oldukça s›k görülen bir durumdur). 

Baz› araflt›rma gruplar› ise yazar s›ralamas›n› alfabetik olarak yaparlar. Daha 

çal›flman›n bafllang›c›nda ve proje yaz›lmas› döneminde araflt›rma grubu 

içinde olas› yazar s›ras› konusunun aç›kça konuflulmas›, araflt›rma ve 

alan›n›n elverdi¤i ölçüde bir karara ba¤lanmas›, sonraki pürüz ve güçlükleri 

önler (bkz Araflt›rma Projesi, Protokolü, Metodolojisi). K›demli araflt›r›c› 

ile genç araflt›r›c›n›n listedeki yeri konusunda da tart›flmalar vard›r. 

Genelde, genç araflt›r›c›lara bilimsel sayg›nl›k kazand›r›lmas›na özen gösterilmelidir. 

K›sacas›, yazar s›ralamas›nda araflt›rman›n özelli¤ine ve o 

araflt›rma alan›ndaki geleneklere ve grup içi ilkesel kararlara ba¤l› olarak 

de¤erlendirme yap›l›r. 

Kuflkusuz bilimsel makalede ad› geçen yazarlar›n hepsi makalenin getirebilece¤i 

bilimsel onuru birlikte paylaflacaklard›r. Ancak, makaleden ortaya 

ç›kabilecek etik sorunlar›n ve hatalar›n sorumlulu¤unu da birlikte 

yüklenmeleri gerekir. 

S›ralaman›n yan› s›ra, yazarl›¤a iliflkin bafll›ca iki etik sorun ile karfl›laflmak 

mümkündür: 

1. Hayali (Sanal veya Gölge) Yazarl›k (Ghost Authorship) veya 

Onursal Yazarl›k (Honorary Authorship) 

Baz› durumlarda yazar listesine, çal›flmaya hemen hiç katk›s› olmayan 

birinin ad›n›n yerlefltirildi¤i görülür. Bu davran›fl, bu konuda tan›nm›fl 

bir bilim adam›n› yazar listesine sokarak çal›flman›n bilimsel dergide 

daha kolayl›kla kabul edilmesinin sa¤lanabilece¤i inanc›ndan kaynaklanabilir. 

Oysa, esas çal›flmaya kat›lanlar›n sayg›nl›¤› veya güvenilirli¤i bu 

onursal yazar nedeni ile az›msanm›fl olmaktad›r. Gölge yazarl›k teri- 


minin genellikle ilaç firmalar›n›n bilimsel araflt›rmalar›ndan kaynakland›¤› 

söylenir. Ciddi bilimsel dergilerin, ilaç firmalar›ndan do¤rudan yay›n 

kabul etme konusunda halen bir direniflleri vard›r. Bunu bilen firmalar, 

araflt›rma konusunda isim yapm›fl ve kendileriyle ba¤lant›s› olmayan 

bir araflt›r›c›n›n ad›n› yazarlar listesinde göze çarpan bir yere 

koyabilirler. Bu uygulama, araflt›rman›n yay›na kabul edilmesini kolaylaflt›r›r. 

Ancak, böyle bir gölge yazarl›k genellikle belirli bir para karfl›l›¤›nda 

sa¤lan›r. Etik aç›s›ndan kabul edilebilir olmayan bu durum, daha 

çok bat› literatüründe ortaya ç›km›fl bir etik sorundur. 

2. Arma¤an Yazarl›k (Gift Authorship) 

‹kinci sorun, arma¤an yazarl›k fleklinde ifade edilmektedir. Burada çal›flmay› 

as›l yürüten k›demli araflt›r›c›, bu çal›flma ile hiç ilgisi olmayan 

veya pek az ilgisi olan kiflileri yazar listesine ekler. Bu zorla olabilir; 

örne¤in, genç bir araflt›r›c›n›n baz› hocalar›n› yay›n listesine koymaya 

zorlanmas› gibi. Ülkemizde bunun örnekleri çoktur. Bir baflka örnek, 

yay›n say›lar›n› art›rmak için baz› anlaflmal› gruplar›n oluflturulmas›nda 

görülür. Örne¤in, t›pta birbirine yak›n A,B ve C bilim dallar›nda, her 

grup yapt›¤› çal›flmaya di¤er çal›flma gruplar›n›n ad›n› ekler. Böylece 

araflt›r›c›lar›n yay›n listeleri kabart›l›r. Bilim At›f Dizini (Science Citation 

Index - SCI) taramas› alt›ndaki hakemli dergilerde bunlara karfl› baz› 

önlemler al›nmaya bafllanm›flt›r. Bu dergilerin editörleri, yazarlar 

listesindeki her yazar›n çal›flmaya olan katk›s›n›n aç›k bir flekilde belirtilmesini 

istemektedir. Birçok bilim dergisi yazarlar listesine, ancak 

do¤rudan ve temel katk›s› olan kiflilerin konulmas› üzerinde durmakta 

ve tüm yazarlar›n imzas›n› tafl›yan ve makaledeki her konuda tüm 

yazarlar›n fikir birli¤i içinde olduklar›n› bildiren bir belgeyi yay›ndan 

önce istemektedir. 

Yöntemler 


Bilim adamlar› kendi çal›flmalar›ndaki gereç ve yöntemleri çok aç›k ve 

ayr›nt›l› bir flekilde yazmal›d›rlar veya ayr›nt›l› yaz›lm›fl önceki bir makaleyi 

kaynak göstermelidirler. Böylece okuyucu, benimsenen yaklafl›mlar›n 

de¤erini yarg›lama olana¤›n› elde eder. Baflka araflt›r›c›lar, e¤er dilerlerse, 



ayn› nitelikte gereçleri ve yöntemleri kullanarak sonuçlar› yeniden gözden 

geçirebilirler (Metodoloji konusu yukar›da ayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r). 

Kaynak Gösterme (At›flar, Göndermeler) 

Bilimsel makalede, ayn› konuda çal›flm›fl olan önceki araflt›r›c›lar›n çal›flmalar›n›n 

kaynak gösterilmesi çok önemlidir. Bu flekilde konu ile ilgili, 

kabul görmüfl veya tart›flmal›, bas›lm›fl bilgilerle yay›mlanmakta olan makale 

aras›ndaki iliflki sa¤lanm›fl olur. Ayr›ca, kaynak gösterme daha baflka 

amaçlara da hizmet eder; örne¤in, di¤er araflt›r›c›lar›n çal›flmalar›na sayg› 

gösterilmifl böylece, önceki bilim insanlar›n›n düflün ürünlerine karfl› bilim 

eti¤i aç›s›ndan da do¤ru davran›lm›fl olur. Göndermeler okuyucuyu ek bilgi 

kaynaklar›na yöneltir ve önceki bilimsel sorulardaki anlaflmazl›klara iflaret 

eder. Makalenin yazarlar› gösterilen kaynaklar arac›l›¤›yla yeni bilgi ve 

varsay›mlar› için destek alm›fl olurlar. 

Di¤er araflt›r›c›lar›n çal›flmalar›n›n kaynak gösterilmesi, yaz›lan makalenin 

s›n›rlar› içinde kusursuz ve eksiksiz yap›lmal›d›r. Kaynak göstermede 

baz› kas›tl› davran›fllar da söz konusu olabilir. Örne¤in, baz› araflt›r›c›lar 

ulusal duygularla kendi ülkelerindeki araflt›r›c›lar›n çal›flmalar›n›n kaynak 

gösterilmesine a¤›rl›k verir (‹ngiliz ‹ngiliz’e, Frans›z Frans›z’a gibi). Oysa, 

bilimsel bilginin ulusal niteli¤i yoktur; bilim ve bilgi evrenseldir. Yazar 

grubunun kendilerinden önce yap›lm›fl olan benzer bir çal›flmay› görmezden 

gelmeleri bir etik sorundur. 

Bilim insanlar›, di¤erlerinin çal›flmalar›n› kaynak göstermek bak›m›ndan 

devaml› olarak ihmalkâr davrand›klar›nda kendi kariyerlerinde güç 

durumlara düflebilirler. Bir bilim insan›n›n yay›mlanm›fl yaz›lar›, o kiflinin 

bilime yaklafl›m›n› gösterir; ne kadar aç›k ve dürüst oldu¤u konusunda 

önemli bir fikir verir. Ayr›ca araflt›rmac›lar›n bilimsel katk›larla dolu üretkenliklerinin 

meslektafllar›nca takdir edilmesinin, an›msanmas›n›n ve 

onurland›r›lmas›n›n en iyi ifadesi, çal›flmalar›n›n kaynak gösterilmesidir. 

Hakemli dergilerde, kaynak gösterme ihmalleri ve eksiklikleri genellikle 

hakemler taraf›ndan giderilmeye çal›fl›l›r ve gerekli uyar›lar yap›l›r. E¤er bu 

konuda hakemlerin gözünden kaçm›fl eksiklik ve yetersizlik varsa, birçok 


dergide bulunan ‘Yazarlara Mektup’ bölümlerine yazarak kaynak göstermede 

eksi¤i olan makalenin yazar›n› uyarmak mümkündür. 

Bilimsel Yay›nlarda Teflekkür Konusu 


Bilimsel makalede üç farkl› tür katk›ya teflekkür etme olana¤› vard›r. 

Bunlardan birincisi, araflt›rman›n yürütülmesine ve/veya makalenin haz›rlanmas›na 

teknik ve sekreterlik hizmeti sa¤layanlara teflekkür edilmesidir. 

‹kincisi, araflt›rma bitmeden önce veya bittikten sonra ayn› kurumda veya 

baflka kurumlarda çal›flan baz› bilim adamlar›n›n fikirleri al›nabilir; düflünce 

ve elefltirilerinden yararlan›labilir. Gelenek, böyle durumlarda bu bilim 

adamlar›na teflekkür edilmesini öngörür. Üçüncüsü ise, bilimsel araflt›rman›n 

tümüne veya bir bölümüne parasal destek veren kurulufllara teflekkür 

edilmesidir. Burada, etik aç›dan önemli olabilecek konu, araflt›rmac›n›n 

destekleyen kurumlar› (örne¤in bir ilaç firmas›n›, özel bir endüstri ya 

da kamu kuruluflunu) makalede eksiksiz olarak belirtmesidir. 

Hakemli Dergilerde De¤erlendirme (Peer Review) 

Makale, yaz›lmas› bittikten sonra hakemli dergilerden birine gönderilir. 

Editör ve belirledi¤i hakemler makaleyi bilimsel özgünlük, yöntem ve 

etik vb. aç›lardan de¤erlendirirler. Bu süreçte bilimsel makaleyi ilk önce 

derginin sorumlu editörü inceler ve makalenin içeri¤ine göre yak›n konularda 

uzman olan hakemlere (dan›flmanlara) yollar. Hakemlerin say›s› genelde 

1-4 aras›nda de¤iflir. Hakemler gönderilen makalede iki kurala uymak 

zorundad›rlar. Birincisi, kendilerine verilmifl olan sürede (bu süre genellikle 

15 gün-2 ay aras›nda de¤iflir) makaleyi yeterli bir flekilde incelemeleri, 

bu süreyi aflmamalar› ve makaleyi haks›z flekilde geciktirmemeleridir. 

‹kinci kural ise, gönderilen makalenin bir s›r olarak saklanarak içindeki 

verilerden kimseye söz edilmemesi, bunlar›n kullan›lmamas›d›r. Sonunda, 

genellikle hakem görüflleri do¤rultusunda, editör makalenin ya 

reddedilmesine ya da do¤rudan veya yeniden düzenlendikten sonra bas›lmas›na 

karar verir. Yazar-editör-hakem üçlüsü aras›ndaki bu sistem genellikle 

çok iyi yürür. Baz› durumlarda bu üçlünün herhangi birinden kay- 



naklanan kusurlu bir davran›fl ortaya ç›kar. Söz konusu üçlü içinde, etik 

aç›dan editör ve hakemlerden kaynaklanabilecek sorunlara afla¤›da de¤inilecek, 

yazardan kaynaklanabilen sorunlar ise III. Bölümde ayr›nt›l› olarak 

ele al›nacakt›r. 

Genelde, bilimsel dergilerin editör ve hakemleri bilim dünyas›nda tan›nm›fl, 

alanlar›nda sayg›nl›k kazanm›fl kifliler aras›ndan seçilirler. Ancak, 

flunu da kabul etmek gerekir ki, bilimsel araflt›rmalar›n dünyadaki ivmesinin 

artmas›, birçok ünlü bilim laboratuar› veya kurumunu yo¤un bir rekabet 

içine sokmufltur. Bu kurum ve laboratuarlar›n bafl›ndaki bilim adamlar› 

bu yar›flma ortam› içinde, hakem ve hatta editör olarak bir di¤erine 

ait yeni bilgileri ele geçirebilecek konumdad›rlar. Burada, bilimsel ç›kar 

çat›flmas› (conflict of interest) önem kazan›r. Editörün makaleyi, yazarlarla 

özel bir iliflkisi olan ya da onlarla birlikte çal›flan vb. kiflilere göndermemesi 

gerekir. Hakemlerden de, herhangi bir ç›kar çat›flmas› oldu¤u zaman 

(örne¤in makaledeki verilerden do¤rudan yararlanabilme durumu), editörü 

uyar›p hakemlik görevini geri çevirmeleri ya da kendi görüfllerinin editör 

ya da baflka bir tarafs›z kifli taraf›ndan de¤erlendirilmesini istemeleri 

beklenir. 

K›sacas›, editör veya hakemden kaynaklanan etik d›fl› davran›fl da olabilmektedir. 

