06.11.2013 Views

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň ylmy-nazaryýet žurnaly<br />

Scientific-theoretical journal of Supreme Council<br />

on science and technology under the President of Turkmenistan<br />

Научно-теоретический журнал Высшего совета<br />

по науке и технике при Президенте Туркменистана<br />

12<br />

2009 2007<br />

AŞGABAT • <strong>YLYM</strong><br />

1


“Türkmenistanda ylym we tehnika”<br />

žurnaly syn berilýän ylmy makalalary çap edýär<br />

Журнал “Наука и техника в Туркменистане”<br />

публикует рецензируемые научные материалы<br />

Scientific materials published in the “Science and Technics<br />

in Turkmenistan” periodical have been reviewed<br />

Baş redaktor A.G.Allanurowa<br />

Geňeş toparynyň agzalary:<br />

N.T.Durdyýew, f-m.y.k.<br />

R.Işangulyýew, t.y.k.<br />

G.S.Karanow, l.y.d., professor.<br />

Ýa.Orazgylyjow, t.y.d.<br />

A.Öräýewa, y.y.k.<br />

A.Saparmyradow, t.y.k.<br />

P.Esenow, o-h.y.k.<br />

H.Ýowjanow, t.y.d., professor.<br />

2<br />

Jogapkär redaktor B.Hojadurdyýewa<br />

Ýygnamaga berildi 05.01.2009. Çap etmäge rugsat edildi 10.03.2009. A – 47521. Ölçegi 60×84 1 / 8<br />

.<br />

Otset kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 8,40. Hasap-neşir listi 7,3.<br />

Sany 780. Neşir №8. Sargyt №67.<br />

Ýylda 6 gezek neşir edilýär.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň “Ylym” neşirýaty.<br />

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň çaphanasy.<br />

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />

Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär.<br />

© “Ylym” neşirýaty.<br />

© “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2009.


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

O.Nuryэewa<br />

BAÝRAM HANYŇ TÜRKMEN DIWANYNYŇ<br />

DILINDE HAL IŞLIK ŞEKILLERI<br />

Türkmen bilen hindi halkynyň arasyndaky gatnaşyklar asyrlaryň jümmüşine<br />

siňip gidýär. Munuň şeýledigine biz taryha ser salanymyzda göz ýetirýäris.<br />

Türkmen soltanlarynyň Hindistanda türkmen döwletini gurmak we türkmeniň<br />

medeniýetini, dilini, edebiýatyny ýaýmakda alyp baran işlerini soňra XVI asyrda<br />

Hindistanda Mogol döwletiniň düýbüni tutan Muhammet Babyr şa, onuň guran<br />

döwletiniň berkligini, mäkämligini üpjün eden hanlar hany Baýram han hem-de<br />

onuň ogly Abdyrahym han dowam etdiripdirler. Asly türkmen bolan Baýram hanyň<br />

Hindistanda türkmen dilini, edebiýatyny, sazyny ösdürmekde bitiren işleri bellenmдge<br />

mynasypdyr.<br />

Baýram han arap, pars, urdu dillerini hem suwara bilipdir. Şahyryň parsça we<br />

türkmençe ýazan şygyrlary bize gelip ýetipdir. Onuň türkmençe şygyrlary ene<br />

dilimizde döredilen naýbaşy eserleriň biridir. Şahyryň 1910-njy ýylda iňlis alymy<br />

E.Denison Ross tarapyndan Kalkuttada çap edilen “The persian and türki divans of<br />

Bayram khan, khan-khanan” (“Han-hanan Baýram hanyň pars we türki diwany”) atly<br />

diwany biziň üçin gymmatly çeşme bolup durýar. Baýram hanyn türkmen diwanynyň<br />

dili örän baý. Onuň türkmençe şygyrlary şol döwürlerde dürli dilleriň gurşawynda<br />

ulanylan türkmen diliniň ösüş aýratynlyklaryny yzarlamaga mümkinçilik berýär.<br />

Mysal üçin, şahyryň diwanynyň dilinde ulanylan hal işlik şekillerini alanymyzda-da,<br />

türkmen diliniň XVI asyrdaky ösüşini, kämilleşişini we onuň XVI asyrdan öňki we<br />

soňky döwürlerde döredilen ýadygärlikleriň dilinden aratapawudyny we bitewiligini<br />

ýüze çykarmak bolýar.<br />

Türkmen dilindäki ýazuw ýadygärlikleriniň dilinde hal işligiň “-yp, -ip”;<br />

“-yban, -ibдn” şekilleri ulanylypdyr. Hal işligiň “-yban” şekili özüniň gelip çykyşy<br />

taýyndan “-yp” şekiliniň asyl görnüşi hasap edilýär [2].<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynda hal işligiň bu şekilleriniň ikisi-de gabat<br />

gelýär. Diwanda “-yp, -ip” şekili işjeň ulanylýar. Emma “-yban, -ibдn” şekili<br />

“-yp, -ip” şekiline garanda az ulanylypdyr. Bu hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn”<br />

şekilleriniň gadymylygyny we XVI asyrda hal işligiň “-yp, -ip” öwüşgininiň has işjeň<br />

ulanylandygyny aňladýar. Meselem:<br />

Sanjyban per jilwe (эalkym) biэr<br />

Rahşyňga meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />

Hamdyň (öwgiň) tükenmegeý bitiban (ýazylan) bolsa tä ebet (hemişe) [4,23 sah.].<br />

Eэlдp ony gaýrynyň mähremliginden müjtenip (saklanyp, daşlaşyp),<br />

Aşna kylgyl, men mahrum ile bihasap [4,25 sah.].<br />

3


Ýügürip, müjde (buşluk, hoş habar) berip, зyn diэse эalgan geledir [4,27 sah.].<br />

Tä jahan bolgaý ilähi şatlyk birle bolup [4,29 sah.].<br />

Sergeşte (sergezdan) bolup, munзa tilдb, эar tapylmas [4,33 sah.].<br />

Ataşyn gül reňlik don birle gülgüniňi münьp,<br />

Ot-эalyn dek эeldirip, sцzьmni efzun (kцp, artyk) eýlediň [4,36 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlarynda hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri<br />

çekimlileriň dil we dodak sazlaşygyna boýun egdirilipdir. Birbogunly dodak çekimlili<br />

sözlere “-up, -ьp; -uban, -ьbдn” goşulmalary goşulypdyr. Ol sözlerde goşulmalar<br />

“-ub”; “-uban” ýaly ýazylypdyr. Sesleriň dil sazlaşygy esasynda goşulýan “-yp, -ip”;<br />

“-yban, -ibдn” goşulmalary şygyrlar diwanynda “-yban”, “-yb” belgileri bilen berlen.<br />

Mysal üçin:<br />

Bilbil boluban ( ) gül kibi ruhsaryňa wale (däli, diwana).<br />

Sanjyban ( ) per jilwe (эalkym, эalpyldy) biэr<br />

Rahşyňa meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />

Perwana bolup ( ), şem sypat husnuňa şeýda.<br />

Haýran jemalyň boluban (<br />

) nerkes şähla (goýun göz) [4,68 sah.].<br />

Gцrsetip ( ) oňa özüni, hutnemalyk kylmagyl [4,45 sah.].<br />

Gдhi зekip ( ) jepaýy pyrakyň heläk men [4,45 sah.].<br />

Azmy gulluk kylyp ( ) idim pynhan [4,75 sah.].<br />

Türkmen diliniň ýazuw ýadygärliklerinde hal işligiň “-yp, -ip” şekili, esasan,<br />

ahwalat bolup gelýär. “-yp, -ip” şekilindäki hal işligi ahwalat bolup gelende, köplenç,<br />

esasy hereketden öň bolýan hereketi we esasy hereket bilen bir wagtdaky hereketi,<br />

has seýrek ýagdaýda, esasy hereketden soň ýüze çykýan gymyldyny aňladýar<br />

[2,63-64 sah.]. Baýram hanyň şygyrlarynyň dilinde “-yp, -ip” hal işligi esasy<br />

hereketden öň ýüze çykýan hereketi aňladýan ahwalat bolup gelýär. Meselem:<br />

Şikeste köňlüme, jan-a, jepa kylyp ( ) bara sen.<br />

Meni bu Muhammet era nдryza goэup bardyň [4, 54 sah.].<br />

Gдhi kylyp ( ) howaýy-wysalyň tapyp ( ) heэat<br />

Gдhi зekip ( ) jepaýy-pyrakyň heläk men [4,57 sah.].<br />

Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekili dürli döwre degişli ýazuw<br />

ýadygärlikleriniň dilinde duş gelýär. Meselem, XI asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Anyň işin köçürdim,<br />

Işin ýeme kaçurdum,<br />

Цlьm цtьn iзirdim,<br />

Iзdi эьzi bolup tдrik.<br />

Manysy: Onuň işin bitirdim, hemrahyny, ýagny dostuny gaçyrdym. Ölüm<br />

şerbetini içirdim, ýüzüni bürüşdirip içdi [10,82 sah.].<br />

Bilge erig ezgь tutup, sözün eşit,<br />

Erdemini цgrenibдn yşga süre.<br />

Manysy: Ylymly, akylly adamlara ýagşylyk kylyp, sözlerini diňle. Ylymlaryny,<br />

hünärlerini öwrenip, amala aşyr [10,403 sah.].<br />

VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Bu эerde oluryp, tabgaз budun tьzeltim [1,25 sah.].<br />

4


Terjimesi: Bu ýerde oturyp, ornaşyp men öz durmuşymy we halkymyň<br />

durmuşyny tabgaç halky bilen bagladym.<br />

VII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Bi:rek gъy:zdan aэrylub, цwlerine geldi [8,53 sah.].<br />

Alub bunlary dдlь Gъarзara gitdi [8,57 sah.].<br />

XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Maly dьnэд berip, niçe müň gany,<br />

Lagly-jцwahyrdyr bolan mesgeni,<br />

Gitdi goэup köşk, kasry, eýwany...<br />

Barganydan gaэdyp gelдni bolmaz [9,459 sah.].<br />

Magraja (gцk, asman) pygamber зykyban gцrdi o seni [9,463 sah.].<br />

Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri milli dilimiziň ösüşiniň dürli<br />

döwürlerinde ulanylypdyr. Hal işligiň “-yp, -ip” goşulmasy “-yban, -ibдn” şekilinden<br />

ýygy işledilýär.<br />

Hal işligiň “-yp, -ip” şekilini ýerli gepleşiklerde hem görýäris. Meselem:<br />

aэdyv oty:r, biliv aýt, görüv aldym we ş.m. [3,366 sah.].<br />

Ýerli gepleşikleriň görkezgiçleri hem hal işligiň “-yp, -ip” şekiliniň gadym<br />

döwürde dilimizde bolandygyny hem-de janly gepleşik dilinde saklanyp galandygyny,<br />

“-yban, -ibдn” görnüşiniň bolsa, wagtyň geçmegi bilen, kem-kem ulanyşdan<br />

galandygyny subut edýär.<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işliginiň “-a, -e, -э”<br />

şekillerinden “-э” görnüşi işjeň ulanylypdyr.<br />

Tьrkişynas alymlar “-a, -e” hal işlik şekili gadymky “-kaэ” goşulmasyndan<br />

gelip çykypdyr diýen pikiri orta atýarlar [2,123 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlarynda seýrek эagdaэda “-a, -e”; “-э” şekilleri hal işligiň<br />

“-maэa, -meэe” ýokluk galypynyň “-maэ, -meэ” gysgalan görnüşine gabat gelýär.<br />

Mysal üçin:<br />

Adymny эar bilmeэ, gaýrydan istär nyşan, Baýram [4,60 sah.].<br />

Hal işligiň “-a, -e”; “-э” şekilleri dürli döwürlere degişli bolan gadymy ýazuw<br />

эadygдrliklerinde hem ulanylýar. Meselem, VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Altun эysyg asa keltimiz, Эertis ьgьzьg keзe keltimiz [1,216 sah.]. – (Мы<br />

пришли, пройдя через Алтунскую чернь. Мы пришли, переправясь через реку<br />

Иртыш). Bilge kagan uça bardy [1,216 sah.]. – (Bilge – каган, умирая).<br />

Orta asyrlaryň ahyrlaryna degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Kadyr alla, meni эetir dermana,<br />

Aglaэ-aglaэ indi geldim amana<br />

Mejnun kibi sдhrada aglaэ-aglaэ gezdigim [7,353 sah.].<br />

XVIII asyra degişli ýazuw ýadygдrliginiň dilinde:<br />

Isteэ-isteэ han hazreti,<br />

Ahyr mekandan aэryldyk [12,20 sah.].<br />

Mysallardan görnüşi ýaly, türkmen diliniň ösüşiniň dürli döwürlerine we<br />

şertlerine garamazdan, hal işliginiň “-a, -e”; “-э” şekilleri ýazuw ýadygärliklerinde<br />

duş gelýär. Türkmen diliniň ýerli gepleşiginde hem hal işliginiň “-a, -e”; “-э”<br />

şekilleriniň gabat gelmegi türkmen diliniň taryhy ösüş ýagdaýlaryny yzarlamaga<br />

mümkinçilik berýär. Meselem:<br />

5


ile vilmedim, göre vildiňmi?<br />

bara vilema:kъ, geзe vilmдgдn,<br />

ede vilmi:mis [3,368 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň<br />

bolmagy şahyryň dil baýlygyny janly gepleşikden susup alandygyny görkezýär. Hal<br />

işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň beýleki ýazuw ýadygärliklerinde gabat gelmegi onuň<br />

diliň ösüşiniň dürli döwürlerinde saklanyp gelendigini görkezýär.<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-aly, -eli” şekiliniň<br />

gadymky “-galy, -geli” görnüşi ulanylypdyr. Bu ýazuw ýadygärliginde hal işligiň<br />

“-galy, -geli” şekiliniň “-geli” görnüşi has işjeň ulanylypdyr. Mysal üçin:<br />

Geэgeli simin teniň üzre gyzyl don, eý kuýaş! [4,36 sah.].<br />

Lybasyn etgeli, eý serwi, hoş hyram gyzyl<br />

Gözümi eýledi gan ýaş bile tamam gyzyl [4,43 sah.].<br />

Gaşyňa tüşgeli, eý serwi, gülgüzar saçyň [4,39 sah.].<br />

Hal işligiň “-galy, -geli” şekili türkmen dilindäki beýleki ýazuw<br />

ýadygärlikleriniň dilinde-de gabat gelýär.<br />

Mysal ьзin, XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliklerinde:<br />

Janandan aэrylgaly mдhnetge batyp galdym [6,51 sah.].<br />

Tende janym algaly kast ile çykdyň şanyma [13,38 sah.].<br />

Jismi-janym gitgeli, zerre mydarym galmady [6,65 sah.].<br />

Hal işligiň “-galy, -geli” şekili ýazuw däbe eýerilip ýazylan hal işligiň<br />

goşulmasy hasaplanýar. Biziň pikirimizçe, hal işligiň “-galy, -geli” şekiliniň şol<br />

döwürlerde janly gepleşik dilinde-de ulanylan bolmagy mümkin.<br />

Umuman, Baýram hanyň diwanynyň dili Hindistanda XVI asyrda türkmen<br />

diliniň ösüşini we kämilleşişini yzarlamaga mümkinçilik berýär. Şonuň ýaly-da<br />

şahyryň diwanynyň diliniň türkmen diliniň aýrylmaz bir bölegi bolup durýandygyny<br />

subut edýär.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňesiň<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Dil we edebiýat instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2007-nji ýylyň<br />

25-nji ýanwary<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века.<br />

Алмата, 1971.<br />

2. Annanurow A. Türkmen dilinde hal işlik formalary. A., 1974.<br />

3. Amansaryýew J. Türkmen dialektologiýasy. A., 1970.<br />

4. Baýram han. Türkmen diwany. A., 2000.<br />

5. Baýram han. The persian and türki divans of Bayram khan, khan-khanan. Calcutta, 1910.<br />

6. Dessanlar. A., 1982.<br />

7. Görogly. A., 1990.<br />

8. Kitaby dädem Gorkut. A., 1995.<br />

9. Magtymguly. Saýlanan goşgular. A., 1976.<br />

6


10. Махмуд Кашгарий. Девону луготит турк. Ташкент, I, 1960.<br />

11. Myrat Talyby. Saýlanan eserler. A., 1963.<br />

12. Seýdi. Saýlanan eserler. A., 1959.<br />

13. Şabähram. A., 1966.<br />

О.Нурыева<br />

ДЕЕПРИЧАСТНЫЕ ФОРМЫ В ДИВАНЕ БАЙРАМ ХАНА<br />

Известный туркменский поэт Байрам хан, служивший при дворе правителя<br />

Могольского государства Захиреддин Мухамед Бабур, Байрам хан всячески<br />

содействовал развитию туркменского языка, литературы, музыки на индийской земле.<br />

Сам он хорошо владел арабским и персидским языком, а также урду. Среди дошедших<br />

до нас произведений Байрам хана широко известен его диван “Тhe Persian and Turki<br />

divans of Bayram Khan, Khan-Khanan”, изданный в 1910 году в Калькутте английским<br />

учёным Денисоном Россом.<br />

Диван включает в себя стихотворения Байрам хана на персидском и<br />

туркменском языках. Туркменские стихи поэта дают нам возможность проследить<br />

особенности исторического развития туркменского языка.<br />

Анализ языка дивана представляет нам важные сведения по морфологии<br />

туркменского языка. Нередки в нём и деепричастные формы. Чаще всего<br />

употребляются деепричастные формы на -yp/-ip, а также этимологически<br />

взаимосвязанные с ними формы на -yban/-ibän.<br />

При употреблении деепричастных форм на -уp/-ip и -yban/-ibän учитываются<br />

принципы губного сингармонизма. Помимо вышеуказанных форм в диване<br />

встречаются и формы на -a/-e/-ý и -galy/-geli.<br />

Все эти деепричастные формы сохранены в письменных памятниках,<br />

созданных до и после дивана Байрам хана.<br />

O.Nuryyeva<br />

ADVERBIAL PARTICIPLE FORMS IN BAYRAM KHAN’S DIVAN<br />

A famous Turkmen poet Bayram Khan who lived at the period of Zahireddin<br />

Muhammed Babur and served him, has made a great contribution to the development of<br />

Turkmen language, literature, music in Indian. He Knew Arabian, Percian and Urdu<br />

languages. His divan “The Persian and Turki divans of Bayram Khan, Khan-Khanan” was<br />

published in 1910 in Kalkutta by the English scholar Denisson Ross.<br />

This book includes the poems of Bayram Khan in Percian and Turkmen language.<br />

Turkmen poems of the poet give us the opportunity to trace the peciliarities of historical<br />

development of Turkmen language and reveal important information on morphology of the<br />

Turkmen language. Thus, adverbial participle forms with -yp/-ip, as well as etimologically<br />

correlated forms with -yban/-ibän are used rather often.<br />

Deep synharmony defines the usage of adverbial participle forms in -yp/-ip and<br />

-yban/-ibän. Besides the above-mentioned forms the forms with -a/-e/-ý and -galy/-geli are<br />

also met in the divan.<br />

All these adverbial participle forms may be revealed in written monuments created<br />

before and after Bayram Khan’s divan.<br />

7


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.Sцэegowa<br />

1918-NJI ÝYLDA “DAŇ ÝYLDYZY” GAZETINDE ÇAP EDILEN<br />

“TÜRKMEN GYZY” GOªGUSY HAKYNDA<br />

“Türkmen gyzy” goşgusynyň taryhyny öwrenmek üçin şu aşakdaky üç<br />

meseläniň üstünde aэry-aэrylykda durup geзmek maksadalaэykdyr.<br />

1-nji mesele: “Daň ýyldyzy” gazeti. Bu ugurda edilen iºlerden belli bolºuna<br />

görä, gazet ilki 1918-nji ýylyň güýzünde, soňra 1920-nji ýylyň başky üç aýynda<br />

Aşgabatda türkmen jedit ýazuwynda çap edilip ýaýradylan ilkinji döwürleýin<br />

neşirleriň biridir. Biziň günlerimize 1918-nji ýylyň 10-njy sentэabrynda çykan ýekeje<br />

sany gelip ýeten “Daň ýyldyzyna” sowet döwründe “ak gwardiýaçylar,<br />

es-er-menşewistik dönükler we buržuaz milletçiler tarapyndan partiýasyz neşir diýen<br />

perde astynda çykarylan tüýs kontrrewolýusion äheňli” gazet hökmünde baha<br />

berilmegi onuň bolşewikler tarapyndan öňe sürlen synpylyk эolundan gitmдn, eýsem<br />

öňden gelýän millilik ýörelgelerini dowam etdirendigi sebäplidir. Meselem, gazetde<br />

“Taryhymyzdan”, “Edebiýat” ýaly bölümler bolup, olarda “Oguznamalardan”<br />

bölekler, Magtymgulynyň şygyrlary, türkmen halkynyň taryhyna degişli rowaýatlar<br />

çap edilipdir [1].<br />

Bar bolan maglumatlary deňeşdirip, “Daň ýyldyzy” gazetiniň 1918-nji ýylda<br />

Zakaspide Oraz serdaryň (Gökdepe urşunyň gahrymanlarynyň biri Dykma serdaryň<br />

ogly) başlyklygynda döredilip, gysgawagtlaэyn dowam eden musulman (türkmen)<br />

hökümeti tarapyndan, 1920-nji ýylda bolsa RK(b)P-niň musulman (türkmen) býurosy<br />

tarapyndan neşir edilendigini anyklamak bolar.<br />

Sowat öwretmegiň jeditçilik usuly esasynda döredilen ilkinji türkmen<br />

harplyklarynyň we başga-da ençeme okuw kitaplarynyň awtory Alyşbek Alyýew [5]<br />

tarapyndan rejelenen (redaktirlenen) “Daň ýyldyzy” gazetiniň ýokarda görkezilen<br />

sanynda “Gyzlar” atly goºgy okyjylara hödürlenipdir, emma ony kimiň ýazandygy<br />

görkezilmändir.<br />

2-nji mesele: “Türkmen gyzy” (“Gyzlar”) goºgusy. Bu эerde эaэ<br />

iзinde эazylan “Gyzlar” sözi goºgynyň gazetde çap edilendäki goэlan adydyr.<br />

Eseriň näme üçin iki atlydygy barada aşakda, üçünji meselä geçenimizde,<br />

gürrüň ederis. Jemi 7bentlik goşgynyň başky 3 bendi ýokarda salgylanylan<br />

kitapda berlipdir [1]. Biz soňky 4 bendi hem arap hatyndan häzirki ýazuwymyza<br />

geçirip, goşgyny 1918-nji ýyldan soň ilkinji gezek tutuşlygyna okyjylaryň<br />

dykgatyna ýetirýäris:<br />

8


Göter perdäňi ýüzüňden,<br />

Göwnüň geçmesin özüňden,<br />

Aýlansam gara gözüňden,<br />

Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />

Hьrriэet hem bolar size,<br />

Ýaş degmesin gara göze,<br />

Gulak salyň uşbu söze,<br />

Eэ, zehinli türkmen gyzy!<br />

Hünär köpdür, gyzlar, sizde,<br />

Hiз ynsap эok asyl bizde,<br />

Okap geziň açyk ýüzde,<br />

Keэijegim, tьrkmen gyzy!<br />

Kän pikirler bar başyňda,<br />

Niçe güller gözýaşyňda,<br />

Äre satarlar ýaşyňda,<br />

Eэ, bahaly türkmen gyzy!<br />

Musulmanlyk parzyn bolan,<br />

Sizi taºlap, özi gezen,<br />

(ªu setiri okap bolmady – A.S.)<br />

Gözi ýaşly türkmen gyzy!<br />

Gara günler gider sizden,<br />

Ryza bolarsyz siz bizden,<br />

Эaz gьnleri эeter yzdan,<br />

Eэ, gunça dek türkmen gyzy!<br />

Size hukuk köp garanda,<br />

Muny sцzlдrler her эanda,<br />

Armanyň galmaz hiç ýanda,<br />

Her ýaşasa, türkmen gyzy!<br />

Görnüşi ýaly, goşgy türkmen edebiýatynyň taryhynda nusgawy döwri<br />

tamamlanandan soň, ýüze çykan jeditçilik akymynyň [6,7] ruhunda ýazylypdyr.<br />

Ondaky duýgy-düşünjeler Muhammetguly Atabaý oglunyň şondan üç ýyl çemesi öň<br />

“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar” gazetinde çap edilen makalalarynda öňe sürlen<br />

pikirler bilen utgaşyp gidýär [3,4].<br />

3-nji mesele: “Türkmen gyzy” goşgusynyň awtory. Görnükli galamgär we<br />

şahyr Allaýar Çüriýew 1988-nji эylda Aºgabat ºäherini etekläp oturan Köºi<br />

obasyndaky 15-nji orta mekdebiň ýaşuly mugallymy Meret Myradowdan bizi<br />

gyzyklandyrýan meselä degişli şeýle maglumatlary ýazyp alypdyr [2].<br />

9


“Biz Halmyrat Sähetmyradowyň düzen goşgularyny aýdym edip aýdýardyk.<br />

Onuň “Gumdaky baýlar” atly goşgusyny ýaşuly nesliň häzirem bilmeýäni ýokdur.<br />

Onuň “Türkmen gyzy” goşgusy:<br />

Göter perdäňi ýüzüňden,<br />

Göwnüň geçmesin özüňden,<br />

Aýlansam gara gözüňden,<br />

Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />

diýen setirler bilen başlanýardy. Onuň “Türkmen ogly” goşgusynyň hem iki setiri<br />

эadymda:<br />

Türkmen ogly, batyrlykda çykar adymyz,<br />

Ata-baba kärimizdir, dakyn gylyjyň, ýör urşa”.<br />

Biziň pikirimizçe, ýaºuly mugallym Meret Myradowyň bu ýatlamasyndaky<br />

“Türkmen gyzy” goşgusyndan mysal getirilen ýokarky bent bilen “Daň ýyldyzy”<br />

gazetinde çap edilen “Gyzlar” goşgusynyň birinji bendiniň sözme-söz deň gelmegi<br />

ol ikisiniň aslynda ºol bir eserdigini, awtorynyň hem Halmyrat Sähetmyradowdygyny<br />

aэtmaga doly esas berэдr. Gazetdäki goşgynyň her bendiniň soňky setiriniň “türkmen<br />

gyzy” diэen sцzler bilen tamamlanmagy, munuň üstesine, ºol ºahyryň “Türkmen<br />

ogly” atly şygrynyň hem bolmagy biziň söhbetini edýän goşgymyzyň hakyky adynyň<br />

gazetdäki эaly”Gyzlar” dдl-de, “Türkmen gyzydygyna” şek-şübhe goýmaýar. Ýeri<br />

gelende aýtsak, “Türkmen ogly” şygryndan mysal getirilen ýokarky iki setir<br />

1914–1918-nji ýyllaryň I Jahan urºunda duºmana garºy mert durmak üçin Watany<br />

goramaga çagyryºdyr.<br />

Indi bolsa 1898-nji ýylda Köşi obasynda dünýä inen we öz döwründe эokary<br />

partiэa hem-de dцwlet wezipelerini eэelän, 1938-nji эylda bolsa “milletçi”, “halk<br />

duºmany” hökmünde nähak günä ýöňkelip эok edilen Halmyrat Sähetmyradowyň<br />

bary-эogy 40 эyla зeken ömür ýolunyň ylym-bilim, žurnalistika, çeper döredijilik<br />

bilen baglanyşykly taraplaryna gysgaça seredip geçeliň. Çünki olar biziň<br />

makalamyzda gozgalan meseleleri aэdyňlaşdyrmakda goşmaça delil bolup biler.<br />

H.Sähetmyradow ilki Köşi obasyndaky ýerli mekdebi, soňra şol ýerdäki<br />

bagbançylyk mekdebini gutaryp, 1914–1917-nji ýyllarda Daşkent şäherindäki<br />

mugallymçylyk seminarisinde bilim aýlar. Türkmenistana dolanyp gelip, Köşüdäki<br />

özüniň gutaran bagbançylyk mekdebinde mugallym bolup işe başlaýar. Onuň<br />

terjimehalynda 1919–1920-nji ýyllarda RK(b)P-niň Aşgabat şäher musulman<br />

(türkmen) býurosynyň agzasy, Aşgabat (häzirki Ahal) welaýat bilim bölüminiň<br />

müdiri, welaýat gazetiniň redaktory wezipelerinde işländigi barada maglumatlar bar.<br />

Şu we käbir beýleki maglumatlar 1918-nji ýylda çykarylan “Daň ýyldyzy” gazeti<br />

bilen ýakyn aragatnaşyk saklan H.Sähetmyradowyň 1920-nji ýylda gazet täzeden<br />

dikeldilende, onuň redaktory bolup işländigi barada netijä gelmäge esas berýär.<br />

1922–1924-nji эyllarda Orta Aziýa döwlet uniwersitetiniň talyby bolan<br />

H.Sähetmyradow şol bir wagtyň özünde uniwersitetiň türkmen ýaşlarynyň okaýan<br />

10


taýýarlyk bölüminiň propektory wezipesini hem ýerine ýetiripdir. Ol Daşkent<br />

şäherinde 1922-nji ýylyň 17-nji aprelinde iºe baºlan Türkmen bilim düzümini<br />

döredenleriň biridir. Düzümiň agzalarynyň tagallasy bilen taryhda ilkinji gezek ene<br />

dilimizde taýýarlanylan “Türkmen ili” atly žurnalyň birinji sany 1922-nji ýylyň<br />

31-nji maэynda öz okyjylaryna gowuşýar. Tьrkmen dilindдki ilkinji ћurnal bolan bu<br />

dцwürleýin neşiriň sahypalarynda H.Sähetmyradow özüniň döreden goşgularyny we<br />

beýleki eserlerini okyjylara hödürläp durupdyr. Mysal üçin, žurnalyň birinji sanynda<br />

onuň “Mekdep” atly goşgusy çap edilipdir.<br />

Netije we umumy jemleme. 20 ýaşly şahyr ýigit Halmyrat Sähetmyradowyň<br />

1918-nj ýylyň 10-njy sentýabrynda “Daň ýyldyzy” gazetinde “Gyzlar” ady bilen çap<br />

edilen goşgusy özüniň hakyky “Türkmen gyzy” ady bilen 70 ýylyň dowamynda halk<br />

arasynda (onuň dilden aýdylyp ýörlen nusgasynyň bir bendi 1988-nji эylda эazylyp<br />

alnypdyr) meºhur bolup gelipdir. Munuň özi XX asyr türkmen edebiýatyna degişli<br />

çeper eserleriň, öň hasap edilişi ýaly, 20-nji ýyllarda däl-de, eýsem 10-njy ýyllarda<br />

“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar”, “Daň ýyldyzy” ýaly gazetleriň sahypalarynda<br />

peýda bolup ugrandygynyň köpsanly mysallarynyň biridir. Olary ýüze çykarmak,<br />

öwrenmek hem-de ylmy dolanyşyga girizmek işi häzirki Beýik Galkynyşlar we täze<br />

özgertmeler döwründe edebiýatçy alymlaryň öňünde duran wajyp wezipeleriň<br />

hataryna degişlidir.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Dil we edebiэat instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

10-njy sentэabry<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Beэik tьrkmen ruhunyň dürdäneleri. Aşgabat: Ylym, 2001.<br />

2. Зьriэew A. Ýüregiň emri bilen. Aşgabat: Magaryf, 1989.<br />

3. Muhammetguly Atabaэ ogly. Täze çykan türkmen okuwy // Ruzname-эi mawera-эi<br />

bahr-i Hazar, 1915-nji ýylyň 23-nji эanwary.<br />

4. Muhammetguly Atabaэ ogly. Türkmen aýallarynyň zehini // Ruzname-эi mawera-эi<br />

bahr-i Hazar, 1915-nji 17-nji marty.<br />

5. Nazarow A. Alyşbek Alyýewiň hyzmatlary // Edebiэat we sungat, 1989-njy ýylyň<br />

21-nji iэuly.<br />

6. Sцэegowa A. Edebiýatyň ösüş taryhynda jeditçilik döwri hakynda // Türkmenistanda<br />

ylym we tehnika, №3, 1999.<br />

7. Sцэegowa A. Jeditçiler we gadymçylar: Garaэyºlaryň çaprazlygy // Türkmenistanda ylym<br />

we tehnika, №4, 2000.<br />

11


А.Соегова<br />

О СТИХОТВОРЕНИИ “ТУРКМЕН ГЫЗЫ”, ОПУБЛИКОВАННОМ В<br />

ГАЗЕТЕ “ДАНГ ЙЫЛДЫЗЫ” В 1918 ГОДУ<br />

Газета “Данг йылдызы” (“Утренняя звезда”), издававшаяся в Ашхабаде на<br />

туркменском языке осенью 1918 года и первые три месяца 1920 года, по своим<br />

идейным взглядам относилась к первым в Туркменистане периодическим изданиям<br />

национального характера. К сожалению, до наших дней дошел единственный<br />

экземпляр, изданный 10 сентября 1918 года. На страницах этого номера наряду с<br />

другими материалами под названием “Гызлар” (“Девушки”) опубликовано<br />

стихотворение. Состоит оно из 7 четверостиший. Сведения об авторе стихотворения<br />

в газете отсутствуют. По своему духу и содержанию стихотворение принадлежит к<br />

числу произведений, которые были созданы в джадитском (новаторском) периоде<br />

развития туркменской литературы.<br />

В результате сравнительного изучения материалов, изданных в последние годы,<br />

в частности, данных, содержащихся в книге А.Чуриева, нами установлено, что<br />

автором упомянутого стихотворения является молодой поэт Халмурад Сахетмурадов<br />

(1898-1938) – представитель джадитского течения в литературе. Его произведения<br />

печатались и в других изданиях того периода, в частности, с его стихотворением<br />

“Мекдеп” (“Школа”) читатели ознакомились на страницах первого туркменского<br />

журнала “Туркмен или” (“Туркменский народ”) в 1922 году. В статье впервые<br />

воспроизведен полный текст стихотворения Х.Сахетмурадова, изданного в выше<br />

упомянутом номере газеты “Данг йылдызы”. Также установлено первоначальное<br />

название стихотворения “Туркмен гызы” (“Девушка-туркменка”).<br />

A.Soyegova<br />

ABOUT “TURKMEN GYZY” POEM, PUBLISHED IN “DANG YYLDYZY”<br />

NEWSPAPER IN 1918<br />

The newspaper “Dang yyldyzy (“Morning star“) published in Ashgabat in Turkmen<br />

language in autumn 1918 and in first three months of 1920 was one of first periodicals of<br />

national character in Turkmenistan. Unfortunately, new we have only one copy of this<br />

newspaper published on September 10 1918, where a poem “Gyzlar” (“Girls”) consisting<br />

of 7 quatrains was published without any information about the author of the poem.<br />

According to its spirit and content created in jadid (new) manner and period of Turkmen<br />

literature.<br />

In the result of comparative study of materials published last years and the poem was<br />

information of A.Churiyev, we may ascertain that the author of the mentioned poem is a<br />

young poet of that time Halmyrat Sдhetmyradov (1898-1938) – a representative of jadid<br />

(new) trend literature. His works had been published in other periodicals of that of the<br />

readers may remember his poem “Mekdep” (“School”) time on the pages of the first<br />

Turkmen journals “Turkmen ili” (“Turkmen people”) of 1922. This article gives a complete<br />

text of H.Sдhetmyradov’s poem published in the above-mentioned number of “Dang<br />

yyldyzy” newspaper the original name of the poem was “Turkmen gyzy” (“A Turkmen<br />

girl”).<br />

12


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.Gurbanow, L.N.Gurbanowa<br />

DAŞARY ÝURT DILLERI BOÝUNÇA SAPAKLARDA EMELI<br />

GEPLEŞIK ÝAGDAÝLARYNY DÖRETMEGIŇ KÄBIR MESELELERI<br />

Эaşlarymyzyň эokary derejede bilim-sowat, edep-terbiэe almaklaryny, hьnдrli<br />

bolmaklaryny gazanmak, olary ylym-bilime hцweslendirmek, halallyk, ahlaklylyk,<br />

agzybirlik, watanзylyk ruhunda terbiэelemek эurdumyzda alnyp barylэan ähli<br />

özgertmelerimiziň özenidir. Şonuň üçin hem Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />

Watanymyzy mundan buэana-da цsdьrmдge, bilim ulgamyny dьэpli цzgertmдge we<br />

kämilleşdirmдge, эaşlara berilэдn bilim-terbiэäniň dünэд bilim derejesine laэyk<br />

bolmagyny gazanmaga, mugallymlary цsьp gelэдn nesillerimiziň bilim-terbiэe işine<br />

has-da hцweslendirmдge, olaryň эaşaэyş-durmuş, iş şertlerini gowulandyrmaga, şeэle<br />

hem talyp эaşlarymyzyň ylym-bilim almaga işjeň gatnaşmaklaryny gazanmaga<br />

Hormatly Prezidentimiz ähli şertleri döretdi.<br />

Bilim ulgamy adamzat ösüşinde öňe sürülэän ugurlaryň iň esasylarynyň biridir.<br />

Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow эurduň baştutany wezipesine<br />

geçen günlerinden başlap bilim-ylym meselelerine aэratyn ьns berэär. Hormatly<br />

Prezidentimiz Türkmenistanyň bilimini, ylmyny dünэäniň ösen döwletleriniň<br />

derejesine эetirmek we dьnэд tejribesini цwrenmek meselelerini öňe sürdi.<br />

Şu nukdaэnazardan Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dillerini<br />

okatmagyň usulyэetine gцz aэlalyň. Garward uniwersitetiniň professory Jorj Tiknor<br />

Amerikada iň görnükli usulyэetçileriň biri hasaplanэar. Ol özüniň uşulyэet<br />

garaэyşlaryny Boston şäheriniň uniwersitetinde diňleэjileriň öňünde beэan edipdir.<br />

J.Tikner daşary эurt dilini öwretmek üçin emeli gepleşik эagdaэyny döretmegiň<br />

zerurdygyny belläpdir. Tanymal alym dьrli эaşdaky, basganзakdaky we dьrli<br />

derejedдki taээarlygy bolan çagalar üçin birmeňzeş (birhili) usulyň эerlikli<br />

bolmajakdygyny nygtap görkezdi. J.Tikner grammatikanyň we sözlükleriň garşysyna<br />

çykyş etmek bilen, 6-7 эaşly çagalar üçin diňe aňsat эazylary (текстлери) okamagyň,<br />

terjime etmegiň we эat tutmagyň peэdaly boljakdygyny subut etdi.<br />

Gцrnьkli usulyэetзi эaş çagalar üçin alynэan эazylaryň örän эцnekeэ<br />

bolmalydygyny maslahat beripdir. J.Tikner uly эaşly adamlar tarapyndan daşary эurt<br />

dilleriniň öwrenilmeginiň aэratynlygyna hem uly ьns beripdir. Ol bu эaşdaky<br />

adamlara grammatikany oňat öwrenmegi, köpräk эazmagy we terjime etmegi teklip<br />

edipdir.<br />

Häzir hem Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dilini öwretmekde<br />

emeli gepleşik эagdaэlaryny dцretmдge uly ьns berilэar. Atlanta şäherinde bolup<br />

geçen ylmy-amaly maslahatda köp adamlar emeli gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň<br />

we okadyş usulynyň üstünde durup geçdiler.<br />

13


Troy dцwlet uniwersitetinde grammatika, fonetika sapaklary, kцplenз, emeli<br />

gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň üsti bilen geçirilэär. Meselem, işligiň şert şekilini<br />

düşündirenlerinde oэunjaklardan зatryk gurup, kiзijek adamlary hem зatrykda goэup,<br />

sцzlem dьzmдni emeli эagdaэlaryň üsti bilen öwredэдrler. Her talyby зatrykda dьrli<br />

эagdaэlarda goэup, birnдзe sцzlemler dьzэärler. Bu usulyň ähmiэeti uly. Talyplar<br />

emeli gepleşik эagdaylarynyň üsti bilen grammatiki hadysany özleşdirэдrler. Olar<br />

цwrenilen grammatikanyň dьrli эagdaэlarda ulanyp boljakdygyna gцz эetirэдrler.<br />

Emeli gepleşikleriň dürli görnüşleri bolup biler:<br />

– dialog gepleşigi;<br />

– monolog gepleşigi.<br />

Bu gepleşikleriň aşakdaky mowzuklary bolup biler:<br />

Цэde.<br />

Kitaphanada.<br />

Naharhanada.<br />

Telefon gepleşigi.<br />

Howa menzilinde.<br />

Myhmanhanada we ş.m.<br />

Emeli gepleşik эagdaэyny dцretmek usulynyň Türkmenistanyň orta<br />

mekdeplerinde, эöriteleşdirilen we эokary okuw mekdeplerinde iňlis dilini<br />

цwretmekde дhmiэeti uludyr.<br />

Iňlis dilini öwrenэän talyplaryň we okuwçylaryň gepleşik endiklerini<br />

ösdürmekde fonetikanyň ähmiэeti hem möhümdir. Geliň, fonetiki gönükmeleriň<br />

üstünde durup geçeliň. Fonetiki gönükmeleri iki topara bölüp bolar:<br />

1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeler okuwçylara daşary эurt diliniň seslerini,<br />

ses birikmelerini, дheňlerini tanamak we tapawutlandyrmak endiklerini цwredэär.<br />

Şondan soň okuwçylar, talyplar sözleri we sözlemleri diňläp, olaryň manysyna<br />

düşünip başlaэarlar.<br />

Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeleriň şu aşakdaky görnüşlerini görkezmek<br />

bolar:<br />

– Aэdyljak sesleriň arasynda öwrenilэдn tдze sesi eşideniňizde eliňizi galdyryň.<br />

– Okaljak sözleri diňläň. Içinde täze ses bar bolan söz aэdylanda eliňizi<br />

galdyryň.<br />

– Okaljak sözlemleri diňläň. Olaryň içinde sorag, habar sözlemlerini<br />

tapawutlandyryň.<br />

– Aэdyljak sözleriň içindäki iki basymly sözleri tapyň.<br />

– Эazydaky basym düşэän sözleriň aşagyny çyzyň.<br />

– Eşidэän sözlemleriňizde dyngy belgileriň bar эerlerini dik çyzyklar bilen<br />

belläň.<br />

– Sцzlemde эokary galэan äheň bilen aэdylэan sözüň aşagyny çyzyň.<br />

14


– Eşiden sesiňizi transkripsiэada эa-da harp görnüşinde эazyň.<br />

– Eşiden sözleriňizde näçe bogun bardygyny aэdyň.<br />

– Eliňizdäki эazynyň içinden mugallymyň aэdan sözüni tapyň.<br />

– Aэratynlykda aэdylan seslerden sцz эasaň we ony эazyň.<br />

2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler эerine эetirilende, kцpзьlik bolup<br />

gaэtalamak (хор) işine uly orun degişlidir. Fonetik türgünleşik hökmünde geçirilэän<br />

gönükmeleriň arasynda goşgulary, kiçijek dialoglary, hekaэajyklary эat tutup aэtmak<br />

эaly işler gabat gelэдrler. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmelerden, esasan, şu<br />

aşakdakylary bellemek bolar:<br />

– Mugallymyň aэdan seslerini (sözlerini) onuň yzy bilen gaэtalaň.<br />

– Galdyrylan sözi goşup, aэdylan sцzlemi gaэtalaň.<br />

– Dialogy iki bolup sesli okaň.<br />

– Зekimli we зekimsiz sesleri iki topara bцlьp эazyň we olary sesli okaň.<br />

– Mugallymyň aэdan sцzьndдki sesleri aэratynlykda aэdyp beriň.<br />

– Eşiden sesleriňiziň içindäki зekimli we зekimsiz sesleri aэdyp beriň.<br />

– Elipbiэiň hemme harplaryny aэdyň.<br />

– Eşiden sözleriňizi bogunlara bölüp aэdyň.<br />

– Diktoryň aэtjak sцzlerini diňläň we içinde täze öwrenilen sesler bolan sözleri<br />

iki gezek gaэtalaň.<br />

– Esasy we ikinji derejeli basymlary bolan sözleri diktoryň yzy bilen gaэtalaň.<br />

– Eşiden sesleriňizden söz эasap aэdyň.<br />

– Ýat tutan goşgularyňyzdan birini labyzly aэdyp beriň.<br />

– Magnitafonda eşitdiriljek goşgyny (эazyny, dialogy) эat tutup aэdyp beriň.<br />

Diňlemek we aэtmak ьзin niэetlenen gönükmeler daşary эurt dilini<br />

цwrenэänleriň sesleri, sцzleri, sцzlemleri dogry aэtmagyna uly kцmek edэдr.<br />

Alabama ştatynyň Troy uniwersitetinde hem fonetiki gönükmeleriň birnäçe<br />

görnüşleri okyjylara hödürlenэдr. Talyplar эöriteleşdirilen barlag-tejribe otaglarynda<br />

kompэuterleriň üsti bilen disketlere эazylan gцnьkmeleri işleэдrler. Mugallym bolsa<br />

talyplaryň эumuşlary эerine эetirişlerini Internetiň üsti bilen barlap, düzediş berэдr.<br />

Fonetiki oэunlara Boston uniwersitetiniň alymy professor J.Tikner hem aэratyn<br />

ьns berэär. Onuň pikirine görä, oэunlaryň üsti bilen berilэдn bilimleri talyplar has<br />

эeňil, gowy kabul edэär we olaryň aňynda kop wagtlap durэar.<br />

Biz öz sapaklarymyzda şu aşakdaky fonetik oэunlary ulanэarys we okyjylara<br />

hцdьrleэдris. Sapakda oэunlary has netijeli guramak ьзin bolsa mugallym birnдзe<br />

talaplary berjaэ etmelidir.<br />

1. Her bir didaktiki oэun oэunjaga цwrьlmдn, anyk amaly we terbiэeçilik<br />

maksatlaryň amala aşyrylmagyna эardam etmelidir. Mugallym bolsa oňa ykjam<br />

taээarlanmalydyr.<br />

2. Geзirilэдn oэunlar we эaryşlar okuwçylaryň эaş aэratynlyklaryna,<br />

okatmagyň degişli döwrüne (basganзagyna) gabat gelmelidir.<br />

3. Oэunlar sapakda esasy orny eэelemän, olar öňde goэlan baş maksadyň<br />

15


amala aşyrylmagyna serişde bolup hyzmat etmelidir. Oэunlar bir sapagyň dowamynda<br />

3-5 minutdan artyk bolmaly däldir.<br />

4. Geзirilэдn oэunlara synpyň ähli okuwçylarynyň işjeň gatnaşmagy nazarda<br />

tutulmalydyr.<br />

5. Mugallym her bir geзirilэдn oэnuň maksatlaryny we düzgünlerini<br />

okuwçylara aэdyň düşündirmelidir.<br />

Fonetik oэunlaryň esasy maksady daşary эurt diliniň seslerini, basymlaryny we<br />

beэleki hadysalaryny öwrenmegi kämilleşdirmekden ybaratdyr. Fonetik oэunlaryň şu<br />

asakdaky görnüşlerini nusga hökmünde görkezmek bolar.<br />

“Kцp mysal tapmak” oэny.<br />

Bu oэny sapagyň başlangyç döwründe geзirmek maslahat berilэдr. Okuwзylar<br />

sapakda oturyşlaryna laэyklykda iki эa-da ьз topara bцlьnэдrler. Mugallym kynlyk<br />

bilen aэdylэan sesleriň birini эa-da birnдзesini tagtada эazэar. Okuwçylar bolsa,<br />

gezekili-gezegine şol sese degişli sözleri mümkin boldugyça köpräk эazэarlar we<br />

sesli okaэarlar. Tд okuwзylar mysal tapmasyny bes edэдnзeler oэun dowam edэдr.<br />

Haэsy topar эa-da okuwзy kop mysal aэtsa we эalňyşsyz эazsa, şol hem эeňiji<br />

bolэar.<br />

“Kim kцp bilэдr oэny.<br />

Bu oэny ortaky we эokary synplarda geзirmek gowy netije berэдr. Oэun<br />

geçirmezden birnäçe gün öň mugallym okuwçylara goşgulary paэlap berэдr эa-da<br />

olaryň haэsy çeşmelerden alnyp öwrenilmelidigini salgy berэär. Bellenilen güne çenli<br />

okuwçylaryň hemmesi olary эat tutэarlar. Oэun geзirilende mugallym okuwзylary<br />

toparlara bolэar. Toparlaryň haэsysy goşgulary kop we эalňyşsyz aэtsa, şol hem<br />

эeňiji bolэar.<br />

Bu usullar Dцwletmдmmet Azady adyndaky Tьrkmen milli dьnэä dilleri<br />

institutynda daşary эurt dillerini öwretmegiň milli we dünэä tejribesiniň esasynda<br />

döredilen. Bu usul sapaklarda ьstьnlikli ulanylэan sцzleэiş usulyýetiniň, эagny hünär<br />

dilini öwretmegiň usulyэetiniň esasy usullarynyň biri bolup durэar. Olar talyplaryň<br />

daşary эurt dillerinde sцzleэiş endiklerini ösdürmekde netijeli ulanylэar we talyplaryň<br />

öwrenэдn dillerinde suwara gьrlemegine uly эardam edэдr.<br />

Döwletmämmet Azady adyndaky<br />

Türkmen milli dünýä dilleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

23-nji iýuny<br />

А.Гурбанов, Л.Н.Гурбанова<br />

СИТУАЦИИ В ОБУЧЕНИИ СТУДЕНТОВ ИНОСТРАННЫМ ЯЗЫКАМ<br />

Современная политика в области образования проводимая под руководством<br />

Президента Туркменистана нацелена на поднятие уровня его развития до мировых<br />

стандартов через изучение и усвоение международного опыта. Существуют разные<br />

точки зрения на методику преподавания иностранных языков.<br />

В данной статье даются рекомендации по использованию в процессе обучения<br />

16


фонетических упражнений двух типов: фонетических упражнений для слушания и<br />

фонетических упражнений для говорения.<br />

Подобные упражнения по фонетике используются в университете Трой, штат<br />

Алабама, США. Упражнения записываются на дискету. Преподаватель контролирует<br />

выполнение заданий студентами через интернет.<br />

Для развития логического мышления и навыков устной речи на занятиях по<br />

английскому языку полезно использовать фонетические игры. Что касается обучения<br />

студентов иностранным языком, то в ряде стран популярен метод ускоренного<br />

ситуативного обучения.<br />

При проведении фонетических игр преподаватели должны соблюдать<br />

следующие требования:<br />

Игры должны соответствовать уровню обучения, не должны являться основной<br />

целью занятия, а их продолжительность не должна превышать 3-5 минут.<br />

A.Gurbanov, L.N.Gurbanova<br />

SITUATIONS IN TEACHING STUDENTS FOREIGN LANGUAGES<br />

The new educational policy pursued under the leadership of the President of<br />

Turkmenistan is aimed at raising of the level of its development up to the world standards<br />

through studying of the international experience.<br />

There are different methods of teaching of foreign languages.<br />

As to teaching English the method of accelerated situational training is popular in<br />

many countries of the world.<br />

Two types of phonetic exercises are given in this article: phonetic exercises for<br />

listening and phonetic exercises for pronouncing.<br />

The article contains recommendations for the use of phonetic games at the English<br />

classes. Some requirements for the teachers are described:<br />

• the game should correspond to the level of the study;<br />

• the game should not be the main aim of the lesson;<br />

• duration of the game should not be more than 3-5 minutes.<br />

17


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

S.A.Pleskanowskaýa, D.A.Amanmyradowa, A.P.Patyşagulyýew<br />

DEMALYŞ ÝOLLARYNYŇ KESELLERINIŇ DÖREMEGINDE<br />

TOZANLY HOWANYŇ TÄSIRI<br />

Öýkenleriň hünär bilen bagly keselleri (professional) dünýä ýüzünde sosial<br />

medisinanyň we saglygy goraýyş ulgamynyň möhüm meseleleriniň biri bolmagynda<br />

galýar. Aýratynam, bu keselleriň döremegine önümçilik jaýlarynyň howasynyň her<br />

hili maýdajyk tozan görnüşli bölejikler (jisimler) bilen hapalanmagy sebäp bolýar.<br />

Dürli önümçilikde, şol sanda dokma senagatynda işleýän adamlaryň öýken<br />

keselleriniň sebäplerini esasy üç topara bölmek mümkin.<br />

Olaryň birinji toparyna mikroorganizmler (bakteriýalar, termofil aktinomisetler,<br />

kömelekler, sadaja ýa-da ýönekeýje jandarlar) we önüp-ösýän döwürlerinde olaryň<br />

bedeninden bölnüp çykýan önümler (endotoksinler, beloklar, gliko- we lipoproteidler,<br />

polisaharidler, fermentler);<br />

ikinji toparyna gelip çykyşy jandar (haýwan) we ösümlik bolan biologiki işjeň<br />

jisimler;<br />

üçünji toparyna bolsa pes molekulaly birleşmeler (agyr metallar we olaryň<br />

duzlary, fermentler, gormonlar we beýlekiler) girýärler [18-19].<br />

Eger ilkinji iki topara degişli faktorlaryň edýän täsirleri antigen, allergiýa we<br />

zäherleýji häsiýete eýe bolýan bolsalar, pes molekulaly jisimler diňe gandaky beloklar<br />

we bronhoalwelolýarlardan bölnüp çykýan suwuklyk (sekret) bilen birleşenlerinden<br />

soň antigenlik we biologiki işeňňirlik häsiýetine eýe bolýarlar [2,3,14,19]. Şeýle<br />

ýagdaýda endamgarşylykly (антитела) täsiri hem, gaptena hem täze antigen<br />

detereminantyna garşy gönükdirilen bolýar [8,7,19]. Kömrüň, koksuň, gurumyň,<br />

almazlaryň tozanlary, haýwanlardan we ösümliklerden döreýän tozanlar ýokarky<br />

demalyş ýollarynyň nemli bardasyna zyýan ýetirýärler. Bu bölünişige aerozollaryň uly<br />

toparyny (maýdajyk tozanlary) hem goşmak gerek. Bu tozanjyklaryň gönüden-gцni<br />

edэдn tдsirleэjiligi ýokdur. Şeýle tozanjyklara, beýlekileriň arasynda, ýüňüň<br />

mikroworsinkalary we dokma önümçiliginiň gurallarynyň (stanok) düzümine girýän<br />

alýuminiэ hem degişlidir.<br />

Bedene fibrogen täsir etmek tozan bölejikleriniň hemmesine-de mahsusdyr.<br />

Tebigatdaky organiki we organiki dдl antigenler bilen bilelikde howadan yzygiderli<br />

dem almak öýkenleriň alweolýar we interstisial gurluşyna zyýan ýetirip, keseller<br />

toplumynyň döremegine getirýär [2,3,4,10]. Şol topluma ekfogen allergiki<br />

bronhoalweoliti, ýokary duýgurly pnewmoniti (öýken çişmesi), ýaýraw interstisial<br />

pnewmoniýasy, interstisial granulemotoz pnewmoniti, ekzogen цэken granulemotozy,<br />

эaэraw, ingalэasiэa pnewmoniэasy we beэleki keseller girэдrler [2,5,11,18]. Soňky<br />

18


ýyllarda önümçilikde tozanly şertlerde işleýän adamlarda özboluşly däl öýken<br />

keselleriniň arasynda bronhöýken keselleriniň sany gitdigiзe эokarlanэar.<br />

Dьrli hдsiэetli we ululygy 5 mkm-e зenli bolan tozan bцlejikleri dem alnanda<br />

alweollara зenli baryp эetip we sensibilizasiэa dцredip, цэken parenhimasyna, esasan<br />

hem, T-limfositlerden we işjeňligi güýçlenen makrofaglardan ybarat bolan ýaýraw<br />

infiltrasiýasynyň emele gelmegine getirýär [6,15]. Keseliň döremegine<br />

immunotoplum, öýjük arkaly allergiki reaksiýa we alawlamagyň özboluşly bolmadyk<br />

tдsirleri gatnaşýarlar [2,3,11,12].<br />

Ondan başda-da, tozan bölejikleri öýkenlerde saklanyp galyp, olaryň howa<br />

çalyşýan zolagynda birleşdiriji dokumanyň emele gelmegine, şeýle-de, öýkenleriň<br />

bitişmeklerine getirýär. Aerozollaryň täsiri netijesinde dцreэдn pnewmokonioz,<br />

hroniki tozan bronhiti we pnewmoskleroz эaly hьnдr bilen bagly (professional)<br />

keseller Orsэet эaly цsen эurtlarda-da keselleriň arasynda ikinji эerde durэarlar [2,3].<br />

Şunuň bilen baglylykda tozan bölejikleriniň bronhoalweolýar ýoluna edэдn<br />

tдsirini цwrenmek meselesi has эokary derejд galэar. Bu iş tejribesi haýwanlarda-da,<br />

adamlarda-da alnyp barylýar.<br />

Meselem, ak köralakalaryň kekirdewügine 1,25 mg-a çenli mukdarda<br />

owradylan alýuminiý A1 (owuntyklarynyň ululygy 1 mkm we ondan hem kiçi) bir<br />

gezek goýberilende, olaryň öýkenlerinde öňki derejesine gaýdyp gelýän öýjük<br />

reaksiýasy döreýär. A1 aýrylansoň öýkenleriň dokumalarynyň adaty morfologiýasy<br />

dikelýär. Bu metalyň mukdarynyň 10-a çenli ýokarlandyrylmagy öýken<br />

dokumalarynda bronhlaryň töweregindäki alweolэar dokumalarynyň aralyk sklerozyna<br />

we düwünler görnüşinde öňki kadasyna öwrülmeýän üýtgeşmelere getirýär.<br />

Alýumininiň has ýokary (40 mkg-a çenli), ýagny silokotiki hadysalarynyň ýüze<br />

çykmagyna getirýän SiO 2<br />

-niň mukdarlaryna golaэ mukdary öýkenleriň has aýdyň<br />

fibrozyna getirýär. Bu fibroz sklerotiki düwünjikler görnüşinde ýüze çykýar.<br />

Alýuminiý okisiniň gidraty (A1-niň 10 mg hasabyndan) alweolýar<br />

epiteliýasynyň bitişmegine A1-den has güýçli täsir edýär. Süýümli birleşdiriji<br />

dokumanyň bitişmegi we merkezi (makrofaglardan ybarat bolan) gialinzirleşýän<br />

sklerozirlenen düwünjikleriň emelegelme hadysasy bolup geзэдr [10,7].<br />

Kцmьr tozanyndan, şeýle-de emeli ýa-da tebigy grafitden uzak wagtyň<br />

dowamynda dem almak ýa-da bu tozanlary köralakalaryň kekirdewügine goýbermek<br />

tozan öýjükleriniň toplanmaklaryna, bronhitiň ýa-da peribronhitiň döremegine, soňra<br />

bolsa öýkenleriň ýaýraw we düwünli fibrozyna getirýär, işjeň kömrüň we süňkkömrüň<br />

tozany цэkenlerde antrakoza gцrnüşinde geçýän üýtgeşmelere alyp barýar. Şeýle<br />

ýagdaý bagryň, böwrekleriň we miokardyň zaýalanmagyna getirэдr [5,11,20].<br />

Tebigy we emeli almazlaryň tozanynyň fibrogenlik häsiýeti gowşak bolup,<br />

pnewmokonioza sebäp bolýar. Dörän pnewmokonioz ýaýraw-sklerotiki we tozan<br />

ojajyklaryny giç emele getirýän görnüşli bolýar. Şeýle ojajyklar emeli almazlaryň<br />

tozanyndan döränlerinde has aзyk-aýdyň bildirýärler. Alakalaryň kekirdewügine<br />

gurumyň goýberilmegi aýdyň bildirýän pnewmokoniotiki üýtgeşmelere getirýär. Slans<br />

mazuty we slansyň gaty эangyjy эananda emele gelэдn gurum bolsa howply çişiň<br />

döremegine alyp barýar, üstesine-de, gurum bölejikleriniň dispersligi azaldygyзa<br />

(kiзeldigiзe) olaryň kanserogenlik täsiri ýokarlanýar. Syçanlaryň hamyna tebigy gazyň<br />

19


elektrokrekingi netijesinde alynýan gurum çalnanda hem howply çiş döreэдr [21].<br />

Gurum tozany bilen uzak wagtlap dem almak syçanlaryň dişleriniň we agzynyň nemli<br />

bardasynyň zaýalanmaklaryna getirýär [16]. Bu topara degişli jisimleriň demalyş<br />

synalaryna düşmegi ýokarky demalyş ýollarynyň atrofiýasyna ýa-da gipertrofiýasyna<br />

getirэдr. Bu jisimler öýkenlerde saklananlarynda bolsa howa çalyşýan zolakda<br />

birleşdiriji dokumalaryň emele gelmegine we öýkenleriň bitişmegine (fibrozyna)<br />

getirэдr. Şunlukda, 2 tipli pnewmositleriň saýlama görnüşinde zaэalanma emele gelip,<br />

olar RADS-a, цэkenleriň fibrozyna, böwrek ýetmezçiligine sezewar bolэarlar [20].<br />

Asbestiň täsiri astynda dörän öýkenleriň dokumaiçki giňişleýin fibrozy, beýleki<br />

sebäplere görä dörän fibrozda bolşy ýaly, restriktiw öэken halkasy bilen utgaşyp<br />

gidýär [11,12,18]. Onuň alamatlary öýken göwrüminiň peselmegini, aýratyn hem,<br />

1sekuntda forsirlenen ekspirator göwrümiň forsirlenen ýaşaýyş sygymyna<br />

(FEVi/FVC%) bolan gatnaşygyny saklap, ýaşaýyş sygymynyň azalmagyny, öýkenleriň<br />

ýumşamagyny öz içine alýar. Emma FEVi/FVC ululygyň peselmegi bilen howa<br />

akymynyň çäklenmegi hem bolup biler. Bu hadysa daşky gurşawyň tozanly<br />

bolmagyna ýa-da çilim çekilmegine garşy bolan jogapdyr. Asbestozyň irki<br />

döwürlerinde, haçan-da garşylyk keselçilik üýtgeşmeleri peribronhiolýar fibroz bilen<br />

çäklenen wagty, hatda ondan hem öň, ýagny yzygiderli bolmadyk ownujak garalan<br />

ýerler kükrek öýjüginiň rentgenogrammasynda entek görünmeýän wagtlarynda-da,<br />

inçe demalyş ýollarynda respirator disfunksiýasy döreýär. Dem goýbermegiň<br />

ortasynda iň ýokary akymyň peselmegi asbestozda respirator disfunksiýasynyň<br />

ýeke-täk alamaty bolup biler. Keseliň irki döwürlerinde agrama (işe, ýüke) bolan<br />

reaksiýa (jogap, täsir) ýaramazlaşýar. Bu ýagdaý wentilýasiýanyň ýokarlanmagy<br />

hem-de dem almagyň çaltlaşmagy we ýüzleý dem almagyň haýryna kisloroda bolan<br />

islegiň peselmegi görnüşinde ýüze çykýar. Netijede, howa (kislorod) alyş-çalşygynyň<br />

gowşamagy peýda bolýar. Kesel agyrlaşdygyça howa alyş-çalşygynyň bozulmagy üçin<br />

gerek bolan agram azalýar. Asbestozdan jebir çekýän kesellileriň öýken halkasynda<br />

restruktiw we obstruktiw üýtgeşmeleriň ýüze çykmak mümkinçiligini göz öňünde<br />

tutup, tejribeli lukman oňa anyklamak üçin gural hökmünde düşünmän, öýkenleriň<br />

işiniň gowşamagy diýip düşünýär. Öýkenleriň ýerine ýetirýän işleri, aýratynam,<br />

olaryň ýaşaýyş sygymy (göwrümi), uzak wagtlap aýry-aýry gözegçilikleri ýa-da<br />

epidemiologiki barlaglary geçirmekde, meselem, täsir kesilensoň asbestozyň ösüşini<br />

ýa-da asbest bilen baglanyşygy plewra keselleriniň döremeklerini yzarlamak üçin<br />

peýdaly guraldyr [5,6,8].<br />

Öýkenlerde asbestoz bilen baglanyşykly ýüze çykarylan patologiki üýtgeşmeler<br />

damar we bronhial deformasiýasy bilen alamatlanýarlar we alweolýaryň hem-de<br />

dilimara germewjikleriň nädogry galňamagy bilen utgaşyp gidýär.<br />

Interstisial fibroza goşmaça: palçyk-slanes pnewmokonioz zerarly zaýalanan<br />

öýkeniň nusgalygy öýken kökleriniň töwereginiň garalan ýerleriniň ulalandygyny<br />

görkezýär. Bu ýagdaý palçyk slansynyň tozanynyň düşmegi we öýken derwezeleriniň<br />

gän mäzlerinde skleretiki üýtgeşmeleriň emele gelmekleri bilen baglanyşyklydyr [17].<br />

Biziň alymlarymyzyň geçiren barlaglary asbestosement önümçiliginde işleýän<br />

işgärlerde hem öýjük hem gumoral immunitetiniň ýetmezçilik edýändigini görkezýär.<br />

Olarda immunitetiň fagositar bölegi hem jebir çekýär, ýiti respirator keselleri bilen<br />

20


kesellemek howpy ýokarlanýar. Howa pürkülen interferondan dem almak işgärleriň<br />

arasynda öýken keselleriniň döremeginiň öňüni almakda örän gowy peýda berdi [1].<br />

Aýnasüýümiň (стекловолокно) adam saglygyna edýän täsiri tejribe<br />

haýwanlarynda we MMVF önümçiliginde işleýänleriň kesellemeklerinde hem-de ölen<br />

adamyň öýkeni açylyp barlanan derejesinde öwrenildi. Köralakalaryň kese kesimi<br />

1mkm we uzynlygy 20 mm bolan ikigörnüşli senagat aýnapagtasy (стекловата) bilen<br />

dem almaklarynyň netijesini öwrenmeklik öýken öýjükleriniň aram reaksiýasyny we<br />

dem almak kesilensoň olaryň bölekleýin öňki kaddyna dolanyp gelýändiklerini ýüze<br />

çykardy. Şular ýaly netije haýwanlar şlak pagtasy bilen dem alanlarynda hem ýüze<br />

çykaryldy. Haýwanlar mineral pagtasy bilen dem alanlarynda gowşak fibroz döreýär.<br />

Köralakalar gyzgynlyga durnukly keramiki süýümler bilen çydap bolýan iň ýokary<br />

250 süýüm/ml mukdarda dem alanlarynda olaryň öýkenlerinde howply çiş, ýagny<br />

düwnük (рак) keseli, mezotelioma, plewral we öýken fibrozy; homýaklarda<br />

mezotelioma, plewral we öýken fibrozy döreýär.<br />

75 we 120 süýüm/ml-de köralakalarda diňe mezotelioma we gowşak fibroz,<br />

25 süýüm/ml-de bolsa öýkenleriň öýjükleriniň reaksiýasy bildirýär [6].<br />

Biogen allergenlerine kömelejikler, haýwan proteinleri, terpenler, tozan<br />

sakyrtgalary we enzimler degişlidirler. Oba hojalygynda biogen allergenleriň köp<br />

bölegi mallaryň derileriniň proteinlerinde, tüýlerde, tezegiň we peşewiň proteinlerinde<br />

bolýarlar. Allergenler her hili önümçilik işlerinde-de, meselem, fermentasiýa<br />

geçirilende, derman taýýarlanylanda, çörek bişirilende, kagyz öndürilende, agaç<br />

ýa-da tagta kesilende, fermentleri hem-de waksinalary öndürmekde we dokumalary<br />

ösdürip ýetişdirmek işlerinde hem bolýandyrlar.<br />

Allergenler duýgur adamlarda allergiki rinitiň, konýuktiwitiň we demgysmanyň<br />

alamatlary ýaly alamatlaryň döremegine getirip bilerler. Allergiki alweolit demalyş<br />

ulgamynyň zaýalanmagynyň alamatlarynyň ýiti görnüşde ýüze çykmaklary bilen<br />

alamatlanýar. Şeýle alamatlara üsgülewük, gagşamak, gyzgynlyk, kelle we et agyrylary<br />

degişli bolup, olar öýkenleriň fibrozyna getirip bilerler [6]. Öýkenler şöhlelenmä<br />

(radiasiýa) duýgur däl diýlip hasaplanylýar. Emma gysga wagtlap 6-dan 10SV-e çenli<br />

mukdar bilen şöhlelendirilen ýerde bir aýdan üç aýa çenli ýiti pnewmoniýanyň<br />

döremegine getirip biler. Eger-de öýken dokumalary uly göwrümde zaýalanan bolsalar,<br />

onda birnäçe hepdäniň dowamynda demalyş ýetmezçiligi ýa-da ençeme aý-ýyl geçensoň<br />

öýken fibrozy we “öýken ýüregi” döräp biler [ISRP, 1984; UNSCEAR, 1988].<br />

Soňky ýyllarda beýleki sebäpler bilen bir hatarda her hili bioorganiki<br />

faktorlaryň täsiri astynda bronhöýken keselleriniň hem döreýändikleri barada köp<br />

maglumatlar toplandy. Olaryň ýüze çykmaklarynda daşky we önümçilik gurşawlaryny<br />

hapalaýan mikroorganizmler we olaryň endotoksinleri hem-de biologiki işjeň<br />

substansiýalary esasy ähmiýete eýedirler. Şeýle mikroorganizmlere kömelekler, her<br />

dürli aspergiller, alternariýalar, termofol aktinomisetler, her dürli gramotrisatel<br />

bakteriýalar degişlidirler [2,3,20,14,19]. Olara tebigy süýümli maddalar (pagta, zygyr,<br />

kenep (kendir), agaç, agawa we beýlekiler) bilen iş salyşýan işgärleriň köp böleginiň<br />

keselleýän hünär bilen bagly bolan bissinoz öýken keseli hem degişlidir. Bu kesel<br />

ösümlik tozanlary bilen dem alnanda döreýär [2,3,4,13,14]. Bissinozyň döremeginde<br />

21


ösümlik tozanlarynyň, bakterialaryň endotoksinler bilen bilelikdäki edýän täsirlerine<br />

uly ähmiýet berilýär [9].<br />

Şeýlelikde, önümçilik jaýlarynda tozanyň ownujak bölejikleriniň bolmagy<br />

bronhlarda we öýkenlerde keselçilik hadysalarynyň döremeklerine getirýär. Şeýle<br />

şertlerde işleýän işgärleri diňe bir tozan böleklerinden goramak bilen çäklenmän,<br />

olaryň bedeniniň durnuklylygyny ýokarlandyrmaga gönükdirilen öňünalyş çärelerini<br />

hem amala aşyrmak gerek. Asbestosement, dokma we pagtany gaýtadan işläp<br />

çykarýan önümçiliklerde işleýän işgärleriň saglygyna howp salyp biläýjek hadysalary<br />

öz wagtynda ýüze çykarmak üçin, habar berişli, elýeterli we ykdysady taýdan amatly<br />

bolan barlag usullaryny işläp düzmek zerur.<br />

Türkmen döwlet lukmançylyk<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

1-nji maýy<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Атдаева М.К., Ботанжян М.Г., Зименкова И.Б. Иммуностимуляция у рабочих с<br />

различными условиями труда. Здравоохранение Туркменистана. 1995.<br />

2. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 449, 1999.<br />

3. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 345, 2000.<br />

4. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. издание 3, (исправленное и<br />

дополненное). стр. 488, 2001.<br />

5. Болезни органов дыхания. Под ред. Н.Р.Палеева. Том 4, стр. 7-22. М.:<br />

Медицина, 1990.<br />

6. Гафуров Карим. Экзогенный аллергический альвеолит хлопкопереработчиков.<br />

Автореф. дисс... докт. мед. наук. стр. 29. М., 1992.<br />

7. Keller R.H., Fink J.N. Immunoloregulation in hypersensitivity pneumonitis. //<br />

J.Clin.Immunol. Vol. 2, P. 46-58, 411, 1982.<br />

8. Клиническая иммунология и аллергология. Под ред. Г.Лолора, Т.Фишера,<br />

Д.Адельмана. стр. 806, М.: Практика. 2000.<br />

9. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.2, стр. 621, 1965.<br />

10. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.3, стр. 608, 1977.<br />

11. Morgan W.K., Westerling J. Byssinosis: some unans wered questions. // Amer. Rev.<br />

resp. Dis. Vol. 126, N2, P. 354-357, 1982.<br />

12. Pickering C.A.C., Newman – Taylor A.I. Extrinic allergic bronchioloalviolitis.<br />

Occupatioal Lung Disorders. Ed Parkers WR. Butterworth Heinemann. P. 667-709,<br />

Oxford, 1994.<br />

13. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 1,<br />

стр. 1280, 2001.<br />

14. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 2,<br />

стр. 926, 2001.<br />

15. Salvaggio J.E., De Shazo P.D. Pathogenesis of hypersensitivity pneumonitis. Chest.<br />

Vol.89, suppl. 3, P. 190-193, 1986.<br />

16. Ходош Е.М., Кидонь В.П. Об информативности эпидемиологических<br />

показателей, характеризующих бронхиальную астму и хронические<br />

обструктивные заболевания легких. Укр. пульм. ж. №3, стр. 63-66, 1999.<br />

17. Хронические заболевания легких. Под ред. А.Н.Кокосова и др., К., стр. 196, 1986.<br />

22


18. Schyler M. The diagnosis of hypersensitivity pneumonitis. Chest. V. 111,<br />

P.534-536, 1997.<br />

19. Чучалин А.Г., Копылев И.Д. Аллергические заболевания легких. В кн.: Болезни<br />

органов дыхания. стр. 7-64. М.: Медицина, 1990.<br />

20. Чучалин А.Г. Хронические обструктивные заболевания легких. стр. 510. М.:<br />

Медицина, 2000.<br />

21. Shimazu K., Ando M., Sakata T. Hypersensitivity pneumonitis induced by<br />

Trichosporon cutaneum. Amer. Rev. resp. Dis. Vol.130, N3, P. 407, 1984.<br />

С.А.Плескановская, Д.А.Аманмурадова, А.П.Патышагулыев<br />

О РОЛИ ЗАПЫЛЕННОСТИ ВОЗДУХА В РАЗВИТИИ<br />

БРОНХОЛЕГОЧНОЙ ПАТОЛОГИИ<br />

В последние годы в структуре неспецифических заболеваний легких самых<br />

развитых стран все больше увеличивается доля бронхолегочной патологии, связанной<br />

с производственной деятельностью в условиях повышенной запыленности. Особенно<br />

большую роль в их формировании играет загрязнение воздуха производственных<br />

помещений: 1) микроорганизмами, 2) биологически активными субстанциями животного<br />

и растительного происхождения; 3) низкомолекулярными соединениями. Механизм их<br />

действия обусловлен либо прямыми антигенными, аллергизирующими и токсическими<br />

свойствами, либо их способностью комплексировать с белками сыворотки крови и<br />

бронхоальвеолярных секретов. Для всех пылевых частиц характерно фиброгенное<br />

действие на организм. Пылевые частицы (менее 5 мкм) достигая альвеол, вызывают<br />

сенсибилизацию и последующую диффузную инфильтрацию легочной паренхимы<br />

клетками, преимущественно Т-лимфоцитами и активированными макрофагами,<br />

иммунными комплексами. В результате развиваются заболевания легких: экзогенный<br />

аллергический бронхоальвеолит, гиперчувствительный пневмонит, диффузная<br />

интерстициальная пневмония, интерстициальный гранулематозный пневмонит,<br />

экзогенный легочный гранулематоз, диффузная, ингаляционная пневмопатия и др. В<br />

связи с этим, все более интенсифицируются исследования по изучению влияния<br />

различных видов пылевых частиц на бронхоальвеолярный тракт, как экспериментальных<br />

животных, так и человека. Показано, что при вдыхании крысами микрочастиц<br />

алюминия, угольной пыли происходит разрастание волокнистой соединительной ткани<br />

и образование склерозированных узелков, центр которых (состоящий из макрофагов)<br />

гиалинизируется. Злокачественные новообразования возникают при вдыхании и<br />

нанесении на кожу мышей сажи, получаемой в результате электрокрекинга природного<br />

газа. Обширный внутритканевый фиброз и рак легких могут быть вызваны<br />

воздействием асбеста, курением, воздействием стекловолокна жаропрочных<br />

керамических волокон, биогенных аллергенов (к ним относятся грибки, животные<br />

протеины, терпены, пылевые клещи и энзимы). Значительная часть биогенных<br />

аллергенов в сельском хозяйстве содержится в протеинах шкур животных, в волосках<br />

меха и в протеинах фекалий и мочи. Аллергены присутствуют при различных<br />

производственных процессах, например при осуществлении ферментации, изготовлении<br />

лекарств, хлебопечении, производстве бумаги, обработке древесины (распилочные цеха,<br />

производство), а также в биотехнологии (производство ферментов и вакцин, культур<br />

тканей) и при производстве специй.<br />

Таким образом, наличие микрочастиц пыли в производственных помещениях<br />

23


способствует развитию патологического процесса в бронхах и легких. Охрана труда<br />

работающих в этих условиях лиц должна быть направлена не только на снижение<br />

концентрации пылевых частиц во вдыхаемом воздухе. Чрезвычайно важно проводить<br />

профилактические мероприятия, направленные на повышение сопротивляемости<br />

организма. Необходимо наработать информативные, доступные и экономически<br />

выгодные тесты скрининговых исследований для своевременного выявления риска для<br />

здоровья работающих в асбестоцементной, ткацкой, хлопкоперерабатывающей<br />

промышленности.<br />

S.A.Pleskanovskaya, D.A.Amanmuradova, A.P.Patyshagulyyev<br />

ON THE ROLE OF DUSTED AIR IN THE DEVELOPMENT OF<br />

BRONCHOPULMONARY PATHOLOGY<br />

In the structure of nonspecific lung diseases of highly developed countries the portion<br />

of bronchopulmonary pathology increases more and more in the past years due to the industrial<br />

activity in conditions of high dustiness. Contamination of air in industrial premises plays a<br />

substantial role in the formation of Pollution by: 1) micro organisms, 2) biologically active<br />

substances of animal and plant nature, 3) low-molecular compounds. The mechanism of their<br />

action is conditioned either by direct antigenic, allergic and toxic features or their ability to<br />

complex with HBeAg proteins and bronchoalveolar secretion. All dust particles have typical<br />

fibrogen affect to the body. Dust particles (less than 5 micrometers) reaching alveolus cause<br />

sensibility and subsequent diffusive infiltration of lung parenchyma by cells, chiefly by<br />

T-lymphocytes and activated macrophages, immune complexes. As a result lung diseases<br />

develop: exogenous allergic bronchoalveolitis, hypersensitive pneumonitis, diffusive interstitial<br />

pneumonitis, interstitial granulomatous pneumonitis, exogenous lung granulomatosis, diffusive,<br />

inhalation pneumopathy and so forth. In connection with this, more and more researches are<br />

intensively conducted on examination of impact of various types of dust on bronchoalveolar<br />

tract, of both experimental animals and human being. It is known that when rats inhale<br />

microparticles of aluminium, coal dust the growth of fibers of connective tissue occurs and<br />

formation of sclerosed nodes the center of which (consisting of macrophages) hyalinizes.<br />

Malignant neoplasms occur while inhaling and spreading mouse soot on skin, which derives<br />

as a result of electrocracking of natural gas. Extensive interstitial fibrosis and lung cancer<br />

could be caused by impact of asbestos, smoking, glass fibre of heatproof ceramic fibers,<br />

biogenic allergens (such as fungi, animal proteins, terpenes, dust pincers and enzymes).<br />

Considerable part of biogenic allergens in agriculture is contained in proteins of animal skin,<br />

fur and protein of faeces and urine. Allergens are present in numerous industrial processes,<br />

for instance in realization of fermentation, manufacturing of medicine, baking of bread, paper<br />

production, wood processing (sawing works, manufacture), as well as biotechnology<br />

(production of enzymes and vaccines, tissue culture) and in production of spicery.<br />

Thus, if there are microparticles of dust in industrial premises it promotes the<br />

development of pathologic process in bronchi and lungs. Labor protection of those who work<br />

in such conditions should not only focus on lowering the concentration of dust particles<br />

inhaled with air but also it is highly recommended to conduct preventive actions towards the<br />

improvement of body resistance. It is necessary to work on informative, available and<br />

economically profitable tests of screening researches for timely risk identification for the health<br />

of those who work in asbestos-cement, textile and cotton processing industry.<br />

24


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

H.J.Jumaýew, M.Ö.Kulow<br />

TÜRKMENISTANYŇ ŞERTINDE PARODONT DOKUMA KESELLI<br />

NÄSAGLARDA KLINIKI-LABORATOR BARLAGLARYŇ<br />

GÖRKEZIJILERI<br />

Ilat arasynda parodontdokuma keselleriniň ýaýramagynyň sebäplerini we geçiş<br />

aýratynlyklaryny öwrenmek, bejeriş usullaryny we öňünalyş эollaryny seljerip saэlap<br />

almak meselesi häzirki zamanyň wajyp meseleleriniň biri bolup durэar [1,4,3,7]. Ylmy<br />

çeşmeleriň maglumatlaryna görä ýerleşэan эerine, ýaşaýyş hem-de durmuş şertlerine<br />

baglylykda dürli ýurtlarda ilatyň 65-80%-nde, эagny 35-44 ýaşdaky adamlarda<br />

parodontdokuma keseliniň dürli görnüşleriniň duş gelýanligi bellenilэar [5,3].<br />

Parodontdokumanyň zeperlenmegi, çişmegi netijesinde fermentler цэjьklerden<br />

эuwlup aэrylэar we olar gana, gan suwuklygyna, biologik suwuklyklara geзip, olaryň<br />

işjeňligini эokarlandyrэar hem-de olar dokumalaryň zeperlenmekleriniň çuňlugyny we<br />

derejesini kesgitlemekde anyklaэjy bolup hyzmat edэдr. Sьlekeэde we<br />

parodontdokumanyň зykarэan suwuklygynda oэuk fermentleriň işjeňligi<br />

parodontdokumanyň nemli bardasynyň sudurynyň biteweliginiň ýagdaýyny görkezýär<br />

we parodontdokumada destruktiw hadysanyň, çişme hadysasynyň agyrylyk<br />

derejelerini, çişe garşy geçirilen bejerginiň netijeliligini anyklamaga эardam berэдr<br />

[2,6,8,9,10]. Şeýle hem olar belli bir derejede gaýtadan bitip dikelmek hadysasyny<br />

we bedeniň goraýyş güýçlerini gözegçilikde saklaýar.<br />

Parodontdokumanyň nemli bardasyndan зykэan suwuklykda we garyşyk<br />

sülekeýde fermentleriň öwrenilmegi kцpsanly alymlarda gyzyklanma dцretdi<br />

[8,9,10,11]. Parodontdokumanyň destruksiýasy bolmak bilen çişme – distrofiki<br />

hadysasy peэda bolэar, bu эagdaэda fermentleriň, hususan-da, turşy we aşgar<br />

fosfatazalarynyň, şol sanda olaryň önümleriniň orny uludyr.<br />

Işiň maksady parodontdokuma keselli nдsaglaryň kliniki aэratynlyklaryny we<br />

agyz boşlugynyň suwuklygynyň düzьmindдki fermentleriň ýagdaýyny цwrenip,<br />

bejeriş we öňünalyş usullarynyň эollaryny kesgitlemekden ybaratdyr.<br />

Öňьmizde goэlan maksada эetmek ьзin Aşgabadyň azyk senagat<br />

maşyngurluşyk zawodynda işleýän 16-49 ýaş aralykdaky parodontdokuma keselli<br />

(gingiwit we parodontit) nдsaglaryň 89 sanysy we TDLI-niň terapewtiki<br />

stomatologiýa kafedrasyna agyz boşlugynyň kesellerini bejertmek ьзin эьz tutanlar<br />

laboratoriэa barlagyndan geзirilip anyklanyldy. Barlag BSGG tarapyndan hцdьrlenen<br />

karta boэunзa doldurylyp geзirildi [5,3]. Kartada CPITN indeksi boэunзa<br />

parodontdokumanyň bejergä mätäçligi we nasag bilen эцrite sorag-jogap geзrimek<br />

arkaly keseliň agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />

25


Parodont kesellerini we onuň geçiş aýratynlygyny düýpli öwrenmek maksady<br />

bilen, nдsaglaryň hemmesi ýaşyna görä 4 topara bцlьndi.<br />

I. 16-19 ýaşly;<br />

II. 20-29 ýaşly;<br />

III. 30-39 ýaşly;<br />

IV. 40-49 ýaşly.<br />

Deňeşdirmek ьзin TDLI-niň stomatologiýa fakultetiniň 23 sany sagdyn<br />

parodontly talyplary saэlanyp alyndy. Toparlara bцlnen näsaglaryň ýaşy we keselleriň<br />

kliniki alamatlarynyň agyrlyk derejeleri boýunça bölünişi 1-nji tablisada gцrkezilэдr.<br />

1-nji tablisa<br />

Gingiwit we parodontit keselli näsaglaryň toparlara bölünişi<br />

Keseliň görnüşleri<br />

Agyrlyk Näsaglaryň<br />

Ýaşy<br />

derejesi sany 16-19 20-29 30-39 40-49<br />

Ь znьksiz эerli<br />

kataral gingiwit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

9<br />

11<br />

5<br />

2<br />

4<br />

7<br />

–<br />

2<br />

–<br />

–<br />

Üznüksiz ýaýraň<br />

kataral gingiwit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

6<br />

12<br />

2<br />

3<br />

4<br />

6<br />

1<br />

2<br />

–<br />

1<br />

Ь znьksiz эerli<br />

parodontit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

7<br />

14<br />

1<br />

–<br />

4<br />

8<br />

2<br />

5<br />

–<br />

1<br />

Üznüksiz ýaýraň<br />

parodontit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

9<br />

21<br />

1<br />

–<br />

3<br />

8<br />

3<br />

7<br />

2<br />

6<br />

Jemi 89 14 44 21 10<br />

Barlaglaryň netijeleri parodontkeselli näsaglaryň şahsy kartasyna bellenildi.<br />

Onda pasport maglumatlary, keseliň taryhy, kliniki-funksional barlaglaryň, geçirilen<br />

toplumlaýyn bejerginiň netijeleri ýazyldy.<br />

Barlag we gözegçilik toparyndaky näsaglaryň gözegçilik edilýän we bejergi<br />

geçirilýän döwründe dişýanynyň (parodont) dokumasynyň ýagdaýyna obýektiw baha<br />

bermek üçin aşakdaky gцrkezilen barlag usullary ulanyldy:<br />

– agyz boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýyny kesgitlemek (Greiene-<br />

-Vermillion, 1964);<br />

– CPITN – indeks boэunзa (BSGG, 1978) parodont keselleriň bejergд<br />

mätäçligini kesgitlemek;<br />

– B.U.Kulaženkonyň usuly (1960) boýunça parodontdokumanyň gan<br />

damarlarynyň durnuklylygyny kesgitlemek;<br />

– Sülekeýde turşy fosfotazanyň işjeňligini kesgitlemek (1971-nji ýylda<br />

В.С.Куликова we başga ýazarlar bilen bilelikdäki) işleri geçirildi.<br />

Barlaglaryň netijeleri<br />

Sorag-jogap arkaly geçirilen barlaglaryň netijesinde parodontdokuma keselli<br />

näsaglaryň 89-syndan 78-siniň (87,64%) ýaramaz endikli (çilim çekýän, nas atýan we<br />

ş.m.) näsagdygy, ýagny 51-sanysynyň (65,38%) çilim çekýändigi, 27-sanysynyň bolsa<br />

(34,62%) nas atýandygy anyklanyldy. Şeýlelikde, ýüze çykarylan maglumatlaryň<br />

parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we onuň gaýraüzülmeleriniň öňüni<br />

almakda peýdasy köpdür.<br />

26


Parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we agyrlaşmagynyň agyz<br />

boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýlaryna berk baglydygyny цwrenmeklik meselesine<br />

alymlar tarapyndan aэratyn ьns berilэдr. Biz gцzleg işimizde Grin-Wermillion indeksi<br />

boýunça agyz boşlugynyň arassaçylyk эagdaэlaryny цwrendik.<br />

Barlagyň netijesinde Grin-Wermillion boýunça arassaçylyk indeksiniň<br />

görkezijileri boýunça parodont keseliniň agyrlyk derejesiniň ýokarlanmagy bilen agyz<br />

boşlugynyň arassaçylygynyň juda pese düşэдnligi anyklanyldy.<br />

I toparda ortaça sany 1.8+0.08 ölçeg birligine deň bolup, deňeşdirilýän<br />

topardaky görkezijilerden 0.7+0.07 цlзeg birliginden ýokary (P


parodontdokumadaky çydamlylygy aşaky äňdäkiden beýik bolandygy we keseliň<br />

derejesiniň agralmagy bilen ownuk gan damarlaryň çydamlylygynyň peselэдnligi<br />

anyklanyldy.<br />

Ol ortaça ýokarky äňiň alyn dişleriniň sebitinde:<br />

I toparda 38.7+0.7 sekunda;<br />

II toparda 24.3+0.3 sekunda;<br />

III toparda 18.6+0.06 sekunda deň boldy.<br />

Aşaky äňde:<br />

I toparda 35.2+0.5 sekunda;<br />

II toparda 21.4+0.4 sekunda;<br />

III toparda 17.4+0.03 sekunda deň boldy.<br />

Şol bir wagtda deňeşdirilýän toparda ýokarky äňde 58.3+0.4 sekunda we aşaky<br />

äňde 56.7+0.7 sekunda deň bolup, bu barlag topardakylardan dogrulygy beýikdir,<br />

ýagny I toparda P


3-nji tablisa<br />

Parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy we aşgar fosfatazalarynyň<br />

gцrkezijileri<br />

Barlagdan geзirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 1,58 + 0,019 Р > 0,05 1,384 + 0,42 Р > 0,05<br />

20 – 29 1,82 + 0,07 Р > 0,05 1,31 + 0,06 Р > 0,05<br />

30 – 39 1,97 + 0,07 Р > 0,05 1,51 + 0,08 Р > 0,05<br />

40 – 49 1,78 + 0,07 Р > 0,05 1,15 + 0,07 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 19 – 30 1,35 + 0,04 Р > 0,05 1,01 + 0,05 Р > 0,05<br />

Barlag edilen 16-19 ýaşly topar adamlarda, esasan, parodontdokumasynda<br />

çişme hadysasy – üznüksiz kataral gingiwitiň ortaça we agyr derejeleri ýüze<br />

çykaryldy. Beýleki galan barlag geзrilэan toparlardaky (20-49 ýaşly) näsaglaryň esasy<br />

böleginde bolsa parodontitiň dürli görnüşindäki agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />

Tablisadan görnüşi ýaly, parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy<br />

we aşgar fosfotazalarynyň möçberi çişme hadysasynyň agyrlyk derejesine we<br />

näsaglaryň ýaşynyň ulalmagyna baglylykda beýgelýär, emma 40-49 ýaşly näsaglarda<br />

birazrak peselэдr.<br />

4-nji tablisa<br />

Bölnüp çykýan arassa sülekeýde fermentleriň gцrkezjileri<br />

Barlagdan geзirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 1,26 + 0,02 Р > 0,05 0,69 + 0,03 Р > 0,05<br />

20 – 29 1,34 + 0,07 Р > 0,05 1,34 + 0,30 Р > 0,05<br />

30 – 39 1,48 + 0,04 Р > 0,05 1,11 + 0,07 Р > 0,05<br />

40 – 49 1,36 + 0,07 Р > 0,05 0,91 + 0,06 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 19 – 30 0,78 + 0,08 Р > 0,05 0,63 + 0,03 Р > 0,05<br />

Biohimiki barlaglaryň analiziniň görkezijisinden bilnişi ýaly, bölnüp çykýan<br />

arassa sülekeýde turşy we aşgar fosfatazalarynyň möçberi garyşyk sülekeýdäki bilen<br />

deňeşdirilende birazrak peselýär, aýratyn hem, bu hadysa barlanyp deňeşdirilýän<br />

toparda aýdyň bildirýär. Meselem, garyşyk sülekeýde turşy fosfatazanyň möçberi<br />

1.35+0.04 mkg, bölnüp çykýan arassa sülekeýe garşy 0.78+0.08, tapawudy 2 esse<br />

(P >0.001). Şonuň ýaly alamatlar aşgar fosfatazasynda hem bellenýär: 1.01+0.05<br />

onuň garşysyna 0.63+0.03 (P > 0.001).<br />

Biziň barlaglarymyzyň görkezişine görä, gingiwit we parodontit keselli<br />

nдsaglarda parodontdokumanyň çykarýan suwuklygynda turşy fosfatazanyň möçberi<br />

garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 0.7-1.5 esse<br />

köpdür. Ol keseliň agyrlyk derejesine we näsagyň ýaşyna baglylykda möçberiniň<br />

ulalmagyna bagly bolýar. Parodontdokumanyň suwuklygyndaky aşgar fosfatazasynyň<br />

möçberi garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 2.0 – 2.5<br />

esse köpdür. Ol hem parodontdokumasyndaky gaэnaglama hadysasynyň häsiýetine<br />

baglylykda üýtgäp durýar.<br />

29


5-nji tablisa<br />

Parodont dokumanyň çykarýan suwuklygyndaky fermentleriň görkezijileri<br />

Barlagdan geçirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 2,43 + 0,71 Р > 0,05 2,39 + 0,13 Р > 0,05<br />

20 – 29 2,55 + 0,17 Р > 0,05 3,31 + 0,21 Р > 0,05<br />

30 – 39 2,42 + 0,11 Р > 0,05 3,06 + 0,14 Р > 0,05<br />

40 – 49 2,62 + 0,36 Р > 0,05 2,64 + 0,22 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 16 – 30 1,91 + 0,08 Р > 0,05 1,34 + 0,24 Р > 0,05<br />

Şeýlelik bilen, agyz boşlugyndaky biologiki suwuklykda fermentleriň (turşy we<br />

aşgar fosfatazalarynyň) düzüminiň öwrenilmegi onuň düzüminiň<br />

parodontdokumasynda patologik hadysanyň häsiýeti we agyrlyk derejesi bilen<br />

arabaglanyşygynyň bardygyna şaýatlyk edýär. Olaryň agyz boşlugyna gelip düşýän<br />

esasy çeşmesi parodontdokumanyň suwuklygyndan gelýär, ony bolsa<br />

parodontkeselleri anyklanylanda, göz öňünde tutmak gerekdir.<br />

Netije:<br />

1. Geçirilen kliniki-funksional barlaglaryň netijesinde 16-49 ýaş aralykdaky<br />

adamlaryň arasynda parodontitiň gaэnaglama keselleriniň ýaýraýşy 70-80 göterime<br />

deň bolup, onuň ösüş depgininiň näsaglaryň ýaşyna, agzynyň gigiýenasynyň<br />

ýagdaýlaryna baglylykda ýokarlanýandygy mдlim boldy.<br />

2. Agyz boşlugyndaky biologik suwuklyklaryň düzümindäki turşy we aşgar<br />

fosfotazalarynyň mukdary öwrenilende, olaryň iň kän bölnüp çykýan ýeri dişeti<br />

suwuklygynda bolup, sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 1.5-2.0 esse köpdür. Turşy we<br />

aşgar fosfatazalarynyň mukdarlary parodontçişme hadysalarynyň depginine görä<br />

üýtgäp durýar. Näsaglaryň keselini anyklamakda bolsa ony göz öňünde tutmak<br />

gerekdir.<br />

3. Kliniki we laborator barlaglaryň netijelerini gelejekde parodontdokumanyň<br />

gaýnaglamaly näsaglarynda anyklaýyş we bejerginiň netijelerine baha beriş hökmünde<br />

amaly stomatologiýada giňden ulanmaklygy maslahat berýäris.<br />

Türkmen döwlet lukmançylyk<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

3-nji awgusty<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Berdimuhamedow G. “Türkmenistan-Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy”. Aşgabat:<br />

Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />

2. Барер Г.М., Кочержинский В.В., Халитова Э.С. “Десневая жидкость: состав и<br />

свойства”. Стоматология. Том 65, №4, 1986.<br />

3. Иванов В.С. Заболевания пародонта. М.: Медицина, 1998.<br />

4. Jumaэew H.J., Kulow M.Ц. Parodontdokumanyň çişme keselleri bejerilende<br />

“Зopantelpek” цsьmliginden alnan şiräniň täsirliligini цwrenmek\\. TDLI-niň<br />

30


mugallymlarynyň we talyplarynyň Türkmenistanyň Garaşsyzlyk baýramynyň şanly<br />

16 ýyllygyna bagyşlanan “Milli Garaşsyzlyk – Türkmen döwletiniň gudraty we berklik<br />

binýadydyr” atly ylmy-amaly maslahatyndaky çykyşlarynyň gysga beýanlarynyň<br />

ýygyndysy. Aşgabat, 2007.<br />

5. Jumaэew H.J., Aэnazarow H.A., Kulow M.Ц “Terapewtik stomatologiэa” (okuw<br />

gollanmasy). Aşgabat, 2008.<br />

6. Каграманова К.А., Ермольева З.В. Антибиотики. №10, 1966.<br />

7. Канканян А.П., Леонтьев В.К. Болезни пародонта. Ереван, 1998.<br />

8. Кречина Е.К., Хазанова B.B., Земская Е.А. Стоматология. №2, 1991.<br />

9. Кулов М.О. “Исследование состояния зубов и пародонта при одонтогенных<br />

воспалительных заболеваниях”. Автореферат диссертации на соискание ученой<br />

степени к.м.н. Тверь, 1999.<br />

10. Пашаев K.П., Джумаев Х.Дж. “Состояние местных защитных факторов полости<br />

рта при гингивите и пародонтите” (Материалы 56-ой научно-практ. конф. профес.<br />

– препод. состава ТГМИ). Ашгабат, 1996.<br />

11. Плешкова Л.В. “Активность ферментов и содержание иммуноглобулинов в<br />

десневой жидкости при пародонтозе”. Стоматология. №1, 1983.<br />

Х.Д.Джумаев, М.О.Кулов<br />

КЛИНИКО-ЛАБОРАТОРНЫЕ ПОКАЗАТЕЛИ БОЛЬНЫХ С<br />

ЗАБОЛЕВАНИЕМ ПАРОДОНТА В УСЛОВИЯХ ТУРКМЕНИСТАНА<br />

По данным отдельных отечественных и зарубежных авторов заболевание<br />

пародонта высоко распространено среди населения. Судя по научным данным, в<br />

зависимости от различного социального происхождения, географического размещения<br />

населения различные формы заболевания пародонта колеблются от 65 до 80% среди<br />

людей в возрасте 35-44 лет.<br />

Для определения уровня и тяжести патологических процессов в тканях<br />

пародонта было проведено клинико-лабораторное обследование по методике ВОЗ у 89<br />

работников Ашхабадского машиностроительного завода лекой промышленности и<br />

обратившихся на кафедру терапевтической стоматологии ТГМИ в возрасте от 16-49<br />

лет с целью санации полости рта. Для определения тяжести заболевания у всех<br />

обследуемых больных, они были распределены на четыре (4) группы: первая группа<br />

включала больных в возрасте от 16 до 19 лет; вторая – от 20 до 29 лет; третья – от<br />

30 до 39 лет и четвертая – от 40 до 49 лет. В контрольную группу было подобрано<br />

23 студента стоматологического факультета ТГМИ со здоровым пародонтом в возрасте<br />

от 16 до 30 лет. Необходимые данные больных были зафиксированы в специальных<br />

картах и таблицах.<br />

В результате клинико-функциональных исследований было выявлено, что<br />

распространенность заболевания пародонта в возрасте от 16 до 49 лет равна 70-80%,<br />

а интенсивность заболевания пародонта зависит от гигиенического состояния полости<br />

рта и возраста больных.<br />

Изучение биологической жидкости полости рта кислой щелочной фосфатазы в<br />

1,5-2 раза больше в десновой жидкости, чем в слюне. Так же было выявлено, что<br />

количество кислой щелочной фосфатазы в зависимости от воспалительного<br />

заболевания пародонта колеблется. Эти данные имеют большое значение в<br />

31


диагностировании и прогнозировании методов лечения больных с заболеваниями<br />

пародонта.<br />

Таким образом, у больных с воспалительными заболеваниями тканей пародонта<br />

состояние местных защитных сил может меняться в зависимости от степени<br />

воспалительного процесса и среди них самым чувствительным можно считать<br />

ферменты кислой и щелочной фосфатазы, содержащиеся в слюне и десновой<br />

жидкости.<br />

H.J.Jumayev, M.O.Kulov<br />

CLINICAL AND LABORATORY FINDINGS OF INVESTIGATION OF<br />

PARODONTOSIS DESEASED WITHIN TURKMENISTAN<br />

According to certain home and foreign authors, parodontosis (amphodontosis) is<br />

widely spread among population. Judging by scientific data, different kinds of parodentium<br />

(periodontium) vary between 65-80 % among people aged 35-44 subject to social origin and<br />

geographical location of population.<br />

89 16-49 aged diseased – workers of Ashgabat machine building plant of light<br />

industry who addressed to the therauputic dentistry department of the State Medical Institute<br />

of Turkmenistan underwent clinical and laboratory examination to define the pathologic<br />

process rate in parodentium tissue by the method of ВОЗ with the view of sanitization of<br />

the mouth cavity. To define the rate of illness of all the patients, they were divided into<br />

4 groups: group I included the 16-19 aged diseased, group II – 20-29 aged, group III –<br />

30-39 and the IV-th group 40-49 aged diseased. Reference group included 16-30 aged<br />

23 students of Dentistry Faculty of the Turkmen State Medical Institute with healthy<br />

parodontosis. During examination necessary information/data concerning patients were fixed<br />

in the special files (case record) and tables.<br />

As a result of clinic and functional examinations it was revealed that prevalence of<br />

parodentium disease among 16-49 aged equals to 70-80%, but intensity of parodentium<br />

disease depends on hygienic condition of mouth cavity and the age of diseased.<br />

Examination of biological fluid of mouth cavity on availability of acid and alkaline<br />

phosphatase 1.5-2 times more compared with gingivitis fluid rather than in saliva. It was<br />

also revealed that the quantity of acid and alkaline phosphatase changes depending on<br />

inflammatory parodentium disease.<br />

Thus, host defenses of inflammatory diseased persons may vary in accordance with<br />

the level of inflammatory process and the most sensible among them is considered enzymes<br />

of acid and alkaline phosphatase contained in saliva and gingivitis fluid.<br />

32


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.A.Kokanow, M.K.Hanow<br />

DÜWMELINIŇ (SOPHORA JAPONICA L.) LUKMANÇYLYKDAKY<br />

ÄHMIÝETI<br />

Türkmen topragy derman ösümliklerine baýdyr. Olary lukmançylyk maksatlary<br />

üçin ulanmaklyk häzirki Beýik Galkynyşlar zamanamyzyň derwaýys meseleleriniň<br />

biri bolup durýar [1;2].<br />

Adamzat jemgyýetiniň ösmekligi bilen baglanyşyklylykda lukmançylyk<br />

amalynda tebigy çig mal serişdelerinden alynýan dermanlara bolan islegler barha<br />

artýar. Olar sintetiki ýoly bilen alynýan derman serişdelerinden tapawutlylykda<br />

näsagyň immun ulgamynyň işine oňaýly täsir edýär. Ýene-de bir aýratyn tarapy, bu<br />

hili dermanlar beden üçin zyýanly täsirleri ýüze çykarmaýarlar.<br />

Işiň maksady: Düwmeliniň (ýapon soforasynyň) lukmançylykdaky<br />

ulanylyşyny we onuň gelejegini kesgitlemek.<br />

Biologiki işjeň maddalaryň uly toparlarynyň birine flawonoid maddalary<br />

degişlidir. Olaryň rutin, kwersetin we ş.m. görnüşleri häzirkizaman dermançylyk<br />

senagatynda taýýar derman görnüşlerini öndürmeklikde giňden peýdalanylýar.<br />

Flawonoid maddalaryny özünde esasy düzüm bölegi hökmünde saklaýan derman<br />

ösümlikleriniň biri hem – düwmelidir (Sophora japonica L. “Düwmeli agajy”)<br />

[10;4;5;7,11;15;14;18;12;36].<br />

Düwmeli – bu boýy 10-15 metre çenli ösüp bilýän, kösükliler (Fabaceae)<br />

maşgalasyna degişli agaç ösümligi bolup, onuň Watany Hytaý hasaplanýar. Ýöne bu<br />

derman ösümligine Amerika, Ýewropa ýurtlarynda, Wýetnamda, Ýaponiýada, GDA<br />

döwletlerinde: Ukrainada, Azerbeýjanda, Özbegistanda, Gyrgyzystanda, Täjigistanda,<br />