Bilimsel etik literatüründe bunlara ait örnekler vard›r. Görüldü¤ü 

gibi, bilim dergileri de sorumluluk tafl›maktad›rlar. Bu dergilerin 

‘Yazarlara Bilgi’ rehberi aç›k ve uluslararas› yay›n uygulamalar›nda en iyi 

sonucu sa¤lamaya yönelik olmal›d›r. Esas›nda yay›na kabul etme kurallar›n›n 

alt› iyice çizilmifltir. Editör grubu ve hakemler listesi aç›k flekilde bas›l›r; 

bu listenin d›fl›nda kal›p hakemlik yapanlar›n da adlar› periyodik olarak 

yay›mlan›r. Birçok dergide bilimsel makale yazarlar›n›n ve kurumlar›n›n 

kimli¤i kapat›larak hakemlere gönderilir. Hakemin yazarlar› tan›mamas›na 

özen gösterilerek daha fazla nesnellik ve yans›zl›k sa¤lanma¤a çal›fl›l›r. Ayr›ca, 

elefltirilen makalede hakem raporlar›, geri bildirim (feedback) olarak 

yazarlara gönderilir. 

Makale, bilimsel dergi taraf›ndan reddedildi¤i zaman araflt›rma grubu 

üyeleri bilimsel elefltirileri iyice de¤erlendirmeli ve çal›flmalar›n› yeniden 

gözden geçirmelidirler. Hakemlerin belirtikleri eksiklikler ve hatalar dü- 


zeltilmeli ve bu elefltiriler do¤rultusunda makale yeniden yaz›lmal›d›r. Baz› 

durumlarda hakem raporlar› çal›flmada varsay›m, tasar›m, uygulama ya 

da de¤erlendirme aç›lar›ndan köklü eksiklikleri ortaya koyabilir. Çal›flman›n 

bafltan ele al›nmas›n› gerektiren böyle bir durumda makale iptal edilir. 

Bu tür bir çal›flma kesinlikle ‘aradan s›yr›l›r’ beklentisi ve umuduyla 

baflka bir dergiye gönderilmemelidir. 

Bilimsel Bilginin Tan›t›m› 


Ulafl›lan bilginin bilim dünyas›na tan›t›lmas›, araflt›rman›n ve sonuçlar›n›n 

bir bilimsel makalede gösterilerek tercihen uluslararas› bir dergide 

yay›mlanmas› ile sa¤lan›r. Ancak araflt›rma sonuçlar›, bas›lmadan önce veya 

sonra, di¤er yollarla da bilim dünyas›na ve/veya kamuoyuna tan›t›labilir. 

Bu tan›tman›n en kolay ve h›zl› yolu araflt›rma sonuçlar›n›n uluslararas› 

bilimsel kongrelerde sunulmas›d›r. Kongrelerde sunum konferans, panel, 

sözel bildiri veya poster bildirisi olarak yap›labilir. Ancak, ön tan›tmalar›n 

say›s› olabildi¤ince aza indirilmelidir. Araflt›rma sonuçlar›n›n, makale 

bilim dergisinde yay›na kabul edildikten sonra kongrelerde sunulmas› daha 

sa¤l›kl› olacakt›r. Baz› durumlarda yeni bilgilerin bilim kamuoyuna çok 

h›zl› bir flekilde duyurulmas› gerekir. Bunun için h›zl› yay›n yapan dergiler 

tercih edilebilir. Bu yaklafl›m, kongrelerde hakem kontrolü olmadan araflt›rman›n 

sunulmas›ndan daha do¤rudur. Günümüzde tüm alanlarda ve 

özellikle t›p alan›nda düzenlenen pek çok say›da kongreye yollanan bildirilerin 

ço¤unlu¤u, yeterince özen gösterilmeden, özetler kitab›nda bas›labilmektedir. 

Ancak, bu yol yeni bilginin ortaya konmas› ve bilim dünyas›nda 

yerini almas› bak›m›ndan pek önem tafl›mayacakt›r. 

Yinelemek gerekirse, en iyi yol makaleyi Bilimsel At›f Dizini (Science 

Citation Index - SCI) taramas› kapsam›nda olan uluslararas› araflt›rma dergilerine 

bir an önce göndererek bas›lmas›n› beklemek olacakt›r. Di¤er 

yandan, makalenin bir an önce kabul edilip bas›lmas›nda acelecilik araflt›r›c›y› 

yanl›fl bir bilim dergisini tercihe sevk etmemelidir. Bilimsel araflt›rma 

dergilerini, kendilerine sunulan makaleleri reddetme oranlar›na, kabul 

ederek yay›mlad›klar› makalelerin genel niteli¤ine ve bunlara yap›lan ortalama 

at›f say›lar›na dayal› etkileme ve a¤›rl›k katsay›lar›na (impact factor) 



göre, bafll›ca üç gruba ay›rmak mümkündür: 

1. Bilgilerin genifl gruplar› ilgilendirebilece¤i dergiler: örne¤in, Nature 

ve Science (t›pta New England Journal of Medicine ve Lancet, fizikte 

Physical Review Letters) gibi. Bu dergilerin makale reddetme oran› 

%85-90 civar›ndad›r. 

2. Belirli bir alt uzmanl›k dal›nda veya belirli konuda yay›n yapanlar: 

örne¤in, Advanced Nuclear Physics, American Journal of Human Genetics, 

Biochemistry, t›pta Brain, Blood ve Circulation, vb. gibi. Bunlar, kendilerine 

yollanan yaz›lar›n %60-75'ini reddederler. 

3. Ücret karfl›l›¤› makale yay›mlayan dergiler (pay journals) üçüncü 

grubu olufltururlar. Bunlarda elbette, yollanan makalelerde belirli bir 

standart olmas›n› isterler, ancak, s›n›rl› ölçüde ilgi çekebilecek bir makaleyi 

de basarlar ve bu bas›ma karfl›l›k yazarlardan belirli bir ücret 

al›rlar. Bu dergilerin makale reddetme oranlar› %5-15 kadard›r. Burada 

flu noktay› da belirtmek gerekecektir: Son y›llarda etkileme ve 

a¤›rl›k katsay›s› (impact factor) yüksek olan baz› dergiler de -özellikle 

ikinci grup dergiler- sayfa veya makale bafl›na belirli bir ücret talep etmektedirler. 

Kuflkusuz, bunlar› parayla yay›nlanan dergilerden ayr› 

tutmak gerekir. 

Özellikle ilaç firmalar›, yapt›klar› araflt›rmalarda elde edilen sonuçlar›n 

(Faz I, II, III) bir an önce yay›mlanmas›n› istemektedirler. Her ne 

kadar bu firmalar yapt›klar› araflt›rmalar›n birinci ve ikinci grup dergilerde 

yay›mlanmas›na özen gösterirlerse de, ticari öncelikler nedeniyle, 

bu gibi araflt›rmalar›n bir k›sm›n›n ücret karfl›l›¤›nda makale yay›mlayan 

dergilerde bas›lmas›na da göz yumduklar› görülmektedir. Ayr›ca, 

uzmanl›¤a hitap eden baz› dergilerde bir makale, bilim ve etik ilkelerini 

do¤ru flekilde yerine getirmifl olsa bile, ortalama okuyucunun ilgisini 

yeterince çekmeyece¤i endiflesi ile bas›lmayabilir. Bu durumda, 

makalenin üçüncü grup dergilerde bas›lmas› mümkündür. 

Araflt›rman›n tan›t›lmas›nda ulusal ve uluslararas› toplant›larda sunum, 

yukar›da da belirtildi¤i gibi önemli bir etmen olabilirse de, bunun belirli 

bir say› ile s›n›rlanmas› gerekir. Bir araflt›rma ve bununla ilgili bilimsel 

makalenin birkaç uluslararas› toplant›da tan›t›lmas› do¤ald›r. Ancak, bu sa- 



y›n›n yüksek olmas› halinde, araflt›r›c›n›n bunu sadece bilimsel kayg›larla 

yapmad›¤›, afl›r› meslek h›rs› aç›s›ndan araflt›rmas›n› kulland›¤› öne sürülebilir. 

Yeni bilimsel bilginin yans›mas›n›, de¤erini ve kal›c›l›¤›n› ölçebilecek 

mükemmel bir yöntem yoktur. Bu konuda en önemli ipuçlar›, yay›mlanan 

makalenin daha sonra baflkalar›n›n makalelerinde kaynak olarak gösterilmesiyle 

elde edilir. Bu nedenle, bir makalenin di¤erleri taraf›ndan kaynak 

gösterilme say›s› önemli bir ölçüttür. Ancak, kaynak göstermede de baz› 

önemli noktalar›, örne¤in, moda konularda yap›lan araflt›rmalar›n (kanser 

araflt›rmalar›, genetik çal›flmalar gibi) daha yüksek oranda kaynak gösterildi¤ini 

unutmamak gerekir. Oysa, çok özel bir konudaki bir bilimsel makaleye 

çok fazla gönderme yap›lmayabilir. Bu düflük say› her zaman araflt›rman›n 

de¤ersiz oldu¤unu göstermez. Daha önemlisi, bilimsel makalenin 

‘derleme makalelere’ ve klasik kitaplara geçmesidir. Yeni bilginin klasik kitaplara 

girmesi o makalenin de¤erinin en önemli ölçütlerinden biridir. 

Araflt›rman›n sonucu teknolojiye yans›yabilir, medyaya da yans›yabilir. 

Medyaya yans›mas›nda araflt›r›c› grubun çok dikkatli olmas›, bilimsel 

amaçlar d›fl›nda medyadan yararlanmamaya veya medya taraf›ndan kullan›lmamaya 

özen göstermesi gerekir. Çal›flman›n medyaya yans›mas› bireysel 

gösteriye dönüfltürülmemelidir. 

Araflt›r›c›, yapt›¤› araflt›rmalar›n etkinli¤i ve bilime yapt›¤› katk›lar›n 

önemi do¤rultusunda bilim dünyas›nda tan›n›r. Bunun sonucu olarak, 

uluslararas› dergilerin editör kurullar›na seçilebilir veya dergiler yapt›¤› 

çal›flmalara benzer konulardaki makaleler için hakemlik yapmas›n› isteyebilirler. 

Bunlar, birçok bilim insan›n›n ulaflt›¤› en yüksek bilimsel düzeylerdir. 

Ayr›ca, bu kimseler çal›flt›klar› üniversitede veya uluslararas› bilim 

derneklerinde baz› idari görevler alabilir. Bunlar da sayg›de¤er yükselmelerdir; 

ancak, bilimde en çok amaçlanan bu de¤ildir. Burada flu önemli 

dengeye çok dikkat etmek laz›md›r: Kiflinin, yapt›¤› çal›flmalardan çok 

uluslararas› kongrelerde çok s›k bulunmas›, kongreler düzenleme gibi giriflimci 

tav›rlar›, bilim derneklerine yak›n olmas› ve bilimle ilgisi olmayan 

iliflkilerle birtak›m kiflisel ilerlemeler sa¤lamas› ünlü olmas›na neden olabilir 

ve bu kifli bu ününü bilim alan›nda da kullanabilir. Ancak, bu tav›rlar uygun 

bilimsel çal›flmalar ve katk›larla birlikte olmad›¤› takdirde, bir ‘bilimsel 

aflama’ olarak kabul edilemez. Ne yaz›k ki, dünyada ve ülkemizde bu 

tür etkinliklerle çevrelerinde bilimsel sayg›nl›k kazanmak isteyenler orta- 



ya ç›kmaktad›r. Bunlar genellikle showman özelliklerini sonuna kadar kullan›rlar. 

Genç bilim insan› adaylar›n›n bu gibi bireyleri iyi tan›malar› ve gerçek 

bilim insanlar›ndan ay›rt etmeleri çok önemlidir. Gerçek bilim insanlar›n›n 

bu kolayc› yola sapmamalar› gerekir. 


III. B‹L‹MSEL ARAfiTIRMALARDA KUSURLU 

DAVRANIfiIN TANIMI VE NEDENLER‹ 

Bilimde Etik D›fl› Davran›fl 

Bilimsel araflt›rma sonuçlar› bilimin kendi do¤as›ndan gelen geçicilik, 

de¤iflebilirlik ve geliflebilirlik özelliklerini tafl›rlar. Bilim insanlar› biyolojik 

veya fiziksel dünyan›n baz› yönlerini tam bir kesinlikle tan›mlam›fl olduklar›n› 

kan›tlayamazlar. Bu aç›dan bak›l›rsa, tüm bilimsel sonuçlar elefltiriye 

aç›kt›r. Esasen bilim insan›nda bulunmas› gereken özelliklerden biri de 

sorgulamakt›r. Sorgulamak di¤er ö¤elerle birlikte daha yeni ve özgün bilgilerin 

geliflmesine yol açar. Bilim insan›nda genellikle bulunan özellikler 

bilme arzusu ve merak (curiosity), gerçekleri sezme ve alg›lama gücü (intuition) 

ve yarat›c›l›kt›r (creativity). Bu yetenekler baz› bilim adamlar›nda yeterince 

bulunmayabilir. Ancak, bilimde kuflkuculu¤u elden b›rakmamak 

hem yeni bilgilere aç›l›m› sa¤lar; hem de baflkalar› taraf›ndan yap›lm›fl araflt›rmalardaki 

yanl›fll›klar›, ihmalleri ve etik d›fl› davran›fllar› görmeye yol 

açar. 

‹nsan hatas›ndan kaynaklanan yanl›fllar bilimsel araflt›rmalarda da bulunabilir. 