şeýle-de Türkmenistanda (Balkan, Lebap, Ahal welaýatlarynda, Köpetdagda,<br />

Köýtendagda) hem duşmak bolýar (1-nji surat) [9;23;26;33;40].<br />

Bu ösümligiň himiki düzümi köpdürli bolup, rutin, soforini, soforoflawy,<br />

soforoflawonozidi, soforokozidi, osiritrini, wiolakwersetrini, mirtikolorini,<br />

globulýariasitrini we başgalary saklaýandygy kesgitlenendir (rutin maddasy<br />

(% hasabynda), ýagny miwesinde 44[6]; 19[8]; 14[22], gunçasynda 35[6]; 30[41];<br />

28[15], gülünde 18[6]; 16,5[15]; 16[41], kwersitin miwesinde 3,7[35], kempferolda<br />

5-7[10], genisteinde 6,3[35].<br />

Düwmelide howa şertlerine baglylykda ösýän flawonoid maddalarynyň<br />

mukdarlary dürlüçe bolup bilýär. Esasan hem, bu biologiki işjeň maddalary saklaýan<br />

onuň miwesi, gunçasy we gülleri hasap edilýär we olary dermanlyk çig maly<br />

hökmünde ulanmaklyk mümkin bolup durýar. Ondaky rutin maddasy doly bişip<br />

ýetişmedik gök miwelerinde 46%-e, doly bişip ýetişende bolsa 8-10%-e çenli bolýar.<br />

Daşary ýurt alymlary rutiniň mukdary boýunça garşylyklaýyn maglumatlary berýärler.<br />

33


1-nji surat<br />

Amerikan alymlarynyň maglumatlaryna [6] görä, Pensilwaniýa ştatynda ýyglan<br />

düwmeliniň bişip ýetişen miwelerinde rutin maddasy tapylmandyr. Wenger we rumyn<br />

alymlarynyň getirýän maglumatlaryna [6] görä rutiniň mukdary 8,8-14% bolup, doly<br />

bişip ýetişmedik miwelerinde bolsa 44%-e çenli ýetýär. Ispaniýada ýapon soforasynyň<br />

gunçalaryndaky rutiniň mukdary 35%-e çenli bolsa [32], şol bir wagtda Wengriýada<br />

şol görkeziji 0,3-0,45%-e эetэдr [12]. Düwmeliniň miweleriniň bişip başlamagy bilen<br />

kempferolyň glikozidleri peýda bolýarlar, olaryň içinde köp mukdary kempferol-3-<br />

soforazid we genisteiniň glikozidi tutýar has-da kempferol-3, diglikozid-7 agdyklyk<br />

edýär [8]. Güýz aýlarynda şireli ýetişen miwelerinde daşky klimat şertlerine<br />

baglylykda 7-8-e çenli flawonoid birleşmeleri bolup bilýärler [9]. Onuň miwelerinde<br />

häzirki wagtda flawonoid birleşmelerinden başga-da immunomodulirleýji işjeňligi<br />

ýüze çykaryp bilýän triterpen glikozidleriniň hem bardygy ýüze çykarylypdyr [18].<br />

Rutiniň mukdary ösümligiň ösüş döwürlerine görä hem üýtgeýändir, ýagny<br />

ýapraklarynda gunçalaýan döwründe (%-hasabynda) 5,7-ä, gülleýän döwründe<br />

3,4-e, miwe getirýän döwründe 1,4-e, ösümligiň gunçalarynda gunçalaýan döwrüniň<br />

başynda 28-e, gunçalaýan döwrüniň ahyrynda 21-e, gülleýän döwründe güllerindäki<br />

derejesi 18-e, miwe getirýän döwrüniň başynda 7,1-e, ahyrynda 3,4-e deňdir [3].<br />

Türkmenistanyň derman senagatynda we ylmy lukmançylykda ulanylmagy göz<br />

öňünde tutulan düwmeliniň miwesine wagtlaýyn farmakopeýa makalasy düzüldi [13].<br />

Dermanlyk çig maly bolan onuň miwesi (kösükler) – guradylan, doly bişmedik<br />

(arasynda bişenleri hem bolup biler), etli, ýalaňaç, açylmadyk, çekdirilen bogunly<br />

silindr görnüşli, köp tohumly (her tohumyň arasy gysylan görnüşde), 10 sm-e çenli<br />

uzynlykda, ini 0,5-1sm bolan, ýaşylymtyl mele (bişenleri-gyzylymtyl), sary, seplenen<br />

ýaly sepgittikinden (çyzykdan-sepden) ybaratdyr. Tohumy gara ýa-da goýy goňur<br />

reňkde, tegelek, tekiz, 1 sm uzynlykda, 0,4-0,7 sm inlilikde bolýar. Onuň esasy bölegi<br />

bolsa doly ýetişen däldir, ysy ýok, tagamy ajy (2-nji surat).<br />

34


2-nji surat<br />

Mikroskopiýa laýyklykda, onuň miwesi daşyndan bir gat galyň epidermis bilen<br />

örtülendir. Epidermanyň aşagynda hloroplastlar bilen doldurylan inçe diwarly<br />

parenhimanyň öýjükleriniň giň gatlagy ýerleşýär. Olaryň arasynda suwuklyklary<br />

(lateksi) saklaýan mäz öýjükleri bardyr. Olar, adatça, ýekelikde ýerleşýärler ýa-da<br />

köpsanly dykyz toparlara jemlenendirler [13;26].<br />

Türkmenistanda ösýän düwmelini lukmançylyk maksatlary üçin öwrenmeklik<br />

geçen asyryň 90-njy ýyllarynda A.A.Kokanow we başgalar tarapyndan başlanypdyr<br />

[10;9;23-27]. Barlaglaryň netijesinde rutiniň mukdarynyň miwesinde 18,99%-e,<br />

gunçalarynda 30,6%-e deňdigi kesgitlenildi. Şeýle-de bu dermanlyk ösümligiň<br />

gunçalarynda köp mukdarda palmitin turşusynyň (beýleki ýag turşulary bilen<br />

deňeşdirilende), miwelerinde bolsa linol turşusynyň bardygy görkezilýär (Palmitin<br />

turşusy (% hasabynda): miwesinde 21, gunçasynda 51; stearin turşusy: miwesinde 7,<br />

gunçasynda 5; olein turşusy: miwesinde 22, gunçasynda 8; linol turşusy:<br />

miwesinde 49, gunçasynda 23; linolen turşusy: miwesinde 1,7, gunçasynda bolsa 13).<br />

Onuň mikroelement düzümi öwrenilende, jemi 25 sany mikroelement görnüşi ýüze<br />

çykarylyp, şolaryň 12 sany görnüşiniň köp mukdardadygy kesgitlenildi. Ol<br />

mikroelementlere aşakdakylar degişlidir, ýagny magniý mikroelementi: miwesinde<br />

(% –hasabynda) 0,26, gunçasynda 0,345; kalsiý: miwesinde 0,65, gunçasynda 0,699;<br />

alýuminiý: miwesinde 1,3x10 -2 , gunçasynda 1,04x10 -2 ; demir: miwesinde 6,5x10 -3 ,<br />

gunçasynda 6,9x10 -3 ; marganes: miwesinde 4,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />

mis: miwesinde 9,75x10 -4 , gunçasynda 1,04x10 -3 ; hrom: miwesinde 1,3x10 -5 ,<br />

gunçasynda 2,76x10 -5 ; sink: miwesinde 2,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />

kaliý: miwesinde 6,5x10 -3 , gunçasynda 6,9x10 -3 ; natriý: miwesinde 4,6x10 -2 ,<br />

gunçasynda 4,83x10 -2 ; bariý: miwesinde 6,5x10 -4 , gunçasynda 6,9x10 -4 ;<br />

fosfor: miwesinde 0,325, gunçasynda 0,48 [25].<br />

Düwmeliniň miwesiniň ýetişişine baglylykda ýag turşularynyň we olaryň<br />

düzümleriniň üýtgemesinde fosfolipidleriň orny uludyr [31].<br />

35


Himiki düzüminiň köpdürlüligi düwmeliniň lukmançylyk amalynda<br />

ulanylyşynda köp täsirli häsiýetlere eýe bolmagyny şertlendirýär. Ondan alynýan<br />

derman serişdeleri 50-den gowrak keselleri bejermekde ulanylýar (1-nji<br />

görkeziji) [10;9;17;23;30-33;40;41-43].<br />

Kardiologiýada düwmeliniň dermanlary bejergi hökmünde ulanylanda, olaryň,<br />

esasan, gipotenziw gan damarlarynyň diwarlaryny berkitmeklik, kapillýarlaryň<br />

geçirijiligini ýokarlandyrmak ýaly häsiýetleri göz öňünde tutulýar [40].<br />

Pulmonologiýa kesellerinde mikroblara garşy täsirleri ýüze çykarmaklyk bejergisinde<br />

ulanylýar [42]. Iç kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň ulanylmagy özüniň gowy<br />

netijelerini berýär. Bu derman serişdeleri öt bölüp çykaryjy, aşgazan ýaralaryny bitiriji<br />

(düzümindäki flawonoid maddalary aşgazan diwarynyň biohimiki hadysalaryna<br />

gatnaşýarlar), böwrekde reabsorbsiýa täsir etmekligiň hasabyna diurezi güýçlendirip<br />

bilýärler [15]. Endokrinologiýada süýji keselini bejermekde ulanmaga flawonoidleriň<br />

gipoglikemiki täsirleri ýüze çykaryp bilmekleri esas döredýär [27]. Hirurgiýa<br />

kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara garşy, gan damarlarynyň<br />

diwarlaryny berkidiji, ýaralarda regenerasiýa hadysalarynyň geçmegine ýardam beriji<br />

täsirleri ulanylýar [41-43]. Ginekologiýada ýatgydan gan akmalarynyň öňünalyjy<br />

serişde hökmünde peýdalanylýar [42]. Deri kesellerinde mikroblara garşy we<br />

immunomodulirleýji täsirlerine esaslanylýar [15]. Onkologiýa kesellerinde öňünalyjy<br />

serişde hökmünde ulanylyp, çiş öýjükleriniň ösüşini togtadyjy, radioprotektop täsirleri<br />

hasaba alynýar [42]. Ýokanç kesellerde esasy bejergileriň düzüminde ulanylanda,<br />

immunomodulirleýji ukybynyň hasabyna bejerginiň täsirliligini ýokarlandyrýar [30].<br />

Gulak-burun-bokurdak (GBB) kesellerinde düwmeliniň jöwheri ulanylanda bejerginiň<br />

täsiri ýokarlanýar (mikroblara garşy täsirlerine esaslanylýar) [4]. Hirurgiki<br />

stomatologiýada bejergi hökmünde ulanylanda düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara<br />

garşy täsirleri esasy orny eýeleýär [10]. Oftalmologiýada gözüň ownuk gan<br />

damarlarynyň geçirijiligini kadalaşdyrýar we gan inmeleriniň öňüni alýar [31].<br />

Rewmatologiýa kesellerinde bolsa, bedende autoimmunitetiň döremegine garşy täsiri<br />

ýüze çykarýar [43].<br />

Düwmeli şu günki güne çenli dürli ýurtlaryň halk lukmançylygynda hem<br />

giňden ulanylyp gelnipdir.<br />

Hytaýda düwmeliniň demlemeleri we melhem dermanlary ganakmalaryň dürli<br />

görnüşlerinde (içki we daşky), stenokardiýada, ateroskleroz kesellerinde, mikrobly<br />

ekzemalarda, süýji keselinde, gipertoniýada, myşýak birleşmeleri, salisilatlar bilen<br />

zäherlenmelerde bejergi hökmünde ulanylypdyr we oňat netijeler gazanylypdyr.<br />

Koreýada bu derman ösümliginiň jöwherinden ýatgy gan akmalarynyň we insultlaryň<br />

öňünalyjy serişde hökmünde peýdalanypdyrlar. Wýetnamda bolsa onuň miwelerinden<br />

taýynlanan demleme aşgazanyň ýara-baş kesellerini, ýagyr ýaralaryny bejermekde we<br />

agyr keselleri geçirenden soňra horlanan näsaglaryň immun ulgamynyň işini<br />

dikeltmekde gowy derman hasaplanypdyr [41-43]. Orsýetde düwmeliniň jöwheri iriňli<br />

we trofiki ýaralary bejermekde, ýatgy gan akmalarynyň öňüni almakda<br />

ulanylypdyr [17;33;40].<br />

Türkmenistanda onuň jöwherini aşgazanyň ýara-baş kesellerinde, ekzemalarda,<br />

ýanyk ýaralarynda bejergi maksatlary üçin ulanmaklyk maslahat berlipdir [9;23].<br />

36


Düwmeliniň lukmançylyk amalynda ulanylýan ýerleri<br />

1-nji görkeziji<br />

Lukmanзylykda ulanylэan esasy ugurlary we kesel<br />

görnüşleri<br />

Kardiologiэa:<br />

Stenokardiэa, gipertoniэa, ateroskleroz keselleri, beэni<br />

gan aэlanyşygynyň bozulmalary, gan damarlarynyň<br />

diwarlarynyň sklerotiki özgermelerinde;<br />

Pulmonologiэa:<br />

Цэken sowuklamalarynda (pnewmoniэalarda), цэken<br />

inçekeseliniň hatda gijikdirilen ýagdaýlarynda, könelişen<br />

gury plewritlerde;<br />

Iз keselleri:<br />

Aşgazanyň we onkibarmak içegäniň ýara-baş keselinde,<br />

gastritde we agyryly iзsanjyda, bцwrek kesellerinde,<br />

bagyr kesellerinde, içgeçmelerde, sepsisde, myşýak<br />

birleşmeleri, salisilatlar bilen zäherlenmelerde;<br />

Endokrinologiэa:<br />

Süýji keseliniň irki döwürlerinde;<br />

Hirurgiэa keselleri:<br />

Babasil, tromboflebit, gan damarlarynyň diwarlarynyň<br />

zeperlenmesinde, I, II we III derejeli эanyklarda,<br />

furunkullarda we karbunkullarda, sowugalmalarda, iriňli<br />

ýaralarda, paraproktitlerde, ýeňil we orta derejedäki<br />

эaralanmalarda, ýümşak dokumalaryň ýenjilmesinde,<br />

эagyr эaralarynda;<br />

Ginekologiэa:<br />

Эatgy gan akmalarynda;<br />

Deri keselleri:<br />

Trofiki başlarda, ekzemalarda, pis kesellerinde, saçyň<br />

düşmeginde, gemorragiki diatezlerde, deriniň<br />

inзekeselinde, psoriaz keselinde;<br />

Onkologiэa kesellerinde:<br />

Bokurdak dьwnьginde, miomalarda, mastitlerde,<br />

şöhle keselinde;<br />

Эokanз kesellerde:<br />

Garyn garahassalygynda, цrgьnli garahassalykda,<br />

bagryň wirusly gepatitlerinde, glist inwaziýalarynda,<br />

kömelejikleriň döredýän kesellerinde, deriniň menekli<br />

lişaýlarynda, dizenteriýada;<br />

GBB kesellerinde:<br />

Otitlerde, tonzillitlerde, faringitlerde, gaэmaritlerde;<br />

Hirurgiki stomatologiэa:<br />

Эьz-äň sebitiniň iriňli ýaralarynda;<br />

Oftalmologiэa:<br />

Göz torjagazynyň ownuk gan damarlarynyň çeýeliginiň<br />

peselmelerinde, olaryň degenerasiýalarynda,<br />

kapillýarotoksikozlarynda, keratitleriň dürli<br />

görnüşlerinde, iriňli iridosiklitlerde, göz gabagynyň<br />

wirusly gaэnaglamasynda;<br />

Rewmatologiэa:<br />

Guragyryda, obliterirlenэдn endoartritlerde;<br />

Derman görnüşleri<br />

1. Gerdejikler görnüşinde<br />

(rutin, kwersitin);<br />

2. Jцwher;<br />

3. Gaэnatma we demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Gaэnatma we demleme;<br />

1. Demleme;<br />

2. Gerdejikler we ьrgьn<br />

görnüşindäki dermanlar;<br />

1. Demleme we ьrgьn<br />

görnüşindäki dermanlar;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Melhem görnüşi;<br />

1. Gerdejikler görnüşinde<br />

(rutin, kwersitin);<br />

2. Demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Demleme;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

1. Jцwher;<br />

1. Jцwher;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

2. Demleme;<br />

3. Jцwher;<br />

Ulanylan<br />

edebiэatlar<br />

[9;23;41-43]<br />

[17;41-43]<br />

[9;23;41-43]<br />

[41-43]<br />

[17;23;40;41-43]<br />

[23;40;41;42]<br />

[17;33;41-43]<br />

[42]<br />

[9;23;30]<br />

[4]<br />

[10]<br />

[31]<br />

[43]<br />

37


Bu derman ösümliginiň ýapraklarynyň himiki düzüminde protistosid häsiýetli,<br />

miwelerinde bolsa bakteriýalara garşy (olar altynsow stafilakoklary we içege<br />

taýajyklaryny öldürýärler) maddalaryň bardygy kesgitlenipdir.<br />

Düwmeliniň jöwheriniň stafilakoklaryň we içege taýajyklarynyň ösüşini<br />

peseldýändigi, Candida albiсans mikroorganizmlerine bolsa täsir etmeýändikleri<br />

kesgitlenilipdir. Bu derman serişdesiniň mikroba garşy täsiri 5 mg (gury madda<br />

hasabynda) mukdarda ýüze çykyp başlapdyr, mukdarynyň artmagy bilen bolsa<br />

mikroblara täsiri hem ýokarlanypdyr. Mysal üçin, 5 mg mukdarynda altynsow<br />

stafilakoklaryň ösüşiniň saklanýan sebitiniň diametri 16 mm-e, 10 mg mukdarynda<br />

bolsa bu görkeziji 28 mm-e deň bolupdyr. Ýöne düwmeliniň jöwheriniň mukdarynyň<br />

artdyrylmagynyň dowam etdirilmegi onuň mikroblara garşy täsiriniň ýokarlanmagyna<br />

getirmändir. Air ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagy bilen düwmeliniň jöwheriniň<br />

1:1 gatnaşygyndaky toplumy ýokarda getirilen test mikroorganizmleriniň<br />

(stafilakoklara, içege taýajyklaryna, Candida albicans mikroorganizmlerine) ählisine<br />

birmeňzeş derejede mikroblara garşy täsirini görkezýändigini, olaryň<br />

1:4 gatnaşygyndaky toplumlarynda bolsa Candida albicans mikroorganizmlerine bolan<br />

mikroblara garşy täsirleriniň peselýändigini barlaglaryň netijesinde ýüze<br />

çykarypdyrlar. Şeýle-de düwmeliniň (Sophora japonica L.) jöwheriniň we air<br />

ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagynyň 20-den gowrak paradontoz keselli<br />

näsaglaryň agyz boşlugyndan alnan mikroorganizmleriň toplumlaryna garşy täsiri<br />

öwrenilipdir. Ol mikroorganizmleriň toplumlarynyň düzümini 70% ýagdaýda<br />

stafilakoklar we streptokoklar, 50% ýagdaýda grammotrisatel taýajyklar,<br />

30% ýagdaýda bolsa esasy düzüm böleklerini hamyrmaýa kybapdaş kömelejikler<br />

düzüpdir. Geçirilen barlaglaryň netijelerine görä, düwmeliniň jöwheri bilen air<br />

ösümliginiň ýagy bilelikde kombinirlenen görnüşinde näsaglaryň agyz boşlugynyň,<br />

keselli dişleriniň patologiki jübülerinden alnan mikroorganizmleriň toplumyna garşy,<br />

mikroblara garşy täsirlerini görkezip bilýändikleri kesgitlenipdir [19].<br />

Flawonoid maddalarynyň fungistatik we fungisit täsirleriniň bardygy, ýöne<br />

olaryň bu häsiýetleriniň aýratyn maddalaryň däl-de, olaryň toplumlarynyň hasabyna<br />

ýüze çykýandyklary ylymda öwrenilendir [15].<br />

Düwmeliniň “Soforin” atly dermany trofiki we iriňli ýaralary bejermeklik üçin<br />

niýetlenilip, beýleki dermanlardan tapawutlylykda (furasillin, Wişnewskiý melhemi)<br />

ýaranyň töweregindäki nekrotiki elementleriň basym aýrylmagyna, işjeň<br />

granulirlenme hadysasynyň geçmegine we bedeniň immun ulgamynyň işjeňligine<br />

oňaýly täsir edipdir [20].<br />

Türkmenistanyň Milli derman serişdeleri institutynda düwmeliniň<br />

miwelerinden bölekleýin goýmak usuly bilen taýýarlanan jöwheriniň farmakologiki<br />

we toksikologiki häsiýetleri öwrenilipdir. Netijede, ondan alnan jöwheriň<br />

farmakopeýa talaplaryna doly gabat gelýändigi subut edilipdir (3-nji surat) [26].<br />

Ýapon soforasynyň jöwheri çagalarda gulagyň otitlerinde ýokary bejerijilik<br />

ukybyny ýüze çykarýar. Bu usullar boýunça geçirilen bejergilerde mekdep ýaşyna<br />

ýetmedik çagalaryň arasynda adaty bejergi bilen deňeşdirilende, olaryň 1,5 gün ir<br />

sagalýandygyny, mekdep ýaşly çagalaryň arasynda bolsa adaty bejergi bilen<br />

deňeşdirilende 1,4 gün ir sagalýandygyny gözegçilikler görkezýär [4].<br />

38


Ýüz-äň sebitiniň kesellerini<br />

bejermeklikde ýerli düwmeliniň<br />

jöwherini ulanmaklyk özüniň oňat<br />

netijesini beripdir. Hassahana şertlerinde<br />

ýörite näsaglaryň barlag toparlarynda<br />

bejergide furasillin ergininiň ýerli<br />

düwmeliniň jöwheri bilen çalşylmagy<br />

netijesinde alnan maglumatlardan<br />

görnüşi ýaly, onuň ähmiýetli kesel<br />

bejeriş täsirleriniň ýüze çykarylandygy<br />

subut edilipdir. Bu derman serişdesi<br />

ulanylan toparda agyz boşlugynyň<br />

iriňli ýaralarynyň adaty bejergidäki<br />

(Wişnewskiý melhemi, Lewomekol<br />

melhemi, furasillin ergini 1:5000, natriý<br />

hloridiniň gipertoniki ergini, 0,5%-li<br />

permanganat kaliý ergini, 3%-li perekis<br />

wodorod ergini ulanylandaky bejergiler<br />

göz öňünde tutulýar) topar bilen<br />

deňeşdirilende 1-2 gün çalt we hiç<br />

hili beterleşmesiz bitýändigi ýüze<br />

çykarylypdyr. Şeýle-de bejerginiň<br />

dowamynda näsaglarda ganyň, peşewiň<br />

3-nji surat<br />

we bagryň biohimiki görkezijileriniň<br />

barlaglary gemoglobiniň, timolyň, sink sulfatynyň mukdarlarynyň belli bir çäklerde<br />

saklanýandygyny görkezýär, bu bolsa onuň goşmaça täsirleri ýüze çykarmaýandygyny,<br />

bejerginiň düzüminde ulanylanda bolsa adaty dermanlar bilen utgaşýandygyny<br />

hem-de hassalar tarapyndan kanagatlanarly kabul edilýändigini görkezýär [10].<br />

Şeýlelikde, geçirilen barlaglaryň esasynda Türkmenistanyň şertlerinde<br />

düwmeliniň lukmançylyk amalynyň dürli ugurlarynda, giňden ulanmak mümkinçiligi<br />

açylýar. Şol maksatlar bilen Türkmenistanyň çäklerindäki ösýän ýerli düwmelini<br />

öwrenmeklik döwrebap meseleleriň biridir.<br />

Netije:<br />

1. Düwmeliniň himiki düzüminiň köpdürlüligi esasynda onuň köptaraplaýyn<br />

täsiri ýüze çykaryp bilýändigi, özi hem onuň käbir bejeriji täsirleriniň aýratyn düzüm<br />

bölekleri görnüşinde däl-de, eýsem toplumlar görnüşinde döreýändigi<br />

aýdyňlaşdyryldy.<br />

2. Bu derman ösümliginiň Türkmenistanda tebigy ätiýaçlyklarynyň köpdügi<br />

olaryň senagat maksatlary üçin islegleri doly kanagatlandyryp bilmegine mümkinçilik<br />

berýär.<br />

3. Düwmeliniň dermanlary bejergi maksatlary üçin ulanylanda, näsagda<br />

39


goşmaça täsirleriň ýüze çykmaýanlygy, bejerginiň düzüminde ulanylýan beýleki<br />

derman serişdeleri bilen oňat utgaşýanlygy, adam bedeni üçin zyýansyzdygy onuň<br />

dermanlyk ähmiýetini ýokarlandyrýar.<br />

Türkmenistanyň Milli derman<br />

serişdeleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

8-nji oktýabry<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Berdimuhamedow G. Türkmenistanda Saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary.<br />

Aşgabat: Ylym, 2007.<br />

2. Berdimuhamedow G. Türkmenistan – Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy. Aşgabat:<br />

Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />

3. Авазходжаев М.Н., Мусаев Н.А. и др. Содержание рутина в вегетативных органах<br />

sophorae japonicae L. Узбекский биологический журнал. №4, 1991.<br />

4. Altyýew T., Gurbandurdyýew A. Çagalarda otitleri bejermekde düwmeliniň ulanylyşy.<br />

Türkmenistanyň lukmançylygy. №1, 2008.<br />

5. Артамонова Н.А., Бурковская Л.Ф. и др. Пигменты и витамины листьев<br />

некоторых растений семейства бобовых. Химия природных соединений. №4, 1987.<br />

6. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. К вопросу определения флавоновых<br />

соединений в плодах софоры японской. Фармация. №5, 1986.<br />

7. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. Определение производных<br />

кемпферола в настойке софоры японской. Химико-фармацевтический журнал.<br />

№12, 1983.<br />

8. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. Производные кемпферола из плодов<br />

софоры японской. Химия природных соединений. №1, 1983.<br />

9. Аширова А.А. Лекарственные растения флоры Туркмении, применяемые в<br />

народной медицине. Ашгабат, 1992.<br />

10. Aşyrow A., Kokanow A. we başg. Düwmeliniň ýüz-äň ulgamyndaky iriňli ýaralary<br />

bejermekde ähmiýeti. Türkmenistanyň lukmançylygy. №4, 2003.<br />

11. Барнаулов О.Д., Маничева О.А. и др. Сравнительная оценка влияния<br />

флавоноидов на образование экспериментальных деструкций желудка у мышей.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №11, 1984.<br />

12. Bognar R., Szabo V., Farkas – Szabo L. Uber das rutin und Abe rein neues rutin<br />

vorkommen. Изв. хим. ин-та Болгар. АН. №3, 1955.<br />

13. ВФС 43–2–99. Плоды софоры японской. Ашгабат, 1999.<br />

14. Генкина Г.Л., Шакиров Т.Т. Хромато – спектрофотометрическое определение<br />

рутина в бутонах sophora japonica. Химия природных соединений. №3, 1973.<br />

15. Георгиевский В.П., Комисаренко Н.Ф. и др. Биологически активные вещества<br />

лекарственных растений. Новосибирск, 1990.<br />

16. Гончаренко А.К., Шебанова С.Т. и др. Исследование экстракции флавоноидов<br />

на полупромышленной установке. Химико-фармацевтический журнал. №1, 1973.<br />

17. Гринкевич Н.И., Ладыгина Е.Я. Фармакогнозия. Атлас. М., 1989.<br />

18. Гришковец В.И., Горбачева Л.А. Весовой и спектрофотометрический методы<br />

количественного определения тритерпеновых гликозидов в плодах sophora<br />

japonica и других растениях. Химия природных соединений. №1, 1997.<br />

40


19. Данилевский Н.Ф., Антонишин Б.В. Антимикробная активность настойки<br />

софоры японской и эфирного масла аира тростникового. Микробиологический<br />

журнал. №5, 1982.<br />

20. Дрозд Г.А., Горбачева Л.А. Фармакогностическо-иммунологическое изучение<br />

плодов софоры японской. Фармация. №1, 1994.<br />

21. Земцова Г.Н., Дмитриев А.Б. Сравнительная оценка методов определения суммы<br />

флавоноидов в “Р” витаминном комплексе. Химико-фармацевтический журнал.<br />

№6, 1987.<br />

22. Иванов Л.В., Хаджай Я.И. и др. Сродство к биомембранам и некоторые<br />

особенности фармакокинетики соединений флавоноидной природы.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №2, 1992.<br />

23. Каррыев М.О. Лекарственные растения Туркменистана. Ашгабат, 1996.<br />

24. Касумов М.А. Изучение красящих свойств плодов софоры японской.<br />

Биологические науки. №2, 1979.<br />

25. Коканов А.А., Джумаев А.Р. и др. Изучение различных органов софоры<br />

японской, произрастающей на территории Туркменистана. Здравоохранение<br />

Туркменистана. №3, 1999.<br />

26. Коканов А.А., Караджаев Ш.К. и др. Фармакохимические аспекты изучения<br />

местного вида софоры японской как перспективного лекарственного растения.<br />

Здравоохранение Туркменистана. №1, 2002.<br />

27. Коканов А.А., Онов А.О. Некоторые перспективные лекарственные растения<br />

семейства бобовых, произрастающие на территории Туркменистана.<br />

Здравоохранение Туркменистана. №1, 1998.<br />

28. Komatsu M. et. al. Studies on the Constituenes Sophora Species. X. Constituents of<br />

the Root of Sophora japonica L. МРЖ. №11, 1976.<br />

29. Кугач В.В., Никульшина Н.И. и др. Лекарственные формы флавоноидов.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №8, 1988.<br />

30. Мавланов К.Х., Мурадназарова Т.Б. и др. Особенности влияния природных<br />

флавоноидов – рутина и кверцитина на некоторые клинико-иммунологические<br />

показатели острого вирусного гепатита “В” у детей. Здравоохранение<br />

Туркменистана. №2, 1995.<br />

31. Мазулин А.В. Получение и исследование лекарственных форм флавоноидов для<br />

лечения заболевания глаз (Автореф. канд. дисс.). М., 1985.<br />

32. Martin Panizo F., Acebal B. Ectudios sorbe oxiflavonois. 1. Extraccionde tetro-ypentaoxiflavonos<br />

de diversas plantos espanolas. An. Real. Sci. espanola fis y guim.<br />

B. 51. N11, 1955.<br />

33. Муравьева Д.А. Фармакогнозия. М., 1978.<br />

34. Мухаммедова Х.С., Глушенкова А.И. Фосфолипиды зрелых семян sophora<br />

japonica. Химия природных соединений. №4, 1997.<br />

35. Симонян А.В., Шинкаренко А.Л. и др. Определение флавоноидов в некоторых<br />

фармацевтических препаратах. Фармация. №4, 1973.<br />

36. Tadahiro Takeda. et. al. New isoflavone glikozides from the woods of sophora<br />

japonica. Phytochemistry. №16, 1977.<br />

37. Точкова Т.В. Аналитические исследования препаратов и растительного сырья,<br />

содержащих флавонолы (Автореф. канд. дисс.). Харьков, 1984.<br />

38. Турсунов Т.Т. Интродукция редких среднеазиатских видов рода софора в<br />

условиях ботанического сада АН УзССР. Узбекский биологический журнал.<br />

№4, 1986.<br />

41


39. Фетхуллина Г.А., Буленков Т.И. Спектрофотометрическое определение<br />

флавонолов и изофлавонов в настойке софоры японской. Фармация. №2, 1984.<br />

40. Шретер А.И., Муравьева Д.А. и др. Лекарственная флора Кавказа. М., 1979.<br />

41. htt: //design-kostuma.ru/page 22;<br />

42. htt: //moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />

43. htt: //travi.moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />

А.А.Коканов, М.К.Ханов<br />

МЕДИЦИНСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ СОФОРЫ ЯПОНСКОЙ<br />

Большую группу биологически активных веществ составляют флавоноиды. В<br />

современной фармацевтической промышленности при изготовлении готовых<br />

лекарственных форм применяются такие флавоноиды, как рутин, кверцитин и др.<br />

Одним из лекарственных растений, в химическом составе которого имеются<br />

флавоноидные вещества, является софора японская (Sophora Japonica L., “Düwmeli<br />

agajy”) семейства Fabaceae (Leguminosae).<br />

В медицинской практике разнообразность химического состава софоры<br />

японской обуславливает множественность её применения. Получаемые из растения<br />

лекарственные средства применяются при лечении свыше 50 видов заболеваний.<br />

Особое значение препаратов на основе софоры японской состоит в том, что они не<br />

оказывают побочных действий на организм, безопасны, совместимы с другими<br />

лекарственными средствами.<br />

Показаны достижения как зарубежных, так и туркменских ученых по созданию<br />

на основе софоры японской различных лекарственных форм. Вместе с тем отмечается,<br />

что изучение особенностей софоры японской, произрастающей в Туркменистане,<br />

начато сравнительно недавно (90-ые года прошлого века) и потому требует<br />

всестороннего обстоятельного исследования в целях создания отечественных<br />

препаратов широкого спектра действия.<br />

A.A.Kokanov, M.K.Khanov<br />

SOPHORA JAPONICA’S MEDICAL SIGNIFICANCE<br />

Flavonoid compounds make a large group of biological active substances. Such<br />

flavonoids as routine, kversitin and others are used in the production of medicinal agents<br />

in modern pharmaceutical industry. Sophora Japonica L. Fabaceae (Leguminosae) family is<br />

one of the medicinal plants that have flavonoid substances in its chemical composition.<br />

The variety of chemical composition of Sophora Japonica stipulates variety of its<br />

application in medical practice. Medicinal remedies got from Sophora Japonica are used for<br />

treatment of over 50 diseases. Significance of these medical remedies consists in the<br />

following qualities: they do not have any adverse reaction, they are safe and compatible<br />

with other medicines.<br />

The achievements of foreign and Turkmen scientists in the creation of different<br />

medicinal agents based on Sophora Japonica have been listed in the article. As faras the<br />

study of Sophora Japonica in Turkmenistan started at the end of last century a detailed<br />

investigation is needed to create new varieties of wide-range medicine of local production.<br />

42


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

G.Garryэew<br />

GIŇIŞLIK BABATDA PIKIRLENMÄNI ÇAGALARYŇ KABUL<br />

EDIŞINDE GEOMETRIÝANYŇ ORNY<br />

Täze Galkynyş eýýamynda ýaş nesle maşgalada, çagalar baglarynda, orta<br />

mekdeplerde berilýän terbiýä hem-de her bir dersde berilýän bilime jogapkärli<br />

çemeleşmek mugallymlaryň, terbiýeçileriň esasy wezipesidir, зьnki ertirki gün öz<br />

kärini söýýän, durmuş bilen baglanyşykly her bir meseläni çözmegi başarýan ýaşlary<br />

ýetişdirmek üçin çagalar baglarynda we orta mekdeplerde geçirilýän okuwlaryň<br />

göwnejaý bolmalydygy öz-özünden düşnüklidir.<br />

Çaga durmuşda üçölçegli giňişlikde ýaşaýar, terbiýelenýär, oýnaýar, bilim<br />

alýar. Onuň oýnawaçlary üçölçegli jisimler. Çagalar mekdebe barmazdan has öň<br />

kublary, parallelepipedleri, şarlary synlaýarlar we elläp görýärler. Bu bolsa çagalarda<br />

giňişlik babatda düşünjäniň irki döwürlerde emele gelýändigine şaýatlyk edýär.<br />

Diýmek, çagalar bizi gurşap alýan GEOMETRIÝANYŇ içinde terbiýelenýärler.<br />

Geometriýa çagalaryň logiki pikirlenmesini hem-de giňişlikde göz öňüne<br />

getirmesini ösdürýär, bu bolsa beýleki dersleri gowy цwrenmek ьзin zerurdyr.<br />

Geometriэa bizi gurşap alýan giňişligiň göwrüm hem-de mukdar<br />

gatnaşyklaryny öwrenýär. Diэmek, geometriэa bizi giňişlik bilen tanyşdyrýar.<br />

“Tekizlikde geometriýa” – emeli zatdyr, umuman, galyňlygy bolmadyk,<br />

ikölçegli zat ýokdur, aslynda ol üçölçegli geometriýanyň howaýylaşdyrylmagydyr.<br />

Stereometriýanyň birinji aksiomasynda şeýle diýilýär: Giňişlikdäki islendik tekizlikde<br />

planimetriýanyň ähli aksiomalary ýerine ýetýär. Diэmek, planimetriэa –<br />

– stereometriýanyň diňe bir bölegidir. Şol sebäpli hem çagalara diňe ikölçegli<br />

şekilleri öwretmek kemçilikdir. Ьзцlзegli jisimlerde ýerleşen ikölçegli figuralary<br />

öwretmek bolsa artykmaçlykdyr.<br />

Geometriэanyň ders hökmündäki mümkinçiliklerini doly amala aşyrmak üçin<br />

okuwça berilýän maglumat onuň ýaşyna, okatmagyň maksadyna laэyk gelmelidir.<br />

Okatmagyň usuly we mazmuny bolsa çaganyň dünýä düşünişine esaslanmalydyr. Şol<br />

sebäpli hem çaganyň daşky dünýäni kabul edişine esaslanэan usuly ulgamy saэlap<br />

almaly.<br />

Bu meseläni çözmekde geometriýanyň mümkinçilikleri köpdür. Geometriýa öz<br />

tebigatyna mahsus hakyky giňişligi şöhlelendirmдge esaslanyp, logikany aýdyňlyk,<br />

umumyny hususy, howaýyny anyk bilen utgaşdyrýar. Bularyň barysy geometrik<br />

usulyň manysyny düzýär.<br />

Geometriэa-umumyadamzat medeniýetiniň öwüşgünidir.<br />

Geometriýanyň käbir teoremalary dünýä medeniýetiniň gadymy ýadygärlikleridir.<br />

Geometriэa adamzadyň diňe bir subutly iş ýüzündäki zerurlygyndan dдl-de, eэsem ruhy<br />

zerurlygyndan hem dцrдndir. Çagalykdan başlap geometriýany ünsli öwrenseň,<br />

43


töwerek-daşymyzyň ähli ýerinde ruhuňa-ruh goşjak, seniň Dünýä baradaky düşünjäňi<br />

beýgeltjek, seni aňly-düşünjeli şahsyýet edip ýetişdirijek pikirler aňyňa girer.<br />

Geometriýanyň taryhy diňe bir adam aňynyň ösüşini aňlatmaýar. Geometriýa<br />

köpden bäri bu pikiri hereketlendirýän güýçli guraldyr. Birnäçe müň ýyl mundan ozal<br />

ýüze çykan we Keploryň kanunlary bilen üsti ýetirilen konik kesikler taglymaty<br />

adamzady kosmosa uзurdy (ine, geometriýanyň amaly we iş ýüzündдki ähmiýeti).<br />

Geometriýa adamy ruhy taýdan terbiýelemegiň hem serişdesidir, çünki geometriýanyň<br />

ylmy we ahlak esasy, ýagny ähli tassyklamalaryň subut edilýändigi muny tassyklaýar.<br />

Geometrik mazmunly meseleleri зagalar baglarynda mukdaryna (kцp, az, deň),<br />

ýerleşişine (ýokarda, aşakda, çepde, sagda), ululygyna (meэdany uly, meэdany kiзi),<br />

gцwrьmine (uly gцwrьmli, kiзi gцwrьmli), görnüşine (meňzeş, meňzeş däl, başga<br />

görnüşde) gцrд deňeşdirmek arkaly цwredip bolar.<br />

Зagalar baglarynda bilim we terbiýe, esasan, gös-göni çaganyň gözüniň<br />

alnynda ýerine ýetirilýän oýunlar arkaly berilmelidir. Başgaça aэdylanda, зagalar<br />

oэun arkaly terbiэelenэдrler we olaryň dьnэд bilen tanyşlygy oэundan başlanýar.<br />

Çagalar bagynda “Geometriýa dünýäsi” bilen tanyşdyrylmagy olaryň gelejegi<br />

ьзin has hem дhmiэetlidir. Çagalar oýun oýnanlarynda GEOMETRIÝA bilen<br />

gös-göni giňişlikde tanyşýarlar. Çagalaryň geometrik şekilleri oýnawaja derek<br />

oýnamagy bolsa olaryň giňişlik babatda pikirlenmesiniň ýaşlykdan kemala gelmegine<br />

we цsmegine getirэдr. Bu bolsa planimetriэa girizilmegi zerur bolan FUZIONIZM<br />

(utgaşdyrma) usulynyň özenidir.<br />

Зagalar başlangyз synplarada geometrik maglumatlary öwrenmek bilen, öz<br />

geometrik düşünjeleriniň goruny artdyrýarlar, käbir ululyklar bilen (uzynlyk, perimetr,<br />

meýdan) tanyşýarlar, enjamlar bilen (çyzgyç, sirkul, burçluk, transportir) işlemek<br />

endiklerini öwrenýärler, geometrik adalgalary özleşdirýärler.<br />

Başlangyç synplarda geometrik maglumatlar aэratyn bцlьm hцkmьnde<br />

gцrkezilmeэдr. Şeýle-de bolsa, oňa bölüm hökmünde garap, onuň matematikanyň<br />

beýleki bölümleri bilen, esasanam, arifmetika bilen baglanyşygyny nygtamak<br />

zerurdyr. Baglanyşygyň esasynda san bilen geometrik figurany baglanyşdyrmak<br />

mümkinçiligi ýatýar. Bu bolsa san, sanlaryň häsiýetleri we olaryň üstünde geçirilýän<br />

amallar öwredilende figuralary peýdalanmaga we tersine, geometrik figuralaryň<br />

häsiýetleri öwrenilende sanlardan peэdalanmaga mьmkinзilik berэдr.<br />

Okuwзylar 1-3-nji synplarda эцnekeэ geometrik figuralar bolan kesim,<br />

üçburçluk, dörtburçluk bilen ýüzleý tanyşdyrylýar. Olar üçburçlugyň we<br />

dörtburçlugyň elementleriniň atlaryny özleşdirýärler, olary tanamagy öwrenýärler.<br />

Kesimleri üçburçluklary, dörtburçluklary çyzmagy, olary ölçemegi, üçburçluklaryň we<br />

dörtburçluklaryň perimetrlerini hasaplamagy öwrenýärler.<br />

4-5-nji synplarda başlangyç synplarda berlen maglumatlary has hem<br />

çuňlaşdyryp özleşdirýärler. Şonuň üçin hem bu synplarda öwrenilýän matematikanyň<br />

“Aýdyň geometriýa” (Rusзasy: Наглядная геометрия) diэip atlandyryp boljak<br />

geometrik maglumatlar toplumynyň mazmunyny kesgitlemek ьзin geometriýanyň<br />

sistematik kursy öwrenilip başlananda okuwçylaryň nдmeden kynзylyk зekэдndigini<br />

anyklamak zerurdyr.<br />

“Aýdyň geometriýa” kursunyň maglumatlary girizilende meseleleriň dört<br />

görnüşini (subut etmäge, gurmaga, ölçemäge, hasaplamaga degişli) däl-de, eýsem<br />

44


diňe soňky üçüsini girizmeli. Özünem bu kursy öwrenmekligi ölçemäge degişli<br />

meseleleri girizmekden başlamaly. Uzynlyklary ölçemeklik okuwçylara başlangyз<br />

synplardan hem bellidir. Meýdanlary, göwrümleri we burçlary ölçemekligiň bolsa<br />

durmuşy zerurlykdygyny aýtmak gerek. Şoňa görä-de geometriýa girişi metrik gaby<br />

(gapyrgasy bir birlik bolan kuby) ýasamakdan başlamak amatlydyr. Şonda şeýle kuby<br />

ýasamak üçin tarapy 1 birlik bolan alty sany kwadratyň gerekdigine okuwçylaryň<br />

ünsüni çekmek zerurdyr. Eýýäm şu mysaldan hem “Aýdyň geometriýa” kursunyň<br />

alamatlary gцrnьp ugraэar: зagalar цlзeэдrler, зyzэarlar, hasaplaэarlar.<br />

Geometriýanyň sistematik kursuny fuzionistik esasda öwrenmeli. Okuwçylaryň<br />

1-nji – 5-nji synplarda matematika sapaklarynda alan geometrik düşünjelerini,<br />

bilimlerini göz öňünde tutup, 6-njy synpda öwrenilip başlanylýan sistematik geometriýa<br />

kursuny diňe “fuzionizm” ideýasyna ýugurmak arkaly okuwçylaryň giňişlik<br />

düşünjelerini, giňişlik hyýallaryny, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş<br />

ukyplaryny ösdürip bileris. Olardan Garaşsyz döwletimiz üçin öz kärini söýэдn tehnik,<br />

mehanizator, binagдr taýýarlap bileris. Onuň üçin bolsa geometriýanyň sistematik kursy<br />

öwrenilende geometrik jisimler barada diňe ýatlanylyp geçilmän, eýsem olary her bir<br />

mysalda, her bir sapakda ýerlikli peýdalanmaga çalyşmaly. Bu işler, ikinji tarapdan,<br />

stereometrik materiallar эokary synplarda has ylmy nukdaýnazardan öwrenilende<br />

okuwçylaryň materiallary özleşdirmeklerine ýardam eder.<br />

Mekdepde geometriýanyň sistematik planimetriэa kursuny okatmaklyk:<br />

– planimetriýanyň logiki gurluşy hem-de stereometriýa bilen ýüzleý<br />

tanyşdyrmak;<br />

– tekiz figuralary we olaryň esasy häsiýetlerini öwrenmek;<br />

– simmetriýanyň häsiýetlerini öwrenmek;<br />

– geometrik meseleleri зцzmek ьзin analitik usullary peэdalanmak;<br />

– gurmaga, цlзemдge, hasaplamaga, subut etmдge degişli, şol sanda durmuş<br />

ähmiýetli meseleleri çözmegi öwretmeklik;<br />

– olaryň giňişlik düşünjelerini, giňişlik göz öňüne getirmelerini we hyýallaryny<br />

baýlaşdyrmak, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş ukyplaryny<br />

ösdürmeklik;<br />

– giňişlik figuralaryny ölçemek, gurmak, şekillendirmek, olaryň modellerini<br />

gurmak we gurnamak endiklerini emele getirmegi göz önünde tutýar.<br />

Geometriýanyň sistematik stereometriэa kursunda bolsa geometrik jisimler we<br />

maglumatlar empirik usulda цwrenilmдn, olara berk ylmy talap bildirilmelidir. Olar<br />

ylmy esasda цwrenilip, ugur alynэan geometrik tassyklamalar berk “matematiki<br />

elekden” geзirilmelidir.<br />

Mekdepde bu kursy okatmagyň esasy maksady oba hojalygynyň dürli<br />

pudaklarynda hem-de dürli medeniýet edaralarynda işlejek ýaşlaryň:<br />

– umumymedeni tehniki derejesini ýokarlandyrmakdan, önümçiligiň<br />

tehnikasyna, tehnologiэasyna we ykdysadyэetine çuňňur düşünmeklerini<br />

gazanmakdan;<br />

– önümçiligiň oýlaptapyjylyk bцleginde olaryň döredijilik işjeňligini,<br />

hyjuwlylygyny artdyrmakdan, olara zähmetiň öňdebaryjy usullaryndan peэdalanmagy<br />

цwretmekden;<br />

– beýleki okuw sapaklaryny üstünlikli özleşdirmeklerine ýardam etmekden;<br />

45


– okuwlaryny dowam etdirmek ьзin dьэpli esas dцretmekden ybaratdyr.<br />

Okuwçylaryň ylmy dünýägaraýşyny ösdürmek üçin geometriэa kursy<br />

mekdepde цwrenilэдn dцwrьnde okuwçylaryň grafik çyzyp biliş ukybyny, olaryň<br />

giňişlik düşünjelerini hem-de giňişlik hyýallaryny ösdürmek maksadalaýykdyr. Şu<br />

ýerden bolsa planimetriýa we stereometriýa kurslaryny şu meselä laýyklykda özara<br />

baglanyşyklykda öwrenmegiň pedagogik nukdaýnazardan zerurdygy gelip çykýar.<br />

Okuwзylarda giňişlik düşünjelerini we hyýallaryny ösdürmegiň nähili usuly<br />

ähmiýeti bolup biler?!<br />

Giňişlik düşünjeleri hem-de giňişlik hyýallary okuwçylaryň bilimleriniň,<br />

başarnyklarynyň we endikleriniň belli bir ulgamyny цzьnde jemleэдr. Olar цwrenilэдn<br />

howaэy geometrik teoriýa garanynda durmuşa has ýakyndyr. Olar daş-töweregi<br />

gurşap alýan obýektlerde bolup geзэдn hadysalara gцzegзilik etmдge hem-de olary<br />

цwrenmдge mьmkinзilik dцredэдrler. Şoňa görä-de planimetrik we stereometrik<br />

materiallary, teoriýany hem-de praktikany özara baglanyşykda öwrenmek<br />

psihologik-pedagogik nukdaýnazardan has netijelidir. Bu ýerde psihologik-pedagogik<br />

hem-de metodologik bahalar gabat gelэдrler, sebдbi bu цzara baglanyşyk mugallyma<br />

okuw wagtynda akyl ýetirişi didaktiki şöhlelendirmäge mümkinзilik berýär. Bu<br />

planimetriýany hem-de stereometriýany özara baglanyşykda öwrenmegiň usuly<br />

esasydyr. Planimetriýa kursy öwrenilende diňe ylmy-geometrik maksatlaryň<br />

gazananlary bilen здklenmek эeterlik dдldir. Bu kurs okuwçylaryň geometrik<br />

intuisiýasy, giňişlik we logiki pikir ýöredişi, geometrik konstruksiýalary gurmaga<br />

ukyby organiki özara baglanyşykda bolar ýaly guralsa, şonda geometriýanyň<br />

цwrenilmeginden garaşylýan netijeleri gazanyp bolar. Muny G.D.Gleýzeriň geçiren<br />

barlaglary hem tassyklaýar.<br />

Her bir зagada mekdebe barmazyndan has öň olaryň daş-töwerek bilen özara<br />

täsirlerinden emele gelen giňişlik babatda pikirlenmesi ýörite okuwlar arkaly<br />

ösdürilmelidir. Bu mesele geometriýanyň mekdep kursunda ikinji derejeli bolmaly<br />

däldir. Bizi gurşap alýan hakyky giňişlikde adamyň ugur tapmagyna эardam edýän<br />

giňişlik babatda pikirlenme meselesi geometriýa dersiniň birinji derejeli wezipesi<br />

bolmalydyr. Edil nokat düşünjesi ýaly, giňişlik düşünjesi hem geometriýanyň<br />

başlangyç düşünjesi bolmalydyr. Şunlukda, okuwçynyň iki adalga, “hakyky” giňişlik<br />

we “geometrik” giňişlik adalgalaryň manysyna oňat aň ýetirmekleri we olary<br />

tapawutlandyryp bilmekleri örän möhümdir.<br />

Зagany matematiki ugra gönükdirmeklik, biziň pikirimizçe, onuň asylky hut<br />

öz giňişlik babatda ugur almasyna (muňa käbir derejede endik, başarnyk, baş alyp<br />

çykmak hem diýip bolar; bu endik dürli zatlar bilen, olary özgerdenlerinde alynýan<br />

geometrik şekiller bilen, цzi hem şol bir wagtda iki we üçölçegli giňişlikde özara<br />

täsiriniň tejribesi hцkmьnde emele gelэдr) esaslanmalydyr. Şunlukda, çaganyň hakyky<br />

giňişlikde uguralma tejribesini umumylaşdyrmak üçin şertleri döretmelidir. Bu<br />

tejribäni matematikany özleşdirenlerinde, aýdyň düşünjelerden howaýy düşünjelere<br />

geçilende, simmetriýa, öwrülme, parallel göçürme ýaly düşünjeler цwrenilende<br />

peэdalanmalydyr.<br />

Çaganyň aňynyň ösmegi üçin ýardam edýän giňişlik babatda pikirlenmäniň<br />

mekdepde pes derejede guralmagy geografiэa, fizika, himiэa, surat, зyzuw,<br />

stereometriэa ýaly dersleriň ýaramaz özleşdirilmegine getirýär.<br />

46


Biz üçölçegli giňişlikde ýaşaýarys, işleýäris. Şol sebäpli hem adamyň hünäri<br />

daşymyzy gurşap alan dünýä bilen, bu dünýädäki zatlar bilen işlemek zerurlygyny<br />

dцredэдr. Gurluşykçy, hirurg, biçimçi, binagär we ş.m. hünärler adamdan hyýaly<br />

giňişlikde oňat ugur almagy başarmak bilen, hyýalyňda giňişlik özgertmelerini<br />

geзirmegi talap edэдr.<br />

Başlangyç bilim – nobatdaky bilim üçin esasdyr. Başlangyç mekdebiň<br />

çagalarynyň ýaşy ony maksadaokgunly adam edip ýetişdirmek üçin, onuň intellektini<br />

ösdürmek üçin has amatlydyr. Giňişlik babatda pikirlenmäni emele getirmek –<br />

– pikirlenmäniň iň mцhьm daýançlarynyň biridir, sebäbi hyýalda döreýän şekiller,<br />

olaryň mazmuny ýönekeý ýatlamadan başlap, howaýy pikir ýöretmä çenli bolan<br />

pikirlenmeleriň esasydyr.<br />

Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek olaryň giňişlik<br />

babatda pikirlenmesini ösdürmegiň zerur şertidir, ony psihologiýa ylymlarynyň<br />

doktory, professor I.S.Ýakimanskaýa [20] şeýle häsiýetlendirýär: “Giňişlik babatda<br />

pikirlenmäni ösdürmek Okatmagyň ähli basganзaklarynda oňat bilim bermegiň<br />

esasyny düzýär, ol bolsa дhli ylymlarda ulanylэan matematiki amallardan baş alyp<br />

çykmagyň möhüm şertidir. Şeýlelikde, ol adamyň umumy akyl medeniэetini<br />

hдsiэetlendirэдr”.<br />

Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek, matematiki<br />

nukdaýnazardan seredeniňde, ol orta mekdepde geometriýanyň sistematik kursuny<br />

öwretmäge taýýarlykdyr. Giňişlik babatda pikirlenme – dürli praktiki we teoretik<br />

meseleler çözülýän döwründe giňişlik şekillerini döretmäge we olar bilen işlemäge<br />

mümkinçilik berýän pikirlenmäniň görnüşi. Birnäçe alymlaryň derňewleriniň<br />

netijeleri: orta mekdebi tamamlan okuwçylaryň kцpüsiniň, birinjiden, bilimlerini<br />

dowam etdirmek ьзin, ikinjiden, öz bilimlerini iş ýüzünde barlamak üçin zerur bolan<br />

giňişlik pikirlenmelerini цwrenmдndiklerini gцrkezэдr. Başlangyç synplarda giňişlik<br />

babatda pikirlenmä üns berilmeэändigi hem munuň sebäpleriniň biri hökmünde<br />

görkezilýär.<br />

Häzirki wagtda geometriýa matematikanyň beýleki bölümleri bilen eriş-argaç<br />

bolup ösýär. Geometriýada täze düşünjeleriň emele gelmeginiň we ösmeginiň<br />

çeşmeleriniň biri hem tebigy bilimleriň, fiziki we tehniki bilimleriň meseleleri bolup<br />

durýar.<br />

Takyk tebigat bilimlerini adam biliminiň depesinde durýar. Bu pikiri amala<br />

aşyrmak başardarmyka ýa-da haýsam bolsa bir garşylyga duşularmyka? Bu, elbetde,<br />

gelejegiň, belki, ýakyn gelejegiň meselesidir. Bilşimiz ýaly, geometriýa massasyna,<br />

reňkine we beýleki häsiýetlerine garamazdan, jisimleriň görnüşleri, ölçegleri we özara<br />

ýerleşişleri baradaky ylymdyr. Diňe olary hem däl, geometriýa, olardan başga-da, pikir<br />

ýöretmegi, derňemegi, netije çykarmagy, ýagny logiki hem-de giňişlik babatda, özünem<br />

hut biziň ýaşaýan hakyky dünýämiz babatda pikirlenmegi öwredýär.<br />

Belli bolşy ýaly, matematiki bilimiň, şol sanda geometrik bilimiň maksady diňe<br />

bir delilleriň belli bir toplumyny özleşdirmekden ybarat bolman, eýsem ol<br />

pikirlenmäni we pikirleniş ukybyny hem ösdürmegi göz öňünde tutýar. Şonuň üçin<br />

hem pikirlenmäniň induktiw hem-de deduktiw tapgyrlarynyň sintezi matematiki<br />

bilimiň möhüm bölegi bolup durýar.<br />

Matematiki bilim berlende induktiw tapgyryň esasy terbiýeçilik wezipesi<br />

47


okuwçylara hakykaty duýgy arkaly kabul etmekden, ony ýerlikli ulanmaga özbaşdak<br />

çemeleşmeklige itermekden ybaratdyr. Biziň pikirimizçe, induktiw tapgyr<br />

planimetriýa öwrenilýän döwründe okuwçylary stereometrik materiallar ýa-da<br />

üçölçegli giňişligiň jisimleri bilen tanyşdyrmakdan ybaratdyr.<br />

Planimetriýa bölümini ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />

esasynda öwrenmegiň tamamlanmagy bilen, üçölçegli giňişlik babatda matematiki<br />

pikirlenmäniň induktiw tapgyry tamamlanýar. Stereometriýanyň aksiomalaryny<br />

öwrenip başlamak bilen bolsa üçölçegli giňişlik babatda pikirlenmäniň deduktiw<br />

tapgyryna geçýäris.<br />

Planimetriýa kursuny ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />

esasynda okatmaklyk çagalaryň pikirlenmesini we pikirleniş ukyplaryny şobada bir<br />

gez ýokary galdyrýar diýip bolmaz (sebäbi çaga doglan badyna özbaşdak ýöräp<br />

bilmeýär ahyryn). Okuwçynyň “matematiki pikirlenme ýodasyndan” ilki bilen<br />

pedagogyň goldamagy bilen ýöräp başlajakdygy düşnüklidir. Bu babatda pedagogyň<br />

goldawynyň kemelmegi bilen okuwçynyň özi kem-kemden tekiz figuralardan<br />

üçölçegli giňişlikdäki jisimlere geçip başlar. Şoňa görä-de, ikölçegli we üçölçegli<br />

düşünjeleriň özara baglanyşygy geometriýa sapagyna tapgyrlaýyn girizilýär: ilki<br />

bilen, pedagog tarapyndan bu deliller getirilýär, soňky tapgyrlarda ol okuwçynyň<br />

özbaşdak derňew işiniň dersine öwrülýär. Şeýle çemeleşilende ikölçegli we<br />

üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygynyň okuwçylaryň giňişlik babatda<br />

pikirlenmesini we pikirleniş ukybyny ösdürmek üçin baý mümkinçilikleri<br />

döretjekdigi düşnüklidir.<br />

Dцwletmдmmet Azady adyndaky<br />

Tьrkmen Milli dьnэд<br />

dilleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

17-nji oktэabry<br />

48<br />

EDEBIЭAT<br />

1. G.Berdimuhamedow. Eserler эygyndysy. A., 2007.<br />

2. G.Berdimuhamedow. Türkmenistanda saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary. A., 2007.<br />

3. G.Berdimuhamedow. Halkyň saýlany we ynam bildireni. A., 2007.<br />

4. G.Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr. A., 2007.<br />

5. G.Berdimuhamedow. Täze galkynyş eээamy. A., 2007.<br />

6. G.Berdimuhamedow. Dцwlet adam ьзindir. A., 2008.<br />

7. Garryэew G. Geometrik terminleri düşündirişim // “Tьrkmenistanyň halk magaryfy”,<br />

№8, 1992.<br />

8. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl). A.: Magaryf, 1995.<br />

9. Garryэew G. Geometrik tablisalara degişli metodik maslahatlar. A.: Magaryf, 1995.<br />

10. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl), A.: “Magaryf”, 1995.<br />

11. Garryэew G., Ьwdiэew O., Şadurdyэew G. Düşündirişli matematiki sцzlьk, A.:<br />

“Magaryf”, 1991.<br />

12. Гаррыев Г. Опыт развития пространственного мышления учащихся на уроках<br />

геометрии. Сб: Вечерняя школа в системе непрерывного образования. Л., 1991.<br />

13. Гаррыев Г. Фузионизм как принцип интеграции обучения геометрии.<br />

Сб: Проблемы интеграции учебных предметов в современной школе. Л., 1991.<br />

14. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 6 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1992.<br />

15. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 7-8 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1993.


16. Глейзер Г.Д. Методы формирования и развития пространственных представлений<br />

взрослых в процессе обучения геометрии в школе. Докт. дисс. М., 1989.<br />

17. Глейзер Г.Д. Взаимосвязь обучения геометрии и жизненного опыта учащихся<br />

восьмилетней вечерней (сменной) школы. Канд. дисс. М., 1966.<br />

18. Gusew W. A., Gleэzer G. D., Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (6 kl),<br />

A.: “Magaryf”, 1993.<br />

19. Ьwdiэew O., Şadurdyэew G., Garryэew G. Matematiki düşünjeler. A.:<br />

“Magaryf”, 1984.<br />

20. Якиманская И.С. Развитие пространственного мышления школьников.<br />

Москва, 1980.<br />

Г.Гаррыев<br />

РОЛЬ ГЕОМЕТРИИ В ПРОСТРАНСТВЕННОМ ВОСПРИЯТИИ ДЕТЕЙ<br />

Предлагаемая автором статьи геометрическая система основана на развитии<br />

пространственного мышления детей.<br />

В статье отмечается, что для раскрытия наглядности геометрии необходимо<br />

учитывать специфику восприятия детьми окружающей действительности, их<br />

мыслительных способностей.<br />

Автор ясно излагает цели обучения геометрии на различных этапах обучения,<br />

т.е. в детском саду, в начальных классах, в 4-5 классах и на систематических курсах.<br />

Также в статье предлагаются методы обучения разделов геометрии планиметрии и<br />

стереометрии в тесной взаимосвязи друг с другом.<br />

Здесь же автор предлагает ознакомительный материал об изучении<br />

зарубежными учеными идеи фузионизма, который способствует развитию мышления<br />

детей в пространственном плане.<br />

Изучение курсов планиметрии и стереометрии в тесной взаимосвязи друг с<br />

другом позволяет улучшить геометрическую интуицию, пространственное и<br />

логическое мышления учеников, а также развивать их способности для построения<br />

различных конструкций.<br />

G.Garryyev<br />

THE ROLE OF GEOMETRY IN CHILDREN’S SPACE PERCEPTION<br />

The geometrical system proposed by the author of the article is based on the<br />

development of the spatial reasoning of children.<br />

Specificity of children’s perception of the environment and of their thinking abilities<br />

should be taken into consideration for revealing geometric visualisation.<br />

The author states the aims of teaching geometry at different levels of study, i.e. in<br />

kindergarten, at primary school, in the 4 th – 5 th form and at systematic courses and offers<br />

methods of teaching planimetry and stereometry in their close connection with each other.<br />

The article gives information on fusionism which promotes the development of<br />

children’s thinking abilities in spatial aspect.<br />

The study of planimetry and stereometry courses in their close connection with each<br />

other makes it possible to improve geometrical intuition, spatial and logical ways of<br />

thinking of pupils as well as to develop their abilities in building up different constructions.<br />

49


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

О.А.Одеков<br />

К Всемирному году астрономии<br />

ОБЩАЯ ТЕОРИЯ ПРОИСХОЖДЕНИЯ И ЭВОЛЮЦИИ<br />

ВСЕЛЕННОЙ<br />

Введение<br />

“Я во всяком случае, убежден,<br />

что Господь Бог не играет в кости”<br />

А.Эйнштейн<br />

К созданию Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

(ОТПЭВ) автор пришел через обоснование концепции синхронно<br />

расширяющейся и сжимающейся Вселенной, сформулированной, в свою<br />

очередь, на основе изучения процессов тектогенеза в эволюции Земли как<br />

космического тела и фактов, свидетельствующих о наличии растяжений и<br />

сжатий как в самой Земле, так и за ее пределами (1965-90 г.г.).<br />

При этом позиция автора, профессора геофизики и геологии (1972), на<br />

проявление сил растяжения и сжатия в процессах геотектогенеза определилась<br />

еще в 1965 году [1] и в дальнейшем она неизменно сохранялась и<br />

обосновывалась во всех работах (1969-1981 г.г.), касающихся обнаруженной<br />

автором фундаментальной для наук о Земле закономерности [2-5].<br />

Принятие синхронного растяжения и сжатия Земли вынудило автора<br />

отбросить все гипотезы и “теории”, отвергающие одно из этих явлений, а из их<br />

числа, в свою очередь, выбрать те, которые признают многопричинность<br />

явления сжатия и растяжения, принимая при этом как космический, так и<br />

внутриземной вклад в деформацию Земли [3-5].<br />

Вместе с тем для объяснения этого явления автор обратился к<br />

существующим космогоническим концепциям, но ни одна из них не объясняла<br />

выявленные на Земле закономерности. Все это, в свою очередь, позволило<br />

сформулировать и новую космогоническую концепцию на развитие Вселенной,<br />

потому что существующие на этот счет гипотезы, к сожалению, не объясняют<br />

и, более того, вступают в противоречие с фактами, наблюдаемыми в процессах,<br />

происходящих во Вселенной [7, стр. 176-183].<br />

Опубликованная в 1990 году [7] и излагаемая ниже концепция основана<br />

на более чем 20-летних исследованиях автора и теперь по прошествии еще двух<br />

десятков лет космогоническая наука обогатилась новыми данными,<br />

50


подтверждающими излагаемую ниже в первоначальном издании (1990 г.)<br />

фундаментальную концепцию, дополненную в отдельном разделе новыми<br />

фактами.<br />

Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Вселенная<br />

Тогда я в жилы недр земных проник<br />

и, вихрем встав, седьмых небес достиг,<br />

… открылись мне далекие края<br />

и тайные движенья бытия.<br />

Махтумкули<br />

Как отмечает академик В.Амбарцумян, к 70-м г.г. двадцатого столетия<br />

астрономы разных стран установили следующие важные свойства<br />

Метагалактики. Первое – галактики в Метагалактике не распределены<br />

равномерно; подавляющее большинство их сосредоточено в скоплениях и<br />

группах галактик. Наша галактика входит в относительно бедную по числу<br />

членов Местную группу галактик. Второе – существует закон взаимного<br />

удаления галактик со скоростями, приблизительно пропорциональными их<br />

взаимным расстояниям (закон Хаббла). Так, галактики, находящиеся друг от<br />

друга на расстоянии в 10 млн. парсек (парсек – единица длины, равная 3,26<br />

светового года), удаляются друг от друга со скоростями около 600 км/сек.<br />

Расширение в соответствии с принципом Доплера вызывает наблюдаемое<br />

красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. Это грандиозное<br />

явление часто называют расширением Вселенной. Третье – в диапазоне<br />

миллиметровых радиоволн наша часть Вселенной равномерно заполнена<br />

радиоизлучением, которое называют реликтовым, так как предполагается, что<br />

оно представляет собой остаток излучательных процессов, имевших место в<br />

очень отдаленную прошлую эпоху, связанную с началом существования<br />

Метагалактики. Указанные три факта лежат в основе многочисленных<br />

современных космологических схем. Однако, несомненно, будущая космология,<br />

наряду с этими основными фактами, по мнению В. Амбарцумяна, должна<br />

учитывать и много других, более тонких явлений и обстоятельств.<br />

Далее отмечается, что галактики являются далеко не самыми крупными<br />

структурными единицами наблюдаемой Вселенной. Они сосредоточены в<br />

скоплениях и группах галактик, редко в изолированном виде. Тенденция<br />

галактик к скучиванию является одним из важнейших структурных свойств<br />

Вселенной. Полагают, что существуют системы более высокого порядка, чем<br />

скопления и группы галактик, то есть скопления скоплений или сверхскопления<br />

галактик. Согласно этим исследованиям Местная система галактик<br />

(включающая нашу Галактику) вместе с обильным галактическим скоплением<br />

в созвездии Девы и некоторыми более близкими группами входит в одно из<br />

таких сверхскоплений. Нет основания утверждать, что сверхскопления<br />

распределены по Вселенной равномерно, тем более, что наблюдательные<br />

51


данные всегда свидетельствовали о существовании неоднородностей все<br />

больших и больших масштабов.<br />

Акцентируем внимание на следующих неоспоримых фактах. Первое – на<br />

расширении Вселенной, которое в соответствии с принципом Доплера вызывает<br />

наблюдаемое красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. В<br />

основе теории расширяющейся Вселенной лежит модель ее нестационарности,<br />

предложенная А.Фридманом (1922–1924 г.г.), логически вытекающая из теории<br />

гравитации А.Эйнштейна, неоспоримо подкрепленная выведенной Э.Хабблом<br />

(1929 г.) зависимостью между красным смещением галактик и расстоянием до<br />

них (закон Хаббла) и доказательно подтвержденная наблюдениями А.Пензиаса,<br />

Р.Вильсона (1969-1977 гг.) и др.<br />

Таким образом, теоретически и экспериментально доказано, что<br />

Вселенная и прежде всего тот ее участок, в котором располагается Местная<br />

система галактик, включающая нашу Галактику, расширяется.<br />

Второе – на фоне неоспоримого расширения Вселенной отмечается<br />

скучивание галактик в группы, в скопления и в сверхскопления<br />

галактик, причем тенденция к скучиванию является очень характерной чертой<br />

доступной исследованиям части Вселенной. Эти черты Вселенной, на мой<br />

взгляд, являются одним из свидетельств уже прямо противоположного ее<br />

расширению, но определенно с ним происходящего процесса – сжатия.<br />

Следовательно, сущность космогонической гипотезы выразить можно одной<br />

фразой – как гипотезу синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />

Вселенной. Вместе с тем, чтобы одно из этих двух суждений об одновременно<br />

происходящих процессах (расширении и сжатии) не показалось контрарным<br />

суждением, необходимы неоспоримые доказательства. Иными словами, надо<br />

показать, что ни одно из этих суждений не является ложным. Этого<br />

доказательства требует только второе явление – сжатие, поскольку<br />

расширение – факт неоспоримый, поэтому обратимся к новым фактам<br />

(помимо отмеченного выше скучивания), доказывающим процессы сжатия.<br />

Прежде всего рассмотрим современные представления об эволюции звезд,<br />

о которых дает представление диаграмма Герцшпрунга – Рассела, роль<br />

которой, как считают астрономы, трудно переоценить (ее называют самым<br />

важным графиком во всей астрономии).<br />

Диаграмма характеризует зависимость светимости от температуры (и<br />

наоборот) звезд, причем каждая звезда на небе, для которой известны указанные<br />

два параметра, изображается в виде точки на этом графике. Например,<br />

светимость Солнца равна 1, а его поверхностная температура близка к 6000 К,<br />

поэтому Солнце изображается точкой вблизи середины диаграммы (Рис.1).<br />

Из диаграммы Герцшпрунга – Рассела видно, что точки, изображающие<br />

реальные звезды, не разбросаны беспорядочно по всей диаграмме, а<br />

группируются в трех основных областях. Большинство звезд, которые мы видим<br />

на небе, принадлежат к так называемой главной последовательности,<br />

проходящей через всю диаграмму по диагонали от ярких горячих звезд в левом<br />

верхнем углу к слабым холодным звездам в правом нижнем углу. Точка,<br />

52


изображающая Солнце, как уже говорилось выше, находится в середине главной<br />

последовательности, и поэтому говорят, что Солнце – это звезда главной<br />

последовательности.<br />

Другая большая группа звезд расположена в правом верхнем углу<br />

диаграммы и представлена яркими и холодными звездами. Они излучают света<br />

в тысячи раз больше, чем Солнце, но температуры их поверхностей составляют<br />

всего 3000–4000 К, что дает основание предположить их гигантские размеры.<br />

Поскольку эти звезды холодные, они излучают в основном красноватый<br />

свет, поэтому их называют красными гигантами. Почти каждая красноватая<br />

звезда которую можно увидеть на небе, – красный гигант это Бетельгейзе в<br />

созвездии Ориона, Антарес – Скорпиона, Альдебаран – Тельца. Все прочие<br />

звезды, видимые невооруженным глазом, – звезды главной последовательности.<br />

При помощи телескопа можно обнаружить звезды еще одного типа, которые<br />

не относятся ни к красным гигантам, ни к главной последовательности, а<br />

составляют третий тип, включающий очень горячие (от 10000 до 20000 К) и очень<br />

слабые (1/100 часть света, испускаемого Солнцем) звезды. На диаграмме<br />

Герцшпрунга – Рассела точки, изображающие эти звезды, сосредоточены в<br />

нижнем левом углу. Очень горячие звезды испускают в основном голубоватобелый<br />

свет и, следовательно, они должны быть очень невелики: они имеют<br />

размеры незначительно превышающие размеры Земли (диаметр их примерно<br />

53


15000 км), и называются белыми карликами. Большинство звезд, за редким<br />

исключением, – это либо звезды главной последовательности либо красные<br />

гиганты, либо белые карлики. И именно в такой последовательности происходит<br />

их эволюция от протозвезды, которую можно сравнить с зародышем через ее три<br />

возраста – юность, молодость и зрелость, примером которых являются Солнце и<br />

все звезды главной последовательности, к старости которой соответствуют<br />

красные гиганты до постепенного умирания стадии белых карликов.<br />

Расчеты астрофизиков показали, что протозвезда устойчива и поэтому<br />

сжимается, а вещество этого огромного газового шара занимает все меньший и<br />

меньший объем. При этом резко возрастают плотность и давление внутри<br />

протозвезды. Температура вблизи ее центра при сжатии также повышается: при<br />

достижении 10 миллионов градусов происходит термоядерная реакция, при<br />

которой водород превращается в гелий с выделением гигантского количества<br />

энергии, что останавливает процесс сжатия протозвезды.<br />

В процессе сжатия протозвезды точка, изображающая ее на диаграмме,<br />

перемещается по ней и надолго (5-10 млрд. лет) останавливается в области<br />

главной последовательности. По истечении этого срока, когда в ней истощаются<br />

все запасы водорода, звезды главной последовательности, типичным примером<br />

которых является Солнце, стремительно сожмутся в центральной части и<br />

расширятся с поверхности. В сравнительно короткие сроки (менее чем за<br />

1 млрд. лет) чудовищно вздувшееся Солнце поглотит вращающиеся по ее<br />

орбите планеты, которые превратятся в пар.<br />

Не останавливаясь подробно на дальнейшем сценарии эволюции Солнца,<br />

переадресуем любознательного читателя к книге У.Кауфмана “Космические<br />

рубежи теории относительности” (М.: Мысль, 1984).<br />

Из изложенного выше отметим два дополнительных факта. Во-первых, то,<br />

что диаграмма Герцшрунга – Рассела, помимо зависимости светимости от<br />

температуры, дает представление и о сжатости (термин по аналогии со<br />

светимостью) небесных тел: от наибольшей на определенной стадии своего<br />

развития – белые карлики, через сравнительно меньшую – Солнце и другие<br />

звезды главной последовательности, до наименьшей – красные гиганты. Все это<br />

свидетельствует о явлении сжатия даже в отдельно взятых объектах Вселенной.<br />

Более того, как известно, гораздо значительнее сжаты нейтронные звезды –<br />

пульсары с параметрами 15-20 км и массами, превышающими солнечную, и<br />

черные дыры с размерами в несколько километров при колоссально больших<br />

массах.<br />

Второй факт, следующий из той же диаграммы, указывает на наличие<br />

широкомасштабного сжатия, выражающегося в неслучайном скучивании<br />

звезд в центральной части диаграммы – в области главной последовательности.<br />

Этот факт обретает еще большую значимость, если сопоставлять его с<br />

невообразимо гигантским скоплением звезд в Млечном Пути (100 млрд. звезд)<br />

на сравнительно небольшом, в масштабах Метагалактики, пространстве.<br />

Следовательно, эти факты неоспоримо свидетельствуют о том, что Млечный<br />

Путь, в котором располагается и наша Солнечная система, это пространство, где<br />

54


происходят процессы сжатия. Полоса Млечного Пути, пересекающая звездное<br />

небо почти по большому кругу, имеет на вид облачное строение, обусловленное<br />

существованием в Галактике звездных сгущений и неравномерностью<br />

распределения поглощающих свет пылевых темных туманностей, образующих<br />

участки с кажущимся дефицитом звезд из-за поглощения их света.<br />

Как концентрируются звезды в Млечном Пути? Если наблюдается<br />

скучивание звезд в какой-то его части, например в центральной, то это –<br />

свидетельство превалирующего процесса сжатия в данном звене. Разрежение же<br />

звездных скоплений к периферии Млечного Пути при этом может служить<br />

доказательством воздействия растаскивания или, точнее, преобладающего<br />

расширения в данном его звене. Изучая более пристально оптическими и<br />

неоптическими (радио, инфракрасным, ультрафиолетовым, рентгеновским и др.)<br />

методами характер распределения звезд в Млечном Пути, можно ответить и на<br />

этот вопрос, дополнительно проверив правильность нашего заключения. Именно<br />

так в большинстве галактик располагаются звезды: имеются шаровые звездные<br />

скопления, в которых содержатся примерно 100 тыс. звезд, движущихся по сильно<br />

вытянутым эллиптическим орбитам вокруг ядра (центра) своей галактики. В<br />

самих же центрах галактик, в том числе и в нашей, астрономы предполагают<br />

наличие массивных черных дыр, открытие которых будет еще более убедительным<br />

подтверждением явления сжатия внутри Галактики.<br />

В последней связи можно указать на гипотезу (1978 г.) американских<br />

астрофизиков А.Редхеда, М.Коэна и Р.Бландорфа, которые, проанализировав<br />

характер извержений колоссальных выбросов вещества и энергии из ядра<br />

радиогалактики NGС 6251 (NGС – Новый Генеральный Каталог), пришли к<br />

выводу, что в его ядре должна скрываться растущая черная дыра массой около<br />

100 млн. солнечной. Но еще большую ценность для выдвинутой автором гипотезы<br />

имеют данные, полученные группой астрономов Калифорнийского университета<br />

в Беркли, руководимой профессором Ч.Таунсом. В 1985 г. в статье,<br />

опубликованной в английском научном еженедельнике “Природа”, они сообщили<br />

о полученных новых подтверждениях в пользу существования в центральной<br />

части Млечного Пути черной дыры. Объектом их исследований стал поток<br />

инфракрасных лучей, пересекающих Млечный Путь. В обширной области,<br />

находящейся в его средней части, инфракрасное излучение обнаружено не было.<br />

Это явление объяснено наличием небесного тела большой массы, притягивающего<br />

движущиеся в космическом пространстве тела и частицы, то есть черной дыры.<br />

Примеры, подтверждающие как крупномасштабные внегалактические<br />

сжатия, так и менее масштабные, но столь же впечатляющие<br />

воображение внутригалактические сжатия можно было бы продолжить,<br />

но я укажу лишь еще на один. В 1984 г. астрономы обратили внимание на<br />

гигантское звездное скопление, находящееся на расстоянии 300 миллионов<br />

световых лет от Земли, которое излучает столько же энергии, сколько два<br />

триллиона Солнц вместе взятых. Однако с Земли его можно заметить лишь<br />

в очень мощный телескоп, поскольку 99% излучения приходится на невидимую<br />

инфракрасную часть спектра. Это тепловое излучение в 100 раз более<br />

55


интенсивно, чем у нашей Галактики. Американские ученые, обнаружившие<br />

это скопление, считают, что в его центральной части, видимо, находится<br />

“исключительно мощный источник теплового излучения”, который<br />

нагревает окружающее газово-пылевое облако. Возникновение таких<br />

инфракрасных галактик возможно при столкновении двух или более звездных<br />

скоплений, в результате чего образуется множество новых солнц.<br />

Таким образом, на общем фоне разбегающихся друг от друга<br />

с огромной скоростью галактик отмечается столкновение<br />

некоторых из них, указывающее на явление синхронного сжатия в<br />

Метагалактике.<br />

56<br />

Новые факты<br />

Первый факт. Более десяти лет назад независимые астрономы<br />

обнаружили, что последние 5 млрд. лет наша Вселенная расширяется причем<br />

с ускорением. Источником такой “космологической антигравитации” является<br />

новая форма материи, называемая “темной энергией”, ассоциированной с<br />

вакуумом. Для ускоренного расширения Вселенной считают Лоренс Кросс<br />

(Lawrence M. Krauss) и Роберт Шеррер (Robert I. Scherrer) необходимо, чтобы<br />

пустое пространство содержало по крайней мере в три раза больше энергии,<br />

чем все наблюдаемые космические структуры и объекты: галактики, скопления<br />

и сверхскопления галактик. Между тем еще Альберт Энштейн в 1917 году ввел<br />

в рассмотрение такую специальную форму материи, чтобы сохранить<br />

статичность Вселенной. Он назвал ее “космологической постоянной”, то есть<br />

это то, что называют ныне “темной энергией”.<br />

С космологом Гленом Штаркманом (Glen Starkman) Лорен Кросс<br />

исследовал причастность феномена жизни к этой экзотической материи и сделал<br />

вывод о том, что присутствие космологической постоянной может привести к<br />

образованию фиксированного “горизонта событий” – воображаемой сферы, вне<br />

которой ни материя, ни излучение никогда не достигнут наблюдателя. В такой<br />

модели Вселенная становится чем-то наподобие “внешней черной дыры”, когда<br />

материя и излучение оказываются запертыми вне горизонта событий, а не внутри<br />

него. Это рассуждение приводит к выводу о том, что Вселенная содержит<br />

конечное количество информации, и ее передача (следовательно, и зарождение и<br />

развитие жизни) не может продолжаться вечно. Задолго до того, как указанный<br />

информационный предел станет критическим, вся материя и излучение расши<br />

– ряющейся Вселенной окажутся за горизонтом событий. Этот процесс был<br />

изучен в работах Абрахама Лоеба (Abraham Loeb) и Кентаро Нагамине (Kentaro<br />

Nagamine), ученых университета Гарварда, которые обнаружили, что наша так<br />

называемая “Местная группа” галактик (включающая в себя нашу Галактику,<br />

галактику Туманность Андромеды и несколько карликовых галактик –<br />

спутников), вольется в единое сверхскопление звезд. Все другие галактики<br />

исчезнут из поля зрения наблюдателя. Этот процесс займет 100 миллиардов лет<br />

и тогда преемником Млечного пути (нашей галактики) станет шарообразная<br />

гигантская галактика [13].


Иными словами, это открытие является еще одним доказательством<br />

правильности моей концепции о расположении нашей Галактики в<br />

сжимающейся части Вселенной, а наличие гравитации (притяжения) и<br />

антигравитации (отталкивания) еще более подкрепляет концепцию.<br />

Второй факт. Как известно, Метагалактика – часть Вселенной,<br />

доступная современным астрономическим методам исследований, содержит<br />

несколько миллиардов галактик – звездных систем, в которых звезды связаны<br />

друг с другом силами гравитации.<br />

Космическому телескопу, названному в честь Эдвина Хаббла (Edwin<br />

Hubble), удалось “пересчитать” количество звезд в нашей Галактике<br />

(Млечном Пути) и оказалось, что в ней свыше 200 млрд. звезд, то есть<br />

вдвое больше, чем считалось доныне [9].<br />

Таким образом, это открытие еще более подкрепляет концепцию автора<br />

о синхронном с расширением сжатии Вселенной в границах Млечного пути [7].<br />

Третий факт. В этом же контексте находится и другой факт: астрономы<br />

обнаружили 9 ранее неизвестных Галактик в ранней Вселенной с возрастом в<br />

11 млрд. лет, то есть в момент, когда возраст Вселенной не превышал 3 млрд.<br />

лет. Каждая из галактик имеет массу в 200 млрд. раз превышающую массу<br />

Солнца, но при этом длина галактик не превышает 5 000 световых лет. Для<br />

сравнения масса Млечного Пути в 3 млн. раз превышает массу Солнца, но его<br />

длина составляет целых 100 000 световых лет.<br />

В каждой из этих “компактных” галактик находится звезда в десятки раз<br />

больше, чем в современных галактиках, при этом они в 20-30 раз меньше.<br />

“Для нас увидеть галактики столь компактных размеров на таком<br />

расстоянии было удивительно. В данном регионе раньше не было<br />

зафиксировано таких массивных объектов. …Исходя из современных<br />

физических данных, которые регулируют нынешние галактики, объекты,<br />

расположенные на расстоянии 11 млрд. световых лет должны были бы быть раз<br />

в 5 больше” – говорит Питер Ван Доккуи, автор исследования и астроном из<br />

Йельского Университета в штате Коннектикут (США).<br />

По оценкам ученых возраст звезд в этих галактиках также совсем невелик<br />

– от 500 млн. до 1 млрд. лет. Основываясь на массе галактик, исследователи<br />

также обнаружили, что звезды в них вращаются вокруг центра со скоростью<br />

400-500 км/сек, что в два раза быстрее нынешних звезд.<br />

Ни одна из современных галактик в ближайшей нам Вселенной не<br />

обладает столь малыми размерами. Однако сегодня у специалистов нет ответа<br />

на вопрос почему обладая столь небольшими размерами, концентрация<br />

вещества в них достигала таких масштабов. На мой взгляд, ответ на эту<br />

“загадку” лежит на поверхности и объясняется тем, что открытые ранние,<br />

компактные галактики располагаются в сжимающейся части<br />

Вселенной, как и наша Галактика – Млечный Путь, но с разницей в<br />

несколько миллиардов лет, доказывая факт синхронного<br />

расширения и сжатия Вселенной почти на всем временном<br />

интервале своей эволюции.<br />

57


Четвертый факт. В качестве бесспорного наличия явления сжатия в<br />

концепции синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной двадцать лет<br />

назад автор указывал на столкновение галактик. За истекшие два десятилетия<br />

получены на этот счет поражающие воображение факты таких явлений во<br />

Вселенной.<br />

Так, Европейская космическая рентгеновская обсерватория “ХММ Newton”<br />

зафиксировала во Вселенной взрыв, равного которому еще никому не удавалось<br />

наблюдать. Американское космическое агентство заявило по поводу открытия<br />

европейцев, что взрыв такой мощности произошел в результате столкновения<br />

двух групп галактик, в которых были миллиарды звезд. Ученые сравнивают<br />

масштабы космической катастрофы с “Большим взрывом” в результате которого,<br />

как полагает большинство исследователей, образовалась Вселенная (2004 г.).<br />

Вслед за этим вселенским событием астрономы при помощи телескопа<br />

“Спитцер” обнаружили четыре большие галактики, сливающиеся в одну<br />

гигантскую, которая по масштабам будет примерно в десять раз больше<br />

Млечного пути. Это самое крупное слияние Галактик из когда-либо<br />

наблюдающихся, как сообщалось в пресс-релизе Гарвард-Смитсоновского<br />

астрофизического центра (2007 г.).<br />

Слияние одной большой галактики с несколькими малыми неоднократно<br />

наблюдались и хорошо описаны астрономами. Известны также случаи слияния<br />

двух одинаковых по размеру галактик, однако объединение сразу четырех<br />

галактик (три имеют примерно тот же размер, что и Млечный Путь, одна в три<br />

раза больше) еще ни разу не было зафиксировано.<br />

Описываемое скопление галактик известно астрономам под номером CL<br />

0958+4702 и удалено от нас на пять миллиардов световых лет, так что<br />

фактически слияние давно произошло и, как это часто бывает в подобных<br />

исследованиях, ученые наблюдают за событиями прошлого.<br />

В инфракрасном спектре был обнаружен необычно большой шлейф света,<br />

в который входили четыре эллиптические галактики.<br />

Дальнейшие исследования при помощи “Спитцера” и других телескопов<br />

позволили установить, что остальную часть света составляют миллиарды звезд<br />

“выкинутых” из галактик при столкновении. В дальнейшем, как считают<br />

астрономы, половина этих звезд будет втянута в новую галактику и она станет<br />

одной из самых крупных галактик во Вселенной.<br />

И, наконец, еще более впечатляющие данные, свидетельствующие о<br />

столкновениях галактик, получены в результате фотосъемок с телескопа Hubble.<br />

Научно-популярное издание Spaсe опубликовало подборку из 59 новых<br />

фотоснимков, на которых запечатлены завораживающие столкновения галактик<br />

(апрель 2008 г.).<br />

Благодаря съемкам Hubble выяснилось, что столкновения галактик – более<br />

распространенное явление, чем считалось раньше. При этом, в прошлом, когда<br />

Вселенная была меньше по масштабам они случались чаще, чем теперь, так как<br />

галактики были ближе друг к другу, значит вероятность столкновений была выше.<br />

Даже во внутренней структуре изолированных, на первый взгляд,<br />

58


галактик, можно обнаружить признаки былых столкновений. В нашей<br />

собственной галактике Млечный путь астрономы обнаружили “обломки”<br />

более мелких галактик, с которыми они сталкивались в прошлом и которые<br />

она поглотила. А в настоящее время она “заглатывает” карликовую<br />

галактику Стрельца.<br />

Хотя сталкивающиеся галактики приближаются друг к другу со скоростью<br />

сотен километров в час этот процесс занимает сотни миллионов лет. На снимках,<br />

сделанных Hubble, галактики изображены на разных стадиях столкновений.<br />

Общая теория происхождения и эволюции Вселенной<br />

Высшим проявлением человеческого<br />

гения является то, что человек<br />

может понять и объяснить, но не в<br />

силах вообразить.<br />

Л.Ландау<br />

Признание в зарождении, рождении и длительной эволюции Вселенной<br />

и расширения (антигравитации, отталкивания) и сжатия (гравитации,<br />

притяжения) отвечает на множество вопросов, возникающих в связи с<br />

получением новых фактов, и их осмысления, а также позволяет открыть<br />

фундаментальные следствия, вытекающие из концепции. При этом возникает<br />

вопрос: в какой диалектической взаимосвязи и взаимообусловленности<br />

проявляются силы расширения и сжатия, приводящие к формированию<br />

отдельных галактик, скоплений галактик, их сверхскоплений и, в конечном<br />

итоге Вселенной в современном виде и в дальнейшей ее эволюции.<br />

Кроме того, возникает еще один вопрос: ограничиваются ли процессы,<br />

происходящие в эволюции Вселенной комбинацией расширения и сжатия,<br />

следующей из моей концепции или простого расширения, как это следует из<br />

теории расширяющейся Вселенной А.Эйнштейна, А.Фридмана, Э.Хаббла.<br />

Для ответа на эти вопросы обратимся к математической логике, как это<br />

было уже однажды сделано автором при создании “Общей теории образования<br />

складчатых и разрывных дислокаций в земной коре”, что позволило разрешить<br />

150 – летний бескомпромиссный спор в Науках о Земле между “фиксистами”<br />

(вертикалистами) и “мобилистами” (горизонталистами) о роли тектонических<br />

движений в формировании лика Земли и открыть новые закономерности в<br />

геотектонике и сейсмологии (О.А.Одеков, 1965-68 г.г., 1979-81 г.г.).<br />

В математической логике признается возможной существование пяти<br />

типов соотношения в каждой паре, состоящей в нашем случае из понятий<br />

С и Р, которые соответствуют сжатию и расширению и тогда соотношения<br />

между сжатием (С) и расширением (Р) выразятся следующим образом.<br />

1. Первое понятие (С) существует независимо от второго (Р), оба понятия<br />

несовместимы: С ≡ Р.<br />

2. Первое понятие (С) тождественно совпадает со вторым (Р), то есть оба<br />

59


понятия в равной мере справедливы по отношению к одним и тем же участкам<br />

(объектам). Запись этого соотношения: С ≡ Р.<br />

3. Первое понятие (С) шире, чем второе (Р), то есть первое понятие<br />

относится к большему числу участков (объектов). Запись того, что С включает<br />

в себя (Р): С Р.<br />

4. Первое понятие (С) уже, чем второе (Р), соответственно первое<br />

распространяется на меньшее число участков (объектов). Запись того, что С<br />

включено в Р: С Р.<br />

5. Первое понятие (С) и второе (Р) лишь частично перекрываются одно<br />

другим, поэтому есть участки (объекты), на которых справедливо только первое<br />

понятие; есть участки, где оба понятия верны, и, наконец, существуют участки,<br />

для которых справедливо только второе понятие. Это так называемое<br />

перекрещивание понятий: С Р.<br />

Эти понятия могут быть исходными посылками для Общей теории<br />

происхождения и эволюции Вселенной. При этом необходимо помнить, что<br />

всякая общая теория, являясь синтезом частных теорий и включая их в себя, не<br />

должна вступать с ними в противоречие. В свою очередь, всякая частная теория,<br />

не претендуя на общий характер, должна укладываться в рамки общей теории,<br />

составляя как бы необходимый элемент в общем здании.<br />

Итак, в приложении к Общей теории происхождения и эволюции<br />

Вселенной можно обосновать модели формирования объектов Вселенной и ее<br />

самой в целом действием сил сжатия (гравитации) и расширения<br />

(антигравитации). При этом можно выделить шесть самостоятельных<br />

возможных механизмов формирования в процессах происхождения и развития<br />

Вселенной, существование которых доказывается автором на основе<br />

современной изученности Вселенной в целом и ее объектов* ) .<br />

1. Объекты, образованные силами сжатия (гравитации).<br />

2. Объекты, образованные силами расширения (антигравитации).<br />

3. Объекты, образованные тождественным действием сил сжатия и<br />

расширения.<br />

4. Объекты, образованные преобладающе сжимающими силами в<br />

сочетании с расширяющимися.<br />

5. Объекты, образованные преобладающе расширяющими силами в<br />

сочетании с сжимающимися.<br />

6. Объекты, образованные сложной комбинацией сил сжатия<br />

(гравитации) и расширения (антигравитации).<br />

Таким образом, в составе единой синтезированной Общей теории<br />

сформулировалось три частные теории в эволюции Вселенной,<br />

отображающие три явления.<br />

П е р в а я – Теория сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков).<br />

В т о р а я – Теория расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн,<br />

А.Фридман, Э.Хаббл; 1922 г.).<br />

* ) Под понятием “объекты” имеются в виду в каждом конкретном случае галактики, скопления<br />

галактик, их сверхскопления…и Вселенная в целом<br />

60


Т р е т ь я – Теория синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />

Вселенной (О.А.Одеков, 1990 г.).<br />

Теперь обратимся к последовательной идентификации положений Общей<br />

теории происхождения и эволюции Вселенной через сформулированные выше<br />

частные теории с процессами, происходящими во Вселенной.<br />

Вопрос о том, что было до возникновения современной Вселенной, то<br />

есть до Большого взрыва, тайна за семью печатями и не обсуждается учеными.<br />

По поводу Вселенной до Большого взрыва, то есть первозданной Вселенной,<br />

как я предлагаю ее называть, известный американский астрофизик, профессор<br />

Калифорнийского университета в Беркли Джозеф Силк говорит: – “Мы не<br />

исключаем возможности предшествующей фазы Вселенной, но по-существу<br />

ничего сказать о ней не можем”.<br />

Как известно из Общей теории относительности А.Эйнштейна (1916),<br />

Пространство, Время и Тяготение вне Вселенной не существует. Следовательно,<br />

если есть Вселенная, то имеется и материя. В какой среде и в какой форме<br />

пребывала материя в первозданной Вселенной вряд-ли мы узнаем когда-либо,<br />

но это не имеет принципиального значения как для Общей теории<br />

происхождения и эволюции Вселенной, так и тем более для одной из ее<br />

частных теорий, описывающих процессы в первозданной Вселенной – Теории<br />

сжимающейся Вселенной.<br />

Материя в первозданной Вселенной могла быть однородной,<br />

неоднородной или однородно – неоднородной,<br />

хаотической или ф рактальной…. При этом в любом из этих или<br />

других вариантов главнейшим и неоспоримым событием в сценарии развития<br />

первозданной Вселенной являлось перманентное центростремительное<br />

движение всей ее материи в одну точку, приведшее к сжатию материи в<br />

суперкомпактный объект (рис. 2А).<br />

Для реализации сценария сжатия первозданной Вселенной необходимо<br />

допустить наличие в ней некоей “физически активной неоднородности”<br />

(ФАН), каковой может быть супермассивная “черная дыра”, которая и<br />

притянула к себе и в себя всю огромную вселенскую массу материи, сжав ее до<br />

неимоверной плотности – до размеров сингулярности (рис. 2В).<br />

Неоспоримым доказательством участия черной дыры в сценарии<br />

первозданной Вселенной и ее роли в возникновении сингулярности,<br />

завершившей заключительный акт эволюции Вселенной перед Большим<br />

взрывом, является отсутствие черных дыр в р анней современной Вселенной.<br />

Еще более убедительным аргументом в пользу этого сценария служит<br />

заключение, сделанное американскими учеными, связанное с открытием в<br />

современной Вселенной сверхмассивной черной дыры в центре галактики NGC<br />

4051. По их мнению, раскаленный газ, ускользавший из гравитационных<br />

“объятий”, таких сверхмассивных образований, мог стать одним из источников<br />

тяжелых химических элементов, необходимых для возникновения жизни.<br />

После Большого взрыва, давшего начало нашей современной Вселенной,<br />

в ней на начальных этапах присутствовали только водород и гелий. Более<br />

61


тяжелые химические элементы предстояло “сварить” в недрах первых звезд, а<br />

затем рассеять по просторам Вселенной, чтобы они попали в звезды<br />

следующего поколения и их планеты. Именно черные дыры могли помочь<br />

“разбросать” эти элементы на огромные даже по космическим меркам<br />

расстояния. По полученным оценкам, вещество улетало со скоростью свыше<br />

6 млн. км/час. За тысячи лет оно могло преодолеть колоссальные расстояния и<br />

в конечном итоге стать составной частью космических облаков газа или пыли,<br />

из которых формировались новые звезды и планеты и помочь возникновению<br />

жизни. (Интернет – сайт “Известия науки”, 2007 г.).<br />

Таким образом, в сценарии первозданной Вселенной реализовался один<br />

из механизмов ее развития, соответствующий частной теории<br />

сжимающейся Вселенной (О.А. Одеков).<br />

Далее реальная первозданная Вселенная, превратившаяся в<br />

сингулярность, по-существу, становится зародышем (предлагаемый мной<br />

термин) современной Вселенной.<br />

Существование сингулярности в прошлом современной Вселенной было<br />

неизбежно, что стало очевидным благодаря важной теореме, доказанной<br />

английскими теоретиками Стивеном Хоукингом и Роджером Пенроузом<br />

(Д.Силк, 1982).<br />

Современная Вселенная (по англ. – Universe; Unity), по единодушному<br />

признанию астрономов, возникла около 13,7 млрд. лет назад внезапно в результате<br />

Большого взрыва – чудовищного катаклизма, когда температура и давление<br />

значительно превосходили их предельные значения, наблюдаемые во Вселенной<br />

в наши дни. В мгновение пространство заполнилось материей необычных форм,<br />

управляемых силами, которые с того времени остались навсегда подавленными.<br />

62


Именно тот первоначальный краткий миг бытия ознаменовался господством<br />

суперсилы. Большой взрыв рассматривается учеными как событие, в результате<br />

которого возникло и само пространство. Другими словами, Большой взрыв не есть<br />

событие, которое произошло во Вселенной; это было само рождение Вселенной,<br />

целиком и буквально из ничего (П.Девис, 1989).<br />

И именно с этого момента началось перманентное расширение<br />

Вселенной, предсказанное и обоснованное работами советского физика и<br />

математика А.Фридмана, подтвержденное наблюдениями американского<br />

астронома Э.Хаббла и окончательно доказанное открытием реликтового<br />

теплового излучения от Большого взрыва, произошедшего 13,7 млрд. лет назад,<br />

ознаменовавшего рождение нашей современной Вселенной.<br />

Не вдаваясь в тонкости дальнейшего, после Большого взрыва сценария<br />

эволюции Вселенной перейдем к рассмотрению явления чистого расширения,<br />

отражающего соответствующую ей частную теорию расширяющейся<br />

Вселенной.<br />

В нулевой момент времени Вселенная возникла из сингулярности и уже с<br />

первых секунд началось ее расширение. Через 3 минуты после Большого взрыва<br />

температура Вселенной понизилась до 10 9 К, что в тысячу раз меньше (10 12 К),<br />

чем она была в течение первой миллионной доли секунды ее рождения. Спустя<br />

примерно еще минуту почти все вещество Вселенной состояло из ядер водорода<br />

и гелия, находившихся приблизительно в той же количественной пропорции,<br />

какую мы наблюдаем сегодня. Начиная с этого момента расширение первичного<br />

огненного шара происходило без существенных изменений до тех пор пока через<br />

700 000 лет электроны и протоны не соединились в нейтральные атомы водорода,<br />

тогда Вселенная стала прозрачной для электромагнитного излучения – возникло<br />

то, что сейчас наблюдают как реликтовое фоновое излучение (И.Николсон, 1983).<br />

Таким образом можно констатировать, что в сценарии ранней<br />

эволюции современной Вселенной в целом (от первых секунд и в течение<br />

примерно 700 000 лет) реализовался как раз тот самый механизм развития,<br />

который следует из Теории р асширяющейся Вселенной А.Эйнштейна,<br />

А.Фридмана, Э.Хаббла и соответствующий частной составляющей Общей<br />

теории происхождения и эволюции Вселенной (Рис. 2С).<br />

С временного рубежа после 700 000 лет современная Вселенная в<br />

целом, перестав просто расширяться, вступила в перманентную стадию<br />

дуалистической эволюции – расширения и сжатия.<br />

Как отмечает И.Николсон (1983), по прошествии 700 000 лет: – “После<br />

того как вещество стало прозрачным для электромагнитного излучения в<br />

действие вступило тяготение: оно начало преобладать над всеми другими<br />

взаимодействиями между массами практически нейтрального вещества,<br />

составляющего основную часть материи Вселенной. Тяготение создало<br />

галактики, скопления, звезды и планеты…” (выделено мною – О.А.О.).<br />

При этом особый интерес для ученых представляет временной интервал<br />

возраста ранней Вселенной от 700 000 до почти 2 млрд. лет, когда по их<br />

общему признанию, должно было произойти и действительно произошло<br />

63


многое, в том числе сформировались галактики, что по мнению И.Николсона<br />

(1983), предшествовало формированию скоплений и их сверхскоплений, а не<br />

наоборот, как полагают некоторые астрономы.<br />

Очевидно, на этом втором временном интервале (0,7 млн. – около<br />

2 млрд. лет) расширение Вселенной оставалась еще достаточно высоким,<br />

поэтому именно на данный этап попадает один из механизмов, когда ее<br />

расширение преобладало над сжатием, что соответствует формуле Р С<br />

или преобладающе расширяющейся в сочетании с сжимающейся эволюцией<br />

Вселенной в целом.<br />

Это заключение подтверждается также достаточно убедительным фактом:<br />

открытием самой далекой от нас галактики – квазара, наблюдаемый свет от<br />

которого был испущен, когда возраст Вселенной составлял 1,3 млрд. лет (газета<br />

“Советская Россия”, 1 августа 1986 г.). Поскольку квазары, будучи необычайно<br />