Bilim insanlar›n›n s›n›rs›z çal›flma zaman› yoktur ve s›n›rs›z kaynaklara 

da sahip de¤illerdir. Bu nedenle sorumluluk duygusu yüksek, dürüst 

bir bilim insan› bile hata yapabilir. Bu tür bir hata ortaya ç›kar›ld›¤›nda 

hatay› yapan taraf›ndan kabul edilmelidir. Daha da do¤rusu, makalenin 

bas›ld›¤› dergide bir düzeltme yay›nlanmal›d›r. Bilim insanlar› hatay› kabullenme 

ifllemini ne denli çabuk ve aç›k olarak yaparlarsa, sayg›nl›klar›n› o 


Bilimsel Araflt›rmalarda Kusurlu Davran›fl›n Tan›m› ve Nedenleri 

ölçüde korumufl olurlar. 

‹hmallerle dolu ve disiplinsiz yürütülmüfl bir bilimsel araflt›rmada ise 

yap›lan hatalar hoflgörü ile karfl›lanamaz. Dikkatsizlik, acelecilik ve özensizlik 

sonucu ortaya ç›kan hatalar çal›flmay› bilimin gerektirdi¤i standartlarla 

ba¤daflt›rmaz. Baz› bilim insanlar›n›n üzerlerinde hissettikleri bask›lar 

kendilerini bilimsel araflt›rmada aceleci olmaya zorlayabilir; çok say›da yay›n 

yapma güdüsü çal›flma niteli¤ini standard›n alt›na düflürebilir ve bilimsel 

baflar›y› azaltabilir. Bu güdüyü tafl›yan araflt›r›c›lar araflt›rma sonuçlar›n› 

yapay bir flekilde bölerek birkaç ayr› yay›n yapmaya çal›flabilirler, dilimleme 

(salami slicing) yoluna gidebilirler veya araflt›rma sonuçlar›n› iki ayr› 

yerde yay›mlayabilirler (duplication). Bu, fark edildi¤i takdirde etik bir 

sorun olarak kabul edilir. Bu tür bask›lar ve güdülerle bilimde niteli¤in feda 

edilmesi, sonuçta, yazar›n kendisine zarar veren bir olaya dönüflür. Yay›n 

listesinin çok uzamas› bir bilim insan›n›n bilimsel sayg›nl›¤›n› her zaman 

art›rmaz. Niteli¤in önemini yans›tmak bak›m›ndan baz› enstitüler ve federatif 

kurulufllar (ABD ve Avrupa'da) son zamanlarda yay›n say›s›na ölçülü 

bir s›n›r koyan politikalar benimsemeye bafllam›fllard›r. Bunlar bireyin ifle 

atanmas›, akademik yükselmesi veya araflt›rmalar›na maddi destek (grant) 

almas›nda de¤erlendirilmektedir. 

Bilime, önlenebilir yanl›fllar› sokmak, hatalar veya ihmallerle dolu 

araflt›rmalar yapmak, bu hatalar daha sonra düzeltilse bile bilime zarar verebilecektir. 

Bilim ortam›ndaki kuflkuculuk araflt›rmalarda yap›lan bu tür 

hatalar› zamanla ortaya ç›karacak ancak bu, gereksiz yere zaman harcanmas›na 

neden olacakt›r. Bilim dünyas› daha önceki araflt›r›c›lar›n yapt›klar› 

çal›flmalara güvenmeli ve onlar›n üzerine yeni bilgiler gelifltirme çabas› 

içine girmelidir. Emek ve zaman yanl›fllar›n düzeltilmesi için yitirilmemelidir. 

Dürüstçe çal›fl›rken yap›labilen yanl›fllar ile disiplinsiz çal›flma sonucu 

ortaya ç›kan yanl›fllardan baflka üçüncü bir kategori daha vard›r. Bu da 

do¤rudan ve istemli olarak yalan söyleme ve aldatma, hatta kas›tl› yan›ltma 

eylemidir. Bunlara topluca bilimde etik d›fl› ya da kusurlu davran›fl 

(scientific misconduct) ad› verilir. Bilimde etik d›fl› davran›fl için aldatmaca 

ya da doland›r›c›l›k (scientific deception veya fraud) terimleri de 



kullan›l›r. ABD Sa¤l›k Bakanl›¤› Sa¤l›k ve ‹nsan Servisleri Bölümü 1989'da 

ilk kez ‘scientific misconduct’terimini kullanm›fl ve kendilerine göre tan›m›n› 

yapm›flt›r: "Bilimsel bir ortam içinde araflt›rman›n amaçlanmas›, tasar›m›, 

iletilmesi veya rapor edilmesi için genel olarak kabul edilen kurallardan 

ciddi flekilde sapma; yalan söyleme ve uydurma (fabrication); tahrif veya 

taklit etme veya de¤ifltirme (falsification); afl›rmac›l›k (plagiarism) veya 

benzer uygulamalara bilimde etik d›fl›, uygunsuz ya da kusurlu davran›fl 

(scientific misconduct) ad› verilir (DHHS, Federal Register, 254, 32446, 

1989)". Bu kurulufl ‘fraud’ yani hile yapma, doland›r›c›l›k anlam›na gelen 

kelimeden sak›n›lmas› gerekti¤ini bildirmifltir. Ayn› kurulufl 1995'te bilimde 

etik d›fl› davran›fl (scientific misconduct) tan›mlamas›n› yenilemifltir. Bu 

yenileme gereksinimi, parasal destek sa¤lama ya da yay›n amaçl› hakemli 

de¤erlendirme (peer review) sürecinde baz› dergi editörleri veya hakemlerin 

yeni bilgileri usulsüzce kullanmalar›ndan kaynaklanm›flt›r. 

Bütün bu çal›flmalara ra¤men, bilimde etik d›fl› davran›fl konusunda s›n›rlar› 

çizilmifl ve bilim dünyas›n›n kabul etti¤i bir tan›mlama henüz yoktur. 

Bilimde etik d›fl› davran›fl genelde bilimsel makalenin dergiye gönderilmesi 

ile birlikte bafllayan süreçte ortaya ç›kar. E¤er bilimde bu tür bir 

davran›fl olay› ortaya ç›km›flsa, yazar-editör-hakem üçlüsünden herhangi 

biri bundan sorumlu olabilir. Bilimde kusurlu davran›fl büyük ço¤unlukla 

makaleyi gönderen yazardan kaynaklan›r. Çok seyrek olarak da editör veya 

hakemden kaynaklanan kusurlu bir davran›fl olabilir. ABD'de yap›lm›fl 

bir istatisti¤e göre, bilimsel araflt›rmalar›n %0.1-0.4’ünde etik d›fl› davran›fl 

olmaktad›r. Hatta ilaç kullan›m› ile ilgili klinik çal›flmalarda bu oran›n 

%5’e dek ç›kt›¤› bildirilmifltir. Bir di¤er çal›flmaya göre, ABD Ulusal Sa¤l›k 

Enstitüsü'ne (National Institute of Health) gönderilen her 2000 araflt›rma 

projesinden yaklafl›k birinde de¤iflik türde etik d›fl› davran›flla karfl›lafl›lmaktad›r. 

Bilimde etik d›fl› davran›fl türleri afla¤›da yeniden ele al›nm›flt›r: 

Disiplinsiz (Dikkatsiz veya Özensiz) Araflt›rma 

Bunlar, yukar›da de¤inilen, kas›tl› olmayan baz› hatalar›n yap›lm›fl ol- 



du¤u araflt›rmalard›r. Burada araflt›r›c› iyi niyetli oldu¤u halde bilmeden 

hatalar yapar. Genellikle bunlar, telafi edilmesi mümkün olan ve bilime büyük 

zarar vermeyen olaylard›r. Asl›nda ciddi bilim dergilerinde editör-hakem 

ikilisi bu hatalar› tafl›yan makalelerin yay›mlanmas›n› en aza indirir. 

Yinelenen Yay›n (Duplication) 

Yinelenen yay›n, ayn› bilimsel araflt›rman›n birden çok dergiye yollanarak 

yay›mlanmas› olay›d›r. Mizahi bir terimle salam dilimleme de (salami 

slicing) denir. Tüm araflt›rma makalesi do¤rudan iki ayr› dergide yay›mlanabilece¤i 

gibi, gereksiz yere bölünerek ve hafifçe de¤ifltirilerek birden 

çok dergide yay›nlat›labilir. Bilimsel dergi editörleri bu s›k görülen 

durumdan çok flikâyetçidirler ve yollanan makalenin baflka yerde yay›mlanmayaca¤›na 

dair ‘yaz›l› olur’ isterler. Ayr›ca, baz› bilim dergileri daha önce 

kendilerinde yay›mlanm›fl makalelerin baflka dergilerde ç›kmas› durumunda 

bunu aç›kça ilan ederler. Baz› bilimsel dergiler bu tip yazarlar› kara 

listeye al›rlar. 

Sahtecilik, Sapt›rma veya Aldatmaca (Falsification) 

Sahtecilik bilimsel verileri istemli olarak de¤ifltirme olgusudur. Burada 

ya do¤rudan do¤ruya deney verileri üzerine baz› istatistik manipulasyonlar 

yap›lm›flt›r, ya da ortaya ç›kan verilerin en uygun olanlar› al›n›p uygun 

olmayanlar› at›lm›fl, böylece ahlak d›fl› bir yoldan bilimsel varsay›mlar 

güçlendirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu gibi sahtecilik olgular› muhtemelen daha 

s›kt›r; çünkü bunlar›n ortaya ç›kart›lmas› zordur. Bu nedenlerle ciddi bilim 

dergileri verilerin ve kullan›lan istatistik yöntemlerin çok ayr›nt›l› flekilde 

yaz›lmas›n› isterler. 

Uydurmac›l›k (Fabrication) 

Kuru laboratuarc›l›k (dry labbing), masa bafl› araflt›rma (desk research) 

gibi terimler de uydurmac›l›¤› belirtmek için kullan›lmaktad›r. Bu- 


rada kifli, hiç araflt›rma yapmad›¤› halde veya yar›m-yamalak verileri alarak 

çok uygun yöntemler kullanm›fl ve çok uyumlu veriler elde etmifl gibi sözde 

bir bilimsel makale yazar. Bu tür uydurma yay›nlar çok önemli araflt›rma 

merkezlerinden de ç›kabilmektedir. Daha da kötüsü, bu hayal gücüne 

sahip, çal›flmadan sonuçlar uyduran kiflilerin baz› araflt›rmalar›n›n bilimsel 

ve ekonomik destek ald›¤› bile görülmüfltür. Böylesi makalelerin etkileme 

ve a¤›rl›k katsay›s› (impact factor) ve makale reddetme oran› yüksek olan 

ciddi bilimsel dergilerde bas›lma oran› düflüktür. Makaleyi para karfl›l›¤› 

basan dergilerde uydurmac›l›k daha s›k görülebilmektedir. Daha önce söz 

edilen bu tür dergilerin etkileme ve a¤›rl›k katsay›s› çok düflüktür ve ço- 

¤u SCI taramas› içine girmemektedir. 

Afl›rmac›l›k (Plagiarism) 


Afl›rmac›l›k için haks›z kullanma, kendi ad›na geçirme, intihal, 

ya¤mac›l›k ve korsanl›k gibi terimler de kullan›lm›flt›r. Temelde afl›rmac›l›k 

baflkalar›na ait olan araflt›rma verilerinin, oldu¤u gibi, kaynak bildirilmeden 

ve kendi araflt›rma verileri imifl gibi yay›mlanmas›d›r. Hakemle 

de¤erlendirme -peer review- sisteminde hakemin, kendisine yollanan bilimsel 

makaledeki yeni yöntem veya bilgiyi kaynak bildirmeden kullanmas›, 

haks›z kullanma, kendi ad›na geçirme ya da uygunsuz mal edinme -misappropriation- 

olarak isimlendirilir. Afl›rma (plagiarism) için daha genifl bir 

tan›mlama da flöyle yap›labilir: Bir baflkas›na ait olan bir fikrin, buluflun, 

araflt›rma sonuçlar›n›n veya araflt›rma ürünlerinin bir bölümünün ya da 

tümünün, hatta kitaplar›n tümünün ya da bir bölümünün kaynak gösterilmeksizin 

istemli olarak kopya ya da tercüme edilip yazar›n kendi üretimi 

imifl gibi gösterilmesine afl›rma denir. Afl›rma çalma, ya¤malama anlam›na 

gelir. Afl›rmac›l›k aç›s›ndan bilimsel yay›n ile popüler-e¤itimsel yay›n aras›nda 

bir ayr›m yapma gere¤ini tart›flanlar ve popüler yay›nlarda yazar›n 

daha serbest ve özgür b›rak›lmas› gerekti¤ini öne sürenler vard›r. Ancak, 

bu görüfl do¤ru de¤ildir. Burada bilimsel bulufl ve özgün araflt›rma verilerinin 

topluma kazand›r›lmas› söz konusudur. Bu nedenle de tam tersine, 

bilimsel ürün üretenlere sayg› gere¤i, çok daha dikkatli olmak zorunlulu- 

¤u vard›r. Di¤er bir deyifl ile, afl›rma popüler yay›nlarda da etik d›fl› davran›fl 

kapsam›na girer. Bir bilim insan›n›n sorumlulu¤u içine kendinin veya 



baflkalar›n›n sonuçlar›n› aç›klarken, bunlar› topluma uygular ve uyarlarken 

ayn› bilimsel dürüstlü¤ü korumak da girer. Burada bilimsel bilgi, bilim toplulu¤undan 

ç›kar›larak daha genifl bir toplulu¤a - topluma, kamuoyuna- sunulmaktad›r. 