массивными плотными объектами Вселенной, с наличием в их центрах черных<br />

дыр, формируются под превалирующим воздействием сжатия над<br />

расширением, можно считать, что этот квазар стал одним из первых, если не<br />

первым, объектом Вселенной на этапе преобладания расширения над сжатием,<br />

ознаменовав собой факт дуалистического этапа эволюции Вселенной в целом.<br />

Третий этап эволюции современной Вселенной в целом начавшись<br />

почти с 2 млрд. лет продолжался в течение, примерно 6,7 млрд. лет до того<br />

временного рубежа, который отделяется от нас на 5 млрд. лет, когда Вселенная<br />

ускорила свое расширение. Третий этап отмечается преобладающе<br />

сжимающейся в сочетании с расширяющейся эволюцией Вселенной в<br />

целом, отвечая формуле С Р.<br />

И, наконец, четвертый этап эволюции современной Вселенной в<br />

целом, начавшись 5 млрд. лет назад с ускорения процесса ее расширения,<br />

ознаменовал собой новый этап синхронного преобладающего расширения в<br />

сочетании со сжатием, что соответствует формуле Р С.<br />

Теперь перейдем к идентификации крупномасштабных структур<br />

Вселенной в приложении к выделенным мною четырем комбинациям сил<br />

расширения (антигравитации) и сжатия (гравитации).<br />

По понятным причинам наиболее изученным объектом Вселенной<br />

является наша Галактика – Млечный путь и Местное скопление галактик, в<br />

которую она входит. Поскольку, по-существу частная теория синхронно<br />

расширяющейся и сжимающейся Вселенной сформулирована автором<br />

(О.А.Одеков, 1990) на этих объектах, поэтому остается лишь констатировать,<br />

что аргументы и новые факты, приведенные в первых двух разделах настоящей<br />

статьи неоспоримо доказывают, что Местное скопление галактик с входящей<br />

в ее состав нашей галактикой Млечный путь располагаются в<br />

преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся частью<br />

Вселенной, соответствуя формуле С Р.<br />

Идентификацию этой крупномасштабной структуры с одним из четырех<br />

механизмов совместно действующих сил сжатия и расширения трудно<br />

переоценить, поскольку Местное скопление галактик вместе с Нашей<br />

64


галактикой, относится к типу спиральных, что составляет половину от общего<br />

числа галактик Вселенной.<br />

Кстати говоря, заслуга классификации галактик по форме на спиральные<br />

(50%), эллиптические (25%), сферические или линзовидные (20%) и<br />

неправильные (5%) принадлежит Э.Хабблу. При этом 95% галактик,<br />

включающих спиральные, эллиптические, сферические (линзовидные), имеют<br />

правильную симметричную форму и лишь 5% относятся к неправильным.<br />

Известный астрофизик Вальтер Бааде по этому поводу написал: –<br />

“Система Хаббла настолько эффективна, что число исключений<br />

неправдоподобно мало”. Даже в числе неправильных (5%) лишь у 3% галактик<br />

не удалось обнаружить какую-либо структуру.<br />

Две другие группы галактик и их скоплений из числа правильных<br />

симметричных – эллиптические и сферические (или линзовидные) –<br />

сформировались, очевидно, тождественным действием сил сжатия и<br />

расширения, отвечая формуле С ≡ Р.<br />

И, наконец, в образовании неправильных (5%) по форме галактик<br />

и их скоплений сыграла главенствующую роль сложная комбинация<br />

совместно действующих сил сжатия и расширения, соответствующая<br />

формуле С Р.<br />

Итак, как видно из Общей теории происхождения и эволюции<br />

Вселенной, современная Вселенная в целом развивалась<br />

– от чистого расширения (в течение 700 000 лет);<br />

– через преобладающее расширение в сочетании со сжатием в<br />

интервале 0,7 млн. – около 2 млрд. лет;<br />

– к преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся в<br />

интервале с почти 2 млрд. до примерно 8,7 млрд. лет;<br />

– и далее к преобладающе расширяющейся в сочетании со<br />

сжимающейся Вселенной в последующие 5 млрд. лет, когда началось<br />

ускорение ее расширения.<br />

При этом крупномасштабные объекты в составе Вселенной после<br />

700 000 – летнего рубежа уже в течение около 2 млрд. лет, когда произошло их<br />

формирование и доныне развивались в режиме:<br />

– преобладающе сжимающихся сил в сочетании с расширяющимися<br />

(спиралевидные галактики);<br />

– или тождественно действующих сил расширения и сжатия<br />

(эллиптические и сферические галактики);<br />

– либо сложной комбинации сил расширения и сжатия (неправильные<br />

галактики).<br />

Отмеченное же астрономами ускорение расширения Вселенной в<br />

целом, начиная с 5 млрд. лет назад, свидетельствуя о тенденции<br />

преобладания расширения над ее сжатием, поэтому проблемой наблюдательных<br />

и аналитических исследований ученых является установление временной<br />

границы, когда могут смениться знаки этих процессов и Вселенная в целом<br />

вступит в другую фазу своей эволюции, что не станет помехой проявлениям<br />

65


иных своеобразных процессов в крупномасштабных (галактики, скопления<br />

галактик и их сверхскопления) и мелкомасштабных (звезды, планеты и т.д.) ее<br />

объектах и структурах.<br />

Вместе с тем общими как для Вселенной в целом, так и для ее<br />

крупномасштабных объектов несомненно будут сохраняться процессы<br />

сочетания сил расширения и сжатия, то есть дуалистический механизм<br />

эволюции.<br />

В галактических формах (спиральные, эллиптические, сферические и<br />

неправильные) современной Вселенной ученые в последние годы пытались<br />

найти последовательность возникновения и трансформации их из одних форм<br />

в другие, но основываясь при этом на концепции расширяющейся Вселенной.<br />

Однако эти попытки не увенчались успехом, поскольку возникли необъяснимые<br />

противоречия, вызванные необходимостью подразделять галактики на<br />

старые и молодые (между тем как они возникли одновременно);<br />

– а также невозможностью объяснить почему у “очень старых”<br />

неправильных галактик обнаружено наибольшее количество газов, иногда до<br />

трети от массы самого объекта:<br />

– и, наконец, почему у “старого” объекта есть еще вещество, из<br />

которого могут образовываться звезды?<br />

Все эти вопросы и противоречия полностью снимает созданная<br />

автором Общая теория происхождения и эволюции Вселенной.<br />

Итак, как отмечалось выше, по единодушному убеждению ученых, все<br />

галактики сформировались одновременно в интервале времени после<br />

начала Большого взрыва 0,7 млн. – около 2 млрд. лет. На начальном этапе<br />

данного временного интервала, очевидно, во Вселенной проявлялись сложные<br />

комбинации сил расширения и сжатия, поэтому галактики имели<br />

неправильную форму. В последующем из этого хаоса неправильных<br />

галактик сформировался тот наблюдаемый ныне п орядок – из спиральных,<br />

эллиптических и сферических галактик. При этом модель трансформации<br />

галактик из одних форм в другие выглядит следующим образом:<br />

неправильные → спиральные → эллиптические → сферические.<br />

Эта последовательная цепочка трансформации галактик снимает неясные<br />

вопросы: почему у неправильных галактик обнаружено наибольшее количество<br />

газов и почему у них есть еще вещество, из которого могут образовываться<br />

звезды? Ответ очевиден: неправильные галактики – это реликт начального,<br />

после этапа чистого расширения хаоса, существовавшего в современной<br />

Вселенной, из которого возникла наблюдаемая нами гармония.<br />

Косвенным, если не сказать больше, подтверждением приведенной выше<br />

цепочке причинно – следственных трансформаций галактик служит и<br />

предложенная Э.Хабблом схема. Она имеет вид “камертона”: на “рукоятке”<br />

ее изображены эллиптические галактики, на двух ответвлениях – спиральные<br />

галактики. В том месте, где ответвления соединяются с рукояткой находится<br />

чечевицеобразная галактика, обладающая некоторыми особенностями<br />

спиральных и эллиптических галактик. Из этой схемы также следует, что<br />

66


спиральные галактики в своем развитии трансформируются в<br />

эллиптические.<br />

Очевидно, что эта схема нуждается в дополнении недостающих звеньев из<br />

неправильных и сферических галактик. При этом неправильные галактики<br />

закономерно ложатся между двух ответвлений “камертона”, на которых размещены<br />

спиральные галактики, а сферические галактики укладываются в основание<br />

“рукоятки” “камертона Хаббла”, придавая схеме полную завершенность.<br />

Выводы:<br />

1. Впервые создана Общая теория происхождения и эволюции<br />

Вселенной, основанная на фактологических данных, полученных к настоящему<br />

времени, в которой получили научное обоснование механизмы формирования<br />

первозданной Вселенной, сингулярности, Большого взрыва и современной<br />

Вселенной в целом, а также крупномасштабных ее объектов.<br />

2. В Общей теории происхождения и эволюции Вселенной доказано,<br />

что сжатие (гравитация, притяжение) и расширение (антигравитация,<br />

отталкивание) являются главными физическими причинами механизма<br />

формирования Вселенной в целом, а также крупномасштабных и<br />

мелкомасштабных ее объектов и структур.<br />

3. В составе Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

обосновано наличие трех частных теорий:<br />

– Расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн, А.Фридман, Э.Хаббл; (1922);<br />

– Сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков; 2008);<br />

– Синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной<br />

(О.А.Одеков; 1990).<br />

4. Положения Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

применимы и к мелкомасштабным структурам Вселенной (звезды, планеты и<br />

др.), причем одно из приложений, отвечающее частной теории, опубликовано<br />

под названием “Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Земля” в<br />

монографии автора (7, стр. 183-190).<br />

Научно-исследовательский<br />

геолого-разведочный институт<br />

ГК “Туркменгеология”<br />

Принято 19 января 2009 г.<br />

ЛИТЕРАТУРА<br />

1. Одеков О.А. О природе “вторичных” складок Юго-Западного Туркменистана.<br />

Ж. Нефтяная и газовая промышленность Средней Азии. Выпуск 1, 1965.<br />

2. Одеков О.А. Новый генетический тип складки. Известия АН ТССР, серия ФТХ и<br />

ГН, №3, 1969.<br />

3. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />

тектонических движений в земной коре (научное открытие). Приоритетная справка<br />

Госкомизобретений, 1978.<br />

4. Одеков О.А. Общая теория образования складчатых и разрывных дислокаций в<br />

земной коре. Известия АН ТССР, серия ФТХ и ГН, №2, 1979.<br />

67


5. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />

тектонических движений в земной коре (обнаружение, исследование и<br />

приложения). Ашхабад: “Ылым”, 1981.<br />

6. Одеков О.А. Землетрясения. Москва: Изд. “Знание”, 1988/11.<br />

7. Одеков О.А. Земли неровное дыханье. Ашхабад: “Туркменистан”. 1990.<br />

8. Одеков О.А. Биобиблиография. Ашхабад: “Ылым”, 2005.<br />

9. Галактики. Интернет. Gonov.net, Vseprogolub.net Website Astroera. 2008.<br />

10. Девис П. Случайная Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1985.<br />

11. Девис П. Суперсила. Поиск единой силы природы. Москва: Изд. “Мир”, 1989.<br />

12. Кауфман У. Космические рубежи теории относительности. Москва: Изд.<br />

“Мысль”, 1984.<br />

13. Кросс Л. и Шеррер. Наступит ли конец космологии? Ускоряющаяся Вселенная<br />

уничтожает следы собственного прошлого.<br />

14. Крупномасштабная структура Вселенной. Сб. под редакцией Лонгейра Л. и<br />

Эйнасто Я. Москва: Изд. “Мир”, 1981.<br />

15. Николсон Л. Тяготение, черные дыры и Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1983.<br />

16. Пригожин И. и Стенгерс И. Порядок из хаоса. Новый диалог человека с<br />

природой. Москва: Изд. “Прогресс”, 1986.<br />

17. Силк Дж. Большой взрыв. Рождение и эволюция Вселенной. Москва: Изд.<br />

“Мир”, 1982.<br />

Ö.A.Ödekow<br />

ÄLEMIŇ EMELE GELŞINIŇ <strong>WE</strong> EWOLÝUSIÝASYNYŇ<br />

UMUMY TAGLYMATY<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň dogrulygyna awtor<br />

sinhron ýagdaýda giňelýän we gysylýan älem baradaky garaýşyny esaslandyrmanyň üsti bilen<br />

geldi. Ol bolsa öz gezeginde Ýeriň özünde hem onuň daşynda giňemegiň we gysylmagyň<br />

bardygyna şaýatlyk edýän delillere we ýeriň kosmiki jisim hökmünde ewolýusiýasynda<br />

tektogenez prosesleriň öwrenilişine daýanýar (1965-1990). Älemiň emele gelmeginde,<br />

döremeginde we uzak wagtlaýyn ewolýusiýasynda giňelmäniň (antigrawitasiýanyň, itişmäniň)<br />

we gysylmanyň (grawitasiýanyň, çekişmäniň) barlygynyň ykrar edilmegi täze delilleriň<br />

alynmagy we olara akyl ýetirilmegi bilen baglanyşykly döreýän soraglara jogap bermäge, şeýle<br />

hem bu garaýşyň netijesinde düýpli netijelere gelmäge mümkinçilik berýär.<br />

Älemiň ilkibaşda emele gelmesinde gysylýan Älem baradaky hususy taglymata laýyk<br />

gelýän ösüş mehanizmleriniň biri amala aşýar (Ö.Ödekow).<br />

Soňra bolsa singulýarlyga öwrülen Älem häzirki Älemiň düwünçegine (meniň teklip<br />

edýän adalgam) öwrülýär.<br />

Häzirki Älem umumylykda ösüşiň aşakdaky döwürlerini başdan geçirdi:<br />

– arassa görnüşde giňelmek (700000 ýyl);<br />

– gysylmaklyk bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (0,7 million –<br />

– 2milliard ýyl);<br />

– giňelmek bilen bir hatarda gysylmaklygyň artykmaçlyk etmegi (2 milliard ýyldan<br />

az – takmynan 8,7 milliard ýyla çenli);<br />

– mundan soňra gysylmak bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (soňky<br />

5 mlrd. ýyl). Bu döwürde giňemegiň tizlenmesi başlady.<br />

Şunlukda, Älemiň düzümindäki iri obýektler 700000 ýyllyk möhletden soň<br />

68


2mlrd ýyla ýakyn wagtyň içinde, ýagny olaryň emele gelmegi tamamlanýança we häzirki<br />

zamanda şeýle ösüşleri başdan geçiripdirler:<br />

– giňeýän güýçler bilen bilelikde gysylýan güýçleriň artykmaçlyk etmegi (Spiral<br />

görnüşli galaktikalar);<br />

– ýa-da deň hereket edýän, giňeýän we gysylýan güýçleriň täsiri (elliptiki we steriki<br />

galaktikalar);<br />

– ýa-da giňeme we gysylma güýçleriniň çylşyrymly kombinasiýasy (dogry däl<br />

galaktikalar).<br />

Şunda galaktikalaryň bir görnüşden başga bir görnüşe geçmegi şu görnüşde bolup<br />

geçýär:<br />

dogry däl → spiral görnüşli → elliptiki → sferiki.<br />

Geçişiň şu yzygiderli zynjyry düşnüksiz birnäçe soragy aradan aýyrýar: näme üçin<br />

dogry däl galaktikalarda gazlaryň iň köp möçberi hem-de entägem ýyldyz döreme<br />

mümkinçiligi bolan jisimler bar.<br />

Jogap aýdyňdyr: dogry däl galaktikalar häzirki Älemde bar bolan haosyň arassa<br />

giňelme döwrüniň galyndysydyr.Ondan soň bolsa biziň häzirki görýän sazlaşykly dünýämiz<br />

emele gelendir.<br />

Ilkinji gezek häzirki wagta çenli belli bolan delillere daýanýan Älemiň emele<br />

gelme we ewolýusion taglymaty esaslandyryldy.<br />

Onda ilkibaşda Älemiň emele gelmesiniň singuliýarlygynyň ägirt uly<br />

partlamasynyň, häzirkizaman Äleminiň we onuň iri obýektleriniň emele gelme<br />

mehanizmi ylmy taýdan esaslandyryldy.<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynda gysylma<br />

(grawitasiýa, çekilme) we giňelme (antigrawitasiýa, itekleşme) hadysalarynyň Älemiň we<br />

onuň iri hem ownuk obýektleriniň we strukturalarynyň emele gelme mehanizminiň esasy<br />

fiziki sebäpleridigi subut edildi.<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň düzüminde üç<br />

sany aýratyn taglymat esaslandyryldy:<br />

– giňeýän Älem taglymaty (Eýnşteýin, A. Tridman, E.Habbl; 1922);<br />

– gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 2008);<br />

– bir wagtda giňeýän we gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 1990).<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy nazaryýetiniň düzgünleri Älemiň<br />

kiçi möçberdäki strukturalary dogrusynda hem kabul ederliklidir. Hususy taglymatyň bölegi<br />

awtoryň monografiýasynda “Bir wagtda giňeýän we gysylýan Ýer” ady bilen çap edildi<br />

(7; 183-190 sah.).<br />

O.A.Odekov<br />

GENERAL THEORY OF ORIGIN AND EVOLUTION OF THE UNIVERSE<br />

The author created General theory of origin and evolution of the Universe (GTOEU)<br />

through explanation of the conception of the synchronously expanding and contracting<br />

Universe. In its turn the Universe was formulated on the basis of the study of the processes<br />

of tectogenesis in the evolution of the Earth as cosmic body and facts, which are indicative<br />

of presence of tensions and contractions both in the Earth and outside its limits (1965-1990).<br />

Admission of the origin, birth and long evolution of the Universe and expansion<br />

(antigravitation, repulsion) and contraction (gravitation, attraction) answers many questions,<br />

occurring in connection with acquisition of new facts and their perception, as well as<br />

enables to discover fundamental consequences following from conception.<br />

69


One of the mechanisms of the development of the Universe, appropriate to the<br />

particular theory of the contracting Universe was realized in the scenario of the primeval<br />

Universe. (O.A.Odekov)<br />

Then the real primeval Universe, transformed into singularity, substantially becomes<br />

embryo (the term suggested by me) of the modern Universe.<br />

Modern Universe was developing in whole<br />

– from pure expansion (during 700 000 years);<br />

– through prevalent expansion in combination with contraction in interval 0.7<br />

million – about 2 billion years;<br />

– to prevalently contracting in combination with expanding in interval from less<br />

2 billion till approximately 8.7 billion years;<br />

– and later to prevalently expanding in combination with contracting in the next<br />

5 billion years, when the acceleration of the expansion began.<br />

In this case when the large-scale objects formation occurred in the composition of<br />

the Universe after boundary of 700 000 years during approximately 2 billion years, they<br />

developed till nowadays in the regimen:<br />

– prevalently contractive force in the combination with expanding (helical<br />

galaxies);<br />

– or identically effective force of expansion and contraction (elliptical and<br />

spherical galaxies);<br />

– or complex combination of forces of expansion and contraction (irregular<br />

galaxies).<br />

In this case model of transformation of galaxies from one form into other forms can<br />

be shown in the following way:<br />

irregular → helical → elliptical → spherical<br />

This consecutive chain of transformation of galaxies withdraws unnecessary<br />

questions: why was the maximal quantity of gases discovered in irregular galaxies? Why<br />

do they have a substance, which is able to form stars? The answer is clear: irregular<br />

galaxies are the relict of initial, pure expansion of chaos after the stage; this chaos existed<br />

in the modern Universe with the help of which the observed harmony arose.<br />

It is the first time General theory of origin and evolution of the Universe is created,<br />

this theory is based on fact data, received at present time. Mechanisms of formation of the<br />

primeval Universe, singularity, Big Bang and in whole the modern Universe, as well as<br />

its large-scale objects acquired scientific explanation in this theory.<br />

It was proved in the General theory of origin and evolution of the Universe, that<br />

contraction (gravitation, attraction) and expansion (antigravitation, repulsion) are the main<br />

physical reasons of the mechanism of formation of the Universe in whole, as well as its<br />

large-scale and small-scale objects and structures.<br />

The presence of three particular theories is proved in the composition of General<br />

theory of origin and evolution of the Universe:<br />

– theory of the Expanding Universe (A.Einstein, A.Friedmann, E.Habble; (1992);<br />

– theory of the Contracting Universe (O.A.Odekov; 2008);<br />

– theory of the synchronously expanding and contracting Universe (O.A.Odekov; 1990).<br />

Outlines of the General theory of origin and evolution of the Universe is also used<br />

to small-scale structures of the Universe (stars, planets and others), and one of the<br />

applications, answering the particular theory, is published with the name “The<br />

synchronously expanding and contracting Universe” in the monograph of the author<br />

(7, 183-190 pp.).<br />

70


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

P.A.Nazarow, A.Цkdirow<br />

KUWWATLY TRANSFORMATORLARYŇ YGTYBARLY<br />

PEЭDALANYLYŞYNY KESGITLEЭJI GURNAMA<br />

Tьrkmenistanda energetika ugry uly depgin bilen цsэдr [1,2]. Elektrik<br />

energiэany uzak aralyklara ibermek we elektrik эьklerini paэlamak ьзin ulanylэan<br />

esasy desga bolup, kuwwatly transformatorlar hyzmat edэдrler [3,4].<br />

Transformatorlaryň kuwwatlaryny isripsiz peэdalanmak bolsa ykdysady tarapdan<br />

mцhьm we цrдn дhmiэetli meseleleriň biridir.<br />

Kuwwatly transformatorlaryň energiэa эitgileri iki bцlekden durэarlar:<br />

– sarymlardaky эitgiler;<br />

– transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn эitgiler.<br />

Elektrik sarymlaryndaky эitgiler transformatoryň эьkьne baglydyr. Эьkьň<br />

togy ulaldygyзa bu эitgi toguň ikinji derejeli funksiэasy boэunзa kцpelэдr.<br />

Transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn energiэa эitgileri<br />

transformatoryň jigeriniň gцwrьmine, magnit hдsiэetnamasyna, gurluşyna we elektrik<br />

setiň эygylygyna, dartgynlylygyna (naprэaћeniэesine) baglydyr. Şeэlelikde,<br />

transformatoryň jigerindдki эitgileri transformatoryň эьkьne bagly dдldir. Senagat<br />

kдrhanalaryndaky transformatorlar uly kuwwat bermek ьзin niэetlenilip, kцplenз<br />

polat jigerindдki эitgileriniň kцplьgi bilen tapawutlanэarlar.<br />

Hдzirki dцwьrde transformatoryň jigerindдki эitgilerini hem-de sarym<br />

эitgilerini цzbaşdak aэratynlykda цlздp bilэдn abzal эokdur. Şol sebдpli awtorlar<br />

transformatorlaryň эitgilerini цlзeэдn abzalyň gцzlegleriniň netijelerini şu makalada<br />

getirmegi maksadalaэyk bildiler.<br />

Gьэзli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peэdalanmak ьзin,<br />

transformatorlarda эitirilэдn kuwwatlary nдdip azaldyp (minimizirleşdirip)<br />

bolэandygynyň usullaryny birnдзe зyzgylar arkaly seljermegi, цlзeglerde goэberilэдn<br />

эalňyşlyklary hasaba alyp, transformatorlaryň peэdaly tдsir koeffisiэentini (PTK)<br />

kesgitleэдn gurnamany (ulgamy) dцretmegi, soňra synaglardan geзirip цnьmзilikde<br />

ornaşdyrmagy, ylmy barlaglar bilen esaslandyrmagy awtorlar цz цňlerinde maksat<br />

edindiler. Kuwwatly transformatorlaryň PTK-syny kesgitleэдn ulgamy dцretmek ьзin<br />

birnдзe зyzgylary hцdьrleэдris.<br />

I wariant<br />

Эokary kuwwatly transformatorlaryň isripsiz ygtybarly ulanylэandygyny<br />

anyklamak ьзin kesgitli bir wagt aralykda degişli transformatoryň ortaзa PTK-syny<br />

kesgitlдp цwrenmeklik zerurdyr.<br />

71


TT 1<br />

KT<br />

TT 2<br />

TH 1 TH 2 DP 1 – цlзeэji P 1 – özgerdijiniň<br />

datзigi<br />

DP DP<br />

DP 2 – цlзejii P 2 – özgerdijiniň<br />

1 2<br />

datзigi<br />

P 2 /P 1<br />

P 2<br />

– bцlьji abzal<br />

P 1<br />

η<br />

η<br />

– PTK-ny gцrkeziji abzal<br />

1-nji зyzgy<br />

Ortaзa PTK-nyň tapylyşy:<br />

1<br />

T<br />

T<br />

∫<br />

P<br />

(t)dt<br />

2<br />

0<br />

Э2A<br />

η ort = =<br />

T<br />

(1)<br />

1 Э1A<br />

P<br />

1(t)dt<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

Bu эerde<br />

Э 2A<br />

– transformatoryň зykalgasyndaki işjeň (aktiw) energiэa.<br />

Э 1A<br />

– transformatoryň girelgesindдki işjeň energiэa.<br />

Eger-de (1) formula esaslansak, onda ortaзa PTK-syny kesgitlemek ьзin<br />

transformatoryň girelgesinde we зykalgasynda işjeň energiэany hasaplaэjylary<br />

TT 1<br />

KT<br />

TT 2<br />

TH 1<br />

WH 1 WH 2<br />

2-nji зyzgy<br />

TH 2<br />

ululygydyr.<br />

Цlзegiň эalňyşlygy şu formula bilen hasaplanyp bilner:<br />

(счетчик) oturtmaly bolэarys.<br />

Зyzgyda gцrkezilen WH 1<br />

,<br />

WH 2<br />

– transformatoryň эokarky we<br />

aşaky taraplarynda oturdylan işjeň<br />

energiэalaryň hasabyny эцrediji<br />

abzallar.<br />

Şular эaly зyzgylaryň, edilэдn<br />

talaplary kanagatlandyrmaэan tarapy<br />

TT, TH – transformatorlardaky<br />

burзuň we otnositel эalňyşlyklaryň<br />

δ<br />

2 2 2<br />

= 2 (δ + δ δ )<br />

(2)<br />

Σ wh TT +<br />

TH<br />

72


Bu эerde<br />

δ wh<br />

– hasaby эцredэдn hasaplaэjylaryň эalňyşlygy.<br />

δ TT<br />

– цlзeэji TT transformatoryň эalňyşlygy.<br />

δ TH<br />

– цlзeэji TH transformatoryň эalňyşlygy.<br />

Şu эalňyşlyklaryň дhlisi gьэзli transformatoryň nominal (takyk) kuwwatynyň<br />

dьzьmine girэдr.<br />

Şular эaly зyzgylar bilen hasaplanylanda эalňyşlyklar 3-4%-den uly bolэar.<br />

Mysal ьзin transformatorlarda hakyky işjeň эitgi adaty kuwwatyň 6-7%-ne deňdir,<br />

эagny ∆ P T<br />

≈ (0,06–0,07)·P a<br />

, (cosφ = 1).<br />

Diэmek, 2-nji formuladan:<br />

2 (2<br />

2<br />

2 2<br />

+ 0,5 + 0,5 ) = 3% – netijдni alarys.<br />

Şeэlelikde, gцrkezilen usul bilen transformatoryň PTK-syny цlзesek, цlзegiň<br />

эalňyşlygy 50%-den kцp bolэar.<br />

II wariant<br />

Эitirilэдn kuwwatlaryň gцni цlзenilişi.<br />

Bu usulda-da gцrkezilen зyzga degişli şertleri kabul edip, transformatoryň<br />

peэdaly tдsir koeffisientini<br />

η<br />

tr<br />

P<br />

P<br />

2 1 tr<br />

tr<br />

= = = 1−<br />

(3)<br />

1<br />

P − ΔP<br />

P<br />

1<br />

ΔP<br />

P<br />

1<br />

gцrnьşde aňladyp bileris.<br />

Bu эerde<br />

∆ P tr<br />

= ∆ P mis<br />

+ ∆ P polat<br />

– transformatoryň mis sargylaryndaky we polat<br />

demrindдki эitgileri.<br />

Onda bir dцwrьň (periodyň) dowamynda transformatoryň ortalaşdyrylan<br />

peэdaly tдsir koeffisientiniň kesgitlenilişi.<br />

= 1−<br />

T<br />

∫<br />

ΔP<br />

η<br />

tr.ort.<br />

(t)dt +<br />

mis<br />

0 0<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

ΔP<br />

= 1−<br />

ΔP<br />

1 tr<br />

T<br />

∫<br />

∆P<br />

(t)dt<br />

mis.ort.<br />

polat<br />

+ ΔP<br />

ΔP<br />

l.ort<br />

polat.ort.<br />

(t)dt<br />

ΔЭ<br />

= 1−<br />

=<br />

mis<br />

+ ΔЭ<br />

Э<br />

1 tr<br />

polat<br />

(4)<br />

(4) formuladan gelip зykyşyna gцrд, transformatoryň PTK-syny hasaplamak<br />

ьзin energiэany цlзeэji ьз sany (∆ Э mis<br />

; ∆ Э polat<br />

; Э 1tr<br />

) hasaplaэan hasaplaэjylaryň<br />

gerekdigini delillendirip bolэar. Şol ьз sany hasaplaэjylaryň ikisi mis geзirijidдki we<br />

73


polat demirdдki эitirilэдn energiэalary цlзeэдn bolsalar, onda ьзьnji hasaplaэjy<br />

transformatoryň эokary woltly tarapyndaky energiэany цlзeэдr. Bu 3-nji hasaplaэjy<br />

transformatoryň эokarky tarapyndaky TT we TH цlзeэji transformatorlar bilen<br />

эцriteleşdirilen зyzgyda эygnalэar.<br />

Şeэlelikde, transformatoryň mis sargylaryndaky we polat demrindдki эitgilerini<br />

hemişe цlздp (hasaplap) durar эaly эцrite hasaplaэjyny dцretmegiň zerurlygy эьze<br />

зykэar.<br />

Indi bolsa tдze hasaplaэjyny nдdip dцretmegiň meselelerine garalyň;<br />

Belli formulany [2] цzleşdireliň.<br />

∆ P mis<br />

=3 · I 2 2tr<br />

· r e.m.<br />

Bu эerde r e.m.<br />

= r' 2 tr.<br />

+ r 1 tr.<br />

r 1 tr.<br />

– transformatordaky birinji sarymyň işjeň garşylygy.<br />

r' 2 tr.<br />

– transformatordaky ikinji sarymyň birinji sarymyna gцrд hasaplamalar<br />

arkaly getirilen işjeň garşylygy,<br />

r e.m<br />

– transformatoryň mis sargylaryndaky işjeň garşylyklarynyň jemi.<br />

Onda<br />

ΔPmis.nom<br />

re.m<br />

= bolar. (5)<br />

2<br />

3⋅<br />

I<br />

Şeэlelikde, islendik iş dьzgьninde transformatoryň mis sargylarynda эitirэдn<br />

kuwwat эitgisi<br />

2 tr<br />

2 ΔP<br />

2 ΔP<br />

ΔP mis = 3⋅<br />

I2 tr ⋅ = I2 tr bolar. (6)<br />

3⋅<br />

I<br />

Sargylardaky эitirilэдn energiэa:<br />

Onda<br />

Bu эerde<br />

mis.nom<br />

2<br />

tr.nom<br />

mis.nom<br />

2<br />

Itr.nom<br />

T<br />

mis.nom<br />

2<br />

tr.nom<br />

ΔЭ = ∫ΔP<br />

⋅dt<br />

bolar.<br />

mis<br />

T<br />

0<br />

mis<br />

T<br />

ΔPmis.nom<br />

2<br />

2<br />

ΔЭ mis = ⋅∫ I2<br />

(t)dt = k<br />

2<br />

∫ I<br />

tr<br />

2 tr.nom (t)dt bolar (7)<br />

I<br />

tr.nom<br />

ΔP<br />

k = gцnьmellik koeffisienti;<br />

I<br />

I 2<br />

– islendik iş dьzgьnindдki toguň bahasy.<br />

Эene-de [2] belli bolşy эaly,<br />

0<br />

∆ P x.x<br />

= ∆ P polat<br />

= U 2 1<br />

· g tr<br />

bolar.<br />

0<br />

74


Bu эerde<br />

g tr.<br />

– transformatoryň geзirijiligi;<br />

ΔPpolat<br />

onda g<br />

tr.<br />

=<br />

2<br />

bolar (8)<br />

U<br />

nom<br />

ΔP<br />

polat<br />

ΔP<br />

polat.nom 2<br />

= ⋅ U<br />

2<br />

1 tr bolar (9)<br />

Unom<br />

Bu эitirilэдn ∆ P polat<br />

– kuwwata degişli energiэa<br />

T<br />

T<br />

ΔPpolat.nom<br />

2<br />

2<br />

ΔЭ mis = ⋅∫ U (t)dt = C<br />

2<br />

∫ U<br />

1<br />

1 (t)dt<br />

(10)<br />

U<br />

0<br />

Bu эerde<br />

ΔPpolat.nom<br />

C =<br />

2<br />

– transformatoryň pasporty boэunзa hasaplap bolэan koeffisient<br />

Unom<br />

U 1<br />

– islendik iş dьzgьninde transformatoryň birinji sargysyndaky dartgynlylyk<br />

(naprэaћeniэe).<br />

Эokarda seljerilen formulalara esaslanyp, gьэзli transformatorlar ьзin<br />

PTK-nyň ortaзa bahasy.<br />

T<br />

∫<br />

∫<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

2<br />

2<br />

K U2<br />

(t)dt + C U1<br />

(t)dt<br />

0 0<br />

η tr.ort. = 1−<br />

(11)<br />

T<br />

P (P)dt<br />

0<br />

1 tr.<br />

Bu gelen analitiki (11) netijд esaslanyp, şu aşakdaky зyzgyny hцdьrleэдris.<br />

∫<br />

U 2<br />

u<br />

TH<br />

Wh<br />

TT<br />

∫<br />

I 2<br />

I<br />

KT<br />

3-nji зyzgy<br />

75


Зyzgyda integrator hцkmьnde birfazaly induksion hasaplaэjylar ulanyldy.<br />

Derňelэдn ulgamyň goэberen эalňyşlyklarynyň<br />

jemini derňemek<br />

Umumy эalňyşlyklaryň jemini şu aşakdaky formula bilen hasaplamaklyk kabul<br />

edildi.<br />

δ<br />

2 2 2 2 2<br />

= δ % + δ % + δ % + δ % δ %<br />

(12)<br />

Σ TT TH UC UH +<br />

Bu formulada:<br />

δ TT<br />

– TT – transformatoryň;<br />

δ TH<br />

– TH – transformatoryň;<br />

δ UC<br />

– induksion hasaplaэjynyň;<br />

δ UH<br />

– integratoryň, degişlilikde doly we otnositel эalňyşlyklary;<br />

δ goşm<br />

– temperaturanyň ьэtgemegi netijesinde dцreэдn goşmaзa эalňyşlyk.<br />

goşm<br />

δ goşm<br />

= δ (t);<br />

R t<br />

= R 0<br />

(1 + αt)<br />

Bu эerde<br />

R 0<br />

– nolo temperaturada sarymlaryň garşylygy. Цz gezeginde<br />

1<br />

R 0<br />

= ρ ⋅ , α – misiň temperatura koeffisienti.<br />

S<br />

Temperatura bagly goşmaзa эalňyşlygy tapmak ьзin transformatoryň rugsat<br />

berlen gyzma temperaturasyny kesgitlemeli. Bu ∆ t – temperatura,<br />

Onda<br />

∆ t = t maks<br />

– t min<br />

.<br />

∆ R t<br />

= R 0<br />

(1 + αt)<br />

Şeэle эagdaэda goşmaзa эalňyşlygyň tapylyşy:<br />

δ<br />

goşm<br />

ΔR<br />

% =<br />

R<br />

t<br />

ort<br />

⋅100%<br />

Эalňyşlyklaryň tejribeler arkaly kesgitlenilişi<br />

a) Takyk toklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen t – wagtdaky<br />

bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />

Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />

76


1-nji tablisa<br />

I,[A] 1 2 3 4 5<br />

t 1 [s] 322 237 85 45 28<br />

t 2 [s] 340 239 86 45 28<br />

t 3 [s] 325 234 88 46 30<br />

t 4 [s] 335 243 88 47 29<br />

t 5 [s] 358 232 88 46 30<br />

t 6 [s] 332 231 86 45 29<br />

t 7 [s] 335 233 84 44 30<br />

t 8 [s] 332 237 84 44 29,5<br />

t 9 [s] 335 235 86 44 30<br />

t 10 [s] 332 231 85 44 30<br />

Bдş gezek geзirilen tejribeleriň ortaзa t ort<br />

bahalary.<br />

I = 1[A] deň bolanda, t 1ort<br />

= 333,6[s] = 5,56 min<br />

I = 2[A] deň bolanda, t 2ort<br />

= 235,2[s] = 3,92 min<br />

I = 3[A] deň bolanda, t 3ort<br />

= 86[s] = 1,43 min<br />

I = 4[A] deň bolanda, t 4ort<br />

= 45[s] = 0,75 min<br />

I = 5[A] deň bolanda, t 5ort<br />

= 29,35[s] = 0,49 min netijeleri alarys.<br />

b) Takyk dartgynlylyklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen<br />

t – wagtdaky bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />

Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />

2-nji tablisa<br />

U, [kW] 0,05 0,1 0,15 0,2 0,22 0,24<br />

t 1, [min] 3,45 0,68 0,32 0,183 0,15 0,145<br />

t 2 [min] 3,5 0,69 0,32 0,183 0,16 0,148<br />

t 3 [min] , 3,53 0,7 0,32 0,183 0,163 0,15<br />

t 4 [min] 3,3 0,7 0,32 0,183 0,163 0,148<br />

t 5, [min] 3,23 0,69 0,32 0,183 0,165 0,148<br />

t 6, [min] 3,33 0,7 0,32 0,183 0,167 0,147<br />

t 7, [min] 3,1 0,72 0,32 0,183 0,167 0,148<br />

t 8, [min] 3,17 0,7 0,32 0,183 0,165 0,148<br />

t 9, [min] 3,3 0,69 0,32 0,183 0,167 0,15<br />

t 10, [min] 3,33 0,68 0,32 0,183 0,165 0,15<br />

Alty gezek geзirilen tejribe netijesinde ortaзa t ort<br />

bahalary<br />

U = 0,005 [kw] deň bolanda, ∆ t 1 ort<br />

= 3,324 min<br />

U = 0,1 [kw] deň bolanda, ∆ t 2 ort<br />

= 0,695 min<br />

U = 0,15 [kw] deň bolanda, ∆ t 3 ort<br />

= 0,32 min<br />

77


U = 0,2 [kw] deň bolanda, ∆ t 4 ort<br />

= 0,1834 min<br />

U = 0,22 [kw] deň bolanda, ∆ t 5 ort<br />

= 0,1632 min<br />

U = 0,24 [kw] deň bolanda, ∆ t 6 ort<br />

= 0,1482 min<br />

Эokarda gцrkezilen tablisalara hem-de hasaplamalara esaslanyp, iki sany<br />

t=f(I) hem-de t = f (U) baglanyşyklaryň grafikleri 4-nji (a) we (b) зyzgylarda<br />

degişlilikde gцrkezildi.<br />

5<br />

4<br />

•<br />

•<br />

• 1,82<br />

• 3,93<br />

3<br />

•<br />

3,324<br />

•<br />

3<br />

t ort<br />

0,75<br />

•<br />

a)<br />

2<br />

t ort<br />

0,00 0,1 0,15 0,2 0,25<br />

•<br />

•<br />

b)<br />

•<br />

1,43<br />

•<br />

•<br />

1 •<br />

0,695<br />

•<br />

• 0,33<br />

0,49<br />

•<br />

0,184<br />

•<br />

0,1632<br />

0 • ••<br />

• • •<br />

•<br />

•<br />

1 2 3 4 5<br />

0 • • • 0,1482<br />

•<br />

I(A)<br />

U(kw)<br />

2<br />

1<br />

4-nji çyzgy<br />

Gurlan grafiklerden peэdalanyp, islendik ∆ t wagt aralyklary ьзin эalňyşlyklary<br />

anyklap bolэan deňlemeleri hцdьrlдp, grafikleri bцleklдp gцni approksimirlenişiň<br />

formulasyndan peэdalanэarys.<br />

Tok ьзin<br />

t<br />

t<br />

1<br />

2<br />

= a<br />

1<br />

= a<br />

1<br />

+ b I<br />

1 1<br />

+ b I<br />

1<br />

⎫<br />

⎬ gцrnьşde эazyp bileris<br />

⎭<br />

2<br />

t1<br />

= 5,56 min, I1<br />

= 1,8 A ⎫<br />

Mysal ьзin,<br />

⎬ berlen bahalar ьзin a 1<br />

= 20,3,<br />

t 2 = 3,92 min, I2<br />

= 2 A ⎭<br />

b 1<br />

= – 8,2 netijeleri alarys, onda şu bahalar ьзin<br />

⎛ 20,32 − t1<br />

⎞<br />

I1<br />

= ⎜ ⎟<br />

⎝ 8,2 ⎠<br />

formulany alarys.<br />

Edil şular эaly meňzeşlikde, islendik ∆ t aralyk ьзin toklaryň formulalary:<br />

⎛ 8,9 − t ⎞ ⎛ 3,47 − t ⎞<br />

I2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

I2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

I4<br />

⎝ 2,49 ⎠ ⎝ 0,68 ⎠<br />

⎛1,79<br />

− t<br />

= ⎜<br />

⎝ 0,26<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

Şeэlelikde, transformatoryň mis sargysynda эitirilэдn energiэany takyk<br />

hasaplamak ьзin şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris:<br />

78


ΔЭ<br />

+<br />

mis<br />

0,75<br />

∫<br />

1,43<br />

= n<br />

TT<br />

⋅ k ⋅ A<br />

⎛ 3,47 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,68 ⎠<br />

2<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

dt +<br />

2<br />

I (t)dt = n<br />

0,49<br />

∫<br />

0,75<br />

TT<br />

⎛1,79<br />

− t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,26 ⎠<br />

⎡<br />

⋅ k ⋅ A⎢<br />

⎢⎣<br />

2<br />

⎤<br />

dt⎥<br />

;<br />

⎥⎦<br />

3,92<br />

∫<br />

5,56<br />

⎛ 20,32 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 8,2 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

Bu эerde<br />

n TT<br />

– peэdalanylan TT-niň transformasiэa koeffisienti.<br />

M.nom<br />

2<br />

nom<br />

1,43<br />

∫<br />

3,92<br />

⎛ 8,9 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 2,49 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

ΔP<br />

k = = 3 re.m.nom<br />

– peэdalanylan TT-niň sargysyndaky ekwiwalent,<br />

I<br />

nominal garşylygy.<br />

A – dьzleэji koeffisient.<br />

0,49<br />

Biziň peэdalanan TT – transformatorymyz ьзin A = = 2,042 bolar,<br />

0,24<br />

0,49 – nominal (berlen) ∆ t – wagtda toguň minimal bahasy.<br />

Indiki hasapda naprэaћeniэe ьзin aňlatmany эazalyň (2-nji tablisa hem-de<br />

4-nji (b) зyzga seret).<br />

Naprэaћeniэe ьзin<br />

t<br />

t<br />

1<br />

2<br />

= c<br />

1<br />

= c<br />

1<br />

+ d U<br />

1<br />

+ d U<br />

1<br />

1<br />

2<br />

⎫<br />

⎬<br />

⎭<br />

deňlemeden peэdalanalyň<br />

t1<br />

= 3,324 min, U1<br />

= 0,05 kW ⎫<br />

Mysal ьзin:<br />

⎬<br />

t 2 = 0,695 min, U2<br />

= 0,1kW ⎭<br />

berlen bahalar ьзin<br />

c 1<br />

= 5,953; d 1<br />

= – 52,58<br />

netijeleri alarys.<br />

Onda şu bahalar ьзin<br />

⎛ 5,953 − t ⎞<br />

U 1<br />

= ⎜ ⎟ formulany alarys.<br />

⎝ 52,58 ⎠<br />

Şeэlelikde, islendik ∆ t – aralyk ьзin naprэaћeniэeleriň formulalary:<br />

⎛1,445<br />

− t ⎞ ⎛ 0,7298 − t ⎞ ⎛ 0,3854 − t ⎞ ⎛ 0,3282 − t ⎞<br />

2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U3<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U4<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U = ⎜ ⎟ bolar.<br />

⎝ 7,5 ⎠ ⎝ 2,732 ⎠ ⎝ 1,01 ⎠ ⎝ 0,75 ⎠<br />

U<br />

5<br />

Transformatoryň polat demrinden эitirilэдn energiэany takyk hasaplamak ьзin<br />

şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris.<br />

ΔЭ<br />

+<br />

polat<br />

0,1834<br />

∫<br />

0,32<br />

= n<br />

TH<br />

⎛ 0,7298 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 2,732 ⎠<br />

T<br />

⎡0,695<br />

2<br />

2<br />

⎛ 5,953 − t ⎞<br />

⋅C<br />

⋅ B ∫ U (t)dt = nTH<br />

⋅C<br />

⋅ B ⎢ ∫ ⎜ ⎟ dt +<br />

0<br />

⎢⎣<br />

3,324⎝<br />

52,58<br />

∫<br />

⎠<br />

2<br />

dt +<br />

0,1632<br />

∫<br />

0,1834<br />

⎛ 0,3854 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 1,01 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

0,1482<br />

∫<br />

0,1632<br />

0,32<br />

0,695<br />

⎛ 0,3282 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,75 ⎠<br />

⎛1,445<br />

− t<br />

⎜<br />

⎝ 7,5<br />

2<br />

⎤<br />

dt⎥;<br />

⎥⎦<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

2<br />

dt +<br />

79


Bu эerde<br />

n TH<br />

– peэdalanylan TH-niň transformasiэa koeffisienti.<br />

ΔPpol.nom<br />

C = – transformatoryň nominal geзirijiligi;<br />

2<br />

U<br />

B – dьzleэji koeffisient<br />

Biziň peэdalanan TH – transformatorymyz ьзin<br />

0,1632<br />

B = = 0,68 diэip hasaplalyň<br />

0,24<br />

0,1632 – nominal (berlen) ∆ t wagtda naprэaћeniэдniň minimal bahasy.<br />

Эokardaky formulalardan gцrnьşi эaly, sarymlardaky energiэa эitgisiniň цlзeg<br />

эalňyşlygy эьkьň toguna baglydyr. Эьkьň togy nдзe az boldugyзa şonзa-da цlзegiň<br />

otnositel эalňyşlygy kцpelэдr. Emma цlзegiň getirilen эalňyşlygy эьkьň togy boэunзa<br />

az ьэtgeэдr. Barlagyň netijelerinde hцdьrlenilэдn abzalyň umumy эalňyşlygynyň<br />

4%-den эokary dдldigi anyklanyldy.<br />

6-10 kw-ly эokary kuwwatly transformatorlar ьзin hцdьrlenilэдn abzal<br />

taээarlanyldy.<br />

Taээarlanylan abzalyň uzak wagtlap bцkdenзsiz işlemegi onuň<br />

ygtybarlydygyny hem-de durnuklydygyny gцrkezdi.<br />

Netije<br />

1. Güýçli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peýdalanmak üçin birnäçe зyzgylara<br />

seredildi. Şol çyzgynyň içinden gereklisi saэlanyp alyndy (4-nji зyzga seret!)<br />

2. Saэlanyp hцdьrlenilen çyzgynyň prinsipinde güýçli transformatoryň peýdaly täsir<br />

koeffisientini gцni цlзeэдn mьmkinзilik dцredildi.<br />

3. Ölçegleriň netijelerinde ýüze çykýan ýalňyşlyklaryň dürli görnüşleriniň hasaba<br />

alnyşynyň formulasy (13) hödürlenildi.<br />

4. Ýalňyşlyklar geçirilen ylmy tejribeler arkaly kesgitlenildi (1-nji we 2-nji<br />

tablisalara seret!).<br />

5. Transformatorlaryň mis sargylaryndaky we polat demrindäki ýitgileri hasaplamak<br />

ьзin зyzgyda hasaba alnan (integratorlar, kwadratorlar) tertipleşdirilen takyk<br />

formulalar alyndy.<br />

Tьrkmen politehniki<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji эylyň<br />

6-njy iэuny<br />

80<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Gurbanguly Berdimuhamedow. “Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky sцэmek –<br />

– bagtdyr. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />

2. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň ýurdy täzeden<br />

galkyndyrmak baradaky syýasaty. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />

3. Федоров А.А. Справочник по электроснабжению промышленных предприятий.<br />

Электрооборудование и автоматизация. Москва: Энергоиздат, 1981.