Dolay›s›yla, topluma yönelik kitap ve makalelerde de di¤er 

bilim insanlar›n›n bilimsel ve düflünsel etkinliklerinin ürünlerine ayn› derecede 

sayg› göstermek gerekir. 

Bilimde Etik D›fl› Davran›fl›n Nedenleri 

Bilimde etik d›fl› davran›fl›n bafll›ca nedenleri afla¤›da aç›klanmaktad›r: 

1. Nedenlerin bafl›nda bireylere akademik aflamalar›n bafllang›c›nda 

bilimsel araflt›rma e¤itiminin ve disiplininin verilmemesi, bilimsel araflt›rma 

eti¤inin ö¤retilmemesi yer al›r. 

2. Yükselme ve eflitleri aras›nda kabul görme gibi insan do¤as›n›n parças› 

olan ve insanl›¤›n yapt›¤› at›l›mlarda da belirleyici bir rol oynayan 

duygular afl›r› h›rs derecesine vard›¤›nda, bilimsel eti¤in çi¤nenmesi 

olas›l›¤› artabilir. Kendilerine toplumda, üniversite ve bilim çevrelerinde 

yüksek yer edinme duygular›, genç bireyleri uydurmac›l›k, yinelenen 

yay›n, sahtecilik veya afl›rmac›l›k gibi etik d›fl› davran›fllara götürebilir. 

Üne kavuflma ve onu koruma duygular› bilimsel araflt›rmalarda 

deneyimli ve alan›nda nispeten yer edinmifl bireyleri bile etik d›fl› 

davran›fllara götürebilir. Ancak bu tür sapk›nl›klar özellikle, bir önceki 

maddede dile getirildi¤i gibi, bilim kültürünün ve araflt›rma eti¤i 

normlar›n›n yeterince yerleflmedi¤i, ayr›ca ahlak de¤erlerinin afl›nmaya 

yüz tuttu¤u toplum ve ortamlarda ve de kiflilik bozukluklar›n›n (yalanc›l›k, 

psikopatik kiflilik yap›s›, vb) haz›rlad›¤› zeminde geliflme olana- 

¤› bulur. 

3. Üçüncü neden, fazla say›da yay›n yap›lmas› ile bilimde sayg›nl›¤›n 

her zaman artaca¤› yan›lg›s›d›r ve ayn› çal›flman›n ufak de¤iflikliklerle 

yinelenerek farkl› dergilerde yay›mlanmas›na (yinelenen yay›na) neden 

olabilir. (Günümüzde, bilimsel yay›nlar›n say›s› genelde baflar› ölçütü 

gibi de¤erlendiriliyorsa da, bilimsel niteli¤in nicelikten çok daha 

önemli oldu¤unun bilinmesi gerekir). 

4. Parasal destek alan kurumlar ve burada çal›flan bilim insanlar›n›n al- 



d›klar› maddi destekler ile h›zla yay›n yapma¤a zorlanmalar› bir di¤er 

nedendir. Elde edilen burs, proje veya sanayi deste¤ini yitirmemek 

için de bilimde etik d›fl› kusurlu bir davran›fla s›¤›n›labilir. 



IV. B‹L‹M ‹NSANI, ET‹K VE TOPLUM 

Araflt›rma eti¤i yaln›zca bilimle s›n›rl› soyut bir kavram olmaktan çok 

genel ahlak ilkelerinin özel bir alandaki yans›mas›n› oluflturur. Di¤er yandan, 

bilimin do¤as›n›n ve bilimsel geliflmelerin devingenli¤inin ›fl›¤›nda, bilim 

eti¤i konusunda benimsenen düzenlemelerin genel ve de¤iflmez geçerlili¤inin 

olmas› da beklenemez. Bu düzenlemelerin geliflmelere ba¤l› olarak 

zaman içinde yeniden ele al›nmas› gerekebilir. 

Do¤runun aranmas›na dayal› bir yaflam biçimi seçmifl olan bilim insan›na 

ahlak-etik ba¤lam›nda çok özel sorumluluklar düflmektedir. Bilim insan› 

araflt›rma konusunu ve yöntemini kendi seçer, elde etti¤i bulgular› 

yorumlar, hangi sorulara yan›t gerekti¤ine ve araflt›rman›n hangi aflamada 

tamamlanm›fl say›laca¤›na karar verir. Toplumu bilim konusunda bilinçlendirme, 

meslektafllar›yla iflbirli¤i, genç araflt›r›c›lar› e¤itme, onlar› yönlendirme, 

onlara bir model olma görevlerini üstlenir. Bilim insan› toplumda 

ahlak de¤erlerinin afl›nd›¤› dönemlerde de savundu¤u ilkeler ve sergiledi- 

¤i yaflam biçimi ile ahlak de¤erlerinin savunuculu¤u görevini üstlenebilmelidir. 

Bu nedenlerle, bilim insan› temsilcisi oldu¤u bilim toplulu¤unun toplum 

nezdindeki sayg›nl›¤›na gölge düflürecek davran›fllardan sak›nmal›d›r. 

Bilim insan›n›n, 

• profesyonel meslek yaflam› ile ilgili etkinlikleri ihmal etmesi, 

• di¤er meslektafllar›n›n çal›flmalar›na olumsuz etkilerde bulunmas›, 

• çal›flt›¤› kurumun araflt›rma kurallar›na uymamas› ve kurallar› boza- 


Bilim ‹nsan›, Etik ve Toplum 

cak durumlara yol açmas›, 

• araflt›rma grubu çal›flanlar›na ve meslektafllar›na karfl› olumsuz davran›fllar›, 

• bilimsel araflt›rmalara verilen parasal deste¤i uygunsuz biçimde kullanmas›, 

• cinsel taciz gibi genel ahlaka ayk›r› davran›fllar›, 

kabul edilemez. Bunlara cesaret verilmemeli ve bunlara karfl› gerekli yönetsel, 

sosyal veya hukuksal önlemler al›nmal›d›r. 

Bilim insan› araflt›rma sonuçlar›n›n do¤a ve toplum üzerindeki etkilerini 

irdelemek ve bunlara iliflkin uyar›lar› da yapmak zorundad›r. Bilimsel 

ve teknolojik geliflmeler sonucu toplum ve bilim toplulu¤unun haz›rl›kl› 

olmadan karfl›laflabilece¤i durumlarda da bilim insan› topluma yol gösterebilmelidir. 

Günümüzde do¤a, yaflam, sa¤l›k ve hatta sosyal bilimler aras›ndaki ayr›m 

giderek ortadan kalkmakta, farkl› alanlardaki bilim insanlar› ayn› teknolojileri 

kullanmaktad›r. Bu alanlar aras›nda giderek etik aç›s›ndan ortak 

bir anlay›fl›n geliflmekte oldu¤u da gözlenmektedir. Di¤er yandan, yirminci 

yüzy›lda bilimsel geliflmelerin getirdi¤i yenilikler pek çok aç›dan toplumun 

ve genelde insanl›¤›n bugün sahip oldu¤u ve inand›¤› ahlak de¤erlerini 

zorlayan boyutlara ulaflm›flt›r. Toplum, hukuk ve yasalar, bu geliflmelere 

haz›rl›ks›z yakalanm›fl görünmektedir ve ortaya ç›kan durum, alan gözetmeksizin 

bilimi ve bilim insanlar›n› bir bütün olarak ilgilendirmektedir. 

Ortak sorumluluklar›n›n gere¤i, tüm bilim insanlar›n›n bilimsel etkinliklerinin 

ürünü olan bilginin k›sa ve uzun erimde toplum ve çevre üzerindeki 

etkileri hakk›nda bilinçli ve toplumun bireylerine gelebilecek zararl› 

etkilere karfl› haz›rl›kl› olmalar›, toplumu bilgilendirmeleri, uyarmalar› ve 

ç›kabilecek sorunlara karfl› köklü önlemler düflünmeleri gerekir (Örne¤in 

deprem çal›flmalar›, nükleer fizik araflt›rmalar›, genetik çal›flmalar, insan 

genomu projesi, klonlama ve kök hücresi araflt›rmalar›nda oldu¤u gibi). 

Di¤er bir deyiflle, bilim insanlar› kendi araflt›rmalar›nda k›sa süreli 

toplumsal etkileri gözden geçirmeli ve araflt›rma sonuçlar›n› olabildi¤ince 


Bilim ‹nsan›, Etik ve Toplum 

uzun erimli sosyal ve etik yans›malar› aç›s›ndan irdelemelidir. Bilginin kendisi 

yans›zd›r. Ancak toplumsal uygulamada ve bilginin teknolojiye dönüflümünde 

bilgi yans›z olmaktan ç›kar. Bu nedenle bilimsel bilgiyi ortaya ç›karacak 

olan araflt›rman›n etik olarak toplumca kabul edilebilirli¤inin de 

de¤erlendirilmesi gerekir. 

Bilim insanlar›n›n yan› s›ra, toplum da giderek araflt›rmalarda daha fazla 

rol oynamakta, etik sorunlarla ilgilenmektedir. Örne¤in, bir genetik çal›flma 

için bireylerden kan al›n›r ve yetkili kifli ya da kurumlardan izin 

ve/veya destek sa¤lan›r. Maddi destek için de dolayl›/dolays›z kamu onay› 

rol oynar. Buna güncel bir örnek olarak kök hücrelerinin araflt›rmalarda 

kullan›lmas› verilebilir. Embriyo ve kök hücrelerine dayal› araflt›rmalar, 

hayvanlar›n kopyalanmas›, genetik yap›s› de¤ifltirilmifl hayvan ve bitkilerin 

yarat›lmas› ve kullan›lmas› gibi konularda toplumun bilgilendirilmesi zorunludur. 

Geliflmifl toplumlarda bu konuda ilkelerin belirlenmesinde kamuoyu 

ve politikac›lar bilim insanlar›ndan daha büyük bir rol oynamaktad›r. 

Bu nedenle, araflt›rman›n sonuçlar›n›n do¤rulu¤u ve yarar› konusunda 

toplumun inand›r›lmas› gerekmektedir. Nitekim, genetik yap›s› de¤ifltirilmifl 

bitkilerin kullan›m›na karfl› geliflmifl olan büyük tepki tüketicinin bilgilendirilmesi 

ile azalt›lmaya çal›fl›lmaktad›r. Araflt›rman›n insanl›k yarar›na 

olmas› flartt›r. Örne¤in, biyolojik silah üretmeye ya da toplumun genetik 

yap›s›nda zay›fl›k aramaya yönelik çal›flmalar etik de¤ildir. 



V. AKADEM‹K ETK‹NL‹KLER VE ET‹K 

Araflt›rman›n yan› s›ra, bilim insan› akademik etkinlikleri kapsam›nda 

birikimini ve bilgisini meslektafllar›yla paylaflma ve ö¤rencilerine aktarma 

f›rsat›n› bulur; ayn› zamanda, meslektafllar›n›n bilimsel baflar›m›n›, ödüllendirme 

ya da yükseltme süreçlerinde, de¤erlendirme sorumlulu¤unu üstlenir. 

Bilim kurumlar› ve üniversitelerin bilimsel yetkinli¤e dayal› yap›land›r›lmalar› 

ve iyi e¤itilmifl bilimci kuflaklar›n›n yetiflmesi aç›s›ndan bilim insan›n›n 

bu sorumluluklar› eksiksiz yerine getirmesi beklenir. 

Akademik Yükseltilmede ve 

Ödüllendirilmede Etik ve Sorunlar 

Akademik yükseltme akademik kariyerin esas hedefi olarak görülür. 

Asl›nda, akademik yükseltilme kiflinin baflard›¤› bilimsel ayd›nlanman›n ve 

e¤itim hizmetinin verdi¤i mutlulu¤un bir izdüflümü olarak görülmelidir ve 

mutlulu¤un de¤inilen as›l kaynaklar› bütün yükseltilmelere eriflildikten 

sonra da sürmelidir. Ancak, bu temenni soyuttur ve gerçekli¤i kiflinin içindedir. 

Akademik yükseltilmelerin örgütsel dinami¤inde ve uygulama sürecinde 

çarp›tmalar olabilmektedir. 

Akademik yükselmenin mükemmel olmayan, ancak günümüzde yine 

de en uygun olarak kabul edilen süreci (1) aday›n yay›nlar›n›, bu yay›nlara 

baflkalar›nca yap›lan at›flar› vb gibi nesnel verileri derleyip sunmas›, (2) de- 

¤erlendirmeyi yapacak bir kurulun üyelerinin anonim kalacak raporlar›n› 


Akademik Etkinlikler ve Etik 

haz›rlamalar› ve (3) ayn› veya baflka bir kurulun, gerekti¤inde mülakat/s›navla 

süreci karara ba¤lamas›d›r. Bu sürecin her ad›m›nda sapmalar ve 

çarp›tmalar olabilir: 

(1) Aday›n gerçek d›fl› veriler sunmas› (örne¤in asl›nda olmayan verileri 

veya iki yazarl› bir makaleyi tek yazarl› gibi sunmas›, vb) kesinlikle 

özür kabul edilemeyecek bir olayd›r ve aday›n akademik kariyeri ile 

ilgili olarak çok olumsuz bir de¤erlendirme yap›lmas›na gerekçe oluflturur. 