4. Неклепаев Б.Н., Крючков И.П. Электрическая часть электростанций и<br />

подстанций. Справочные материалы для курсового и дипломного проектирования.<br />

М.: Энергоатомиздат, 1989.<br />

П.А.Назаров, А.Окдыров<br />

ИССЛЕДОВАНИЕ РАЗРАБОТКИ АВТОМАТИЧЕСКИХ УСТРОЙСТВ ДЛЯ<br />

ПОВЫШЕНИЯ НАДЕЖНОСТИ ЭЛЕКТРОСНАБЖЕНИЯ<br />

В связи с резким увеличением потребления органического топлива и<br />

уменьшением мировых запасов вопросы энергосбережения наравне с вопросами<br />

экологии приобрели в XXI веке особое значение.<br />

Решение данных проблем требует комплексного подхода, т.к. эти вопросы<br />

взаимосвязаны.<br />

Повышение коэффициента полезного действия (к.п.д.) эксплуатируемых<br />

электрических машин является одним из актуальных задач энергосбережения.<br />

Авторами статьи разработан измерительный комплекс для определения<br />

среднего к.п.д. силовых трансформаторов за контрольный период.<br />

Данный комплекс позволяет определить раздельно потери электроэнергии в<br />

стали и в обмотках эксплуатируемых силовых трансформаторов и, следовательно,<br />

сделать соответствующие выводы о целесообразности использования трансформатора<br />

данной мощности и конструкции.<br />

В работе приведены результаты исследований погрешности указанного<br />

комплекса при различных электрических нагрузках силовых трансформаторов.<br />

Длительная эксплуатация разработанного комплекса показала его достаточную<br />

надежность и эффективность.<br />

P.A.Nazarov, A.Okdirov<br />

RESEARCHES OF AUTOMATIC FACILITIES FOR THE INCREASE OF<br />

RELIABILITY OF PO<strong>WE</strong>R SUPPLY<br />

At present time due to high growth of organic fuel consumption and world stock<br />

decrease.<br />

The issues of saving the energy, as well as ecology problems acquire special<br />

importance.<br />

The solution of these problems requires a complex approach, because these issues<br />

are interrelated.<br />

The increase of the performance index of the electrical cars is one of the vital<br />

questions of energy saving.<br />

The article concerns the results of the measuring complex, which allow to measure<br />

the average efficiency of power transformers during a definite time.<br />

This complex make it possible to measure the loss of the power supply in steel and<br />

in the windings of the power transformers and, thus, come to corresponding conclusion on<br />

the expediency of the usage of the definite transformer.<br />

The results of the researches of the named complex’s error at the different electric<br />

load of power transformers are given in the article.<br />

The long-time exploitation of the worked out complex has shown its reliability and<br />

effectiveness.<br />

81


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

M.Mдmmedow<br />

TÄZE ÇYZYKLY DEŇAGRAMSYZ TERMODINAMIKA <strong>WE</strong><br />

TERMOELEKTRIGIŇ TERMODINAMIKA – FENOMENOLOGIЭA<br />

TEORIЭASY<br />

Bize Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň düýpgöter ýalňyşdygynyň üstüni<br />

açmak başartdy.<br />

Onuň ýalňyşlygynyň esasy sebдbi hem termodinamikanyň ikinji başlangyjynyň<br />

nдdogry interpretasiэasyna esaslanэandygyndan ybaratdyr. Bu interpretasiэa gцrд,<br />

зyzykly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz эagdaэynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />

lokal bahasy diňe oňyndyrlar (poloћiteldir). Şonuň ьзin hem, termodinamikanyň<br />

здginde hemme deňagramsyz prosesler цwrьlmeэдndirler.<br />

Eэsemde bolsa ikinji başlangyjyň matematiki formulirowkasyna görä,<br />

çylşyrymly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz ýagdaýynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />

lokal bahalary (otrisatel) dдldir. Muňa biziň guran täze çyzykly deňagramsyz<br />

termodinamikamyz şaýatlyk edýär. Ol aşakdaky formulalar arkaly aňladylýar [1].<br />

n<br />

J<br />

n<br />

= ∑γ ik X k ( i,<br />

k 1... n),<br />

(1)<br />

i =<br />

k=<br />

1<br />

σ = ∑ Ji<br />

X i = ∑γ<br />

ik X i X k ≥ 0 ( X i ≠ 0, X k ≠ 0),<br />

(2)<br />

i=<br />

1<br />

n<br />

i,<br />

k = 1<br />

γ γ = 2 γ γ<br />

( γ > 0, γ > 0)<br />

(3)<br />

ik + ki ii kk<br />

ii kk<br />

(3) şerte görä (1) we (2) deňlikler aşakdaky görnüşe eýe bolarlar:<br />

Eger-de<br />

J<br />

n<br />

n<br />

1<br />

= γ i i ∑ X i γ ii + ∑(<br />

γ i k −γ<br />

ki)<br />

X k ( i,<br />

k 1... n),<br />

(4)<br />

2<br />

i =<br />

i=<br />

1<br />

k=<br />

1<br />

2<br />

n<br />

⎡ ⎤<br />

σ = ⎢∑<br />

Xi<br />

γ<br />

ii ⎥ ≥ 0<br />

(5)<br />

⎣ i=<br />

1 ⎦<br />

n<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlэдndir.<br />

Eger-de<br />

X γ = 0<br />

(6)<br />

i<br />

ii<br />

82


n<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlmeэдndir.<br />

(1)-(7) gatnaşyklarda:<br />

i<br />

i<br />

k<br />

X γ ≠ 0<br />

(7)<br />

i<br />

J , X , X – umumylaşdyrylan termodinamiki akymlar we gьэзler,<br />

γ<br />

ik<br />

( i,<br />

k = 1.... n)<br />

– kinetik koeffisientler;<br />

n – umumylaşdyrylan akymlaryň sany.<br />

Atanaklaэyn kinetik koeffisientler özara deň bolanda, (3) formula aşakdaky<br />

görnüşe eýe bolýar:<br />

ii<br />

γ = γ = γ γ ( i,<br />

k 1.... n)<br />

(8)<br />

ik ki i i kk =<br />

we umumylaşdyrylan akymlaryň hemmesi nola цwrьlэдrler. Bu bolsa Onzageriň<br />

зyzykly termodinamikasynyň ýetmiş эyldan hem artygrak döwrüň dowamynda<br />

цwrьlэдn prosesleriň termodinamikasy bolmak bilen, цwrьlmeэдn prosesleriň<br />

termodinamikasy diýen ýalňyş ada eэe bolup gelenligine şaýatlyk edэдr.<br />

Tдze termodinamikada Tomsonyň gipotezasy dogry bolэar. Netijede, bir эarym<br />

asyrdan artygrak dцwьrden soň Tomsonyň gipotezasy teoriэa taэdan esaslandyrylэar.<br />

Tдze зyzykly termodinamikany deňagramsyz termodinamika ulgamynda akyl<br />

ýetirmegiň derejesini dьэpgцter цzgerdэдnligi üçin, gürrüňsiz, ylmy rewolэusiэa<br />

hasap etmek bolar.<br />

Tдze termodinamikanyň здklerinde цwrьlэдnlik we цwrьlmeэдnlik<br />

düşünjeleriniň adaty kesgitlemeleri hem-de ikinji jynsly цmьrlik dwigateliň<br />

gadaganlygy ýalňyş bolýarlar. Şeýlelik bilen, tдze termodinamika adamzadyň öňki<br />

dьnэдgaraýşyny dьэpgцter özgerdýär. Şonuň üçin hem Onzageriň termodinamikasyna<br />

daэanэan hemme bilim ulgamyna tankydy nukdaэnazardan tдzeden seretmekligiň<br />

zerurlygy dцreэдr. Mysal hцkmьnde elektronlaryň konsentrasiýasynyň gradienti<br />

bolmadyk elektron geçirijiler üçin termoelektrigiň adaty termodinamikafenomenologiэa<br />

teoriýasynyň esasynyň tankydy derňewine garalyň.<br />

Bu эagdaэda tдze termodinamikanyň nukdaэnazaryndan, R Haazeniň [2]<br />

deňlemeleri aşakdaky görnüşe eэe bolarlar.<br />

J<br />

1<br />

∇T<br />

( β − ) ,<br />

⎛ 1 γ ⎞ F /<br />

= F α F ⎜ F<br />

T ⎟<br />

α ∇ϕ<br />

+ ∇ −<br />

T F<br />

β<br />

(9)<br />

⎝<br />

⎠ 2 T<br />

∇T<br />

( β − ) ,<br />

γ ⎛ 1 γ ⎞ F /<br />

J2<br />

= F ⎜ F<br />

T ⎟ +<br />

F<br />

α ∇ϕ<br />

+ ∇<br />

T F<br />

β<br />

⎝<br />

⎠ 2 T<br />

(10)<br />

Eksperimental postulata gцrд, eger akymlaryň biri nola deň bolsa, onda<br />

β = β<br />

/ = αγ bolar. (11)<br />

Şeýle bolanda, akymlaryň beýlekisiniň hem nola deň bojakdygy (9) we (10)<br />

deňlemelerden gцrьnэдr. Diэmek, Onzageriň özara gatnaşyklary (11) ýerine ýetende,<br />

akymlaryň ikisi hem nola deň bolэar. Akymlar noldan tapawutly bolup (6) şert ýerine<br />

83


ýetende bolsa (11) şert dogry bolmaэar. Emma şonda-da Tomsonyň gipotezasy dogry<br />

bolэar. Bu bolsa Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň Tomsonyň gipotezasynyň<br />

hususy halyna ekwiwalentdigini gцrkezэдr.<br />

Şeýle hem, tдze termodinamika görä, Prigožiniň entropiýanyň öndürilişiniň<br />

minimumy hakyndaky prinsipi-de, Grootuň stasioanar эagdaэlary we<br />

termodinamikanyň Onzageriň gatnaşyklaryna daэanэan дhli wariasion prinsipleri<br />

nдdogry bolэarlar.<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Tьrkmen dцwlet uniwersiteti<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

30-njy oktýabry<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Мамедов М.М. Новая линейная неравновесная термодинамика – предполагаемое<br />

научное открытие революционного характера. Журнал “Естественные и<br />

технические науки”. Москва, №4, 2006.<br />

2. Хаазе Р. Термодинамика необратимых процессов. Москва: Издательство<br />

“Мир”, 1967.<br />

М.Мамедов<br />

НОВАЯ ЛИНЕЙНАЯ НЕРАВНОВЕСНАЯ ТЕРМОДИНАМИКА И<br />

ТЕРМОДИНАМИЧЕСКИ – ФЕНОМЕНОЛОГИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ<br />

ТЕРМОЭЛЕКТРИЧЕСТВА<br />

вид:<br />

Математическая модель новой линейной неравновесной термодинамики имеет<br />

J<br />

n<br />

n<br />

1<br />

= γ<br />

ii ∑ X<br />

i<br />

γ<br />

ii<br />

+ ∑ ( γ<br />

i k<br />

−γ<br />

ki<br />

) X<br />

k<br />

( i,<br />

k 1... n),<br />

(1)<br />

2<br />

i<br />

=<br />

i=<br />

1<br />

k = 1<br />

γ γ = 2 γ γ<br />

( γ > 0, γ > 0).<br />

(2)<br />

ik<br />

+<br />

ki ii kk<br />

ii kk<br />

n<br />

∑<br />

При этом, если X γ = 0<br />

(3)<br />

i=<br />

1<br />

то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />

В рамках новой линейной термодинамики, термодинамически –<br />

феноменологическая теория термоэлектричества для электронных проводников при<br />

отсутствии градиента концентрации электронов выражается соотношениями:<br />

J<br />

i<br />

ii<br />

/ F<br />

( β − ) ∇ ,<br />

= F α F f − β<br />

(4)<br />

2T<br />

1<br />

T<br />

/ F<br />

( β − β ) ∇ ,<br />

J<br />

2<br />

= γF<br />

f +<br />

ϕ где<br />

1 γ<br />

f = α F∆ϕ<br />

+ ∆T.<br />

(5)<br />

2<br />

T F<br />

84


Здесь: F – постоянная фарадея, φ – электрический потенциал, α – относится<br />

/<br />

электропроводности, γ – k теплопроводности, β характеризует эффект наложения, β<br />

– соотствующий обратный эффект.<br />

В (4) и (5), если f = 0, то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />

/<br />

Более того, если β = β , то процесс обратим с нулевыми потоками.<br />

Таким образом, изложенное свидетельствует о том, что традиционная теория<br />

термоэлектричества неадекватна.<br />

M.Mammedov<br />

NEW LINEAR NONEQUILIBRIUM THERMODYNAMICS AND<br />

THERMODYNAMICAL – PHENOMENOLOGICAL THEORY OF<br />

THERMOELECTRICITY<br />

The mathematical model of new linear nonequilibrium thermodynamics looks like:<br />

r<br />

J<br />

n<br />

n<br />

r 1<br />

r<br />

= γ<br />

ii ∑ xi<br />

γ<br />

ii<br />

+ ∑(<br />

γ<br />

ik<br />

−γ<br />

ki<br />

) xk<br />

( i,<br />

k 1... n)<br />

, (1)<br />

2<br />

i<br />

=<br />

i=<br />

1<br />

i=<br />

1<br />

γ γ = 2 γ γ ( γ > 0, γ > 0).<br />

(2)<br />

ik<br />

+<br />

ki ii kk II<br />

KK<br />

n<br />

r<br />

Thus, if x γ = 0<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

i<br />

the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />

Within the limits of new linear thermodynamics, the thermodynamical –<br />

phenomenological theory of thermoelectricity for electronic conductors at the absence of a<br />

gradient of concentration of electrons is expressed by ratio:<br />

r<br />

F<br />

J1 = F αF<br />

f −(<br />

β − β′<br />

) ∇T,<br />

(4)<br />

2T<br />

ii<br />

F<br />

J r 1 γ<br />

2<br />

= γF<br />

f + ( β − β′<br />

) ∇ϕ,<br />

where f = α F∇ϕ<br />

+ ∇T.<br />

(5)<br />

2<br />

T F<br />

Here: F – is constant Pharadeya, ϕ – electric potential, α – concerns electric<br />

conductivity, γ – concerns heat conductivity, β – characterizes the effect of the imposing,<br />

β′ – corresponding boomerang effect.<br />

In (4) and (5) if f = 0<br />

, the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />

Moreover, if β = β′<br />

, the process is reversible with zero streams.<br />

Thus, the above stated testifies that the traditional theory of thermoelectricity is<br />

inadequate.<br />

(3)<br />

85


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

YLMA ÖRKLENEN ÖMÜR<br />

Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />

döwletimiz Hormatly Prezidentimiziň taýsyz<br />

tagallasy bilen gün-günden gülläp ösýär.<br />

Aýratyn hem, bilim, ylym ulgamy Täze<br />

Galkynyşlar we beýik özgertmeler döwründe<br />

has-da belende galdy. Muňa diýarymyzda bu<br />

ulgamda bolup geçen özgerişlikler, ýetilen<br />

sepgitler aňryýany bilen şaýatlyk edýär.<br />

Hormatly Prezidentimiz çykyşlarynyň<br />

birinde “Binýat berk bolanda, bina<br />

ömürlikdir” diýip ýerlikli belläp geçýär.<br />

Çuňňur manyly jümleleri özünde jemleýän şu<br />

parasatly pikirlerden ugur almak bilen, biz<br />

bütin ömrüni kitaba örklän, durmuşyny durky<br />

bilen ylma bagyşlan alymlaryň biri barada<br />

söhbet etmekçi bolýarys.<br />

Oňa Türkmenistanyň Prezidentiniň<br />

ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky ýokary<br />

geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

direktory, taryh ylymlarynyň doktory, Türkmenistanyň medeniýetde at gazanan işgäri<br />

Almaz Ýazberdiýew diýýärler. Almaz Berdiýewiçiň ady diňe bir türkmen<br />

diýarymyzda däl-de, eýsem, sebitdeş döwletlerde-de, GDA ýurtlarynda-da belli<br />

kitapşynas, kitaphanaşynas we bibliografiýaşynas alym, pedagog hem-de başarjaň<br />

ýolbaşçy hökmünde uly hormat bilen tutulýar.<br />

A.Ýazberdiýew 1939-njy ýylyň 8-nji ýanwarynda Daşoguz welaýatynyň<br />

Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşiginde gullukçy maşgalasynda eneden<br />

dogulýar.<br />

Ol başlangyç bilimi Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşigindäki<br />

ýediýyllyk mekdepde alýar.<br />

1953-1956-njy ýyllarda Akdepe etrabynyň 1-nji orta mekdebinde okuwyny<br />

dowam edýär hem-de ony üstünlikli tamamlaýar.<br />

1957-1959-njy ýyllarda A.Ýazberdiýew Aşgabadyň medeni aň-bilim<br />

tehnikumynyň kitaphanaçylyk bölüminde okaýar we ony gyzyl diplom bilen gutarýar.<br />

Şol ýyl ol Moskwanyň Döwlet kitaphanaçylyk (häzirki Medeniýet) institutyna okuwa<br />

girýär. Eýýäm talyplyk ýyllarynda onuň ylmy döredijilige bolan ukyby ýüze çykyp<br />

başlaýar. Ol ýokary okuw mekdebiniň jemgyýetçilik, ylmy-döredijilik işlerine<br />

höwesjeň gatnaşanlygy üçin Medeniýet ministrliginiň Hormat hatyna mynasyp bolýar<br />

86


hem-de şol döwürde Leningrad şäherine (häzirki Sankt-Peterburg) 20 günlük<br />

ýeňillikli şertlerde syýahat etmäge goýberilýär.<br />

1963-nji ýylda A.Ýazberdiýew ýokary bilim baradaky diplomy alandan soň, öz<br />

dogduk mekanyna, ýagny Türkmenistanyň Ylymlar Akademiýasynyň Merkezi ylmy<br />

kitaphanasyna işe iberilýär. Onuň zähmet depderçesinde şu güne çenli bary-ýogy<br />

Merkezi ylmy kitaphana diýen ýekeje ýazgy bar. Geljekki alym işe gelen gününden<br />

başlap, beýleki ýaş hünärmenler bilen bir hatarda özüni başarjaň işgär hökmünde<br />

tanadyp ugraýar hem-de kitaphana-bibliografiýa işiniň inçe tilsimlerini has içgin<br />

öwrenmäge girişip başlaýar.<br />

1966-njy ýylda onuň ylmy döredijiliginiň ilkinji başlangyjy hökmünde<br />

“Советская библиография” žurnalynda “Türkmenistan SSR-niň Kitap palatasy we<br />

onuň bibliografik işleri” atly giňgöwrümli makalasy hem-de kitaphanalar üçin ylmy<br />

we usuly görkezmeleriň ençemesi çap edilýär.<br />

1968-nji ýylda A.Ýazberdiýew Moskwanyň Döwlet Medeniýet institutynyň<br />

aspiranturasyna kabul edilýär. Ol dissertasiýasynyň temasy edip XIX asyryň ikinji<br />

ýarymynda XX asyryň I çärýeginde Orta Aziýa halklarynyň milli metbugatynyň<br />

bibliografiýasynyň taryhy barada entek ýüzlenilmedik meseläni esas edip alýar. Onuň<br />

bu işi 1974-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda aýratyn kitap bolup çykýar. Alymyň bu<br />

monografiýasynyň esasy özeni Orta Aziýa döwletlerinde Sowet hökümetiniň ilkinji<br />

ýyllarynda döwlet bibliografiýasynyň ýola goýluşyna we ösüş taryhyna bagyşlanýar.<br />

Alymyň 1981-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda “Arap grafikasynda neşir edilen<br />

türkmençe kitaplar” atly düýpli işi neşir edilýär. Onda arap grafikasynda neşir edilen<br />

türkmençe kitaplaryň neşir ediliş taryhy dolulygyna, yzygiderli beýan edilýär. Şol<br />

döwürlerde ol Orta Aziýada milli bibliografiýanyň taryhyna, kitaphanaşynaslyk<br />

işlerine hem-de olaryň çözgütlerini özünde jemleýän derwaýys meselelere bagyşlap<br />

ençeme ylmy makalalar ýazýar. Şolaryň esasynda onuň “Türkmenistanda<br />

rewolýusiýadan öňki döwürde kitap neşir ediliş işi” (A., Ylym, 1993) atly ylmy işi<br />

neşir edilýär. Onda kitap neşir edilişiniň taryhy, milli neşirleri ýygnamak we saklamak<br />

baradaky meseleler yzarlanýar.<br />

1993-nji ýylda “Книжное дело в Средней Азии и Туркменистане (с V в.до<br />

н.э. по 1917 года)” diýen tema boýunça doktorlyk dissertasiýasyny üstünlikli goraýar<br />

hem-de taryh ylymlarynyň doktory diýen hormatly ada eýe bolýar. Şondan soň<br />

alymyň ylmy döredijiliginiň has-da kämilleşen döwri başlanýar.<br />

A.Ýazberdiýewiň “Книжное дело в древней Средней Азии: (доисламский<br />

период)” atly düýpli, giňgöwrümli monografiýasy (A., Ылым, 1995) neşir edilýär.<br />

Onda Orta Aziýada kitapşynaslyk hem-de kitabyň taryhy baradaky ylmy taýdan<br />

derňelen, işläp taýýarlanan meseleler beýan edilýär. Türkmen kitabynyň taryhyny,<br />

medeniýetini açyp görkezýän bu kitaba metbugatda ençeme seslenmeler ýazylýar.<br />

Alymyň iri kitaphanalarda, gündogarşynaslyk merkezlerinde örän çuň we<br />

hemmetaraplaýyn gözlegleri hem-de bibliografiki çeşmeleri ünsli, inçeden<br />

öwrenmegi, irginsiz zähmeti netijesinde “Gündogar metbeçiligi we köne türkmen<br />

basma kitaplary” (A., 2002, 679 s.) atly, sebitdeş döwletleriň hiç birinde entek<br />

ýüzlenilmedik göwrümli işi neşir edilýär. Şeýle hem bu kitap awtoryň öz terjimesi<br />

esasynda gysgaldylan görnüşde Moskwanyň “Oriýent Press” neşirýatynda (M., 2001)<br />

87


ary-ýogy 500 nusgasy çap edilýär. Gynansak-da, bu gymmatly gollanma örän az<br />

mukdarda neşir edilipdir. Şu nukdaýnazardan bu kitap awtoryň haýyşy boýunça<br />

EYR-yň Ilçihanasynyň ýanyndaky Eýran Medeniýet merkeziniň howandarlygynda<br />

“Köne türkmen basma kitaplary” (A., 2004) ady bilen gysgaldylan görnüşde<br />

1000 nusgasy neşir edilýär.<br />

A.Ýazberdiýewiň kitapşynaslyk we bibliografiýaşynaslyk ulgamlarynda alyp<br />

barýan ylmy döredijilik işleri daşary döwletlerde hem gyzyklanma döredýär.<br />

1998-nji ýylda Türkiýäniň Milli kitaphanasy alymyň “Gadymy Merwiň Orta<br />

asyr kitaphanalary” atly işini türk dilinde aýratyn kitap görnüşinde neşir edýär<br />

(Ankara, 1998). Oňa Türkiýäniň Medeniýet ministri M. Istemihan Talaý sözbaşy<br />

ýazýar.<br />

2005-nji ýylda Stambulda “Kaknus” neşirýaty tarapyndan “Gündogarda kitap<br />

neşir edilişini ýaýratmagyň taryhy” atly kitaby türk dilinde neşir edilýär.<br />

A.Ýazberdiýew terjimeçilik işlerinden hem daşda durmaýar. Ol iňlis, pars, rus<br />

dillerinde ýazylan işleri, ylmy makalalary türkmen diline terjime edýär. Alymyň<br />

terjimeçilik işleriniň esasy aýratynlygy onuň alyp barýan işlerine, gozgaýan<br />

meselelerine çynlakaý çemeleşmeginden, daşary döwletlerdäki dürli dillerde ýazylan<br />

çeşmelerden hem-de olary has-da çuňňur derňemekden ybarat bolup durýar. Ol<br />

“Awestanyň” biziň döwrümize çenli gelip ýeten ýeke-täk 19-njy kitabyny<br />

(“Widewdat” (“Döwlere garşy kanun”)) dolulygyna türkmen diline terjime edýär<br />

hem-de onuň bu işi 2007-nji ýylda üç çap kagyzyndan ybarat ylmy makalasy bilen<br />

bilelikde “Türkmen arhiwi” žurnalynyň ýörite neşirinde “Awesta we zaratuştraçylyk<br />

dini eýýamynyň edebiýaty” ady bilen ähli maglumatlary berýän ylmy oçerki, onda<br />

duş gelýän şahslaryň, geografiki we beýleki atlaryň düýpli “Düşündirişli sözlügi” çap<br />

edilýär. Şeýle-de, ol Ahemeni patyşasy Dariý I (в.е.ö 521-486) meşhur Bisütin<br />

ýazgysyny türkmen diline terjime edýär. Alymyň bu sünnälen terjimesi “Garagum”<br />

žurnalynda çap edilýär.<br />

Bulardan başga-da A.Ýazberdiýew özüniň ençeme makalalar toplumyny<br />

XIX asyryň ahyrynda, XX asyryň başynda ýaşap geçen belli türkmen kitap neşir<br />

edijileri bolan Atajan Abdalowa, Mirzahyt Mirsyddyk ogluna, Abdyrahman Nyýaza<br />

we türkmen edebiýatynyň nusgawy şahyrlary Wepaýynyň, Fizulynyň, Magtymguly<br />

Pyragynyň eserleriniň neşir ediliş taryhyna bagyşlaýar.<br />

Onuň makalalary ylmy neşirlerde, gündelik metbugatda, kitaphanaşynaslyk,<br />

bibliografiýaşynaslyk we kitapşynaslyk işleriniň inçe tilsimleri baradaky dürli<br />

meseleleri öz içine alýan ýygyndylarda yzygiderli çap edilýär. Häzirki döwre çenli<br />

A.Ýazberdiýew 15 sany monografiýanyň we 10-dan gowrak bibliografik<br />

görkezijileriň, 350-den gowrak ylmy makalalaryň, synlaryň awtory hem-de 70-e golaý<br />

neşir edilen işleriň jogapkär redaktory hökmünde tanalýar.<br />

A.Ýazberdiýew indi 46 ýyla golaý wagtdan bäri şu MYK-da döredijilikli<br />

zähmet çekmek bilen, şonuň 35 ýylyny biregne kitaphana ýolbaşçylyk edip gelýär.<br />

Ol diňe bir başarjaň ýolbaşçy hökmünde tanalman, eýsem ol biziň Beýik Galkynyşlar<br />

we beýik özgertmeler döwrüni başdan geçirýän Garaşsyz, baky Bitarap döwletimiziň<br />

taryhyny öwrenmekde, hakyky beýan etmekde, milli medeniýetimizi ösdürmekde, ýaş<br />

hünärmenlere, talyp ýaşlara watançylyk terbiýesini bermekde uly tagalla edýär.<br />

88


Öňki sowet döwründe Moskwada we Aşgabatda Soýuz we respublikan<br />

möçberindäki ylmy-amaly geňeşleriň agzasy bolmak bilen, A.Ýazberdiýew türkmen<br />

halky Garaşsyzlyga, baky Bitaraplyga eýe bolandan soňky ýyllarda hem<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýörite Permany bilen Türkmen halkynyň taryhyny<br />

öwrenmek we dogruçyl beýan etmek boýunça hökümet toparynyň hem-de Dünýä<br />

türkmenleriniň Gumanitar birleşiginiň agzalygyna saýlanýar. Şeýle hem<br />

Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň ýanyndaky Taryh institutynyň, Saparmyrat<br />

Türkmenbaşy adyndaky Milli golýazmalar institutynyň hem-de Türkmen döwlet<br />

medeniýet institutlarynyň Alymlar geňeşleriniň agzasydyr.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň Permany bilen A.Ýazberdiýew Türkmenistanyň<br />

medeniýetde at gazanan işgäri, Zähmet weterany diýen hormatly atlara, birnäçe<br />

Hormat hatlara mynasyp bolýar hem-de Türkmenistanyň Garaşsyzlygynyň 5 ýyllygy<br />

mynasybetli “Watana bolan söýgüsi üçin” diýen ýubileý medaly bilen sylaglanýar. Ol<br />

Türkmenistanyň ýaşulylarynyň Halk Maslahatlarynyň birnäçesine gatnaşýar.<br />

A.Ýazberdiýewiň bagtly, agzybir maşgalasy bar. Onuň ýanýoldaşy Nurbike<br />

Ýazberdiýewa hem kitaphana işgäri bolup biregne 34 ýyllap zähmet çekmek bilen,<br />

häzir hormatly dynç alyşda. Bularyň maşgalasynda 1 gyz, 4 ogul ösüp kemala<br />

geldiler. Çaga terbiýesinden Ene – Ata baha berlişi ýaly, olaryň ählisi edepli, terbiýeli,<br />

Watanyna, il-gününe mynasyp bolup ýetişdiler. Olar ýokary derejeli hünärmenler<br />

bolmak bilen, Diýarymyzyň dürli edaralarynda abraýly zähmet çekýärler. Halypa alym<br />

sözüň doly manysynda maşgalasyna, çagalaryna, agtyklaryna guwanmaga hakly.<br />

Alym özüniň ýubileý toýuny ylmy döredijiliginiň, guramaçylyk ukybynyň<br />

has-da kämilleşen döwründe, Garaşsyzlyk alyp galkynan, baky Bitaraplygyna<br />

buýsanýan, Hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallasy bilen Beýik özgertmeleri,<br />

Galkynyşy başdan geçirýän türkmen döwletimiziň gülläp ösmegi üçin, halkymyz,<br />

Watanymyz üçin güýç-gayratyny gaýgyrman zähmet çekmek bilen garşylaýar.<br />

Uly alym, pedagog, ýurdumyzda we onuň çäklerinden daşda-da belli<br />

kitapşynas, talapkär we aladaçyl ýolbaşçy hökmünde tanalýan A.Ýazberdiýewiň<br />

şägirtleri bolan biz hem hormatly halypa – mugallymymyza mundan beýläk hem<br />

gujur-gaýrat, irginsiz, asylly zähmetinde uly üstünlikler arzuw edýäris.<br />

Mamagül Hudaýkulowa<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />

baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

Bibliografiýa, kitaphanaşynaslyk we kitapşynaslyk ylmy-barlag<br />

bölüminiň müdiri<br />

Arzygül Möwlamowa<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />

baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

Daşary ýurt edebiýaty we Halkara kitap alyş-çalyş bölüminiň müdiri<br />

89


INTERNET ULGAMYNDAN<br />

ALNAN MAGLUMATLAR<br />

ДЕСЯТКА НАУЧНЫХ ПРОРЫВОВ 2008 ГОДА ПО ВЕРСИИ<br />

ЖУРНАЛА SCIENCE<br />

90<br />

Перепрограммирование клеток – решение проблемы биоэтики<br />

Стволовые клетки, из которых на начальной<br />

стадии состоит эмбрион, способны превращаться в<br />

клетки многих тканей организма. Это дает<br />

уникальную возможность лечения многих<br />

болезней: из стволовых клеток можно выращивать<br />

органы, идеально подходящие для трансплантации,<br />

их можно использовать для восстановления<br />

нервной ткани спинного мозга и вылечивать<br />

параличи, бороться с рядом дегенеративных и<br />

наследственных болезней.<br />

Однако стволовые клетки получали из<br />

эмбрионов, убивая их, что создавало неразрешимую<br />

этическую проблему – ведь из зародыша может<br />

вырасти полноценный человек. Многие страны<br />

ограничили эксперименты с эмбриональными клетками, Ватикан в начале декабря<br />

потребовал запретить применение клеток эмбриона человека в медицине и косметике.<br />

Важный прорыв был сделан в 2006 году, когда японским ученым удалось с<br />

помощью вируса встроить четыре гена в зрелые клетки, полученные из хвоста мыши,<br />

превратив их в клетки, которые выглядели и вели себя как стволовые. Они получили<br />

название “индуцированные стволовые клетки”.<br />

Недостатком метода оказалось то, что для их перепрограммирования был<br />

необходим генетический материал ретровируса, способного вызывать раковые<br />

изменения в клетках.<br />

В этом году ученым удалось упростить метод и получить стволовые клетки из<br />

тканей людей, больных малоизученными заболеваниями, что открывает новые<br />

возможности для изучения этих болезней. Еще одна группа ученых с помощью этой<br />

технологии смогла напрямую превратить один из типов клеток поджелудочной железы<br />

мыши в другой.<br />

Увидеть планеты у других солнц<br />

Вторым в списке прорывов года журнал Science назвал достижение астрономов,<br />

которые с помощью специальной техники смогли увидеть планеты у других звезд, что<br />

ранее не удавалось из-за их крайне слабого света, который “заглушало” излучение<br />

звезды.<br />

С помощью телескопов Кек и Джемини ученые смогли получить изображения<br />

целой планетной системы – сразу трех планет у звезды HR 8799 в созвездии Пегаса,<br />

расположенной в 130 световых годах от Земли.<br />

www.inauka.ru/science/article88144


Тогда же – в ноябре – другая группа астрономов объявила, что с помощью<br />

орбитального телескопа “Хаббл” им удалось получить изображение планеты внутри<br />

пылевого пояса звезды Фомальгаут в 25 световых годах от Земли, в созвездии Южной<br />

Рыбы.<br />

Расширен список раковых мутаций<br />

В уходящем году ученым удалось значительно расширить перечень<br />

генетических мутаций, вызывающих появление раковых опухолей. С помощью<br />

расшифровки генома клеток различных типов рака были выявлены гены, повреждение<br />

которых “спускает тормоза” процесса деления клеток, вызывая рост опухоли.<br />

В частности были выявлены гены глиобластомы и рака поджелудочной железы<br />

– одни из самых опасных типов опухолей.<br />

Новая сверхпроводящая семья<br />

Физики открыли новое семейство высокотемпературных сверхпроводников –<br />

материалов, при определенной температуре теряющих электрическое сопротивление<br />

и способных в этом состоянии проводить электроток без потерь.<br />

Ранее известные высокотемпературные сверхпроводники создавались на базе<br />

меди и соединений кислорода. В начале года ученые объявили о создании нового типа<br />

сверхпроводников на базе соединений железа с температурой потери сопротивления<br />

55 градусов выше абсолютного нуля. Пока это далеко от 138 градусов – рекорда,<br />

поставленного традиционными сверхпроводниками, но ученые рассчитывают, что<br />

новые материалы будут весьма перспективными.<br />

Подглядывая за белками<br />

Хотя о существовании белковых молекул известно более ста лет, биохимикам<br />

удалось только в этом году увидеть их в действии. В ходе эксперимента ученым<br />

удалось пронаблюдать за процессом связывания белков с другими молекулами, что<br />

связано с состоянием клеток и процессом обмена веществ. В результате были<br />

выявлены механизмы, лежащие в основе этого процесса.<br />

Вода для сжигания<br />

Использование энергии ветра и Солнца не наносит ущерба экологии, однако<br />

при использовании их возникает большая проблема – откуда брать энергию, если<br />

Солнце не светит, а ветер не дует. Не существовало достаточно удобного способа<br />

запасать энергию в такой ситуации. Группа американских ученых создала новый<br />

катализатор на базе фосфора и кобальта, в присутствии которого значительно<br />

облегчался электролиз воды. Прежние типы катализаторов делались на базе дорогих<br />

материалов, например из платины.<br />

Дешевая альтернатива позволяет использовать воду как электрический<br />

аккумулятор – полученный при электролизе воды водород может быть сожжен в<br />

топливных элементах и превращен в электричество.<br />

Видеосъемка эмбриона<br />

В этом году ученым удалось в мельчайших подробностях и с беспрецедентной<br />

точностью пронаблюдать за начальными стадиями развития эмбриона. Немецкие<br />

ученые с помощью лазерного сканирования смогли проследить за движением около<br />

91


16 тысяч клеток зародыша рыбки данио рерио, а затем воспроизвести эту картину с<br />

помощью компьютера.<br />

В результате ученым удалось проследить начальные стадии формирования<br />

различных тканей, в частности сетчатки.<br />

“Плохой” и “хороший” жир<br />

О существовании двух типов жировой ткани – коричневой (“хорошей”) и белой<br />

(“плохой”) – известно уже более 400 лет. С ожирением связаны белые жировые<br />

клетки. Долгое время считалось, что оба типа жира образуются из одних и тех же<br />

клеток-предшественников. Ученые попытались воздействовать на гены коричневых<br />

клеток и превратить их в белые.<br />

Результат оказался неожиданным – коричневые жировые клетки превращались<br />

в мышечные и наоборот. Ученые рассчитывают, что это поможет создать<br />

принципиально новые методы борьбы с ожирением.<br />

Ученые взвесили протон теоретически<br />

Физики вновь взвесили протон. На этот раз они не буквально определили массу<br />

частицы, что было сделано достаточно давно, а теоретически подсчитали на основе<br />

существующих представлений – так называемой Стандартной модели. Полученные<br />

результаты совпали с практикой, еще раз подтвердив правильность теории.<br />

Дешифровка генов. Дешево<br />

Процесс дешифровки (секвенирования) генов живых организмов стал<br />

значительно дешевле и быстрее с момента завершения проекта расшифровки генома<br />

человека. В этом году ученым, в частности, удалось расшифровать 80% гена мамонта,<br />

получены предварительные результаты дешифровки гена неандертальца.<br />

Источник: РИА “Новости”<br />

92<br />

“SCIENCE” ŽURNALY 2008-nji ÝYLDAKY HAS MÖHÜM<br />

ÄHMIÝETLI YLMY AÇYŞLARYŇ SANAWYNY DÜZDI<br />

Öýjükleri gaýtadan ulanmak arkaly bioetika degişli meseleler çözüler<br />

Embrion (düwünçek) ýaňy dörän mahalynda ösüntgi (şaha görnüşindäki)<br />

öýjüklerinden ybarat bolýar, şol öýjükler bolsa organizmiň birentek dokumalarynyň<br />

öýjüklerine öwrülmäge ukyplydyr. Munuň özi köpsanly keselleri bejermekde haýran<br />

galdyryjy mükinçilikleri döredýär: ösüntgileriň öýjüklerinden transplantasiýa üçin ulanmaga<br />

ýaramly agzalar (organlar) taýýarlanýar, şol agzalary arkadaky ýiligiň nerwli dokumalaryny<br />

täzeden dikeltmekde hem-de ysmaz, degeneratiw we nesil yzarlaýan keselleri bejermekde<br />

ulanyp bolar.<br />

Ýöne ösüntgileriň öýjükleri embrionlary ýok etmek arkaly alynýardy, munuň özi<br />

etika degişli kyn meseläniň ýüze çykmagyna getirýärdi. Çünki düwünçekden diýseň sagdyn<br />

ynsanyň döremegi mümkin diýlip hasaplanýardy. Köp ýurtlarda embrional öýjükler bilen<br />

bagly synaglar çäklendirildi. Geçen ýylyň dekabrynyň başynda Watikan adamyň<br />

embrionynyň öýjükleriniň lukmançylykda we kosmetikada ulanylmagynyň gadagan<br />

edilmegini talap etdi.


2006-njy ýylda bu ugurda möhüm ähmiýetli ädim ädildi. Şonda ýaponiýaly alymlara<br />

wirusyň kömegi bilen, syçanyň guýrugyndan alnan kämil öýjüklere dört sany geni<br />

ornaşdyrmak we olary öýjüklere öwürmek başartdy. Şol öýjükleriň özüni alyp barşy edil<br />

ösüntgileriň öýjükleriniň bolşuna meňzeşdi. Olar “ösüntgileriň indusirlenen öýjükleri” diýlip<br />

atlandyryldy.<br />

Ýöne öýjükleri gaýtadan ulanmak üçin, öýjüklerde kanser bilen bagly özgerişleri<br />

döretmäge ukyply retrowirusyň genetiki materialy zerurdy. Munuň özi bu usulyň<br />

ýetmezçiligi diýlip hasaplanyldy.<br />

Geçen ýylda alymlara bu usuly ýönekeýleşdirmek hem-de ozal içgin öwrenilmedik<br />

kesellere ýolugan adamlaryň dokumalaryndan ösüntgileriň öýjüklerini almak başartdy.<br />

Munuň özi bolsa şol keselleri öwrenmek üçin täze mümkinçilikleri döredýär. Alymlaryň<br />

ýene bir topary şu tehnologiýany ulanmak arkaly syçanyň aşgazanasty mäziniň öýjükleriniň<br />

görnüşleriniň birini gös-göni başga görnüşe öwürmegi başardylar.<br />

Başga ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görmek<br />

“Science” žurnaly astronomlaryň gazanan üstünligini öz ähmiýeti boýunça ilkinji<br />

orna mynasyp diýip hasaplaýar. Şonda astronomlar ýörite tehnikanyň kömegi bilen beýleki<br />

ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görüpdirler. Bu bolsa ozal başartmaýardy. Şol ýagdaý<br />

planetalaryň ýagtylygynyň öçügsi ýagtylygy basýandygy bilen düşündirilýärdi.<br />

Alymlar “Kek” we “Jemini” atly teleskoplar arkaly planetanyň birbada tutuş<br />

ulgamynyň – Ýerden 130 ýagtylyk ýyllaryna barabar uzaklykda ýerleşýän Pegas diýen<br />

ýyldyzlar toplumyndaky HR 8799 belgili ýyldyzyň ýanyndaky üç sany planetanyň şekilini<br />

surata düşürdiler.<br />

Şol wagt – noýabrda astronomlaryň başga bir topary “Habbi” diýen orbital teleskop<br />

arkaly Günorta Balyk (Lu) ýyldyzlar toplumynda, ýagny Ýerden 25 ýagtylyk ýyllaryna<br />

barabar uzaklykdaky Fomalgaut ýyldyzynyň tozanly guşaklygynyň içindäki planetanyň<br />

şekilini surata düşürendigini aýan etdi.<br />

Düwnügiň mutasiýalarynyň sanawy uzaldyldy<br />

Geçen ýylda alymlara kanser keseliniň çişlerini döredýän genetiki mutasiýalaryň<br />

sanawyny uzaltmak başartdy. Kanseriň dürli görnüşleriniň öýjükleriniň genomlaryny<br />

aýdyňlaşdyrmak arkaly ýüze çykarylan genlere zeper ýetende, öýjükleriň bölünmek<br />

ýagdaýyna “giň ýol açylýandygy” we bu ýagdaýyň çişiň ulalmagyna sebäp bolýandygy äşgär<br />

edildi.<br />

Hususan-da, glioblastomanyň we aşgazanasty mäz kanseriniň genleri ýüze çykaryldy,<br />

bu keseller bolsa çişleriň has howply görnüşleri hasaplanýar.<br />

Ýokumlara syn etmek arkaly<br />

Ýokumlaryň molekulalarynyň bardygy ýüz ýyldan gowrak mundan ozal äşgär edilen<br />

bolsa-da, ahyry geçen ýylda biohimiklere olaryň hereketini görmek başartdy. Ýokumlaryň<br />

başga molekulalar bilen baglanyşygyna, ýagny öýjükleriň ýagdaýyna we maddalaryň<br />

çalşygyna alymlar synagyň barşynda gözegçilik edipdirler. Netijede, şol prosesiň özenini<br />

düzýän mehanizmler ýüze çykarylypdyr.<br />

Ýakmak üçin niýetlenen suw<br />

Ýeliň we Günüň energiýasynyň ulanylmagy daşky gurşawa hiç hili zeper ýetirmeýär.<br />

Ýöne bulary ulanmaly diýlende-de, eger Gün öz şöhlesini saçmasa, asla ýel öwüsmese,<br />

93


energiýany nireden almaly diýen mesele ör-boýuna galýar. Edil şu ýagdaýda energiýany<br />

toplamagyň diýseň amatly usulyny tapmak henize çenli başartmaýardy. Amerikan<br />

alymlarynyň bir topary fosfory we kobalty ulanmak esasynda düýpgöter täze katalizatory<br />

döretdiler. Şol katalizator ulanylanda, suwuň elektrolizi ep-esli ýeňleýärdi. Ozalky<br />

katalizatorlar platina ýaly gymmatbahaly materiallaryň ulanylmagy arkaly taýýarlanylýardy.<br />

Suwuň elektrolizinden alnan wodorody ýangyç hökmünde ulanyp, elektrik<br />

energiýasyny alyp bolýar. Bu arzan wariant suwy elektriki akkumulýator hökmünde<br />

ulanmaga mümkinçilik döredýär.<br />

Embrionyň wideousulynda surata düsürilişi<br />

2008-nji ýylda alymlar ýaňy dörän embrionyň (düwünçegiň) ösüşiniň gidişini<br />

jikme-jik we entek görlüp-eşidilmedik derejedäki takyklyk bilen synlapdyrlar. Nemes<br />

alymlary lazer bilen skanirlemek arkaly danio rerio diýwn balygynyň düwünçegindäki<br />

16 müňe golaý öýjükleriň hereket edişine gözegçilik edipdirler. Soňra kompýuteriň kömegi<br />

bilen olaryň hereketi täzeden görkezilipdir.<br />

Netijede, alymlar dürli dokumalaryň, hususan-da, gözüň ýagtylygy kabul edýän içki<br />

bardasynyň (setçatkanyň) emele gelşiniň başlangyç pursatlaryny synlamagyň hötdesinden<br />

geldiler.<br />

“Ýaramaz” we “gowy” ýag<br />

Ýagyň dokumalarynyň iki sany, ýagny goňur (“gowy”) we ak (“ýaramaz”) görnüşiniň<br />

bardygy indi 400 ýyldan hem gowrak wagt bäri mälimdir. Ýagyň ak öýjükleri semizlik bilen<br />

baglanyşyklydyr. Has köp wagtdan bäri ýagyň bu iki görnüşini hem ozalky birmeňzeş<br />

öýjüklerden emele gelýär diýlip hasaplanypdyr. Alymlar goňur öýjükleriň genlerine täsir<br />

edip, olary ak öýjüklere öwürmäge synanyşypdyrlar.<br />

Şonda asla garaşylmadyk netije alnyp oturylyberýär?! Ýagyň goňur öýjükleri beden<br />

etiniň öýjüklerine öwrüläýýär. Birdenem, tersine öwrülipdir. Alymlar aşa semizlige garşy<br />

göreşde ulanmak üçin munuň düýpgöter täze usullaryň özleşdirilmegine ýardam berjekdigine<br />

bil baglaýarlar.<br />

Alymlar taglymat esasynda protonyň agramyny ölçediler<br />

Fizikler protonyň agramyny ýene-de ölçäp gördüler. Şu gezek alymlar ülňä laýyk<br />

nusga diýlip atlandyrylýan düşünjelere esaslanyp, bölegiň öňden bäri belli massasyny<br />

taglymat esasynda hasaplap gördüler. Çykarylan netije iş ýüzünde ulanylýan görkezijä laýyk<br />

gelip, şuňa degişli taglymatyň dogrudygyny ýene-de bir gezek subut etdi.<br />

Genleri aýdyňlaşdyrmak işi arzanlady<br />

Adamyň genomynyň şifrini açmak baradaky taslamany durmuşa geçirmek arkaly<br />

janly organizmleriň genleriniň şifrini açmak (sekwenirlemek) işi has arzana düşüp ugrady.<br />

Bu bolsa işi çalt tamamlamaga mümkinçilik döretdi. Geçen ýylda alymlar hususan-da,<br />

mamontyň geniniň 80%-ni aýdyňlaşdyrdylar. Neandertaldyň (Germaniýada tapylan) şifrini<br />

açmak boýunça deslapky netijeler alyndy.<br />

Çeşme: Orsýetiň “Новости” habarlar agentligi.<br />

94


MAZMUNY<br />

Nuryýewa O. Baýram hanyň türkmen diwanynyň dilinde hal işlik şekilleri............. 3<br />

Söýegowa A. 1918-nji ýylda “Daň ýyldyzy” gazetinde çap edilen “Türkmen gyzy”<br />

goşgusy hakynda......................................................................................................... 8<br />

Gurbanow A., Gurbanowa L.N. Daşary ýurt dilleri boýunça sapaklarda<br />

emeli gepleşik ýagdaýlaryny döretmegiň käbir meseleleri...................................... 13<br />

Pleskanowskaýa S.A., Amanmyradowa D.A., Patyşagulyýew A.P. Demalyş<br />

ýollarynyň keselleriniň döremeginde tozanly howanyň täsiri................................... 18<br />

Jumaýew H.J., Kulow M.Ö. Türkmenistanyň şertinde parodont dokuma keselli<br />

näsaglarda kliniki-laborator barlaglaryň görkezijileri............................................... 25<br />

Kokanow A.A., Hanow M.K. Düwmeliniň (Sophora Japonica L.) lukmançylykdaky<br />

ähmiýeti.................................................................................................................... 33<br />

Garryýew G. Giňişlik babatda pikirlenmäni çagalaryň kabul edişinde geometriýanyň<br />

orny .......................................................................................................................... 43<br />

Одеков О.А. Общая теория происхождения и эволюции вселенной .................. 50<br />

Nazarow P.A., Ökdirow A. Kuwwatly transformatorlaryň ygtybarly peýdalanylyşyny<br />

kesgitleýji gurnama .................................................................................................. 71<br />

Mämmedow M. Täze çyzykly deňagramsyz termodinamika we termoelektrigiň<br />

termodinamika – fenomenologiýa teoriýasy ............................................................ 82<br />

Hudaýkulowa M., Möwlamowa A. Ylma örklenen ömür...................................... 86<br />

Internet ulgamyndan alnan maglumatlar.................................................................... 90<br />

95


СОДЕРЖАНИЕ<br />

Нурыева О. Деепричастные формы в диване Байрам хана ....................................................3<br />

Соегова А. О стихотворении “Туркмен гызы”, опубликованном в газете “Данг йылдызы”<br />

в 1918 году ......................................................................................................................................8<br />

Гурбанов А., Гурбанова Л.Н. Ситуации в обучении студентов иностранным языкам ........13<br />

Плескановская С.А., Аманмурадова Д.А., Патышагулыев А.П. О роли запыленности<br />

воздуха в развитии бронхолегочной патологии ..........................................................................18<br />

Джумаев Х.Д., Кулов М.О. Клинико-лабораторные показатели больных с заболеванием<br />

пародонта в условиях Tуркменистана .......................................................................................25<br />

Коканов А.А., Ханов М.К. Медицинское значение софоры японской ................................33<br />

Гаррыев Г. Роль геометрии в пространственном восприятии детей ....................................43<br />

Ödekow Ö.A. Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymaty .........................50<br />

Назаров П.А., Окдыров А. Исследование разработки автоматических устройств для<br />

повышения надежности электроснабжения...............................................................................71<br />

Мамедов М. Новая линейная неравновесная термодинамика и термодинамически –<br />

феноменологическая теория термоэлектричества .....................................................................82<br />

Информации, полученной из интернет – сети..........................................................................90<br />

CONTENTS<br />

Nuryyeva O. Adverbial participle forms in Bayram Khan’s divan ..............................................3<br />

Soyegova A. About “Turkmen gyzy” poem, published in “Dang yyldyzy”<br />

newspaper in 1918 ...........................................................................................................................8<br />

Gurbanov A., Gurbanova L.N. Situations in teaching students foreign languages .....................13<br />

Pleskanovskaya S.A., Amanmuradova D.A., Patyshagulyyev A.P. On the role of dusted air in<br />

the development of bronchopulmonary pathology..........................................................................18<br />

Jumayev H.J., Kulov M.O. Clinical and laboratory findings of investigation of parodontosis<br />

deseased within Turkmenistan .......................................................................................................25<br />

Kokanov A.A., Khanov M.K. Sophora Japonica’s medical significance ..................................33<br />

Garryyev G. The role of geometry in children’s space perception............................................43<br />

Odekov O.A. General theory of origin and evolution of the universe ......................................50<br />

Nazarov P.A., Okdirov A. Researches of Automatic Facilities for the Increase of Reliability<br />

of Power Supply.............................................................................................................................71<br />

Mammedov M. New linear nonequilibrium thermodynamics and thermodynamical –<br />

phenomenological theory of thermoelectricity..............................................................................82<br />

Internet web information................................................................................................................90<br />

96


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň ylmy-nazaryýet žurnaly<br />

Scientific-theoretical journal of Supreme Council<br />

on science and technology under the President of Turkmenistan<br />

Научно-теоретический журнал Высшего совета<br />

по науке и технике при Президенте Туркменистана<br />

12<br />

2009 2007<br />

AŞGABAT • <strong>YLYM</strong><br />

1


“Türkmenistanda ylym we tehnika”<br />

žurnaly syn berilýän ylmy makalalary çap edýär<br />

Журнал “Наука и техника в Туркменистане”<br />

публикует рецензируемые научные материалы<br />

Scientific materials published in the “Science and Technics<br />

in Turkmenistan” periodical have been reviewed<br />

Baş redaktor A.G.Allanurowa<br />

Geňeş toparynyň agzalary:<br />

N.T.Durdyýew, f-m.y.k.<br />

R.Işangulyýew, t.y.k.<br />

G.S.Karanow, l.y.d., professor.<br />

Ýa.Orazgylyjow, t.y.d.<br />

A.Öräýewa, y.y.k.<br />

A.Saparmyradow, t.y.k.<br />

P.Esenow, o-h.y.k.<br />

H.Ýowjanow, t.y.d., professor.<br />

2<br />

Jogapkär redaktor B.Hojadurdyýewa<br />

Ýygnamaga berildi 05.01.2009. Çap etmäge rugsat edildi 10.03.2009. A – 47521. Ölçegi 60×84 1 / 8<br />

.<br />

Otset kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 8,40. Hasap-neşir listi 7,3.<br />

Sany 780. Neşir №8. Sargyt №67.<br />

Ýylda 6 gezek neşir edilýär.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň “Ylym” neşirýaty.<br />

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň çaphanasy.<br />

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />

Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär.<br />

© “Ylym” neşirýaty.<br />

© “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2009.


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

O.Nuryэewa<br />

BAÝRAM HANYŇ TÜRKMEN DIWANYNYŇ<br />

DILINDE HAL IŞLIK ŞEKILLERI<br />

Türkmen bilen hindi halkynyň arasyndaky gatnaşyklar asyrlaryň jümmüşine<br />

siňip gidýär. Munuň şeýledigine biz taryha ser salanymyzda göz ýetirýäris.<br />

Türkmen soltanlarynyň Hindistanda türkmen döwletini gurmak we türkmeniň<br />

medeniýetini, dilini, edebiýatyny ýaýmakda alyp baran işlerini soňra XVI asyrda<br />

Hindistanda Mogol döwletiniň düýbüni tutan Muhammet Babyr şa, onuň guran<br />

döwletiniň berkligini, mäkämligini üpjün eden hanlar hany Baýram han hem-de<br />

onuň ogly Abdyrahym han dowam etdiripdirler. Asly türkmen bolan Baýram hanyň<br />

Hindistanda türkmen dilini, edebiýatyny, sazyny ösdürmekde bitiren işleri bellenmдge<br />

mynasypdyr.<br />

Baýram han arap, pars, urdu dillerini hem suwara bilipdir. Şahyryň parsça we<br />

türkmençe ýazan şygyrlary bize gelip ýetipdir. Onuň türkmençe şygyrlary ene<br />

dilimizde döredilen naýbaşy eserleriň biridir. Şahyryň 1910-njy ýylda iňlis alymy<br />

E.Denison Ross tarapyndan Kalkuttada çap edilen “The persian and türki divans of<br />

Bayram khan, khan-khanan” (“Han-hanan Baýram hanyň pars we türki diwany”) atly<br />

diwany biziň üçin gymmatly çeşme bolup durýar. Baýram hanyn türkmen diwanynyň<br />

dili örän baý. Onuň türkmençe şygyrlary şol döwürlerde dürli dilleriň gurşawynda<br />

ulanylan türkmen diliniň ösüş aýratynlyklaryny yzarlamaga mümkinçilik berýär.<br />

Mysal üçin, şahyryň diwanynyň dilinde ulanylan hal işlik şekillerini alanymyzda-da,<br />

türkmen diliniň XVI asyrdaky ösüşini, kämilleşişini we onuň XVI asyrdan öňki we<br />

soňky döwürlerde döredilen ýadygärlikleriň dilinden aratapawudyny we bitewiligini<br />

ýüze çykarmak bolýar.<br />

Türkmen dilindäki ýazuw ýadygärlikleriniň dilinde hal işligiň “-yp, -ip”;<br />

“-yban, -ibдn” şekilleri ulanylypdyr. Hal işligiň “-yban” şekili özüniň gelip çykyşy<br />

taýyndan “-yp” şekiliniň asyl görnüşi hasap edilýär [2].<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynda hal işligiň bu şekilleriniň ikisi-de gabat<br />

gelýär. Diwanda “-yp, -ip” şekili işjeň ulanylýar. Emma “-yban, -ibдn” şekili<br />

“-yp, -ip” şekiline garanda az ulanylypdyr. Bu hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn”<br />

şekilleriniň gadymylygyny we XVI asyrda hal işligiň “-yp, -ip” öwüşgininiň has işjeň<br />

ulanylandygyny aňladýar. Meselem:<br />

Sanjyban per jilwe (эalkym) biэr<br />

Rahşyňga meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />

Hamdyň (öwgiň) tükenmegeý bitiban (ýazylan) bolsa tä ebet (hemişe) [4,23 sah.].<br />

Eэlдp ony gaýrynyň mähremliginden müjtenip (saklanyp, daşlaşyp),<br />

Aşna kylgyl, men mahrum ile bihasap [4,25 sah.].<br />

3


Ýügürip, müjde (buşluk, hoş habar) berip, зyn diэse эalgan geledir [4,27 sah.].<br />

Tä jahan bolgaý ilähi şatlyk birle bolup [4,29 sah.].<br />

Sergeşte (sergezdan) bolup, munзa tilдb, эar tapylmas [4,33 sah.].<br />

Ataşyn gül reňlik don birle gülgüniňi münьp,<br />

Ot-эalyn dek эeldirip, sцzьmni efzun (kцp, artyk) eýlediň [4,36 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlarynda hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri<br />

çekimlileriň dil we dodak sazlaşygyna boýun egdirilipdir. Birbogunly dodak çekimlili<br />

sözlere “-up, -ьp; -uban, -ьbдn” goşulmalary goşulypdyr. Ol sözlerde goşulmalar<br />

“-ub”; “-uban” ýaly ýazylypdyr. Sesleriň dil sazlaşygy esasynda goşulýan “-yp, -ip”;<br />

“-yban, -ibдn” goşulmalary şygyrlar diwanynda “-yban”, “-yb” belgileri bilen berlen.<br />

Mysal üçin:<br />

Bilbil boluban ( ) gül kibi ruhsaryňa wale (däli, diwana).<br />

Sanjyban ( ) per jilwe (эalkym, эalpyldy) biэr<br />

Rahşyňa meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />

Perwana bolup ( ), şem sypat husnuňa şeýda.<br />

Haýran jemalyň boluban (<br />

) nerkes şähla (goýun göz) [4,68 sah.].<br />

Gцrsetip ( ) oňa özüni, hutnemalyk kylmagyl [4,45 sah.].<br />

Gдhi зekip ( ) jepaýy pyrakyň heläk men [4,45 sah.].<br />

Azmy gulluk kylyp ( ) idim pynhan [4,75 sah.].<br />

Türkmen diliniň ýazuw ýadygärliklerinde hal işligiň “-yp, -ip” şekili, esasan,<br />

ahwalat bolup gelýär. “-yp, -ip” şekilindäki hal işligi ahwalat bolup gelende, köplenç,<br />

esasy hereketden öň bolýan hereketi we esasy hereket bilen bir wagtdaky hereketi,<br />

has seýrek ýagdaýda, esasy hereketden soň ýüze çykýan gymyldyny aňladýar<br />

[2,63-64 sah.]. Baýram hanyň şygyrlarynyň dilinde “-yp, -ip” hal işligi esasy<br />

hereketden öň ýüze çykýan hereketi aňladýan ahwalat bolup gelýär. Meselem:<br />

Şikeste köňlüme, jan-a, jepa kylyp ( ) bara sen.<br />

Meni bu Muhammet era nдryza goэup bardyň [4, 54 sah.].<br />

Gдhi kylyp ( ) howaýy-wysalyň tapyp ( ) heэat<br />

Gдhi зekip ( ) jepaýy-pyrakyň heläk men [4,57 sah.].<br />

Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekili dürli döwre degişli ýazuw<br />

ýadygärlikleriniň dilinde duş gelýär. Meselem, XI asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Anyň işin köçürdim,<br />

Işin ýeme kaçurdum,<br />

Цlьm цtьn iзirdim,<br />

Iзdi эьzi bolup tдrik.<br />

Manysy: Onuň işin bitirdim, hemrahyny, ýagny dostuny gaçyrdym. Ölüm<br />

şerbetini içirdim, ýüzüni bürüşdirip içdi [10,82 sah.].<br />

Bilge erig ezgь tutup, sözün eşit,<br />

Erdemini цgrenibдn yşga süre.<br />

Manysy: Ylymly, akylly adamlara ýagşylyk kylyp, sözlerini diňle. Ylymlaryny,<br />

hünärlerini öwrenip, amala aşyr [10,403 sah.].<br />

VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Bu эerde oluryp, tabgaз budun tьzeltim [1,25 sah.].<br />

4


Terjimesi: Bu ýerde oturyp, ornaşyp men öz durmuşymy we halkymyň<br />

durmuşyny tabgaç halky bilen bagladym.<br />

VII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Bi:rek gъy:zdan aэrylub, цwlerine geldi [8,53 sah.].<br />

Alub bunlary dдlь Gъarзara gitdi [8,57 sah.].<br />

XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Maly dьnэд berip, niçe müň gany,<br />

Lagly-jцwahyrdyr bolan mesgeni,<br />

Gitdi goэup köşk, kasry, eýwany...<br />

Barganydan gaэdyp gelдni bolmaz [9,459 sah.].<br />

Magraja (gцk, asman) pygamber зykyban gцrdi o seni [9,463 sah.].<br />

Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri milli dilimiziň ösüşiniň dürli<br />

döwürlerinde ulanylypdyr. Hal işligiň “-yp, -ip” goşulmasy “-yban, -ibдn” şekilinden<br />

ýygy işledilýär.<br />

Hal işligiň “-yp, -ip” şekilini ýerli gepleşiklerde hem görýäris. Meselem:<br />

aэdyv oty:r, biliv aýt, görüv aldym we ş.m. [3,366 sah.].<br />

Ýerli gepleşikleriň görkezgiçleri hem hal işligiň “-yp, -ip” şekiliniň gadym<br />

döwürde dilimizde bolandygyny hem-de janly gepleşik dilinde saklanyp galandygyny,<br />

“-yban, -ibдn” görnüşiniň bolsa, wagtyň geçmegi bilen, kem-kem ulanyşdan<br />

galandygyny subut edýär.<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işliginiň “-a, -e, -э”<br />

şekillerinden “-э” görnüşi işjeň ulanylypdyr.<br />

Tьrkişynas alymlar “-a, -e” hal işlik şekili gadymky “-kaэ” goşulmasyndan<br />

gelip çykypdyr diýen pikiri orta atýarlar [2,123 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlarynda seýrek эagdaэda “-a, -e”; “-э” şekilleri hal işligiň<br />

“-maэa, -meэe” ýokluk galypynyň “-maэ, -meэ” gysgalan görnüşine gabat gelýär.<br />

Mysal üçin:<br />

Adymny эar bilmeэ, gaýrydan istär nyşan, Baýram [4,60 sah.].<br />

Hal işligiň “-a, -e”; “-э” şekilleri dürli döwürlere degişli bolan gadymy ýazuw<br />

эadygдrliklerinde hem ulanylýar. Meselem, VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Altun эysyg asa keltimiz, Эertis ьgьzьg keзe keltimiz [1,216 sah.]. – (Мы<br />

пришли, пройдя через Алтунскую чернь. Мы пришли, переправясь через реку<br />

Иртыш). Bilge kagan uça bardy [1,216 sah.]. – (Bilge – каган, умирая).<br />

Orta asyrlaryň ahyrlaryna degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Kadyr alla, meni эetir dermana,<br />

Aglaэ-aglaэ indi geldim amana<br />

Mejnun kibi sдhrada aglaэ-aglaэ gezdigim [7,353 sah.].<br />

XVIII asyra degişli ýazuw ýadygдrliginiň dilinde:<br />

Isteэ-isteэ han hazreti,<br />

Ahyr mekandan aэryldyk [12,20 sah.].<br />

Mysallardan görnüşi ýaly, türkmen diliniň ösüşiniň dürli döwürlerine we<br />

şertlerine garamazdan, hal işliginiň “-a, -e”; “-э” şekilleri ýazuw ýadygärliklerinde<br />

duş gelýär. Türkmen diliniň ýerli gepleşiginde hem hal işliginiň “-a, -e”; “-э”<br />

şekilleriniň gabat gelmegi türkmen diliniň taryhy ösüş ýagdaýlaryny yzarlamaga<br />

mümkinçilik berýär. Meselem:<br />

5


ile vilmedim, göre vildiňmi?<br />

bara vilema:kъ, geзe vilmдgдn,<br />

ede vilmi:mis [3,368 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň<br />

bolmagy şahyryň dil baýlygyny janly gepleşikden susup alandygyny görkezýär. Hal<br />

işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň beýleki ýazuw ýadygärliklerinde gabat gelmegi onuň<br />

diliň ösüşiniň dürli döwürlerinde saklanyp gelendigini görkezýär.<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-aly, -eli” şekiliniň<br />

gadymky “-galy, -geli” görnüşi ulanylypdyr. Bu ýazuw ýadygärliginde hal işligiň<br />

“-galy, -geli” şekiliniň “-geli” görnüşi has işjeň ulanylypdyr. Mysal üçin:<br />

Geэgeli simin teniň üzre gyzyl don, eý kuýaş! [4,36 sah.].<br />

Lybasyn etgeli, eý serwi, hoş hyram gyzyl<br />

Gözümi eýledi gan ýaş bile tamam gyzyl [4,43 sah.].<br />

Gaşyňa tüşgeli, eý serwi, gülgüzar saçyň [4,39 sah.].<br />

Hal işligiň “-galy, -geli” şekili türkmen dilindäki beýleki ýazuw<br />

ýadygärlikleriniň dilinde-de gabat gelýär.<br />

Mysal ьзin, XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliklerinde:<br />

Janandan aэrylgaly mдhnetge batyp galdym [6,51 sah.].<br />

Tende janym algaly kast ile çykdyň şanyma [13,38 sah.].<br />

Jismi-janym gitgeli, zerre mydarym galmady [6,65 sah.].<br />

Hal işligiň “-galy, -geli” şekili ýazuw däbe eýerilip ýazylan hal işligiň<br />

goşulmasy hasaplanýar. Biziň pikirimizçe, hal işligiň “-galy, -geli” şekiliniň şol<br />

döwürlerde janly gepleşik dilinde-de ulanylan bolmagy mümkin.<br />

Umuman, Baýram hanyň diwanynyň dili Hindistanda XVI asyrda türkmen<br />

diliniň ösüşini we kämilleşişini yzarlamaga mümkinçilik berýär. Şonuň ýaly-da<br />

şahyryň diwanynyň diliniň türkmen diliniň aýrylmaz bir bölegi bolup durýandygyny<br />

subut edýär.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňesiň<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Dil we edebiýat instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2007-nji ýylyň<br />

25-nji ýanwary<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века.<br />

Алмата, 1971.<br />

2. Annanurow A. Türkmen dilinde hal işlik formalary. A., 1974.<br />

3. Amansaryýew J. Türkmen dialektologiýasy. A., 1970.<br />

4. Baýram han. Türkmen diwany. A., 2000.<br />

5. Baýram han. The persian and türki divans of Bayram khan, khan-khanan. Calcutta, 1910.<br />

6. Dessanlar. A., 1982.<br />

7. Görogly. A., 1990.<br />

8. Kitaby dädem Gorkut. A., 1995.<br />

9. Magtymguly. Saýlanan goşgular. A., 1976.<br />

6


10. Махмуд Кашгарий. Девону луготит турк. Ташкент, I, 1960.<br />

11. Myrat Talyby. Saýlanan eserler. A., 1963.<br />

12. Seýdi. Saýlanan eserler. A., 1959.<br />

13. Şabähram. A., 1966.<br />

О.Нурыева<br />

ДЕЕПРИЧАСТНЫЕ ФОРМЫ В ДИВАНЕ БАЙРАМ ХАНА<br />

Известный туркменский поэт Байрам хан, служивший при дворе правителя<br />

Могольского государства Захиреддин Мухамед Бабур, Байрам хан всячески<br />

содействовал развитию туркменского языка, литературы, музыки на индийской земле.<br />

Сам он хорошо владел арабским и персидским языком, а также урду. Среди дошедших<br />

до нас произведений Байрам хана широко известен его диван “Тhe Persian and Turki<br />

divans of Bayram Khan, Khan-Khanan”, изданный в 1910 году в Калькутте английским<br />

учёным Денисоном Россом.<br />

Диван включает в себя стихотворения Байрам хана на персидском и<br />

туркменском языках. Туркменские стихи поэта дают нам возможность проследить<br />

особенности исторического развития туркменского языка.<br />

Анализ языка дивана представляет нам важные сведения по морфологии<br />

туркменского языка. Нередки в нём и деепричастные формы. Чаще всего<br />

употребляются деепричастные формы на -yp/-ip, а также этимологически<br />

взаимосвязанные с ними формы на -yban/-ibän.<br />

При употреблении деепричастных форм на -уp/-ip и -yban/-ibän учитываются<br />

принципы губного сингармонизма. Помимо вышеуказанных форм в диване<br />

встречаются и формы на -a/-e/-ý и -galy/-geli.<br />

Все эти деепричастные формы сохранены в письменных памятниках,<br />

созданных до и после дивана Байрам хана.<br />

O.Nuryyeva<br />

ADVERBIAL PARTICIPLE FORMS IN BAYRAM KHAN’S DIVAN<br />

A famous Turkmen poet Bayram Khan who lived at the period of Zahireddin<br />

Muhammed Babur and served him, has made a great contribution to the development of<br />

Turkmen language, literature, music in Indian. He Knew Arabian, Percian and Urdu<br />

languages. His divan “The Persian and Turki divans of Bayram Khan, Khan-Khanan” was<br />

published in 1910 in Kalkutta by the English scholar Denisson Ross.<br />

This book includes the poems of Bayram Khan in Percian and Turkmen language.<br />

Turkmen poems of the poet give us the opportunity to trace the peciliarities of historical<br />

development of Turkmen language and reveal important information on morphology of the<br />

Turkmen language. Thus, adverbial participle forms with -yp/-ip, as well as etimologically<br />

correlated forms with -yban/-ibän are used rather often.<br />

Deep synharmony defines the usage of adverbial participle forms in -yp/-ip and<br />

-yban/-ibän. Besides the above-mentioned forms the forms with -a/-e/-ý and -galy/-geli are<br />

also met in the divan.<br />

All these adverbial participle forms may be revealed in written monuments created<br />

before and after Bayram Khan’s divan.<br />

7


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.Sцэegowa<br />

1918-NJI ÝYLDA “DAŇ ÝYLDYZY” GAZETINDE ÇAP EDILEN<br />

“TÜRKMEN GYZY” GOªGUSY HAKYNDA<br />

“Türkmen gyzy” goşgusynyň taryhyny öwrenmek üçin şu aşakdaky üç<br />

meseläniň üstünde aэry-aэrylykda durup geзmek maksadalaэykdyr.<br />

1-nji mesele: “Daň ýyldyzy” gazeti. Bu ugurda edilen iºlerden belli bolºuna<br />

görä, gazet ilki 1918-nji ýylyň güýzünde, soňra 1920-nji ýylyň başky üç aýynda<br />

Aşgabatda türkmen jedit ýazuwynda çap edilip ýaýradylan ilkinji döwürleýin<br />

neşirleriň biridir. Biziň günlerimize 1918-nji ýylyň 10-njy sentэabrynda çykan ýekeje<br />

sany gelip ýeten “Daň ýyldyzyna” sowet döwründe “ak gwardiýaçylar,<br />

es-er-menşewistik dönükler we buržuaz milletçiler tarapyndan partiýasyz neşir diýen<br />

perde astynda çykarylan tüýs kontrrewolýusion äheňli” gazet hökmünde baha<br />

berilmegi onuň bolşewikler tarapyndan öňe sürlen synpylyk эolundan gitmдn, eýsem<br />

öňden gelýän millilik ýörelgelerini dowam etdirendigi sebäplidir. Meselem, gazetde<br />

“Taryhymyzdan”, “Edebiýat” ýaly bölümler bolup, olarda “Oguznamalardan”<br />

bölekler, Magtymgulynyň şygyrlary, türkmen halkynyň taryhyna degişli rowaýatlar<br />

çap edilipdir [1].<br />

Bar bolan maglumatlary deňeşdirip, “Daň ýyldyzy” gazetiniň 1918-nji ýylda<br />

Zakaspide Oraz serdaryň (Gökdepe urşunyň gahrymanlarynyň biri Dykma serdaryň<br />

ogly) başlyklygynda döredilip, gysgawagtlaэyn dowam eden musulman (türkmen)<br />

hökümeti tarapyndan, 1920-nji ýylda bolsa RK(b)P-niň musulman (türkmen) býurosy<br />

tarapyndan neşir edilendigini anyklamak bolar.<br />

Sowat öwretmegiň jeditçilik usuly esasynda döredilen ilkinji türkmen<br />

harplyklarynyň we başga-da ençeme okuw kitaplarynyň awtory Alyşbek Alyýew [5]<br />

tarapyndan rejelenen (redaktirlenen) “Daň ýyldyzy” gazetiniň ýokarda görkezilen<br />

sanynda “Gyzlar” atly goºgy okyjylara hödürlenipdir, emma ony kimiň ýazandygy<br />

görkezilmändir.<br />

2-nji mesele: “Türkmen gyzy” (“Gyzlar”) goºgusy. Bu эerde эaэ<br />

iзinde эazylan “Gyzlar” sözi goºgynyň gazetde çap edilendäki goэlan adydyr.<br />

Eseriň näme üçin iki atlydygy barada aşakda, üçünji meselä geçenimizde,<br />

gürrüň ederis. Jemi 7bentlik goşgynyň başky 3 bendi ýokarda salgylanylan<br />

kitapda berlipdir [1]. Biz soňky 4 bendi hem arap hatyndan häzirki ýazuwymyza<br />

geçirip, goşgyny 1918-nji ýyldan soň ilkinji gezek tutuşlygyna okyjylaryň<br />

dykgatyna ýetirýäris:<br />

8


Göter perdäňi ýüzüňden,<br />

Göwnüň geçmesin özüňden,<br />

Aýlansam gara gözüňden,<br />

Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />

Hьrriэet hem bolar size,<br />

Ýaş degmesin gara göze,<br />

Gulak salyň uşbu söze,<br />

Eэ, zehinli türkmen gyzy!<br />

Hünär köpdür, gyzlar, sizde,<br />

Hiз ynsap эok asyl bizde,<br />

Okap geziň açyk ýüzde,<br />

Keэijegim, tьrkmen gyzy!<br />

Kän pikirler bar başyňda,<br />

Niçe güller gözýaşyňda,<br />

Äre satarlar ýaşyňda,<br />

Eэ, bahaly türkmen gyzy!<br />

Musulmanlyk parzyn bolan,<br />

Sizi taºlap, özi gezen,<br />

(ªu setiri okap bolmady – A.S.)<br />

Gözi ýaşly türkmen gyzy!<br />

Gara günler gider sizden,<br />

Ryza bolarsyz siz bizden,<br />

Эaz gьnleri эeter yzdan,<br />

Eэ, gunça dek türkmen gyzy!<br />

Size hukuk köp garanda,<br />

Muny sцzlдrler her эanda,<br />

Armanyň galmaz hiç ýanda,<br />

Her ýaşasa, türkmen gyzy!<br />

Görnüşi ýaly, goşgy türkmen edebiýatynyň taryhynda nusgawy döwri<br />

tamamlanandan soň, ýüze çykan jeditçilik akymynyň [6,7] ruhunda ýazylypdyr.<br />

Ondaky duýgy-düşünjeler Muhammetguly Atabaý oglunyň şondan üç ýyl çemesi öň<br />

“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar” gazetinde çap edilen makalalarynda öňe sürlen<br />

pikirler bilen utgaşyp gidýär [3,4].<br />

3-nji mesele: “Türkmen gyzy” goşgusynyň awtory. Görnükli galamgär we<br />

şahyr Allaýar Çüriýew 1988-nji эylda Aºgabat ºäherini etekläp oturan Köºi<br />

obasyndaky 15-nji orta mekdebiň ýaşuly mugallymy Meret Myradowdan bizi<br />

gyzyklandyrýan meselä degişli şeýle maglumatlary ýazyp alypdyr [2].<br />

9


“Biz Halmyrat Sähetmyradowyň düzen goşgularyny aýdym edip aýdýardyk.<br />

Onuň “Gumdaky baýlar” atly goşgusyny ýaşuly nesliň häzirem bilmeýäni ýokdur.<br />

Onuň “Türkmen gyzy” goşgusy:<br />

Göter perdäňi ýüzüňden,<br />

Göwnüň geçmesin özüňden,<br />

Aýlansam gara gözüňden,<br />

Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />

diýen setirler bilen başlanýardy. Onuň “Türkmen ogly” goşgusynyň hem iki setiri<br />

эadymda:<br />

Türkmen ogly, batyrlykda çykar adymyz,<br />

Ata-baba kärimizdir, dakyn gylyjyň, ýör urşa”.<br />

Biziň pikirimizçe, ýaºuly mugallym Meret Myradowyň bu ýatlamasyndaky<br />

“Türkmen gyzy” goşgusyndan mysal getirilen ýokarky bent bilen “Daň ýyldyzy”<br />

gazetinde çap edilen “Gyzlar” goşgusynyň birinji bendiniň sözme-söz deň gelmegi<br />

ol ikisiniň aslynda ºol bir eserdigini, awtorynyň hem Halmyrat Sähetmyradowdygyny<br />

aэtmaga doly esas berэдr. Gazetdäki goşgynyň her bendiniň soňky setiriniň “türkmen<br />

gyzy” diэen sцzler bilen tamamlanmagy, munuň üstesine, ºol ºahyryň “Türkmen<br />

ogly” atly şygrynyň hem bolmagy biziň söhbetini edýän goşgymyzyň hakyky adynyň<br />

gazetdäki эaly”Gyzlar” dдl-de, “Türkmen gyzydygyna” şek-şübhe goýmaýar. Ýeri<br />

gelende aýtsak, “Türkmen ogly” şygryndan mysal getirilen ýokarky iki setir<br />

1914–1918-nji ýyllaryň I Jahan urºunda duºmana garºy mert durmak üçin Watany<br />

goramaga çagyryºdyr.<br />

Indi bolsa 1898-nji ýylda Köşi obasynda dünýä inen we öz döwründe эokary<br />

partiэa hem-de dцwlet wezipelerini eэelän, 1938-nji эylda bolsa “milletçi”, “halk<br />

duºmany” hökmünde nähak günä ýöňkelip эok edilen Halmyrat Sähetmyradowyň<br />

bary-эogy 40 эyla зeken ömür ýolunyň ylym-bilim, žurnalistika, çeper döredijilik<br />

bilen baglanyşykly taraplaryna gysgaça seredip geçeliň. Çünki olar biziň<br />

makalamyzda gozgalan meseleleri aэdyňlaşdyrmakda goşmaça delil bolup biler.<br />

H.Sähetmyradow ilki Köşi obasyndaky ýerli mekdebi, soňra şol ýerdäki<br />

bagbançylyk mekdebini gutaryp, 1914–1917-nji ýyllarda Daşkent şäherindäki<br />

mugallymçylyk seminarisinde bilim aýlar. Türkmenistana dolanyp gelip, Köşüdäki<br />

özüniň gutaran bagbançylyk mekdebinde mugallym bolup işe başlaýar. Onuň<br />

terjimehalynda 1919–1920-nji ýyllarda RK(b)P-niň Aşgabat şäher musulman<br />

(türkmen) býurosynyň agzasy, Aşgabat (häzirki Ahal) welaýat bilim bölüminiň<br />

müdiri, welaýat gazetiniň redaktory wezipelerinde işländigi barada maglumatlar bar.<br />

Şu we käbir beýleki maglumatlar 1918-nji ýylda çykarylan “Daň ýyldyzy” gazeti<br />

bilen ýakyn aragatnaşyk saklan H.Sähetmyradowyň 1920-nji ýylda gazet täzeden<br />

dikeldilende, onuň redaktory bolup işländigi barada netijä gelmäge esas berýär.<br />

1922–1924-nji эyllarda Orta Aziýa döwlet uniwersitetiniň talyby bolan<br />

H.Sähetmyradow şol bir wagtyň özünde uniwersitetiň türkmen ýaşlarynyň okaýan<br />

10


taýýarlyk bölüminiň propektory wezipesini hem ýerine ýetiripdir. Ol Daşkent<br />

şäherinde 1922-nji ýylyň 17-nji aprelinde iºe baºlan Türkmen bilim düzümini<br />

döredenleriň biridir. Düzümiň agzalarynyň tagallasy bilen taryhda ilkinji gezek ene<br />

dilimizde taýýarlanylan “Türkmen ili” atly žurnalyň birinji sany 1922-nji ýylyň<br />

31-nji maэynda öz okyjylaryna gowuşýar. Tьrkmen dilindдki ilkinji ћurnal bolan bu<br />

dцwürleýin neşiriň sahypalarynda H.Sähetmyradow özüniň döreden goşgularyny we<br />

beýleki eserlerini okyjylara hödürläp durupdyr. Mysal üçin, žurnalyň birinji sanynda<br />

onuň “Mekdep” atly goşgusy çap edilipdir.<br />

Netije we umumy jemleme. 20 ýaşly şahyr ýigit Halmyrat Sähetmyradowyň<br />

1918-nj ýylyň 10-njy sentýabrynda “Daň ýyldyzy” gazetinde “Gyzlar” ady bilen çap<br />

edilen goşgusy özüniň hakyky “Türkmen gyzy” ady bilen 70 ýylyň dowamynda halk<br />

arasynda (onuň dilden aýdylyp ýörlen nusgasynyň bir bendi 1988-nji эylda эazylyp<br />

alnypdyr) meºhur bolup gelipdir. Munuň özi XX asyr türkmen edebiýatyna degişli<br />

çeper eserleriň, öň hasap edilişi ýaly, 20-nji ýyllarda däl-de, eýsem 10-njy ýyllarda<br />

“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar”, “Daň ýyldyzy” ýaly gazetleriň sahypalarynda<br />

peýda bolup ugrandygynyň köpsanly mysallarynyň biridir. Olary ýüze çykarmak,<br />

öwrenmek hem-de ylmy dolanyşyga girizmek işi häzirki Beýik Galkynyşlar we täze<br />

özgertmeler döwründe edebiýatçy alymlaryň öňünde duran wajyp wezipeleriň<br />

hataryna degişlidir.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Dil we edebiэat instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

10-njy sentэabry<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Beэik tьrkmen ruhunyň dürdäneleri. Aşgabat: Ylym, 2001.<br />

2. Зьriэew A. Ýüregiň emri bilen. Aşgabat: Magaryf, 1989.<br />

3. Muhammetguly Atabaэ ogly. Täze çykan türkmen okuwy // Ruzname-эi mawera-эi<br />

bahr-i Hazar, 1915-nji ýylyň 23-nji эanwary.<br />

4. Muhammetguly Atabaэ ogly. Türkmen aýallarynyň zehini // Ruzname-эi mawera-эi<br />

bahr-i Hazar, 1915-nji 17-nji marty.<br />

5. Nazarow A. Alyşbek Alyýewiň hyzmatlary // Edebiэat we sungat, 1989-njy ýylyň<br />

21-nji iэuly.<br />

6. Sцэegowa A. Edebiýatyň ösüş taryhynda jeditçilik döwri hakynda // Türkmenistanda<br />

ylym we tehnika, №3, 1999.<br />

7. Sцэegowa A. Jeditçiler we gadymçylar: Garaэyºlaryň çaprazlygy // Türkmenistanda ylym<br />

we tehnika, №4, 2000.<br />

11


А.Соегова<br />

О СТИХОТВОРЕНИИ “ТУРКМЕН ГЫЗЫ”, ОПУБЛИКОВАННОМ В<br />

ГАЗЕТЕ “ДАНГ ЙЫЛДЫЗЫ” В 1918 ГОДУ<br />

Газета “Данг йылдызы” (“Утренняя звезда”), издававшаяся в Ашхабаде на<br />

туркменском языке осенью 1918 года и первые три месяца 1920 года, по своим<br />

идейным взглядам относилась к первым в Туркменистане периодическим изданиям<br />

национального характера. К сожалению, до наших дней дошел единственный<br />

экземпляр, изданный 10 сентября 1918 года. На страницах этого номера наряду с<br />

другими материалами под названием “Гызлар” (“Девушки”) опубликовано<br />

стихотворение. Состоит оно из 7 четверостиший. Сведения об авторе стихотворения<br />

в газете отсутствуют. По своему духу и содержанию стихотворение принадлежит к<br />

числу произведений, которые были созданы в джадитском (новаторском) периоде<br />

развития туркменской литературы.<br />

В результате сравнительного изучения материалов, изданных в последние годы,<br />

в частности, данных, содержащихся в книге А.Чуриева, нами установлено, что<br />

автором упомянутого стихотворения является молодой поэт Халмурад Сахетмурадов<br />

(1898-1938) – представитель джадитского течения в литературе. Его произведения<br />

печатались и в других изданиях того периода, в частности, с его стихотворением<br />

“Мекдеп” (“Школа”) читатели ознакомились на страницах первого туркменского<br />

журнала “Туркмен или” (“Туркменский народ”) в 1922 году. В статье впервые<br />

воспроизведен полный текст стихотворения Х.Сахетмурадова, изданного в выше<br />

упомянутом номере газеты “Данг йылдызы”. Также установлено первоначальное<br />

название стихотворения “Туркмен гызы” (“Девушка-туркменка”).<br />

A.Soyegova<br />

ABOUT “TURKMEN GYZY” POEM, PUBLISHED IN “DANG YYLDYZY”<br />

NEWSPAPER IN 1918<br />

The newspaper “Dang yyldyzy (“Morning star“) published in Ashgabat in Turkmen<br />

language in autumn 1918 and in first three months of 1920 was one of first periodicals of<br />

national character in Turkmenistan. Unfortunately, new we have only one copy of this<br />

newspaper published on September 10 1918, where a poem “Gyzlar” (“Girls”) consisting<br />

of 7 quatrains was published without any information about the author of the poem.<br />

According to its spirit and content created in jadid (new) manner and period of Turkmen<br />

literature.<br />

In the result of comparative study of materials published last years and the poem was<br />

information of A.Churiyev, we may ascertain that the author of the mentioned poem is a<br />

young poet of that time Halmyrat Sдhetmyradov (1898-1938) – a representative of jadid<br />

(new) trend literature. His works had been published in other periodicals of that of the<br />

readers may remember his poem “Mekdep” (“School”) time on the pages of the first<br />

Turkmen journals “Turkmen ili” (“Turkmen people”) of 1922. This article gives a complete<br />

text of H.Sдhetmyradov’s poem published in the above-mentioned number of “Dang<br />

yyldyzy” newspaper the original name of the poem was “Turkmen gyzy” (“A Turkmen<br />

girl”).<br />

12


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.Gurbanow, L.N.Gurbanowa<br />

DAŞARY ÝURT DILLERI BOÝUNÇA SAPAKLARDA EMELI<br />

GEPLEŞIK ÝAGDAÝLARYNY DÖRETMEGIŇ KÄBIR MESELELERI<br />

Эaşlarymyzyň эokary derejede bilim-sowat, edep-terbiэe almaklaryny, hьnдrli<br />

bolmaklaryny gazanmak, olary ylym-bilime hцweslendirmek, halallyk, ahlaklylyk,<br />

agzybirlik, watanзylyk ruhunda terbiэelemek эurdumyzda alnyp barylэan ähli<br />

özgertmelerimiziň özenidir. Şonuň üçin hem Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />

Watanymyzy mundan buэana-da цsdьrmдge, bilim ulgamyny dьэpli цzgertmдge we<br />

kämilleşdirmдge, эaşlara berilэдn bilim-terbiэäniň dünэд bilim derejesine laэyk<br />

bolmagyny gazanmaga, mugallymlary цsьp gelэдn nesillerimiziň bilim-terbiэe işine<br />

has-da hцweslendirmдge, olaryň эaşaэyş-durmuş, iş şertlerini gowulandyrmaga, şeэle<br />

hem talyp эaşlarymyzyň ylym-bilim almaga işjeň gatnaşmaklaryny gazanmaga<br />

Hormatly Prezidentimiz ähli şertleri döretdi.<br />

Bilim ulgamy adamzat ösüşinde öňe sürülэän ugurlaryň iň esasylarynyň biridir.<br />

Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow эurduň baştutany wezipesine<br />

geçen günlerinden başlap bilim-ylym meselelerine aэratyn ьns berэär. Hormatly<br />

Prezidentimiz Türkmenistanyň bilimini, ylmyny dünэäniň ösen döwletleriniň<br />

derejesine эetirmek we dьnэд tejribesini цwrenmek meselelerini öňe sürdi.<br />

Şu nukdaэnazardan Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dillerini<br />

okatmagyň usulyэetine gцz aэlalyň. Garward uniwersitetiniň professory Jorj Tiknor<br />

Amerikada iň görnükli usulyэetçileriň biri hasaplanэar. Ol özüniň uşulyэet<br />

garaэyşlaryny Boston şäheriniň uniwersitetinde diňleэjileriň öňünde beэan edipdir.<br />

J.Tikner daşary эurt dilini öwretmek üçin emeli gepleşik эagdaэyny döretmegiň<br />

zerurdygyny belläpdir. Tanymal alym dьrli эaşdaky, basganзakdaky we dьrli<br />

derejedдki taээarlygy bolan çagalar üçin birmeňzeş (birhili) usulyň эerlikli<br />

bolmajakdygyny nygtap görkezdi. J.Tikner grammatikanyň we sözlükleriň garşysyna<br />

çykyş etmek bilen, 6-7 эaşly çagalar üçin diňe aňsat эazylary (текстлери) okamagyň,<br />

terjime etmegiň we эat tutmagyň peэdaly boljakdygyny subut etdi.<br />

Gцrnьkli usulyэetзi эaş çagalar üçin alynэan эazylaryň örän эцnekeэ<br />

bolmalydygyny maslahat beripdir. J.Tikner uly эaşly adamlar tarapyndan daşary эurt<br />

dilleriniň öwrenilmeginiň aэratynlygyna hem uly ьns beripdir. Ol bu эaşdaky<br />

adamlara grammatikany oňat öwrenmegi, köpräk эazmagy we terjime etmegi teklip<br />

edipdir.<br />

Häzir hem Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dilini öwretmekde<br />

emeli gepleşik эagdaэlaryny dцretmдge uly ьns berilэar. Atlanta şäherinde bolup<br />

geçen ylmy-amaly maslahatda köp adamlar emeli gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň<br />

we okadyş usulynyň üstünde durup geçdiler.<br />

13


Troy dцwlet uniwersitetinde grammatika, fonetika sapaklary, kцplenз, emeli<br />

gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň üsti bilen geçirilэär. Meselem, işligiň şert şekilini<br />

düşündirenlerinde oэunjaklardan зatryk gurup, kiзijek adamlary hem зatrykda goэup,<br />

sцzlem dьzmдni emeli эagdaэlaryň üsti bilen öwredэдrler. Her talyby зatrykda dьrli<br />

эagdaэlarda goэup, birnдзe sцzlemler dьzэärler. Bu usulyň ähmiэeti uly. Talyplar<br />

emeli gepleşik эagdaylarynyň üsti bilen grammatiki hadysany özleşdirэдrler. Olar<br />

цwrenilen grammatikanyň dьrli эagdaэlarda ulanyp boljakdygyna gцz эetirэдrler.<br />

Emeli gepleşikleriň dürli görnüşleri bolup biler:<br />

– dialog gepleşigi;<br />

– monolog gepleşigi.<br />

Bu gepleşikleriň aşakdaky mowzuklary bolup biler:<br />

Цэde.<br />

Kitaphanada.<br />

Naharhanada.<br />

Telefon gepleşigi.<br />

Howa menzilinde.<br />

Myhmanhanada we ş.m.<br />

Emeli gepleşik эagdaэyny dцretmek usulynyň Türkmenistanyň orta<br />

mekdeplerinde, эöriteleşdirilen we эokary okuw mekdeplerinde iňlis dilini<br />

цwretmekde дhmiэeti uludyr.<br />

Iňlis dilini öwrenэän talyplaryň we okuwçylaryň gepleşik endiklerini<br />

ösdürmekde fonetikanyň ähmiэeti hem möhümdir. Geliň, fonetiki gönükmeleriň<br />

üstünde durup geçeliň. Fonetiki gönükmeleri iki topara bölüp bolar:<br />

1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeler okuwçylara daşary эurt diliniň seslerini,<br />

ses birikmelerini, дheňlerini tanamak we tapawutlandyrmak endiklerini цwredэär.<br />

Şondan soň okuwçylar, talyplar sözleri we sözlemleri diňläp, olaryň manysyna<br />

düşünip başlaэarlar.<br />

Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeleriň şu aşakdaky görnüşlerini görkezmek<br />

bolar:<br />

– Aэdyljak sesleriň arasynda öwrenilэдn tдze sesi eşideniňizde eliňizi galdyryň.<br />

– Okaljak sözleri diňläň. Içinde täze ses bar bolan söz aэdylanda eliňizi<br />

galdyryň.<br />

– Okaljak sözlemleri diňläň. Olaryň içinde sorag, habar sözlemlerini<br />

tapawutlandyryň.<br />

– Aэdyljak sözleriň içindäki iki basymly sözleri tapyň.<br />

– Эazydaky basym düşэän sözleriň aşagyny çyzyň.<br />

– Eşidэän sözlemleriňizde dyngy belgileriň bar эerlerini dik çyzyklar bilen<br />

belläň.<br />

– Sцzlemde эokary galэan äheň bilen aэdylэan sözüň aşagyny çyzyň.<br />

14


– Eşiden sesiňizi transkripsiэada эa-da harp görnüşinde эazyň.<br />

– Eşiden sözleriňizde näçe bogun bardygyny aэdyň.<br />

– Eliňizdäki эazynyň içinden mugallymyň aэdan sözüni tapyň.<br />

– Aэratynlykda aэdylan seslerden sцz эasaň we ony эazyň.<br />

2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler эerine эetirilende, kцpзьlik bolup<br />

gaэtalamak (хор) işine uly orun degişlidir. Fonetik türgünleşik hökmünde geçirilэän<br />

gönükmeleriň arasynda goşgulary, kiçijek dialoglary, hekaэajyklary эat tutup aэtmak<br />

эaly işler gabat gelэдrler. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmelerden, esasan, şu<br />

aşakdakylary bellemek bolar:<br />

– Mugallymyň aэdan seslerini (sözlerini) onuň yzy bilen gaэtalaň.<br />

– Galdyrylan sözi goşup, aэdylan sцzlemi gaэtalaň.<br />

– Dialogy iki bolup sesli okaň.<br />

– Зekimli we зekimsiz sesleri iki topara bцlьp эazyň we olary sesli okaň.<br />

– Mugallymyň aэdan sцzьndдki sesleri aэratynlykda aэdyp beriň.<br />

– Eşiden sesleriňiziň içindäki зekimli we зekimsiz sesleri aэdyp beriň.<br />

– Elipbiэiň hemme harplaryny aэdyň.<br />

– Eşiden sözleriňizi bogunlara bölüp aэdyň.<br />

– Diktoryň aэtjak sцzlerini diňläň we içinde täze öwrenilen sesler bolan sözleri<br />

iki gezek gaэtalaň.<br />

– Esasy we ikinji derejeli basymlary bolan sözleri diktoryň yzy bilen gaэtalaň.<br />

– Eşiden sesleriňizden söz эasap aэdyň.<br />

– Ýat tutan goşgularyňyzdan birini labyzly aэdyp beriň.<br />

– Magnitafonda eşitdiriljek goşgyny (эazyny, dialogy) эat tutup aэdyp beriň.<br />

Diňlemek we aэtmak ьзin niэetlenen gönükmeler daşary эurt dilini<br />

цwrenэänleriň sesleri, sцzleri, sцzlemleri dogry aэtmagyna uly kцmek edэдr.<br />

Alabama ştatynyň Troy uniwersitetinde hem fonetiki gönükmeleriň birnäçe<br />

görnüşleri okyjylara hödürlenэдr. Talyplar эöriteleşdirilen barlag-tejribe otaglarynda<br />

kompэuterleriň üsti bilen disketlere эazylan gцnьkmeleri işleэдrler. Mugallym bolsa<br />

talyplaryň эumuşlary эerine эetirişlerini Internetiň üsti bilen barlap, düzediş berэдr.<br />

Fonetiki oэunlara Boston uniwersitetiniň alymy professor J.Tikner hem aэratyn<br />

ьns berэär. Onuň pikirine görä, oэunlaryň üsti bilen berilэдn bilimleri talyplar has<br />

эeňil, gowy kabul edэär we olaryň aňynda kop wagtlap durэar.<br />

Biz öz sapaklarymyzda şu aşakdaky fonetik oэunlary ulanэarys we okyjylara<br />

hцdьrleэдris. Sapakda oэunlary has netijeli guramak ьзin bolsa mugallym birnдзe<br />

talaplary berjaэ etmelidir.<br />

1. Her bir didaktiki oэun oэunjaga цwrьlmдn, anyk amaly we terbiэeçilik<br />

maksatlaryň amala aşyrylmagyna эardam etmelidir. Mugallym bolsa oňa ykjam<br />

taээarlanmalydyr.<br />

2. Geзirilэдn oэunlar we эaryşlar okuwçylaryň эaş aэratynlyklaryna,<br />

okatmagyň degişli döwrüne (basganзagyna) gabat gelmelidir.<br />

3. Oэunlar sapakda esasy orny eэelemän, olar öňde goэlan baş maksadyň<br />

15


amala aşyrylmagyna serişde bolup hyzmat etmelidir. Oэunlar bir sapagyň dowamynda<br />

3-5 minutdan artyk bolmaly däldir.<br />

4. Geзirilэдn oэunlara synpyň ähli okuwçylarynyň işjeň gatnaşmagy nazarda<br />

tutulmalydyr.<br />

5. Mugallym her bir geзirilэдn oэnuň maksatlaryny we düzgünlerini<br />

okuwçylara aэdyň düşündirmelidir.<br />

Fonetik oэunlaryň esasy maksady daşary эurt diliniň seslerini, basymlaryny we<br />

beэleki hadysalaryny öwrenmegi kämilleşdirmekden ybaratdyr. Fonetik oэunlaryň şu<br />

asakdaky görnüşlerini nusga hökmünde görkezmek bolar.<br />

“Kцp mysal tapmak” oэny.<br />

Bu oэny sapagyň başlangyç döwründe geзirmek maslahat berilэдr. Okuwзylar<br />

sapakda oturyşlaryna laэyklykda iki эa-da ьз topara bцlьnэдrler. Mugallym kynlyk<br />

bilen aэdylэan sesleriň birini эa-da birnдзesini tagtada эazэar. Okuwçylar bolsa,<br />

gezekili-gezegine şol sese degişli sözleri mümkin boldugyça köpräk эazэarlar we<br />

sesli okaэarlar. Tд okuwзylar mysal tapmasyny bes edэдnзeler oэun dowam edэдr.<br />

Haэsy topar эa-da okuwзy kop mysal aэtsa we эalňyşsyz эazsa, şol hem эeňiji<br />

bolэar.<br />

“Kim kцp bilэдr oэny.<br />

Bu oэny ortaky we эokary synplarda geзirmek gowy netije berэдr. Oэun<br />

geçirmezden birnäçe gün öň mugallym okuwçylara goşgulary paэlap berэдr эa-da<br />

olaryň haэsy çeşmelerden alnyp öwrenilmelidigini salgy berэär. Bellenilen güne çenli<br />

okuwçylaryň hemmesi olary эat tutэarlar. Oэun geзirilende mugallym okuwзylary<br />

toparlara bolэar. Toparlaryň haэsysy goşgulary kop we эalňyşsyz aэtsa, şol hem<br />

эeňiji bolэar.<br />

Bu usullar Dцwletmдmmet Azady adyndaky Tьrkmen milli dьnэä dilleri<br />

institutynda daşary эurt dillerini öwretmegiň milli we dünэä tejribesiniň esasynda<br />

döredilen. Bu usul sapaklarda ьstьnlikli ulanylэan sцzleэiş usulyýetiniň, эagny hünär<br />

dilini öwretmegiň usulyэetiniň esasy usullarynyň biri bolup durэar. Olar talyplaryň<br />

daşary эurt dillerinde sцzleэiş endiklerini ösdürmekde netijeli ulanylэar we talyplaryň<br />

öwrenэдn dillerinde suwara gьrlemegine uly эardam edэдr.<br />

Döwletmämmet Azady adyndaky<br />

Türkmen milli dünýä dilleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

23-nji iýuny<br />

А.Гурбанов, Л.Н.Гурбанова<br />

СИТУАЦИИ В ОБУЧЕНИИ СТУДЕНТОВ ИНОСТРАННЫМ ЯЗЫКАМ<br />

Современная политика в области образования проводимая под руководством<br />

Президента Туркменистана нацелена на поднятие уровня его развития до мировых<br />

стандартов через изучение и усвоение международного опыта. Существуют разные<br />

точки зрения на методику преподавания иностранных языков.<br />

В данной статье даются рекомендации по использованию в процессе обучения<br />

16


фонетических упражнений двух типов: фонетических упражнений для слушания и<br />

фонетических упражнений для говорения.<br />

Подобные упражнения по фонетике используются в университете Трой, штат<br />

Алабама, США. Упражнения записываются на дискету. Преподаватель контролирует<br />

выполнение заданий студентами через интернет.<br />

Для развития логического мышления и навыков устной речи на занятиях по<br />

английскому языку полезно использовать фонетические игры. Что касается обучения<br />

студентов иностранным языком, то в ряде стран популярен метод ускоренного<br />

ситуативного обучения.<br />

При проведении фонетических игр преподаватели должны соблюдать<br />

следующие требования:<br />

Игры должны соответствовать уровню обучения, не должны являться основной<br />

целью занятия, а их продолжительность не должна превышать 3-5 минут.<br />

A.Gurbanov, L.N.Gurbanova<br />

SITUATIONS IN TEACHING STUDENTS FOREIGN LANGUAGES<br />

The new educational policy pursued under the leadership of the President of<br />

Turkmenistan is aimed at raising of the level of its development up to the world standards<br />

through studying of the international experience.<br />

There are different methods of teaching of foreign languages.<br />

As to teaching English the method of accelerated situational training is popular in<br />

many countries of the world.<br />

Two types of phonetic exercises are given in this article: phonetic exercises for<br />

listening and phonetic exercises for pronouncing.<br />

The article contains recommendations for the use of phonetic games at the English<br />

classes. Some requirements for the teachers are described:<br />

• the game should correspond to the level of the study;<br />

• the game should not be the main aim of the lesson;<br />

• duration of the game should not be more than 3-5 minutes.<br />

17


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

S.A.Pleskanowskaýa, D.A.Amanmyradowa, A.P.Patyşagulyýew<br />

DEMALYŞ ÝOLLARYNYŇ KESELLERINIŇ DÖREMEGINDE<br />

TOZANLY HOWANYŇ TÄSIRI<br />

Öýkenleriň hünär bilen bagly keselleri (professional) dünýä ýüzünde sosial<br />

medisinanyň we saglygy goraýyş ulgamynyň möhüm meseleleriniň biri bolmagynda<br />

galýar. Aýratynam, bu keselleriň döremegine önümçilik jaýlarynyň howasynyň her<br />

hili maýdajyk tozan görnüşli bölejikler (jisimler) bilen hapalanmagy sebäp bolýar.<br />

Dürli önümçilikde, şol sanda dokma senagatynda işleýän adamlaryň öýken<br />

keselleriniň sebäplerini esasy üç topara bölmek mümkin.<br />

Olaryň birinji toparyna mikroorganizmler (bakteriýalar, termofil aktinomisetler,<br />

kömelekler, sadaja ýa-da ýönekeýje jandarlar) we önüp-ösýän döwürlerinde olaryň<br />

bedeninden bölnüp çykýan önümler (endotoksinler, beloklar, gliko- we lipoproteidler,<br />

polisaharidler, fermentler);<br />

ikinji toparyna gelip çykyşy jandar (haýwan) we ösümlik bolan biologiki işjeň<br />

jisimler;<br />

üçünji toparyna bolsa pes molekulaly birleşmeler (agyr metallar we olaryň<br />

duzlary, fermentler, gormonlar we beýlekiler) girýärler [18-19].<br />

Eger ilkinji iki topara degişli faktorlaryň edýän täsirleri antigen, allergiýa we<br />

zäherleýji häsiýete eýe bolýan bolsalar, pes molekulaly jisimler diňe gandaky beloklar<br />

we bronhoalwelolýarlardan bölnüp çykýan suwuklyk (sekret) bilen birleşenlerinden<br />

soň antigenlik we biologiki işeňňirlik häsiýetine eýe bolýarlar [2,3,14,19]. Şeýle<br />

ýagdaýda endamgarşylykly (антитела) täsiri hem, gaptena hem täze antigen<br />

detereminantyna garşy gönükdirilen bolýar [8,7,19]. Kömrüň, koksuň, gurumyň,<br />

almazlaryň tozanlary, haýwanlardan we ösümliklerden döreýän tozanlar ýokarky<br />

demalyş ýollarynyň nemli bardasyna zyýan ýetirýärler. Bu bölünişige aerozollaryň uly<br />

toparyny (maýdajyk tozanlary) hem goşmak gerek. Bu tozanjyklaryň gönüden-gцni<br />

edэдn tдsirleэjiligi ýokdur. Şeýle tozanjyklara, beýlekileriň arasynda, ýüňüň<br />

mikroworsinkalary we dokma önümçiliginiň gurallarynyň (stanok) düzümine girýän<br />

alýuminiэ hem degişlidir.<br />

Bedene fibrogen täsir etmek tozan bölejikleriniň hemmesine-de mahsusdyr.<br />

Tebigatdaky organiki we organiki dдl antigenler bilen bilelikde howadan yzygiderli<br />

dem almak öýkenleriň alweolýar we interstisial gurluşyna zyýan ýetirip, keseller<br />

toplumynyň döremegine getirýär [2,3,4,10]. Şol topluma ekfogen allergiki<br />

bronhoalweoliti, ýokary duýgurly pnewmoniti (öýken çişmesi), ýaýraw interstisial<br />

pnewmoniýasy, interstisial granulemotoz pnewmoniti, ekzogen цэken granulemotozy,<br />

эaэraw, ingalэasiэa pnewmoniэasy we beэleki keseller girэдrler [2,5,11,18]. Soňky<br />