(2) Kurul üyesinin olumlu veya olumsuz yönde bir çarp›tmayla gerçe- 

¤i yans›tmamas› da eti¤e uymaz. Ayr›ca, kurul üyesinin anonimli¤inin 

yükseltme sürecini yürüten kurum taraf›ndan süresiz olarak korunmas› 

yükseltilme sisteminin kilididir. Kurul üyesinin kimli¤inin, ad›n›n 

ve/veya raporunun herhangi bir ö¤esinin aç›klanmas› önemli ve belirgin 

bir suçtur. Bu suçu iflleyen akademik üye veya destek personeline 

yükseltmeyi denetleyen kurum taraf›ndan ödünsüzce yapt›r›m uygulanmal›d›r. 

Böyle bir uygulama sonucu aday›n kurul üyesiyle süreç 

s›ras›nda veya sonras›nda bu konuda iletiflim kurmas› önemli bir etik 

uyumsuzlu¤u oluflturur. Bu durumda, adayl›¤›n uzun bir süre ertelenmesi 

gibi bir yapt›r›m söz konusu olabilir. 

(3) Aday›n yönetim/mülakat/s›nav kurulu üyeleri ile süreç d›fl› (örne- 

¤in üçüncü flah›sla, meslek d›fl› bilgiyle, vb.) iletiflim denemesi etikle 

uyuflmaz ve aday›n baflar›s›zl›¤›na yol açmal›d›r. 

Ayr›ca, akademik yaflam›n bütün evrelerinde (örne¤in, akademik yükseltme 

jürilerinde, bilimsel ödül jürilerinde, vb) adam kay›rma yani, mesle¤in 

karar verme mekanizmalar›ndan, nesnel bilimsel ölçütlerden herhangi 

bir biçimde sapma ve öznel kiflisel ölçütlere herhangi bir biçimde 

ba¤lanma, bilime, bilim kurumlar›na ve topluma büyük zarar verir. Bu tür 

davran›fllara göz yumulmamal›d›r. 

E¤itimde Sorunlar ve Kopyac›l›k 

Tüm dünyada oldu¤u gibi, ülkemizde de üniversite lisans ve lisansüstü 

e¤itimi mesleklerin oluflumunda, bilimin ülke çap›nda ilerlemesinde ve 



ça¤dafl de¤erlerin toplumumuza yay›lmas›nda kilit rol oynar. Önemi ve ülkenin 

bu konuda sa¤layabildi¤i k›s›tl› olanaklar dolay›s›yla yüksek ö¤retim 

büyük özenle korunmal› ve gelifltirilmelidir. 

Ailelerin uzun süreli ve derin etkili psikolojik ve maddi özverisiyle ve 

hatta normal lise e¤itiminin savsaklanmas› pahas›na üniversite girifl s›nav›na 

haz›rlanan adaylar›n yaln›zca küçük bir k›sm› üniversite ö¤rencisi olabilmektedir. 

Bu özveri ve say›sal küçülmenin sonucunda yüksek ö¤retim 

baflta de¤inilen kilit rolü katlayan bir önem kazan›r. 

Üniversite e¤itimi boyunca e¤itimci kimli¤i ile bilim insan›na da çok 

büyük sorumluluklar düfler. Bilim insan› e¤itim görevlerini eksiksiz ve en 

mükemmel biçimde yerine getirmek, yaflam biçimi ve davran›fl› ile ö¤rencilerine 

örnek olmak zorundad›r. E¤itim hizmetinin ürünü k›sa sürede somut 

olarak ölçülemez. Bilim insan› bilgiye, do¤ruya ve erdeme, yaln›zca 

özverili ve uzun soluklu çabalarla ulaflabilece¤ini, bu do¤rultuda gerçek 

e¤itimin ve ö¤renmenin önemini ö¤rencilerine anlatmakla yükümlüdür. 

Ö¤rencilerini çabas›z, biçimsel bir ilerlemenin as›l hedef olarak görülebilece¤i 

bir yan›lg›n›n içine düflüren e¤itimci meslek ahlak› aç›s›ndan çok kusurlu 

davranm›fl olur. 

Ne yaz›k ki, baz› e¤itimcilerin görevlerini fiilen ders vermemeye ulaflabilecek 

düzeyde ihmal ettikleri gözlenmektedir. Böyle bir davran›fl için 

hiçbir bahane (örne¤in ö¤rencinin yetersizli¤i, maafllar›n düflüklü¤ü, baflka 

e¤itimcilerin bunu uygulad›klar› vb.) geçerli de¤ildir. E¤itimci e¤itimi gerekti¤ince 

vermelidir. Üniversite yönetimi e¤itim standartlar›n› belirlemeli 

ve gözetmelidir. 

Di¤er yandan, inan›lmaz bir yayg›nl›k gösteren kopyac›l›k üniversite 

e¤itimi çabalar›n›n sonucunu s›f›rlamaya adayd›r. Kopyac›l›k ödevlerde, s›navlarda 

ve projelerde baflkas›n›n yap›t›n› kendi yap›t› imifl gibi göstererek 

e¤itimde hak edilmeyen ilerlemeyi sa¤lamakt›r ve sistemimizde ne yaz›k ki 

çok yayg›nd›r. 

Kopyac›l›k bir baflka ö¤renciden, geçmifl çal›flmalardan ve kitaplardan 

yap›lmaktad›r. Çok say›da ö¤renci not rekabeti yüzünden kopyac›l›¤a zor- 



land›klar›ndan flikâyet etmektedirler. E¤itim ve ö¤retimde kopyac›l›¤›n kabul 

edilir ve hatta baflar› için zorunlu bir davran›fl haline getirilmesi, ileride 

toplum yaflam›nda devam ettirilecek bir yolsuzluklar zincirinin ilk halkas›d›r. 

Kopyac›l›¤›n as›l sorumlusu, hak etti¤i e¤itimi alamayan ve üstelik de 

flikâyetçi olabilen ö¤renci de¤ildir. As›l sorumlular: (1) kopyac›l›k sahtekârl›¤›n› 

hofl gören ve hatta bazen bir aç›kgözlülük baflar›s› olarak öven bir 

genel kültür ve (2) kopyac›y› yakalamay› ve cezaland›rmay› çeflitli bahanelerle 

reddeden bir e¤itimci kültürüdür. 

Kopyac›l›k toplumun bütün bireylerine manevi ve gerçek maddi zarar 

veren bir suçtur. Ça¤dafl toplumlar ihbar, uyarma ve k›nama düzeyinde 

bunun üstesinden gelmifllerdir. Bu yönde genel kültürün de¤iflmesi çok 

yönlü bir u¤raflt›r. Buna karfl›n, üniversitelerde e¤itimcilerin kopyac›l›¤a 

karfl› gösterdikleri dikkat ve uygulad›klar› yapt›r›m kolayca tan›mlanabilir 

ve denetlenebilir (Özellikle kopyac›l›¤›n büyük ölçüde hatalarla birlikte 

kelimesi kelimesine yap›lmas›ndan dolay›). 

Kopyac›l›k, h›rs›zl›k ve taciz gibi kesinlikle özür kabul etmeyen bariz 

bir suçtur. Suçlu kiflilerin sanki bu suçu bilmeleri olanaks›zm›fl gibi uyar›yla 

ve sözde korkutmayla normal e¤itimlerini sürdürmelerine izin verilmemeli, 

aksine bu kiflilere etkili yapt›r›mlar uygulanmal›d›r. Üniversiteye kabul 

edilip kazand›¤› bu ayr›cal›¤› kopyac›l›kla heba eden her kifliye üniversite 

e¤itiminin d›fl›nda b›rak›lm›fl çok say›da kiflinin oldu¤u hat›rlat›lmal›d›r. 

Örne¤in, ödevde kopyac›l›k için dersten geçme olanaklar›n› çok k›s›tlayacak 

bir not düflürme, s›nav veya projede kopyac›l›k için ise, üniversiteden 

bir dönem uzaklaflt›rma uygun yapt›r›mlard›r. Yapt›r›m›n uyguland›¤› durumlarda 

yakalanmayan kopyac›lar oldu¤una iflaret edilerek yakalananlara 

haks›zl›k edildi¤i iddia edilmektedir (Bu mant›¤›n ne kadar tutars›z oldu¤u 

h›rs›zl›k gibi di¤er bir suça da uyguland›¤›nda görülür). Bu eflitsizli¤in ortadan 

kald›r›lmas› ö¤renci toplumunun di¤er ça¤dafl ülkelerde oldu¤u gibi 

kopyac›l›¤› kendi içinde kabul etmemesi ve önce uyar›, sonra ele vermeyle 

önlemesi sayesinde gerçekleflir. Bu, ö¤rencilere telkin edilmelidir. Kopyac›l›kta 

kopya alan ve kopya veren eflit derecede suçludur. Ancak, en büyük 

sorumluluk kopyac›l›¤› izleme ve yapt›r›m uygulama gayret ve cesare- 


tini göstermeyen e¤itimcide, e¤itimcilerini uyarmayan bölüm baflkanlar›nda, 

bölüm baflkanlar›n› desteklemeyen üst yönetimdedir. Üniversite yönetiminin 

sorumlulu¤unun bilincinde olarak kopyac›l›¤› önleme yönünde 

alaca¤› kararl› tav›r bu sorunun büyük ölçüde çözülmesini sa¤layacakt›r. 

Olay›n basitli¤i ve topluma verdi¤i yayg›n zarar göz önüne al›n›rsa, bu konuda 

tepkisiz kalmak belki de en önemli bir meslek eti¤i yetersizli¤idir. 

Kopyac›l›¤a hem göz yumanlar hem de kopya çekmelerine göz yumulanlar 

günümüzün veya gelece¤in ö¤retim üyesi kimlikleriyle, bilimde kusurlu 

davran›fllara yatk›n bireyler olarak izlenmeli ve kendilerine yapt›r›m uygulanmal›d›r. 

Mali Deste¤e ‹liflkin Etik Sorunlar 


Parasal destek talep eden araflt›r›c› proje önerisini aç›k olarak sunmal›, 

çal›flman›n yürütülmesinde ve raporun yaz›lmas›nda dürüst olmal›d›r. 

Parasal destek sa¤layan taraf ise, araflt›rman›n yap›laca¤› kurumda uygulanmakta 

olan etik normlara uymayanlar hakk›nda ne gibi ifllem ve yapt›r›mlar›n 

uygulanaca¤› hususunu kurumdan yaz›l› olarak talep etmelidir. 

Destek da¤›t›m›nda kay›rmac›l›k eti¤e ayk›r›d›r. Mali destekler amaçlar›na 

uygun ve araflt›r›c›lar›n yetkinlikleri göz önüne al›narak da¤›t›lmal›d›r. 

Önerilen projenin bilimsel de¤eri ile amaca ulaflma olas›l›¤› ölçüt olmal›d›r. 

Bilimsel de¤er ise uluslararas› düzeyde kabul görecek bulgular›n 

elde edilmesidir. Bunun göstergesi de sonuçlar›n uluslararas› dergilerde 

yay›na kabulüdür. 

Hem kay›rmac›l›¤›n en aza indirilmesi, hem de da¤›t›m›n genelde adil 

yap›labilmesi için paral› deste¤e iliflkin baflvuru koflullar› ve baflvurular› de- 

¤erlendirme k›staslar› ayr›nt›l› olarak duyurulmal›d›r. 

Parasal destek sa¤layan taraf›n araflt›rmadan ç›kar› olmas› durumunda 

ç›kar çat›flmas› ortaya ç›kabilir (Bak›n›z: Bölüm III). Örne¤in, araflt›r›c› parasal 

destek ald›¤› bir flirketin ürünleri hakk›nda olumsuz rapor vermek 

istemeyebilir. Böyle durumlarda etikten ödün verilmesi kabul edilemez. 



VI. B‹L‹M ‹NSANI OLARAK HEK‹M VE ET‹K 

T›p Eti¤i 

T›p uygulamalar› sürecinde ahlaki de¤er sorunlar›n› ele alan disipline 

T›p Eti¤i denir. T›p eti¤i, t›p uygulamalar›ndaki olaylar› inceler ve de¤erlendirirken 

bafll›ca afla¤›daki üç temel ilkeyi göz önüne al›r: (1) Özgürlü¤e 

sayg› ilkesi, (2) Adalet ilkesi, (3) Yarar sa¤lama ve zarar vermeme ilkesi. 

Sa¤l›k alan›ndaki ‘etik d›fl› davran›fl’ olaylar›nda bu üç temel ilkeden herhangi 

birinin çi¤nenmesi birincil önemde olabilir. 

Özgürlü¤e Sayg› ‹lkesi 

‹nsan olman›n en önemli ö¤elerinden biri olan özgürlük, ayn› zamanda, 

tüm insan haklar›n›n da temel dayana¤›d›r. Bireyin özgürlü¤ünü s›n›rlayan 

en önemli nedenlerden biri ise hastal›k halidir. Sa¤l›k bilimleri ve t›bb›n 

temel amaçlar›ndan birisi de hastal›k olgusunu önlemek, hastay› olabildi¤ince 

iyilefltirmek ve mümkünse, hastal›¤› ortadan kald›rmakt›r. Özgürlük 

sorunu sadece hasta ile s›n›rl› kalmay›p, sa¤l›kl› kiflilerin özgürlü¤ünü 

de ilgilendirir. ‘Bilgilendirilmifl olur’ (informed consent) uygulamas› buna 

bir örnektir. 

Adalet ‹lkesi 

Adalet kavram› hak ve eflitli¤i içerdi¤ine göre, hastalanmak eflitlik aç›- 


Bilim ‹nsan› Olarak Hekim ve Etik 

s›ndan ele al›nd›¤›nda da önem kazanmaktad›r. Çünkü hastal›k, hastan›n 

di¤er kiflilerle eflitli¤ini bozmaktad›r. Hak aç›s›ndan yaklafl›l›rsa; Hasta 

Haklar› denen kavram ortaya ç›kar. Genel olarak t›p eti¤i alan›nda adalet 

ilkesi, hasta haklar›n›n yorumlanmas› ve sorgulanmas› yöntemine dayand›r›l›r. 

Bilim eti¤i aç›s›ndan çok sosyal aç›dan bir örnek vermek gerekirse, 

ayn› sosyal devlet içinde yer alan hasta bireylerin hepsinin sa¤l›k hizmetlerinden 

eflit olarak ve ayn› kolayl›k ve rahatl›k içinde yararlanabilmesi 

gerekir. 

Yarar-Zarar ‹lkeleri 

Bu iki ilke hem birbirlerine, hem de özgürlük ve adalet ilkelerine s›k› 

s›k›ya ba¤l›d›r. Hekimlik tarihini bafllatan Hippocrates’ten beri, önce hastaya 

zarar vermeme ilkesi hekimlik uygulamalar›nda ilk s›ray› alm›fl, bu ilke 

‘primum non nocere’ fleklinde dile getirilmifltir. Sa¤l›k bilimleri alan›ndaki 

araflt›rmalarda tan› ve sa¤alt›ma yönelik olarak ‘primum non nocere’ ilkesi 

hiçbir zaman göz ard› edilmemelidir. ‹yi bir sedatif ve hipnotik etkisinin 

yan› s›ra, geçmiflte gebelik kusmalar›n› önlemek için de kullan›lan 

Thalidomide adl› ilac›n yüzlerce sakat bebek do¤mas›na neden olmas›, bu 

konuda yaz›k ki ac› bir örnek oluflturmufltur. K›sacas›, bir hekimin hastas›n› 

tedavi ederken önce zararl› olmama ilkesini korumas› gibi, sa¤l›k bilimlerinde 

araflt›rma yapanlar›n da toplumun tüm bireylerine karfl› ayn› 

sorumlulu¤u duymalar› gereklidir. Yararl›l›k ilkesi t›bb›n kendi uygulamas›n›n 

özünde vard›r. Yarar sa¤lama ilkesi öncelikle hastan›n yarar› için olmal›d›r. 

Yarar/zarar ilkesi içine yarar/risk de¤erlendirmesi de dahil edilebilir. 

Hasta bireye bir sa¤alt›m yöntemi önerildi¤inde, bu yöntemin riskleri 

de göz önüne al›nmal› ve riskin umulan yarar› aflt›¤› durumlarda hastan›n 

özerk karar› da göz önüne al›narak uygulamadan vazgeçilmelidir. 

Sa¤l›k bilimlerinde sa¤alt›m ve tan› yöntemleri üzerinde araflt›rma yap›l›rken 

de ayn› ilkeler geçerli olmal›, önerilen yenili¤in yarar› ve zarar›, 

ortaya ç›kabilecek riskler ve bunlara karfl› al›nabilecek önlemler çok ayr›nt›l› 

ve dikkatli bir flekilde de¤erlendirilmelidir. Bu etik ilkeler hekimhasta 

iliflkilerinde ne kadar önemli ise, t›p alan›ndaki çal›flmalarda da ayn› 

derecede önemlidir ve hiçbir zaman göz ard› edilmemelidir. Sa¤l›k bilimlerinde 

çal›flanlar yapt›klar› araflt›rmalarda yarar/zarar oran›n› olabildi¤in- 


ce yarar yönüne çevirecek, zarar› ve riski en aza indirecek yeni yöntemler 

ve sa¤alt›m biçimleri peflinde olmal›d›rlar. 

Sa¤l›k Bilimlerinde Etik ve Toplum 


Sa¤l›k bilimlerindeki etik genel bilim eti¤inin içerdi¤i temel ö¤eleri tafl›r. 

Bilimde ‘Etik D›fl› Davran›fllar’ bafll›¤› alt›nda ele al›nan konular sa¤l›k 

bilimleri için de aynen geçerlidir. Bu bak›mdan, daha önceki sayfalarda sözü 

edilen birçok kavram ve bilgiyi yinelemeden, afla¤›da sa¤l›k bilimlerinde 

eti¤in önemi ve toplumdaki etkisi konusu ele al›nacakt›r. 

T›p araflt›rmalar›nda etik giderek önem kazanmakta ve bilimsel araflt›rmalarda 

araflt›r›c›-denek-toplum ç›karlar›n›n ahlak ilkeleri içinde korunmas› 

ön plana ç›kmaktad›r. Di¤er bir deyiflle, bilimsel araflt›rmalardaki etik 

sadece araflt›rma ile ilgili birincil gruplar› kapsamakla kalmay›p toplumsal 

bir olgu haline de dönüflmektedir. T›p araflt›rmalar›n›n toplumu hem sonuçlar› 

hem de etik aç›dan ilgilendirmesinde afla¤›daki nedenler söz konusu 

olabilir: 

1. Yirminci yüzy›lda devrimsel nitelik ve nicelikte bilimsel araflt›rmalar 

ve geliflmeler olmufltur. Örne¤in organ nakli, tüp bebek, genetik 

çal›flmalar, kopyalama, vb. Bu biyolojik geliflmeler toplumbilimin ve 

bireylerin bugün sahip olduklar› ve inand›klar› ahlak de¤erlerini aflmaktad›r. 

Hukuk ve yasalar da bu geliflmelere haz›rl›ks›z yakalanm›fllard›r. 

2. Bilimdeki geliflmeler ve sa¤l›k alan›ndaki ilerlemelerle beraber araflt›rmalar 

da giderek insan›n denek olarak kullan›lmas›n›, örne¤in yaralay›c› 

(invasive) tan› ve sa¤alt›m yöntemlerinin gelifltirilmesini ve yeni 

ilaç uygulamalar›n› daha çok gündeme getirmektedir. Bu durumda, bilime 

ve topluma sa¤lanacak genel yarar ile insan›n biyolojik, psikososyal 

ve moral aç›dan bir bütün olarak sa¤l›¤›, esenli¤i ve sayg›nl›¤› aras›ndaki 

dengeyi çok iyi korumak gerekmektedir. Bu anlay›fl toplum 

içinde birçok grubun ilgisini ve baz› durumlarda da tepkisini çekmektedir. 

3. T›p araflt›rmalar›nda uluslararas›l›k kavram› h›zla geliflmektedir. 



De¤iflik ülkelerde yap›lsa da, araflt›rmalar art›k ayn› standartlar› gerektirmektedir. 

Örne¤in, bir çal›flmadaki t›bbi sonuçlar di¤er toplumlarda 

da denenecek ise, ‘uluslararas›’ standartlara uymak gerekecektir. 

Bu öncelikle araflt›rma gruplar›n› ilgilendirir gibi gözükse de, araflt›rma 

sonuçlar›n›n toplum yaflam›na uygulanmas› aç›s›ndan daha da 

kapsaml›d›r. Asl›nda, t›p araflt›rmalar›ndaki çok merkezli çal›flmalar›n 

özündeki uluslararas›l›k kavram› da bu aç›dan gözden geçirilmelidir. 

4. Araflt›rmac› olmayan bireyler ve kurumlar t›p araflt›rmalar›na yat›r›m 

yapmaktad›r. Parasal destekleri nedeni ile bu kurumlar ve temsil 

ettikleri çevreler, bu araflt›rmalar konusunda söz söyleme ve hatta 

‘yönlendirme’ hakk›na sahip olmaktad›rlar. Çünkü t›bbi araflt›rmalar›n 

sonuçlar› birer sanayi ürünü haline dönüflmektedir. Örne¤in, ilaç 

endüstrisinde ilaçlar ve t›bbi ayg›tlar›n üretilmesi gibi. Toplumda kolayl›kla 

uygulamaya dönüflebilen araflt›rmalarda, toplumun ve bireylerin 

ve hatta araflt›r›c›n›n do¤ru flekilde korunmas›nda etik ilkeler çok 

büyük önem kazanmaktad›r. Geçmifl yüzy›ldan bafllayarak bilimsel rekabet 

ve özellikle t›bbi araflt›rmalara özel giriflimcili¤in kar›flmas› sonucu 

bilim insanlar› bask›l› ve stresli bir ortamda çal›flmaya zorlanmaktad›r. 

Örne¤in, parasal destek alan araflt›rma kurumlar› belirli zaman 

içinde belirli say›da araflt›rma tamamlamaya zorlanmaktad›r. Bu 

da, en az›ndan baz› araflt›r›c›lar› kusurlu davran›fllara yöneltebilmektedir. 

Daha da kötüsü, destek veren kurulufllar›n bilimsel araflt›rma sonuçlar›na 

dolayl› veya dolays›z olarak müdahale etme olas›l›¤›d›r. Burada 

bilim insanlar›n›n yaflam standartlar›na iliflkin sorunlar da gündeme 

gelmektedir. E¤er üniversite bilim insan›na yaflamsal refah ve çal›flmalar› 

için dingin bir ortam sa¤layam›yorsa, d›flar›dan gelen parasal 

deste¤in boyutuna göre ‘bilimsel yans›zl›k’ tehlikeye girebilecektir. 

Bütün bu iliflkiler içinde sa¤l›k bilimlerinde araflt›rma eti¤i büyük 

önem kazanmaktad›r. 

Ö¤retim Üyesi Olarak Hekim ve Etik 

T›p fakültelerinin di¤er araflt›rma kurumlar›ndan önemli bir fark›, bilimsel 

araflt›rma ve e¤itim görevlerinin yan› s›ra kamu görevinin de olmas›d›r. 

Sa¤l›k konusunda halk› uyarma, hastal›klar› önleme ve tedavi etme, ilgili ku- 



rulufllardan (örne¤in Adli T›p) gelen istem üzerine rapor haz›rlama görevleri 

vard›r; bu görevleri günlük u¤rafllar› içine girmifltir. Bu bak›mdan, baz› 

temel t›p dallar› (fizyoloji, anatomi, biyokimya gibi) bir yana b›rak›l›rsa, ö¤retim 

üyeleri ve yard›mc›lar›n›n bir hizmet sektörü olarak yo¤un bir günlük 

çal›flma içinde olmalar› beklenir. Ama bu durum üniversite ö¤retim üyelerine 

‘bilimsel araflt›rma yapmama’ hakk› verdirmez. fiöyle ki: 

1. T›p Fakülteleri di¤er kamu görevi yapan sa¤l›k kurumlar›na göre 

(Devlet Hastaneleri, SSK Hastaneleri vb) daha fazla yard›mc› kadrolara, 

daha çok asistan, uzman, teknisyen, laborant ve hemflireye sahiptir. 

Dolay›s›yla ö¤retim üyelerinin bilimsel araflt›rmaya daha fazla zaman 

ay›rabilmeleri gerekir. 

2. Her ne kadar fakültelere göre de¤iflse de, önde gelen birçok t›p 

merkezinde tan› ve tedaviye yönelik devlet bütçesi ya da döner sermaye 

olanaklar›yla sa¤lanan çok pahal› ve modern ayg›tlar bulunmaktad›r. 

Bu ayg›tlar her zaman t›bbi araflt›rmaya yönelik bilimsel araflt›rmalar› 

olanakl› k›lar. 

3. Uluslararas› dergi ve kitap ak›fl› ve di¤er literatüre ulaflma yollar› 

t›p fakültelerinde çok daha fazlad›r. Uluslararas› bilgisayar a¤› bilgiye 

ulaflmay› çok kolaylaflt›rm›flt›r. 

4. Birçok ö¤retim üyesi Bat›n›n geliflmifl ülkelerinde e¤itim görmüfller 

ve bilimsel araflt›rma yap›p, gerekli bilim metodolojisini ö¤renmifllerdir. 

Bu durumda ülkemizdeki t›p fakültelerinin mevcut olandan çok daha 

fazla, daha üst düzeyde bilimsel etkinlik içinde olmalar› beklenir. Ancak 

bilimsel etkinlikler yetersizdir. Aç›kças›, t›p fakültelerinde ö¤retim 

üyelerinin bir k›sm› araflt›rma yapmamaktad›r. Al›nan iyi bir e¤itim ve 

ço¤u zaman yurtd›fl›nda edinilen deneyim ve birikime ra¤men, genellikle 

bilimsel etkinlik bir yana b›rak›lmakta, ekonomik ya da di¤er gerekçelerle 

klinikçi ve/veya e¤itimci etkinlikler ön plana ç›kmaktad›r. 

Üniversitelerde ve bu ba¤lamda t›p fakültelerinde klikleflme ve adam 

kay›rmac›l›k gibi yöntemlerle akademik kadrolara ulafl›labilmektedir. 

Belirli bir ö¤retim üyesi kesimi ise aç›kça bilimsel araflt›rman›n nas›l yap›ld›¤›n› 

bilmemektedir. Bundan da önemlisi, bilimsel araflt›rman›n varl›¤› ve 

gereklili¤i alg›lanmamakta, buna hiç önem verilmemektedir. Bu gerekçeler 



do¤rultusunda etik aç›dan afla¤›daki durumlar da tart›flmaya aç›labilir: 

1. Belirli donan›mlar›, bilgileri ve yetenekleri olup, çevrelerindeki kaynaklar› 

kullan›p araflt›rma yapmayan ö¤retim üyeleri bu flekilde eti¤e 

ayk›r› davranmaktad›rlar. 

2. Üniversite ö¤retim üyesi kadrosuna talip olup yasal olarak bilimsel 

erkini de ilan etti¤i halde, verdikleri bilim ve e¤itim hizmeti yeterli olmayan 

ö¤retim üyelerinin bu ülke bilimine katk›lar› sorgulanmal›d›r. 

Bu kifliler üniversite kadrolar›n› bofluna t›kayarak yetenekli gençlerin 

üniversitelerde yer almalar›na engel olmaktad›rlar. Bu durum da bir 

etik sorun olarak ele al›nmal›d›r. 


VII. B‹L‹MDE ET‹K DIfiI DAVRANIfi KARfiISINDA 

NELER YAPILAB‹L‹R? 

Bilimsel araflt›rmada etik d›fl› bir davran›fl ortaya ç›kt›¤›nda, bundan ilk 

önce bilim dünyas› haberdar olur. Bu durum o araflt›rmay› yapana ve e¤er 

varsa, grubuna ve de araflt›rman›n yürütüldü¤ü kuruma duyulan güvenin 

sars›lmas›na yol açar. Bilim insanlar› aras›nda karfl›l›kl› güveni zay›flatan bir 

durum ortaya ç›kar. Bilimde etik d›fl› davran›fl bu düzeyde etki yapmakla 

kalmaz; bu olay›n niceli¤i ve niteli¤ine göre toplum da bundan haberdar 

olur. Bu da sorumlu birey veya bireylerin ve kusurlu davran›fl›n sergilendi¤i 

kurumlar›n her fleyden önce sayg›nl›klar›n› yitirmelerine neden olur. 

Daha genel anlamda toplum ve bilim aras›ndaki güven ve iyi iliflkiler zedelenebilir. 

En güç durumlardan biri, bir araflt›rmac›n›n di¤er bir araflt›rmac›n›n 

sergiledi¤i etik d›fl› davran›fla tan›k olmas› veya bunu saptamas›d›r. Bu 

durumda en kolay olan hiçbir fley yapmamakt›r; ama do¤ru olan bu de¤ildir. 

E¤er bir bilim insan›, bir bilimsel kurum veya dergide çal›flan bilimsel 

konulardan sorumlu bir kifli bilim eti¤ine ters bir davran›fl olay›na tan›k olmuflsa 

veya saptam›flsa eyleme geçmek zorundad›r. E¤er bir araflt›rma 

henüz yay›nlanma aflamas›na gelmeden böyle bir davran›fl gözlenir de 

buna karfl› eyleme geçilmezse, hem bu grubun çal›flmas›nda yer alan di¤er 

kifliler, hem de hedeflenen araflt›rma zarar görecektir. Daha genifl anlamda 

ele al›n›rsa, tek bir etik d›fl› davran›fl olgusunda bile, bu davran›fl› sergileyenin 

yan› s›ra di¤er bilim insanlar› ve içinde bulunduklar› kurum da 

zedelenecektir. 


Bilimde Etik D›fl› Davran›fl Karfl›s›nda Neler Yap›labilir? 

Öte yandan etik d›fl› bir davran›fl›n varl›¤›n› ortaya koymak pek de 

kolay de¤ildir. Burada suçlanan kifli kadar suçlayan kiflinin de sonunda 

zarara u¤rayabilece¤ini unutmamak gerekir. Bilimde kusurlu davran›fl ile 

mücadele çok ciddi bir kararl›l›k, çok ciddi eylem ve ifllemlerin gerekti¤i 

zor bir durumdur. E¤er iyi yönetilmez ve yönlendirilmezse, suçlanan 

kiflinin bilimsel kariyeri haks›z olarak zedelenmifl, çal›flt›¤› kurum da haks›z 

yere zarara u¤ram›fl olur. 

Araflt›rma eti¤ine ters bir olay ile karfl›lafl›ld›¤›nda neler yap›labilir? 

Ço¤u olguda ilk yap›lacak olan durumu güvenilir bir meslektafl veya dan›flman 

ile tart›flmakt›r. Üniversitelerde bölüm baflkan›, bir dan›flman veya 

yafll›, deneyimli bir meslektafl ile durum tart›fl›labilir. Böylece, olay›n kapsam› 

ve daha ileriye gidilip gidilemeyece¤i hakk›nda genel bir fikir sahibi 

olunur. 

Önemli bir nokta da durumun veya flikâyetin yaz›ya dökülmesine 

karar vermektir. Durum yaz›l› hale getirildi¤inde üniversiteler ve di¤er 

bilim kurumlar› bu flikâyeti resmî bir flekilde ele almak zorundad›rlar. 

Bilimde etik d›fl› bir uygulaman›n yap›ld›¤› bilim kurumu veya üniversite 

hem olaydan birinci derecede sorumludur, hem de soruflturmakla 

yükümlüdür. Bu nedenle, normal olarak ilk yasal ifllemler ilgili kurumda 

yap›lmal›d›r. Bilimde etik d›fl› davran›fl ve uygulaman›n kayna¤› ne olursa 

olsun, esas olan hem flikâyet eden, hem de flikâyet edilenin adaletin sa¤lanaca¤›na 

güvenmesidir. fiikâyetler bütünlük, gizlilik ve güven içinde her 

türlü yak›nmay› d›fllayacak bir tarafs›zl›kla de¤erlendirilip incelenmelidir. 

fiikâyet edilenin bu süreçte kan›tlar› yok etme olas›l›¤›na karfl› da önlemler 

al›nmal›d›r. Bu arada, flikâyet edilenin suçlanmas›na karfl›n, durum 

kan›tlan›ncaya kadar masum oldu¤u kabul edilmelidir. Etik d›fl› davran›fl 

içine girdi¤i iddia edilen kifli çevreden gelebilecek tepkilere karfl› 

korunabilmeli ve bunun için gerekli önlemler al›nmal›d›r. 

Yukar›daki bilgiler göz önüne al›narak etik d›fl› davran›fllara karfl› 

afla¤›daki ifllemler yap›lmal›d›r: 

1. Etik d›fl› davran›fl›n cinsi ve kategorisi iyi tan›mlanmal›, bu davran›fl›n 

do¤as› ve türü konusunda bir de¤erlendirme yap›lmal›d›r. Ör- 


ne¤in ‘uydurmac›l›k’ ile ‘sahtecilik’ aras›nda derece fark› vard›r. Bunun 

da etik aç›dan de¤erlendirmesi yap›lmal›d›r. 

2. Bilimde etik d›fl› bir davran›fl belirlendi¤inde soruflturmada ‘yanl›fll›k’ 

ile ‘kötü niyet’ aras›ndaki fark ay›rt edilmeye çal›fl›lmal›d›r. E¤er 

araflt›rmada yanl›fl sonuçlar saptanm›flsa, bunlar ayn› yay›n organ›nda 

düzeltilmeli veya yay›n ve sonuçlar› bilimsel ortamda geri çekilmelidir. 

3. Ön ve temel araflt›rman›n yap›laca¤› süre olay›n özelli¤ine ba¤l› 

olarak belirlenmelidir. Eylem kan›tland›¤›nda uygulanacak soruflturma 

kurallar› önceden belli olmal›d›r. 

4. fiikâyet eden ve edilen aras›ndaki çat›flmalar en aza indirilmeli ve 

her iki taraf›n haklar› korunmal›d›r. 

5. Etik ihlallerine iliflkin araflt›rma gizli tutulmal›d›r. Ancak, bir yandan 

gizlilik gerekirken, öte yandan gerçe¤i ortaya ç›kartmada bir ikilem 

söz konusu ise, gerçe¤i aç›klama seçene¤ine öncelik verilmelidir. 

6. Etik ihlallerine iliflkin araflt›rma sonuçlan›p kusurlu bir davran›fl ortaya 

ç›kt›¤›nda, soruflturma kurallar› içinde yap›l›p sonuçland›r›lmal›d›r. 

7. E¤er bir araflt›rmada bir k›demli bilim adam› hakk›nda kuflku veya 

flikâyet varsa, bir bilge uzman (arac› kifli, yetkili kifli ‘ombudsman’) veya 

küçük bir araflt›rma komisyonunun görevlendirilmesi önerilebilir. Bu 

bilge uzman kifli veya araflt›r›c› komisyon bilim insanlar› aras›ndaki 

sorunlar› çözmeye çal›fl›r. E¤er sorun bilimde kusurlu bir davran›fl› da 

içeriyorsa genel etik araflt›rma kurallar›na dönmek gerekir. 

8. Sonuçta, üniversite veya baflka bir bilimsel kuruluflta kusurlu davran›fl›n 

çeflidine göre kuruma ait yönetmelik ve kurallar›na uygun bir 

cezaland›rma söz konusu olur. 

9. Baz› ülkelerde bir bilim kuruluflunu aflmas› halinde, konu devlete 

ait baz› kurumlarda gözden geçirilip de¤erlendirilmektedir. 

10. Olay etik d›fl› davran›fl›n özüne ve çap›na göre yarg›ya intikal ettirilebilir. 

Bilimde Etik D›fl› Davran›fllar Nas›l 

En Aza ‹ndirilebilir? 


Buna yönelik genel bir e¤ilim ve tav›r bulunmamakla birlikte kusurlu 



davran›fllar› engelleme konusunda baz› fikirler belirginleflmifltir. 

1. Bilimde araflt›rma e¤itimine ve ö¤retime önem vermek gerekir. 

Genç bilim insan› adaylar›na araflt›rman›n nas›l yap›laca¤›n› ö¤retip, 

onlara dan›flmanl›k hizmeti verilmelidir. Bilimsel araflt›rma dan›flma 

merkezleri kurulmal›d›r. Bu kurumlarda rasgele bireyler de¤il, gerçekten 

bilimsel deneyimi olan dürüst, sayg›n bilim insanlar› bulunmal›d›r. 

2. Araflt›rmada çok deneyim kazan›lsa bile, etik kurallara her zaman 

önem verilmelidir. Deneylere ait tüm belgeler ve veriler en az befl y›l 

el alt›nda bulundurulacak flekilde arflivlenmelidir. 

3. Genç araflt›rmac›lar denetimi daha kolay ve daha basit olan araflt›rma 

projeleri ile ifle bafllamal›, böyle yönlendirilmelidir. 

4. Yay›n say›s› ile birlikte yay›n niteli¤inin (örne¤in at›f say›lar›n›n) de 

önemli oldu¤u vurgulanmal›d›r. (Do¤a ve sa¤l›k bilimlerinde örne¤in, 

arfliv taramas› niteli¤i tafl›yan makaleler de¤il de tasar›m ve varsay›m› 

olan makaleler teflvik edilmelidir. Uluslararas› yay›nlar gözden 

geçirilirken yay›n›n uluslararas› etkinlik ve a¤›rl›k katsay›s› yüksek dergilerde 

bas›l›p bas›lmad›¤›na dikkat edilmelidir). 

5. Araflt›rmac›lar›n üzerindeki mali ve idari bask›lar›n kald›r›lmas› 

hedeflenmelidir. Kendilerine iyi araflt›rma olanaklar› sunulmal›d›r. 

Ülkemizde Bilimde Etik D›fl› Davran›fllara 

Karfl› Yaklafl›mlar 

Ülkemizde de etik d›fl› davran›fllara karfl› önlem alma ve yapt›r›m uygulama 

aray›fllar› bafllam›flt›r. Üniversiteler ve araflt›rma kurulufllar› bünyelerinde 

bu yönde bir yap›lanmaya giderek etik ihlallerini soruflturmak 

veya deneklerin kullan›m›n› gerektiren araflt›rma projelerini biyoetik ilkeler 

aç›s›ndan de¤erlendirmek ve denetlemek üzere etik kurullar› oluflturmufllard›r. 

Ancak, ülkemizde bilimde kusurlu davran›fllara iliflkin yak›nmalar›n 

her geçen gün daha yüksek bir sesle dile getirilmekte oldu¤u 

düflünülürse, bu giriflimlerin yetersiz kald›¤› aç›kt›r. 

Uzun erimli ve köklü bir çözüm için sorunun yukar›da tan›mlanan 



nedenlerinin üzerine gidilmesi gerekir. En baflta genç bilim insan› adaylar›n›n, 

bilimin ve araflt›rman›n akademik ilerleme veya sosyo-ekonomik 

yükselmeye hizmet eden bir araçtan çok insanlar› yücelten bir yaflam tarz›, 

u¤rafl ve bir ülkü oldu¤u yönünde ayd›nlat›lmas› ve bilinçlendirilmesi 

gerekir. Uzun sürede baflar›ya ulaflmada en güvenilir seçene¤i oluflturmas›na 

karfl›n, kararl›l›k ve uzun soluklu çabalar gerektiren bu yolun ülkemizin 

koflullar›nda ne denli destek bulaca¤›n› söylemek güçtür. Ne yaz›k 

ki, genelde bu tür konularda ilerideki kuflaklar› kazanmaya yönelik gösteriflsiz, 

ancak yo¤un ve uzun erimli yat›r›mlar yerine ses getirmeye yönelik 

ç›k›fllar ye¤lenmektedir. 

K›sa sürede cayd›r›c›l›¤›n sa¤lanmas› için yap›lmas› gereken ifllerin 

bafl›nda bilimde kusurlu davran›fllar› saptanan kiflilerin ve onlar›n bu davran›fllar›na 

göz yuman kifli ve kurulufllar›n üzerine ödünsüz gidilmesi gelmektedir. 

Yukar›da belirtildi¤i gibi, geçmifl y›llarda her düzeyde oluflturulan 

kurullar kendilerinden bekleneni yeterince yerine getirememifltir. 

Bunda, hiç kuflkusuz, günümüzde yayg›n olan kifli ve kesimleri gücendirme 

endiflesiyle ilkelerden feda etmekte sak›nca görmeyen eyyamc› tav›r 

önemli bir rol oynamaktad›r. Bu tavra ço¤u zaman bu kurullar›n iflleyifli 

için hiç de kolaylaflt›r›c› olmayan bir mevzuat gerekçe olarak gösterilmektedir. 

Dünya akademileriyle olan yaz›flmalarla toplanan bilgiler, baflka ülkelerde 

etik d›fl› davran›fllar›n, genelde, merkeziyetçilikten uzak bir biçimde, 

kurum içi düzenlemelerle (örne¤in üniversitelerin etik kurullar› 

taraf›ndan) ele al›nd›¤›n› göstermektedir. Ancak baz› ülkelerde, (örne¤in 

Çin, Hollanda ve ‹sveç) bir ulusal bilim eti¤i kurulu arac›l›¤›yla gerçekleflen 

uygulamalar ya da bu yönde yap›lanma aray›fllar› da bulunmaktad›r. Bu tür 

bir kurulun bürokrasiye gömülmeden ilkeleri belirlemesi ve gerekli 

yönetmelikleri haz›rlamas›, mevcut etik kurullara çal›flmalar›nda destek 

olmas› ve onlar› aflan etik d›fl› davran›fl olgular›n› karara ba¤lamas› 

düflünülebilir. Üyelerinin bilimsel deneyim ve sayg›nl›¤›yla öne ç›kan, 

yürekli ve bilge bilim insanlar› aras›ndan seçilmesi böyle bir kurulun baflar› 

olas›l›¤›n› art›racakt›r. 



VIII. B‹L‹M ET‹⁄‹NDE TEMEL ‹LKELER * 

Bu kitapta irdelenen konular›n ›fl›¤›nda belirlenen temel ilkeler 

afla¤›da özetlenerek bir kez daha okuyucunun dikkatine sunulmaktad›r: 

1. Gerçe¤e Uygunluk: Veriler, sadece bilimsel yöntemlerle 

yürütülen gerçek deney ve gözlemlerden elde edilir. Verilerin de¤erlendirilmesinde, 

yorumlar›n ve kuramsal sonuçlar›n elde edilmesinde 

bilimsel yöntemler d›fl›na ç›k›lmaz. Bu yöntemlerle var›lan sonuçlar 

sapt›r›lamaz; elde edilmemifl sonuçlar araflt›rma sonuçlar› imifl gibi 

gösterilemez. 

2. Bilimsel Araflt›rman›n Zarar Vermemesi: Araflt›rman›n 

deneklere zarar vermemesi, deneklerin olas› riskler konusunda aç›k 

flekilde bilgilendirilmesi ve deneye kat›l›m karar›n›n etki ve bask› olmaks›z›n 

özgürce al›nmas› gerekir. Deneyin deneklere, deneyi yapanlara, 

çevreye ve insan sa¤l›¤›na zarar vermemesi elzemdir. Hayvanlar 

üzerinde yap›lan çal›flmalarda deney hayvan›n›n gereksiz yere zarar ve 

ac› görmemesi gözetilmelidir. 

3. Sorumluluk ve Haklar: Bilim insanlar› araflt›rma sonuçlar› ile ilgili 

olarak toplumu bilgilendirmek, olas› zararl› uygulamalar konusunda 

uyarmakla yükümlüdürler. Kendi vicdani kanaatlerine göre zararl› 

sonuçlara ve onaylamad›klar› uygulamalara yol açabilecek araflt›rmalara 

kat›lmamak bilim insanlar›n›n hakk›d›r. 

* Bu ilkeler Türkiye Bilimler Akademisinin 14 Aral›k 2001 tarihli Bilim Eti¤i Konusunda 

Bas›n Duyurusuna esas teflkil etmifltir. 


Bilim Eti¤inde Temel ‹lkeler 

4. Yazarlar: Araflt›rma sonuçlar› araflt›rmay› yapanlar›n tümünün 

isimleriyle yay›nlan›r. Araflt›rman›n tasarlanmas›, planlanmas›, yürütülmesi 

ve yay›na haz›rlanmas› aflamalar›nda etkin katk›da bulunmam›fl 

kiflilerin isimleri yazar isimleri aras›na kat›lamaz. 

5. Kaynak Gösterme ve Al›nt›lar: Bilimsel yay›nlarda ya da genel 

kamuoyuna dönük olarak yay›nlanan her türlü makale, derleme, kitap 

ve benzeri yay›nlarda daha önce yay›nlanm›fl veya yay›nlanmam›fl bir 

çal›flmadan yararlan›l›rken, o çal›flma bilimsel yay›n kurallar›na uygun 

biçimde kaynak olarak gösterilmelidir. Evrensel olarak tan›nan bilim 

kuramlar›, matematik teoremleri ve ispatlar› gibi önermeler d›fl›nda, 

hiçbir yap›t tümüyle ya da bir bölümü ile izin al›nmadan ve as›l kaynak 

gösterilmeden çeviri veya özgün flekliyle yay›nlanamaz. 

6. Bilim ‹nsan› ve Akademik Etkinliklerde Etik: Bilim insan›, 

akademik yaflam›n›n bütün evrelerinde ve ö¤retim, yönetim ve 

akademik de¤erlendirmelere iliflkin görevlerde bilimsel liyakati temel 

ölçüt olarak kabul eder, etik kurallar›n›n d›fl›na ç›kmaz ve bu kurallar›n 

d›fl›na ç›k›lmas›na göz yummaz. E¤itimin eksik verilmesi, kopyac›l›k, 

akademik ilerleme ve ödül jürilerinde bilimsel liyakat ölçütlerinin 

d›fl›na ç›kmak, kiflileri kay›rmak ve benzeri davran›fllar kabul 

edilemez. 


YARARLANILAN KAYNAKLAR 

1. Akp›nar, C. et al: Etik Bunun Neresinde? Ankara Tabip Odas› Yay›nlar›. 

No: 1 Funda Matbaac›l›k, Ankara, 1997. 

2. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Toplum ve Etik, Ankara 

Üniversitesi 1995. 

3. Ayd›n, I. P.: Yönetsel, Mesleki ve Örgütsel Etik. 2. Bask›, 2001. 

4. Bayet, A.: Bilim Ahlak›. (Çeviren: V. Günyol) ‹fl Bankas› Kültür 

Yay›nlar›. ‹stanbul, 2000. 

5. Batuhan, H.: Bilim ve fiarlatanl›k. Yap› Kredi Yay›nlar›. ‹stanbul 1993. 

6. Bekaro¤lu, Ö.: “Dünyada ve Türkiye'de Bilimsel Sahtekarl›k”, Günce, 

Say› 22, 2002. 

7. Colman, A., Burley, J.C.: “A Legal and Ethical Tightrope: Science, 

Ethics and Legislation of Stem Cell Research”, EMBO Reports, 2, 2-5, 

2001. 

8. Committee on Science, Engineering and Public Policy - National 

Academy of Sciences; National Academy of Engineering; Institute of 

Medicine: On Being a Scientist: Responsible Conduct in Research. National 

Academy Press 1995. Washington D.C. USA. 

9. Council of Europe, European Convention for the Protection of 

Vertebrate Animals Used for Experimental and Other Scientific Purposes. 

51 ss, Strasbourg: Council of Europe, 1986. 

10. Davidoff, F.: “News from the International Committee of 

Medical Journal Editors”. Annals of International Medicine. 133, 230-231, 

2001. 

11. Deyo, RA et. al: “The Messenger Under Attack - Intimidation of 

Researchers by Special Interest Groups”. New England Journal of Medicine. 


Yararlan›lan Kaynaklar 

336, 1176 - 1180, 1997. 

12. DHHS, Federal Register 254, 32446, 1989. 

13. Dingell, J: Shattuck Lecture - “Misconduct in Medical Research” 

(Special article). New Engl. J. Med. 328, 1610-1615, 1993. 

14. Drenth, PJD: “European Science and Scientists-Between Freedom 

and Responsibility” - A Conference Organised by ALLEA. Amsterdam 2-3 

December 1997: * PJD Drenth: Scientist at Fault: Causes and Consequences 

of Misconduct in Science. ss: 41-50, * PJD Drenth: The Ethical Discussion 

M a i n Themes and Issues. ss: 173-184. 

15. Drenth, PJD: “Science and the Public in the 21st Century” - Panel 

Discussion. ALLEA General Assembly. Prague. March 30 to April 1, 2000. 

16. Durkheim, E: Meslek Ahlak›. Çev: Karasan, M. 1949. 

17. EEC Council Directive 86/609 on the Approximations of Laws. 

Regulations and Administrative Provisions of the Member States Regarding 

Protection of Animals used for Experimental and other Scientific 

Purposes. Official Journal of the European Communities. L 358, 1-29, 1986. 

18. Ertekin, C: T›bbi Araflt›rmalarda Bilimsel Sapt›rmaca. CBT, 626, 16- 

17, 1999. 

19. Ertekin C: “T›p Araflt›rmalar›nda ‘Etik’ Üzerine”. Journal of 

Neurological Science (Türkçe) (Elektronik Journal), 7, 1-5, 2000. 

20. Ertekin C.: “Gift Authorship” Nöropsikiyatri Arflivi. 38, 9-10, 

2001. 

2 1 . European Science Foundation (ESF) Policy Briefing: “Good 

Scientific Practice in Research and Scholarship”, 2000, Strasbourg. 

22. European Science Foundation (ESF) Policy Briefing: “Use of 

Animals in Research”, 2001. http.//www.esf.org. 

23. Everett, D-Lazar, P.: “Misconduct in Medical Research” (viewpoint). 

Lancet, 345, 1161-1162, 1995. 

24. Godlee, F-Jefferson, T.: Peer Review in Health Sciences. BMJ Books 

- London. 1999. 

25. Goode, William J-Hatt, Paul K. Methods in Social Research, 1952. 

26. International Committee of Medical Journal Editors: “Uniform 

Requirements for Manuscripts Submitted to Biomedical Journals”. Annals 

of International Medicine. 126, 36-47, 1997. 

27. Hughes, “The Editorial Tightrope”. J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry. 

60, 1, 1991. 



28. Kayaalp, O.: Klinik Farmakolojisinin Esaslar›. Geniflletilmifl 2. Bask› 

(2001). 

29. Kennard, C.: “Problems in Neuroscience Research”. J. Neurol. 

Neurosurg. Psychiatry. 68, 1-2, 2000. 

30. Kuçuradi, I.: Etik. 3. Bask›, 1999. 

31. Lachmann, P.: “Stem Cell Research. Why is it Regarded as a 

Threat?” EMBO Reports 3, 165-168, 2001. 

32. Mieth, D.: “Going to the Roots of the Stem Cell Research: The 

Ethical Problems of Using Embryos for Research”. EMBO Reports 1, 4-6, 

2001. 

33. Neyzi O.: “Kan›ta Dayal› T›p Yaklafl›m›”, T›p E¤itim Dünyas› Say› 6, 

2002. 

34. Özden, Akil Muhtar : ‹lim Bak›m›ndan Ahlak. 1950. 

35. Özo¤lu, S.Ç.: “Psikologlar için Aktöresal ‹lkeler ve Standartlar”. 

I. Ulusal Psikoloji Kongresi, ‹zmir 1981. 

36. Payasl›o¤lu, Arif T.: Seçimler ve Oy Verme Üzerinde Araflt›rmalarda 

Kullan›lan Metodlar, 1956. 

37. Tepe, H (ed).: Etik ve Meslek Etikleri, 2000. 

38. TÜBA Bilimsel Toplant› Dizileri: “Dünyada ve Türkiye'de Bilim, 

Etik ve Üniversite”. Ankara. 1994. 

39. TÜB‹TAK: Yay›n Eti¤i Sempozyumu, 15 Kas›m 1996. 

40. TÜB‹TAK: 21. Yüzy›lda Bilimsel Yay›nc›l›k: Hedefler ve Yaklafl›mlar. 

2 Kas›m 2001. 

41. TÜB‹TAK Sa¤l›k Bilimleri Araflt›rma Grubu. T›pta Bilimsel Yaz›m, 

Editörlük ve Denetleme, Ankara, 1996. 

42. TÜB‹TAK Araflt›rma ve Yay›n Eti¤i Kurulu Çal›flma Esaslar›, 2001, 

http://www.tubitak.gov.tr 

43. Türkiye Biyoetik Derne¤inin 2001 Y›l› Ulusal T›bbi Etik Kongresinin 

Sonuç Bildirgesi. Bilim ve Ütopya 90, 5, 2001. 

44. Tütengil, Cavit Orhan: Sosyal Bilimlerde Araflt›rma ve Metod, 1981. 

45. Ulusal Uygulamal› Etik Kongresi, Kas›m 2001, Ankara. ODTÜ 

Felsefe Bölümünün düzenledi¤i bu Kongrenin bildirileri yay›na haz›rlanmaktad›r. 

46. UNESCO Birth of Universal Declaration on the Human Genoma 

and Human Rights, http://unesco.images. 1999. 

47. Wilkie, T. Perilous Knowledge: The Human Genome Project and its 



Implications. Faber and Faber, New York, 1993. 

48. Woodmard, J-Goodstein, D.: “Conduct, Misconduct and Structure 

of Science” - American Scientist, 84, 479-490, 1996. 

49. Y›ld›r›m A., fiimflek H.: Sosyal Bilimlerde Nitel Araflt›rma Yöntemleri, 

1999. 

- 70 - Bilimsel Araflt›rmada Etik ve Sorunlar›

bilimsel_etik

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?