18


ýyllarda önümçilikde tozanly şertlerde işleýän adamlarda özboluşly däl öýken<br />

keselleriniň arasynda bronhöýken keselleriniň sany gitdigiзe эokarlanэar.<br />

Dьrli hдsiэetli we ululygy 5 mkm-e зenli bolan tozan bцlejikleri dem alnanda<br />

alweollara зenli baryp эetip we sensibilizasiэa dцredip, цэken parenhimasyna, esasan<br />

hem, T-limfositlerden we işjeňligi güýçlenen makrofaglardan ybarat bolan ýaýraw<br />

infiltrasiýasynyň emele gelmegine getirýär [6,15]. Keseliň döremegine<br />

immunotoplum, öýjük arkaly allergiki reaksiýa we alawlamagyň özboluşly bolmadyk<br />

tдsirleri gatnaşýarlar [2,3,11,12].<br />

Ondan başda-da, tozan bölejikleri öýkenlerde saklanyp galyp, olaryň howa<br />

çalyşýan zolagynda birleşdiriji dokumanyň emele gelmegine, şeýle-de, öýkenleriň<br />

bitişmeklerine getirýär. Aerozollaryň täsiri netijesinde dцreэдn pnewmokonioz,<br />

hroniki tozan bronhiti we pnewmoskleroz эaly hьnдr bilen bagly (professional)<br />

keseller Orsэet эaly цsen эurtlarda-da keselleriň arasynda ikinji эerde durэarlar [2,3].<br />

Şunuň bilen baglylykda tozan bölejikleriniň bronhoalweolýar ýoluna edэдn<br />

tдsirini цwrenmek meselesi has эokary derejд galэar. Bu iş tejribesi haýwanlarda-da,<br />

adamlarda-da alnyp barylýar.<br />

Meselem, ak köralakalaryň kekirdewügine 1,25 mg-a çenli mukdarda<br />

owradylan alýuminiý A1 (owuntyklarynyň ululygy 1 mkm we ondan hem kiçi) bir<br />

gezek goýberilende, olaryň öýkenlerinde öňki derejesine gaýdyp gelýän öýjük<br />

reaksiýasy döreýär. A1 aýrylansoň öýkenleriň dokumalarynyň adaty morfologiýasy<br />

dikelýär. Bu metalyň mukdarynyň 10-a çenli ýokarlandyrylmagy öýken<br />

dokumalarynda bronhlaryň töweregindäki alweolэar dokumalarynyň aralyk sklerozyna<br />

we düwünler görnüşinde öňki kadasyna öwrülmeýän üýtgeşmelere getirýär.<br />

Alýumininiň has ýokary (40 mkg-a çenli), ýagny silokotiki hadysalarynyň ýüze<br />

çykmagyna getirýän SiO 2<br />

-niň mukdarlaryna golaэ mukdary öýkenleriň has aýdyň<br />

fibrozyna getirýär. Bu fibroz sklerotiki düwünjikler görnüşinde ýüze çykýar.<br />

Alýuminiý okisiniň gidraty (A1-niň 10 mg hasabyndan) alweolýar<br />

epiteliýasynyň bitişmegine A1-den has güýçli täsir edýär. Süýümli birleşdiriji<br />

dokumanyň bitişmegi we merkezi (makrofaglardan ybarat bolan) gialinzirleşýän<br />

sklerozirlenen düwünjikleriň emelegelme hadysasy bolup geзэдr [10,7].<br />

Kцmьr tozanyndan, şeýle-de emeli ýa-da tebigy grafitden uzak wagtyň<br />

dowamynda dem almak ýa-da bu tozanlary köralakalaryň kekirdewügine goýbermek<br />

tozan öýjükleriniň toplanmaklaryna, bronhitiň ýa-da peribronhitiň döremegine, soňra<br />

bolsa öýkenleriň ýaýraw we düwünli fibrozyna getirýär, işjeň kömrüň we süňkkömrüň<br />

tozany цэkenlerde antrakoza gцrnüşinde geçýän üýtgeşmelere alyp barýar. Şeýle<br />

ýagdaý bagryň, böwrekleriň we miokardyň zaýalanmagyna getirэдr [5,11,20].<br />

Tebigy we emeli almazlaryň tozanynyň fibrogenlik häsiýeti gowşak bolup,<br />

pnewmokonioza sebäp bolýar. Dörän pnewmokonioz ýaýraw-sklerotiki we tozan<br />

ojajyklaryny giç emele getirýän görnüşli bolýar. Şeýle ojajyklar emeli almazlaryň<br />

tozanyndan döränlerinde has aзyk-aýdyň bildirýärler. Alakalaryň kekirdewügine<br />

gurumyň goýberilmegi aýdyň bildirýän pnewmokoniotiki üýtgeşmelere getirýär. Slans<br />

mazuty we slansyň gaty эangyjy эananda emele gelэдn gurum bolsa howply çişiň<br />

döremegine alyp barýar, üstesine-de, gurum bölejikleriniň dispersligi azaldygyзa<br />

(kiзeldigiзe) olaryň kanserogenlik täsiri ýokarlanýar. Syçanlaryň hamyna tebigy gazyň<br />

19


elektrokrekingi netijesinde alynýan gurum çalnanda hem howply çiş döreэдr [21].<br />

Gurum tozany bilen uzak wagtlap dem almak syçanlaryň dişleriniň we agzynyň nemli<br />

bardasynyň zaýalanmaklaryna getirýär [16]. Bu topara degişli jisimleriň demalyş<br />

synalaryna düşmegi ýokarky demalyş ýollarynyň atrofiýasyna ýa-da gipertrofiýasyna<br />

getirэдr. Bu jisimler öýkenlerde saklananlarynda bolsa howa çalyşýan zolakda<br />

birleşdiriji dokumalaryň emele gelmegine we öýkenleriň bitişmegine (fibrozyna)<br />

getirэдr. Şunlukda, 2 tipli pnewmositleriň saýlama görnüşinde zaэalanma emele gelip,<br />

olar RADS-a, цэkenleriň fibrozyna, böwrek ýetmezçiligine sezewar bolэarlar [20].<br />

Asbestiň täsiri astynda dörän öýkenleriň dokumaiçki giňişleýin fibrozy, beýleki<br />

sebäplere görä dörän fibrozda bolşy ýaly, restriktiw öэken halkasy bilen utgaşyp<br />

gidýär [11,12,18]. Onuň alamatlary öýken göwrüminiň peselmegini, aýratyn hem,<br />

1sekuntda forsirlenen ekspirator göwrümiň forsirlenen ýaşaýyş sygymyna<br />

(FEVi/FVC%) bolan gatnaşygyny saklap, ýaşaýyş sygymynyň azalmagyny, öýkenleriň<br />

ýumşamagyny öz içine alýar. Emma FEVi/FVC ululygyň peselmegi bilen howa<br />

akymynyň çäklenmegi hem bolup biler. Bu hadysa daşky gurşawyň tozanly<br />

bolmagyna ýa-da çilim çekilmegine garşy bolan jogapdyr. Asbestozyň irki<br />

döwürlerinde, haçan-da garşylyk keselçilik üýtgeşmeleri peribronhiolýar fibroz bilen<br />

çäklenen wagty, hatda ondan hem öň, ýagny yzygiderli bolmadyk ownujak garalan<br />

ýerler kükrek öýjüginiň rentgenogrammasynda entek görünmeýän wagtlarynda-da,<br />

inçe demalyş ýollarynda respirator disfunksiýasy döreýär. Dem goýbermegiň<br />

ortasynda iň ýokary akymyň peselmegi asbestozda respirator disfunksiýasynyň<br />

ýeke-täk alamaty bolup biler. Keseliň irki döwürlerinde agrama (işe, ýüke) bolan<br />

reaksiýa (jogap, täsir) ýaramazlaşýar. Bu ýagdaý wentilýasiýanyň ýokarlanmagy<br />

hem-de dem almagyň çaltlaşmagy we ýüzleý dem almagyň haýryna kisloroda bolan<br />

islegiň peselmegi görnüşinde ýüze çykýar. Netijede, howa (kislorod) alyş-çalşygynyň<br />

gowşamagy peýda bolýar. Kesel agyrlaşdygyça howa alyş-çalşygynyň bozulmagy üçin<br />

gerek bolan agram azalýar. Asbestozdan jebir çekýän kesellileriň öýken halkasynda<br />

restruktiw we obstruktiw üýtgeşmeleriň ýüze çykmak mümkinçiligini göz öňünde<br />

tutup, tejribeli lukman oňa anyklamak üçin gural hökmünde düşünmän, öýkenleriň<br />

işiniň gowşamagy diýip düşünýär. Öýkenleriň ýerine ýetirýän işleri, aýratynam,<br />

olaryň ýaşaýyş sygymy (göwrümi), uzak wagtlap aýry-aýry gözegçilikleri ýa-da<br />

epidemiologiki barlaglary geçirmekde, meselem, täsir kesilensoň asbestozyň ösüşini<br />

ýa-da asbest bilen baglanyşygy plewra keselleriniň döremeklerini yzarlamak üçin<br />

peýdaly guraldyr [5,6,8].<br />

Öýkenlerde asbestoz bilen baglanyşykly ýüze çykarylan patologiki üýtgeşmeler<br />

damar we bronhial deformasiýasy bilen alamatlanýarlar we alweolýaryň hem-de<br />

dilimara germewjikleriň nädogry galňamagy bilen utgaşyp gidýär.<br />

Interstisial fibroza goşmaça: palçyk-slanes pnewmokonioz zerarly zaýalanan<br />

öýkeniň nusgalygy öýken kökleriniň töwereginiň garalan ýerleriniň ulalandygyny<br />

görkezýär. Bu ýagdaý palçyk slansynyň tozanynyň düşmegi we öýken derwezeleriniň<br />

gän mäzlerinde skleretiki üýtgeşmeleriň emele gelmekleri bilen baglanyşyklydyr [17].<br />

Biziň alymlarymyzyň geçiren barlaglary asbestosement önümçiliginde işleýän<br />

işgärlerde hem öýjük hem gumoral immunitetiniň ýetmezçilik edýändigini görkezýär.<br />

Olarda immunitetiň fagositar bölegi hem jebir çekýär, ýiti respirator keselleri bilen<br />

20


kesellemek howpy ýokarlanýar. Howa pürkülen interferondan dem almak işgärleriň<br />

arasynda öýken keselleriniň döremeginiň öňüni almakda örän gowy peýda berdi [1].<br />

Aýnasüýümiň (стекловолокно) adam saglygyna edýän täsiri tejribe<br />

haýwanlarynda we MMVF önümçiliginde işleýänleriň kesellemeklerinde hem-de ölen<br />

adamyň öýkeni açylyp barlanan derejesinde öwrenildi. Köralakalaryň kese kesimi<br />

1mkm we uzynlygy 20 mm bolan ikigörnüşli senagat aýnapagtasy (стекловата) bilen<br />

dem almaklarynyň netijesini öwrenmeklik öýken öýjükleriniň aram reaksiýasyny we<br />

dem almak kesilensoň olaryň bölekleýin öňki kaddyna dolanyp gelýändiklerini ýüze<br />

çykardy. Şular ýaly netije haýwanlar şlak pagtasy bilen dem alanlarynda hem ýüze<br />

çykaryldy. Haýwanlar mineral pagtasy bilen dem alanlarynda gowşak fibroz döreýär.<br />

Köralakalar gyzgynlyga durnukly keramiki süýümler bilen çydap bolýan iň ýokary<br />

250 süýüm/ml mukdarda dem alanlarynda olaryň öýkenlerinde howply çiş, ýagny<br />

düwnük (рак) keseli, mezotelioma, plewral we öýken fibrozy; homýaklarda<br />

mezotelioma, plewral we öýken fibrozy döreýär.<br />

75 we 120 süýüm/ml-de köralakalarda diňe mezotelioma we gowşak fibroz,<br />

25 süýüm/ml-de bolsa öýkenleriň öýjükleriniň reaksiýasy bildirýär [6].<br />

Biogen allergenlerine kömelejikler, haýwan proteinleri, terpenler, tozan<br />

sakyrtgalary we enzimler degişlidirler. Oba hojalygynda biogen allergenleriň köp<br />

bölegi mallaryň derileriniň proteinlerinde, tüýlerde, tezegiň we peşewiň proteinlerinde<br />

bolýarlar. Allergenler her hili önümçilik işlerinde-de, meselem, fermentasiýa<br />

geçirilende, derman taýýarlanylanda, çörek bişirilende, kagyz öndürilende, agaç<br />

ýa-da tagta kesilende, fermentleri hem-de waksinalary öndürmekde we dokumalary<br />

ösdürip ýetişdirmek işlerinde hem bolýandyrlar.<br />

Allergenler duýgur adamlarda allergiki rinitiň, konýuktiwitiň we demgysmanyň<br />

alamatlary ýaly alamatlaryň döremegine getirip bilerler. Allergiki alweolit demalyş<br />

ulgamynyň zaýalanmagynyň alamatlarynyň ýiti görnüşde ýüze çykmaklary bilen<br />

alamatlanýar. Şeýle alamatlara üsgülewük, gagşamak, gyzgynlyk, kelle we et agyrylary<br />

degişli bolup, olar öýkenleriň fibrozyna getirip bilerler [6]. Öýkenler şöhlelenmä<br />

(radiasiýa) duýgur däl diýlip hasaplanylýar. Emma gysga wagtlap 6-dan 10SV-e çenli<br />

mukdar bilen şöhlelendirilen ýerde bir aýdan üç aýa çenli ýiti pnewmoniýanyň<br />

döremegine getirip biler. Eger-de öýken dokumalary uly göwrümde zaýalanan bolsalar,<br />

onda birnäçe hepdäniň dowamynda demalyş ýetmezçiligi ýa-da ençeme aý-ýyl geçensoň<br />

öýken fibrozy we “öýken ýüregi” döräp biler [ISRP, 1984; UNSCEAR, 1988].<br />

Soňky ýyllarda beýleki sebäpler bilen bir hatarda her hili bioorganiki<br />

faktorlaryň täsiri astynda bronhöýken keselleriniň hem döreýändikleri barada köp<br />

maglumatlar toplandy. Olaryň ýüze çykmaklarynda daşky we önümçilik gurşawlaryny<br />

hapalaýan mikroorganizmler we olaryň endotoksinleri hem-de biologiki işjeň<br />

substansiýalary esasy ähmiýete eýedirler. Şeýle mikroorganizmlere kömelekler, her<br />

dürli aspergiller, alternariýalar, termofol aktinomisetler, her dürli gramotrisatel<br />

bakteriýalar degişlidirler [2,3,20,14,19]. Olara tebigy süýümli maddalar (pagta, zygyr,<br />

kenep (kendir), agaç, agawa we beýlekiler) bilen iş salyşýan işgärleriň köp böleginiň<br />

keselleýän hünär bilen bagly bolan bissinoz öýken keseli hem degişlidir. Bu kesel<br />

ösümlik tozanlary bilen dem alnanda döreýär [2,3,4,13,14]. Bissinozyň döremeginde<br />

21


ösümlik tozanlarynyň, bakterialaryň endotoksinler bilen bilelikdäki edýän täsirlerine<br />

uly ähmiýet berilýär [9].<br />

Şeýlelikde, önümçilik jaýlarynda tozanyň ownujak bölejikleriniň bolmagy<br />

bronhlarda we öýkenlerde keselçilik hadysalarynyň döremeklerine getirýär. Şeýle<br />

şertlerde işleýän işgärleri diňe bir tozan böleklerinden goramak bilen çäklenmän,<br />

olaryň bedeniniň durnuklylygyny ýokarlandyrmaga gönükdirilen öňünalyş çärelerini<br />

hem amala aşyrmak gerek. Asbestosement, dokma we pagtany gaýtadan işläp<br />

çykarýan önümçiliklerde işleýän işgärleriň saglygyna howp salyp biläýjek hadysalary<br />

öz wagtynda ýüze çykarmak üçin, habar berişli, elýeterli we ykdysady taýdan amatly<br />

bolan barlag usullaryny işläp düzmek zerur.<br />

Türkmen döwlet lukmançylyk<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

1-nji maýy<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Атдаева М.К., Ботанжян М.Г., Зименкова И.Б. Иммуностимуляция у рабочих с<br />

различными условиями труда. Здравоохранение Туркменистана. 1995.<br />

2. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 449, 1999.<br />

3. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 345, 2000.<br />

4. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. издание 3, (исправленное и<br />

дополненное). стр. 488, 2001.<br />

5. Болезни органов дыхания. Под ред. Н.Р.Палеева. Том 4, стр. 7-22. М.:<br />

Медицина, 1990.<br />

6. Гафуров Карим. Экзогенный аллергический альвеолит хлопкопереработчиков.<br />

Автореф. дисс... докт. мед. наук. стр. 29. М., 1992.<br />

7. Keller R.H., Fink J.N. Immunoloregulation in hypersensitivity pneumonitis. //<br />

J.Clin.Immunol. Vol. 2, P. 46-58, 411, 1982.<br />

8. Клиническая иммунология и аллергология. Под ред. Г.Лолора, Т.Фишера,<br />

Д.Адельмана. стр. 806, М.: Практика. 2000.<br />

9. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.2, стр. 621, 1965.<br />

10. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.3, стр. 608, 1977.<br />

11. Morgan W.K., Westerling J. Byssinosis: some unans wered questions. // Amer. Rev.<br />

resp. Dis. Vol. 126, N2, P. 354-357, 1982.<br />

12. Pickering C.A.C., Newman – Taylor A.I. Extrinic allergic bronchioloalviolitis.<br />

Occupatioal Lung Disorders. Ed Parkers WR. Butterworth Heinemann. P. 667-709,<br />

Oxford, 1994.<br />

13. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 1,<br />

стр. 1280, 2001.<br />

14. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 2,<br />

стр. 926, 2001.<br />

15. Salvaggio J.E., De Shazo P.D. Pathogenesis of hypersensitivity pneumonitis. Chest.<br />

Vol.89, suppl. 3, P. 190-193, 1986.<br />

16. Ходош Е.М., Кидонь В.П. Об информативности эпидемиологических<br />

показателей, характеризующих бронхиальную астму и хронические<br />

обструктивные заболевания легких. Укр. пульм. ж. №3, стр. 63-66, 1999.<br />

17. Хронические заболевания легких. Под ред. А.Н.Кокосова и др., К., стр. 196, 1986.<br />

22


18. Schyler M. The diagnosis of hypersensitivity pneumonitis. Chest. V. 111,<br />

P.534-536, 1997.<br />

19. Чучалин А.Г., Копылев И.Д. Аллергические заболевания легких. В кн.: Болезни<br />

органов дыхания. стр. 7-64. М.: Медицина, 1990.<br />

20. Чучалин А.Г. Хронические обструктивные заболевания легких. стр. 510. М.:<br />

Медицина, 2000.<br />

21. Shimazu K., Ando M., Sakata T. Hypersensitivity pneumonitis induced by<br />

Trichosporon cutaneum. Amer. Rev. resp. Dis. Vol.130, N3, P. 407, 1984.<br />

С.А.Плескановская, Д.А.Аманмурадова, А.П.Патышагулыев<br />

О РОЛИ ЗАПЫЛЕННОСТИ ВОЗДУХА В РАЗВИТИИ<br />

БРОНХОЛЕГОЧНОЙ ПАТОЛОГИИ<br />

В последние годы в структуре неспецифических заболеваний легких самых<br />

развитых стран все больше увеличивается доля бронхолегочной патологии, связанной<br />

с производственной деятельностью в условиях повышенной запыленности. Особенно<br />

большую роль в их формировании играет загрязнение воздуха производственных<br />

помещений: 1) микроорганизмами, 2) биологически активными субстанциями животного<br />

и растительного происхождения; 3) низкомолекулярными соединениями. Механизм их<br />

действия обусловлен либо прямыми антигенными, аллергизирующими и токсическими<br />

свойствами, либо их способностью комплексировать с белками сыворотки крови и<br />

бронхоальвеолярных секретов. Для всех пылевых частиц характерно фиброгенное<br />

действие на организм. Пылевые частицы (менее 5 мкм) достигая альвеол, вызывают<br />

сенсибилизацию и последующую диффузную инфильтрацию легочной паренхимы<br />

клетками, преимущественно Т-лимфоцитами и активированными макрофагами,<br />

иммунными комплексами. В результате развиваются заболевания легких: экзогенный<br />

аллергический бронхоальвеолит, гиперчувствительный пневмонит, диффузная<br />

интерстициальная пневмония, интерстициальный гранулематозный пневмонит,<br />

экзогенный легочный гранулематоз, диффузная, ингаляционная пневмопатия и др. В<br />

связи с этим, все более интенсифицируются исследования по изучению влияния<br />

различных видов пылевых частиц на бронхоальвеолярный тракт, как экспериментальных<br />

животных, так и человека. Показано, что при вдыхании крысами микрочастиц<br />

алюминия, угольной пыли происходит разрастание волокнистой соединительной ткани<br />

и образование склерозированных узелков, центр которых (состоящий из макрофагов)<br />

гиалинизируется. Злокачественные новообразования возникают при вдыхании и<br />

нанесении на кожу мышей сажи, получаемой в результате электрокрекинга природного<br />

газа. Обширный внутритканевый фиброз и рак легких могут быть вызваны<br />

воздействием асбеста, курением, воздействием стекловолокна жаропрочных<br />

керамических волокон, биогенных аллергенов (к ним относятся грибки, животные<br />

протеины, терпены, пылевые клещи и энзимы). Значительная часть биогенных<br />

аллергенов в сельском хозяйстве содержится в протеинах шкур животных, в волосках<br />

меха и в протеинах фекалий и мочи. Аллергены присутствуют при различных<br />

производственных процессах, например при осуществлении ферментации, изготовлении<br />

лекарств, хлебопечении, производстве бумаги, обработке древесины (распилочные цеха,<br />

производство), а также в биотехнологии (производство ферментов и вакцин, культур<br />

тканей) и при производстве специй.<br />

Таким образом, наличие микрочастиц пыли в производственных помещениях<br />

23


способствует развитию патологического процесса в бронхах и легких. Охрана труда<br />

работающих в этих условиях лиц должна быть направлена не только на снижение<br />

концентрации пылевых частиц во вдыхаемом воздухе. Чрезвычайно важно проводить<br />

профилактические мероприятия, направленные на повышение сопротивляемости<br />

организма. Необходимо наработать информативные, доступные и экономически<br />

выгодные тесты скрининговых исследований для своевременного выявления риска для<br />

здоровья работающих в асбестоцементной, ткацкой, хлопкоперерабатывающей<br />

промышленности.<br />

S.A.Pleskanovskaya, D.A.Amanmuradova, A.P.Patyshagulyyev<br />

ON THE ROLE OF DUSTED AIR IN THE DEVELOPMENT OF<br />

BRONCHOPULMONARY PATHOLOGY<br />

In the structure of nonspecific lung diseases of highly developed countries the portion<br />

of bronchopulmonary pathology increases more and more in the past years due to the industrial<br />

activity in conditions of high dustiness. Contamination of air in industrial premises plays a<br />

substantial role in the formation of Pollution by: 1) micro organisms, 2) biologically active<br />

substances of animal and plant nature, 3) low-molecular compounds. The mechanism of their<br />

action is conditioned either by direct antigenic, allergic and toxic features or their ability to<br />

complex with HBeAg proteins and bronchoalveolar secretion. All dust particles have typical<br />

fibrogen affect to the body. Dust particles (less than 5 micrometers) reaching alveolus cause<br />

sensibility and subsequent diffusive infiltration of lung parenchyma by cells, chiefly by<br />

T-lymphocytes and activated macrophages, immune complexes. As a result lung diseases<br />

develop: exogenous allergic bronchoalveolitis, hypersensitive pneumonitis, diffusive interstitial<br />

pneumonitis, interstitial granulomatous pneumonitis, exogenous lung granulomatosis, diffusive,<br />

inhalation pneumopathy and so forth. In connection with this, more and more researches are<br />

intensively conducted on examination of impact of various types of dust on bronchoalveolar<br />

tract, of both experimental animals and human being. It is known that when rats inhale<br />

microparticles of aluminium, coal dust the growth of fibers of connective tissue occurs and<br />

formation of sclerosed nodes the center of which (consisting of macrophages) hyalinizes.<br />

Malignant neoplasms occur while inhaling and spreading mouse soot on skin, which derives<br />

as a result of electrocracking of natural gas. Extensive interstitial fibrosis and lung cancer<br />

could be caused by impact of asbestos, smoking, glass fibre of heatproof ceramic fibers,<br />

biogenic allergens (such as fungi, animal proteins, terpenes, dust pincers and enzymes).<br />

Considerable part of biogenic allergens in agriculture is contained in proteins of animal skin,<br />

fur and protein of faeces and urine. Allergens are present in numerous industrial processes,<br />

for instance in realization of fermentation, manufacturing of medicine, baking of bread, paper<br />

production, wood processing (sawing works, manufacture), as well as biotechnology<br />

(production of enzymes and vaccines, tissue culture) and in production of spicery.<br />

Thus, if there are microparticles of dust in industrial premises it promotes the<br />

development of pathologic process in bronchi and lungs. Labor protection of those who work<br />

in such conditions should not only focus on lowering the concentration of dust particles<br />

inhaled with air but also it is highly recommended to conduct preventive actions towards the<br />

improvement of body resistance. It is necessary to work on informative, available and<br />

economically profitable tests of screening researches for timely risk identification for the health<br />

of those who work in asbestos-cement, textile and cotton processing industry.<br />

24


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

H.J.Jumaýew, M.Ö.Kulow<br />

TÜRKMENISTANYŇ ŞERTINDE PARODONT DOKUMA KESELLI<br />

NÄSAGLARDA KLINIKI-LABORATOR BARLAGLARYŇ<br />

GÖRKEZIJILERI<br />

Ilat arasynda parodontdokuma keselleriniň ýaýramagynyň sebäplerini we geçiş<br />

aýratynlyklaryny öwrenmek, bejeriş usullaryny we öňünalyş эollaryny seljerip saэlap<br />

almak meselesi häzirki zamanyň wajyp meseleleriniň biri bolup durэar [1,4,3,7]. Ylmy<br />

çeşmeleriň maglumatlaryna görä ýerleşэan эerine, ýaşaýyş hem-de durmuş şertlerine<br />

baglylykda dürli ýurtlarda ilatyň 65-80%-nde, эagny 35-44 ýaşdaky adamlarda<br />

parodontdokuma keseliniň dürli görnüşleriniň duş gelýanligi bellenilэar [5,3].<br />

Parodontdokumanyň zeperlenmegi, çişmegi netijesinde fermentler цэjьklerden<br />

эuwlup aэrylэar we olar gana, gan suwuklygyna, biologik suwuklyklara geзip, olaryň<br />

işjeňligini эokarlandyrэar hem-de olar dokumalaryň zeperlenmekleriniň çuňlugyny we<br />

derejesini kesgitlemekde anyklaэjy bolup hyzmat edэдr. Sьlekeэde we<br />

parodontdokumanyň зykarэan suwuklygynda oэuk fermentleriň işjeňligi<br />

parodontdokumanyň nemli bardasynyň sudurynyň biteweliginiň ýagdaýyny görkezýär<br />

we parodontdokumada destruktiw hadysanyň, çişme hadysasynyň agyrylyk<br />

derejelerini, çişe garşy geçirilen bejerginiň netijeliligini anyklamaga эardam berэдr<br />

[2,6,8,9,10]. Şeýle hem olar belli bir derejede gaýtadan bitip dikelmek hadysasyny<br />

we bedeniň goraýyş güýçlerini gözegçilikde saklaýar.<br />

Parodontdokumanyň nemli bardasyndan зykэan suwuklykda we garyşyk<br />

sülekeýde fermentleriň öwrenilmegi kцpsanly alymlarda gyzyklanma dцretdi<br />

[8,9,10,11]. Parodontdokumanyň destruksiýasy bolmak bilen çişme – distrofiki<br />

hadysasy peэda bolэar, bu эagdaэda fermentleriň, hususan-da, turşy we aşgar<br />

fosfatazalarynyň, şol sanda olaryň önümleriniň orny uludyr.<br />

Işiň maksady parodontdokuma keselli nдsaglaryň kliniki aэratynlyklaryny we<br />

agyz boşlugynyň suwuklygynyň düzьmindдki fermentleriň ýagdaýyny цwrenip,<br />

bejeriş we öňünalyş usullarynyň эollaryny kesgitlemekden ybaratdyr.<br />

Öňьmizde goэlan maksada эetmek ьзin Aşgabadyň azyk senagat<br />

maşyngurluşyk zawodynda işleýän 16-49 ýaş aralykdaky parodontdokuma keselli<br />

(gingiwit we parodontit) nдsaglaryň 89 sanysy we TDLI-niň terapewtiki<br />

stomatologiýa kafedrasyna agyz boşlugynyň kesellerini bejertmek ьзin эьz tutanlar<br />

laboratoriэa barlagyndan geзirilip anyklanyldy. Barlag BSGG tarapyndan hцdьrlenen<br />

karta boэunзa doldurylyp geзirildi [5,3]. Kartada CPITN indeksi boэunзa<br />

parodontdokumanyň bejergä mätäçligi we nasag bilen эцrite sorag-jogap geзrimek<br />

arkaly keseliň agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />

25


Parodont kesellerini we onuň geçiş aýratynlygyny düýpli öwrenmek maksady<br />

bilen, nдsaglaryň hemmesi ýaşyna görä 4 topara bцlьndi.<br />

I. 16-19 ýaşly;<br />

II. 20-29 ýaşly;<br />

III. 30-39 ýaşly;<br />

IV. 40-49 ýaşly.<br />

Deňeşdirmek ьзin TDLI-niň stomatologiýa fakultetiniň 23 sany sagdyn<br />

parodontly talyplary saэlanyp alyndy. Toparlara bцlnen näsaglaryň ýaşy we keselleriň<br />

kliniki alamatlarynyň agyrlyk derejeleri boýunça bölünişi 1-nji tablisada gцrkezilэдr.<br />

1-nji tablisa<br />

Gingiwit we parodontit keselli näsaglaryň toparlara bölünişi<br />

Keseliň görnüşleri<br />

Agyrlyk Näsaglaryň<br />

Ýaşy<br />

derejesi sany 16-19 20-29 30-39 40-49<br />

Ь znьksiz эerli<br />

kataral gingiwit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

9<br />

11<br />

5<br />

2<br />

4<br />

7<br />

–<br />

2<br />

–<br />

–<br />

Üznüksiz ýaýraň<br />

kataral gingiwit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

6<br />

12<br />

2<br />

3<br />

4<br />

6<br />

1<br />

2<br />

–<br />

1<br />

Ь znьksiz эerli<br />

parodontit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

7<br />

14<br />

1<br />

–<br />

4<br />

8<br />

2<br />

5<br />

–<br />

1<br />

Üznüksiz ýaýraň<br />

parodontit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

9<br />

21<br />

1<br />

–<br />

3<br />

8<br />

3<br />

7<br />

2<br />

6<br />

Jemi 89 14 44 21 10<br />

Barlaglaryň netijeleri parodontkeselli näsaglaryň şahsy kartasyna bellenildi.<br />

Onda pasport maglumatlary, keseliň taryhy, kliniki-funksional barlaglaryň, geçirilen<br />

toplumlaýyn bejerginiň netijeleri ýazyldy.<br />

Barlag we gözegçilik toparyndaky näsaglaryň gözegçilik edilýän we bejergi<br />

geçirilýän döwründe dişýanynyň (parodont) dokumasynyň ýagdaýyna obýektiw baha<br />

bermek üçin aşakdaky gцrkezilen barlag usullary ulanyldy:<br />

– agyz boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýyny kesgitlemek (Greiene-<br />

-Vermillion, 1964);<br />

– CPITN – indeks boэunзa (BSGG, 1978) parodont keselleriň bejergд<br />

mätäçligini kesgitlemek;<br />

– B.U.Kulaženkonyň usuly (1960) boýunça parodontdokumanyň gan<br />

damarlarynyň durnuklylygyny kesgitlemek;<br />

– Sülekeýde turşy fosfotazanyň işjeňligini kesgitlemek (1971-nji ýylda<br />

В.С.Куликова we başga ýazarlar bilen bilelikdäki) işleri geçirildi.<br />

Barlaglaryň netijeleri<br />

Sorag-jogap arkaly geçirilen barlaglaryň netijesinde parodontdokuma keselli<br />

näsaglaryň 89-syndan 78-siniň (87,64%) ýaramaz endikli (çilim çekýän, nas atýan we<br />

ş.m.) näsagdygy, ýagny 51-sanysynyň (65,38%) çilim çekýändigi, 27-sanysynyň bolsa<br />

(34,62%) nas atýandygy anyklanyldy. Şeýlelikde, ýüze çykarylan maglumatlaryň<br />

parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we onuň gaýraüzülmeleriniň öňüni<br />

almakda peýdasy köpdür.<br />

26


Parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we agyrlaşmagynyň agyz<br />

boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýlaryna berk baglydygyny цwrenmeklik meselesine<br />

alymlar tarapyndan aэratyn ьns berilэдr. Biz gцzleg işimizde Grin-Wermillion indeksi<br />

boýunça agyz boşlugynyň arassaçylyk эagdaэlaryny цwrendik.<br />

Barlagyň netijesinde Grin-Wermillion boýunça arassaçylyk indeksiniň<br />

görkezijileri boýunça parodont keseliniň agyrlyk derejesiniň ýokarlanmagy bilen agyz<br />

boşlugynyň arassaçylygynyň juda pese düşэдnligi anyklanyldy.<br />

I toparda ortaça sany 1.8+0.08 ölçeg birligine deň bolup, deňeşdirilýän<br />

topardaky görkezijilerden 0.7+0.07 цlзeg birliginden ýokary (P


parodontdokumadaky çydamlylygy aşaky äňdäkiden beýik bolandygy we keseliň<br />

derejesiniň agralmagy bilen ownuk gan damarlaryň çydamlylygynyň peselэдnligi<br />

anyklanyldy.<br />

Ol ortaça ýokarky äňiň alyn dişleriniň sebitinde:<br />

I toparda 38.7+0.7 sekunda;<br />

II toparda 24.3+0.3 sekunda;<br />

III toparda 18.6+0.06 sekunda deň boldy.<br />

Aşaky äňde:<br />

I toparda 35.2+0.5 sekunda;<br />

II toparda 21.4+0.4 sekunda;<br />

III toparda 17.4+0.03 sekunda deň boldy.<br />

Şol bir wagtda deňeşdirilýän toparda ýokarky äňde 58.3+0.4 sekunda we aşaky<br />

äňde 56.7+0.7 sekunda deň bolup, bu barlag topardakylardan dogrulygy beýikdir,<br />

ýagny I toparda P


3-nji tablisa<br />

Parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy we aşgar fosfatazalarynyň<br />

gцrkezijileri<br />

Barlagdan geзirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 1,58 + 0,019 Р > 0,05 1,384 + 0,42 Р > 0,05<br />

20 – 29 1,82 + 0,07 Р > 0,05 1,31 + 0,06 Р > 0,05<br />

30 – 39 1,97 + 0,07 Р > 0,05 1,51 + 0,08 Р > 0,05<br />

40 – 49 1,78 + 0,07 Р > 0,05 1,15 + 0,07 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 19 – 30 1,35 + 0,04 Р > 0,05 1,01 + 0,05 Р > 0,05<br />

Barlag edilen 16-19 ýaşly topar adamlarda, esasan, parodontdokumasynda<br />

çişme hadysasy – üznüksiz kataral gingiwitiň ortaça we agyr derejeleri ýüze<br />

çykaryldy. Beýleki galan barlag geзrilэan toparlardaky (20-49 ýaşly) näsaglaryň esasy<br />

böleginde bolsa parodontitiň dürli görnüşindäki agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />

Tablisadan görnüşi ýaly, parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy<br />

we aşgar fosfotazalarynyň möçberi çişme hadysasynyň agyrlyk derejesine we<br />

näsaglaryň ýaşynyň ulalmagyna baglylykda beýgelýär, emma 40-49 ýaşly näsaglarda<br />

birazrak peselэдr.<br />

4-nji tablisa<br />

Bölnüp çykýan arassa sülekeýde fermentleriň gцrkezjileri<br />

Barlagdan geзirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 1,26 + 0,02 Р > 0,05 0,69 + 0,03 Р > 0,05<br />

20 – 29 1,34 + 0,07 Р > 0,05 1,34 + 0,30 Р > 0,05<br />

30 – 39 1,48 + 0,04 Р > 0,05 1,11 + 0,07 Р > 0,05<br />

40 – 49 1,36 + 0,07 Р > 0,05 0,91 + 0,06 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 19 – 30 0,78 + 0,08 Р > 0,05 0,63 + 0,03 Р > 0,05<br />

Biohimiki barlaglaryň analiziniň görkezijisinden bilnişi ýaly, bölnüp çykýan<br />

arassa sülekeýde turşy we aşgar fosfatazalarynyň möçberi garyşyk sülekeýdäki bilen<br />

deňeşdirilende birazrak peselýär, aýratyn hem, bu hadysa barlanyp deňeşdirilýän<br />

toparda aýdyň bildirýär. Meselem, garyşyk sülekeýde turşy fosfatazanyň möçberi<br />

1.35+0.04 mkg, bölnüp çykýan arassa sülekeýe garşy 0.78+0.08, tapawudy 2 esse<br />

(P >0.001). Şonuň ýaly alamatlar aşgar fosfatazasynda hem bellenýär: 1.01+0.05<br />

onuň garşysyna 0.63+0.03 (P > 0.001).<br />

Biziň barlaglarymyzyň görkezişine görä, gingiwit we parodontit keselli<br />

nдsaglarda parodontdokumanyň çykarýan suwuklygynda turşy fosfatazanyň möçberi<br />

garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 0.7-1.5 esse<br />

köpdür. Ol keseliň agyrlyk derejesine we näsagyň ýaşyna baglylykda möçberiniň<br />

ulalmagyna bagly bolýar. Parodontdokumanyň suwuklygyndaky aşgar fosfatazasynyň<br />

möçberi garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 2.0 – 2.5<br />

esse köpdür. Ol hem parodontdokumasyndaky gaэnaglama hadysasynyň häsiýetine<br />

baglylykda üýtgäp durýar.<br />

29


5-nji tablisa<br />

Parodont dokumanyň çykarýan suwuklygyndaky fermentleriň görkezijileri<br />

Barlagdan geçirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 2,43 + 0,71 Р > 0,05 2,39 + 0,13 Р > 0,05<br />

20 – 29 2,55 + 0,17 Р > 0,05 3,31 + 0,21 Р > 0,05<br />

30 – 39 2,42 + 0,11 Р > 0,05 3,06 + 0,14 Р > 0,05<br />

40 – 49 2,62 + 0,36 Р > 0,05 2,64 + 0,22 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 16 – 30 1,91 + 0,08 Р > 0,05 1,34 + 0,24 Р > 0,05<br />

Şeýlelik bilen, agyz boşlugyndaky biologiki suwuklykda fermentleriň (turşy we<br />

aşgar fosfatazalarynyň) düzüminiň öwrenilmegi onuň düzüminiň<br />

parodontdokumasynda patologik hadysanyň häsiýeti we agyrlyk derejesi bilen<br />

arabaglanyşygynyň bardygyna şaýatlyk edýär. Olaryň agyz boşlugyna gelip düşýän<br />

esasy çeşmesi parodontdokumanyň suwuklygyndan gelýär, ony bolsa<br />

parodontkeselleri anyklanylanda, göz öňünde tutmak gerekdir.<br />

Netije:<br />

1. Geçirilen kliniki-funksional barlaglaryň netijesinde 16-49 ýaş aralykdaky<br />

adamlaryň arasynda parodontitiň gaэnaglama keselleriniň ýaýraýşy 70-80 göterime<br />

deň bolup, onuň ösüş depgininiň näsaglaryň ýaşyna, agzynyň gigiýenasynyň<br />

ýagdaýlaryna baglylykda ýokarlanýandygy mдlim boldy.<br />

2. Agyz boşlugyndaky biologik suwuklyklaryň düzümindäki turşy we aşgar<br />

fosfotazalarynyň mukdary öwrenilende, olaryň iň kän bölnüp çykýan ýeri dişeti<br />

suwuklygynda bolup, sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 1.5-2.0 esse köpdür. Turşy we<br />

aşgar fosfatazalarynyň mukdarlary parodontçişme hadysalarynyň depginine görä<br />

üýtgäp durýar. Näsaglaryň keselini anyklamakda bolsa ony göz öňünde tutmak<br />

gerekdir.<br />

3. Kliniki we laborator barlaglaryň netijelerini gelejekde parodontdokumanyň<br />

gaýnaglamaly näsaglarynda anyklaýyş we bejerginiň netijelerine baha beriş hökmünde<br />

amaly stomatologiýada giňden ulanmaklygy maslahat berýäris.<br />

Türkmen döwlet lukmançylyk<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

3-nji awgusty<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Berdimuhamedow G. “Türkmenistan-Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy”. Aşgabat:<br />

Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />

2. Барер Г.М., Кочержинский В.В., Халитова Э.С. “Десневая жидкость: состав и<br />

свойства”. Стоматология. Том 65, №4, 1986.<br />

3. Иванов В.С. Заболевания пародонта. М.: Медицина, 1998.<br />

4. Jumaэew H.J., Kulow M.Ц. Parodontdokumanyň çişme keselleri bejerilende<br />

“Зopantelpek” цsьmliginden alnan şiräniň täsirliligini цwrenmek\\. TDLI-niň<br />

30


mugallymlarynyň we talyplarynyň Türkmenistanyň Garaşsyzlyk baýramynyň şanly<br />

16 ýyllygyna bagyşlanan “Milli Garaşsyzlyk – Türkmen döwletiniň gudraty we berklik<br />

binýadydyr” atly ylmy-amaly maslahatyndaky çykyşlarynyň gysga beýanlarynyň<br />

ýygyndysy. Aşgabat, 2007.<br />

5. Jumaэew H.J., Aэnazarow H.A., Kulow M.Ц “Terapewtik stomatologiэa” (okuw<br />

gollanmasy). Aşgabat, 2008.<br />

6. Каграманова К.А., Ермольева З.В. Антибиотики. №10, 1966.<br />

7. Канканян А.П., Леонтьев В.К. Болезни пародонта. Ереван, 1998.<br />

8. Кречина Е.К., Хазанова B.B., Земская Е.А. Стоматология. №2, 1991.<br />

9. Кулов М.О. “Исследование состояния зубов и пародонта при одонтогенных<br />

воспалительных заболеваниях”. Автореферат диссертации на соискание ученой<br />

степени к.м.н. Тверь, 1999.<br />

10. Пашаев K.П., Джумаев Х.Дж. “Состояние местных защитных факторов полости<br />

рта при гингивите и пародонтите” (Материалы 56-ой научно-практ. конф. профес.<br />

– препод. состава ТГМИ). Ашгабат, 1996.<br />

11. Плешкова Л.В. “Активность ферментов и содержание иммуноглобулинов в<br />

десневой жидкости при пародонтозе”. Стоматология. №1, 1983.<br />

Х.Д.Джумаев, М.О.Кулов<br />

КЛИНИКО-ЛАБОРАТОРНЫЕ ПОКАЗАТЕЛИ БОЛЬНЫХ С<br />

ЗАБОЛЕВАНИЕМ ПАРОДОНТА В УСЛОВИЯХ ТУРКМЕНИСТАНА<br />

По данным отдельных отечественных и зарубежных авторов заболевание<br />

пародонта высоко распространено среди населения. Судя по научным данным, в<br />

зависимости от различного социального происхождения, географического размещения<br />

населения различные формы заболевания пародонта колеблются от 65 до 80% среди<br />

людей в возрасте 35-44 лет.<br />

Для определения уровня и тяжести патологических процессов в тканях<br />

пародонта было проведено клинико-лабораторное обследование по методике ВОЗ у 89<br />

работников Ашхабадского машиностроительного завода лекой промышленности и<br />

обратившихся на кафедру терапевтической стоматологии ТГМИ в возрасте от 16-49<br />

лет с целью санации полости рта. Для определения тяжести заболевания у всех<br />

обследуемых больных, они были распределены на четыре (4) группы: первая группа<br />

включала больных в возрасте от 16 до 19 лет; вторая – от 20 до 29 лет; третья – от<br />

30 до 39 лет и четвертая – от 40 до 49 лет. В контрольную группу было подобрано<br />

23 студента стоматологического факультета ТГМИ со здоровым пародонтом в возрасте<br />

от 16 до 30 лет. Необходимые данные больных были зафиксированы в специальных<br />

картах и таблицах.<br />

В результате клинико-функциональных исследований было выявлено, что<br />

распространенность заболевания пародонта в возрасте от 16 до 49 лет равна 70-80%,<br />

а интенсивность заболевания пародонта зависит от гигиенического состояния полости<br />

рта и возраста больных.<br />

Изучение биологической жидкости полости рта кислой щелочной фосфатазы в<br />

1,5-2 раза больше в десновой жидкости, чем в слюне. Так же было выявлено, что<br />

количество кислой щелочной фосфатазы в зависимости от воспалительного<br />

заболевания пародонта колеблется. Эти данные имеют большое значение в<br />

31


диагностировании и прогнозировании методов лечения больных с заболеваниями<br />

пародонта.<br />

Таким образом, у больных с воспалительными заболеваниями тканей пародонта<br />

состояние местных защитных сил может меняться в зависимости от степени<br />

воспалительного процесса и среди них самым чувствительным можно считать<br />

ферменты кислой и щелочной фосфатазы, содержащиеся в слюне и десновой<br />

жидкости.<br />

H.J.Jumayev, M.O.Kulov<br />

CLINICAL AND LABORATORY FINDINGS OF INVESTIGATION OF<br />

PARODONTOSIS DESEASED WITHIN TURKMENISTAN<br />

According to certain home and foreign authors, parodontosis (amphodontosis) is<br />

widely spread among population. Judging by scientific data, different kinds of parodentium<br />

(periodontium) vary between 65-80 % among people aged 35-44 subject to social origin and<br />

geographical location of population.<br />

89 16-49 aged diseased – workers of Ashgabat machine building plant of light<br />

industry who addressed to the therauputic dentistry department of the State Medical Institute<br />

of Turkmenistan underwent clinical and laboratory examination to define the pathologic<br />

process rate in parodentium tissue by the method of ВОЗ with the view of sanitization of<br />

the mouth cavity. To define the rate of illness of all the patients, they were divided into<br />

4 groups: group I included the 16-19 aged diseased, group II – 20-29 aged, group III –<br />

30-39 and the IV-th group 40-49 aged diseased. Reference group included 16-30 aged<br />

23 students of Dentistry Faculty of the Turkmen State Medical Institute with healthy<br />

parodontosis. During examination necessary information/data concerning patients were fixed<br />

in the special files (case record) and tables.<br />

As a result of clinic and functional examinations it was revealed that prevalence of<br />

parodentium disease among 16-49 aged equals to 70-80%, but intensity of parodentium<br />

disease depends on hygienic condition of mouth cavity and the age of diseased.<br />

Examination of biological fluid of mouth cavity on availability of acid and alkaline<br />

phosphatase 1.5-2 times more compared with gingivitis fluid rather than in saliva. It was<br />

also revealed that the quantity of acid and alkaline phosphatase changes depending on<br />

inflammatory parodentium disease.<br />

Thus, host defenses of inflammatory diseased persons may vary in accordance with<br />

the level of inflammatory process and the most sensible among them is considered enzymes<br />

of acid and alkaline phosphatase contained in saliva and gingivitis fluid.<br />

32


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.A.Kokanow, M.K.Hanow<br />

DÜWMELINIŇ (SOPHORA JAPONICA L.) LUKMANÇYLYKDAKY<br />

ÄHMIÝETI<br />

Türkmen topragy derman ösümliklerine baýdyr. Olary lukmançylyk maksatlary<br />

üçin ulanmaklyk häzirki Beýik Galkynyşlar zamanamyzyň derwaýys meseleleriniň<br />

biri bolup durýar [1;2].<br />

Adamzat jemgyýetiniň ösmekligi bilen baglanyşyklylykda lukmançylyk<br />

amalynda tebigy çig mal serişdelerinden alynýan dermanlara bolan islegler barha<br />

artýar. Olar sintetiki ýoly bilen alynýan derman serişdelerinden tapawutlylykda<br />

näsagyň immun ulgamynyň işine oňaýly täsir edýär. Ýene-de bir aýratyn tarapy, bu<br />

hili dermanlar beden üçin zyýanly täsirleri ýüze çykarmaýarlar.<br />

Işiň maksady: Düwmeliniň (ýapon soforasynyň) lukmançylykdaky<br />

ulanylyşyny we onuň gelejegini kesgitlemek.<br />

Biologiki işjeň maddalaryň uly toparlarynyň birine flawonoid maddalary<br />

degişlidir. Olaryň rutin, kwersetin we ş.m. görnüşleri häzirkizaman dermançylyk<br />

senagatynda taýýar derman görnüşlerini öndürmeklikde giňden peýdalanylýar.<br />

Flawonoid maddalaryny özünde esasy düzüm bölegi hökmünde saklaýan derman<br />

ösümlikleriniň biri hem – düwmelidir (Sophora japonica L. “Düwmeli agajy”)<br />

[10;4;5;7,11;15;14;18;12;36].<br />

Düwmeli – bu boýy 10-15 metre çenli ösüp bilýän, kösükliler (Fabaceae)<br />

maşgalasyna degişli agaç ösümligi bolup, onuň Watany Hytaý hasaplanýar. Ýöne bu<br />

derman ösümligine Amerika, Ýewropa ýurtlarynda, Wýetnamda, Ýaponiýada, GDA<br />

döwletlerinde: Ukrainada, Azerbeýjanda, Özbegistanda, Gyrgyzystanda, Täjigistanda,<br />

şeýle-de Türkmenistanda (Balkan, Lebap, Ahal welaýatlarynda, Köpetdagda,<br />

Köýtendagda) hem duşmak bolýar (1-nji surat) [9;23;26;33;40].<br />

Bu ösümligiň himiki düzümi köpdürli bolup, rutin, soforini, soforoflawy,<br />

soforoflawonozidi, soforokozidi, osiritrini, wiolakwersetrini, mirtikolorini,<br />

globulýariasitrini we başgalary saklaýandygy kesgitlenendir (rutin maddasy<br />

(% hasabynda), ýagny miwesinde 44[6]; 19[8]; 14[22], gunçasynda 35[6]; 30[41];<br />

28[15], gülünde 18[6]; 16,5[15]; 16[41], kwersitin miwesinde 3,7[35], kempferolda<br />

5-7[10], genisteinde 6,3[35].<br />

Düwmelide howa şertlerine baglylykda ösýän flawonoid maddalarynyň<br />

mukdarlary dürlüçe bolup bilýär. Esasan hem, bu biologiki işjeň maddalary saklaýan<br />

onuň miwesi, gunçasy we gülleri hasap edilýär we olary dermanlyk çig maly<br />

hökmünde ulanmaklyk mümkin bolup durýar. Ondaky rutin maddasy doly bişip<br />

ýetişmedik gök miwelerinde 46%-e, doly bişip ýetişende bolsa 8-10%-e çenli bolýar.<br />

Daşary ýurt alymlary rutiniň mukdary boýunça garşylyklaýyn maglumatlary berýärler.<br />

33


1-nji surat<br />

Amerikan alymlarynyň maglumatlaryna [6] görä, Pensilwaniýa ştatynda ýyglan<br />

düwmeliniň bişip ýetişen miwelerinde rutin maddasy tapylmandyr. Wenger we rumyn<br />

alymlarynyň getirýän maglumatlaryna [6] görä rutiniň mukdary 8,8-14% bolup, doly<br />

bişip ýetişmedik miwelerinde bolsa 44%-e çenli ýetýär. Ispaniýada ýapon soforasynyň<br />

gunçalaryndaky rutiniň mukdary 35%-e çenli bolsa [32], şol bir wagtda Wengriýada<br />

şol görkeziji 0,3-0,45%-e эetэдr [12]. Düwmeliniň miweleriniň bişip başlamagy bilen<br />

kempferolyň glikozidleri peýda bolýarlar, olaryň içinde köp mukdary kempferol-3-<br />

soforazid we genisteiniň glikozidi tutýar has-da kempferol-3, diglikozid-7 agdyklyk<br />

edýär [8]. Güýz aýlarynda şireli ýetişen miwelerinde daşky klimat şertlerine<br />

baglylykda 7-8-e çenli flawonoid birleşmeleri bolup bilýärler [9]. Onuň miwelerinde<br />

häzirki wagtda flawonoid birleşmelerinden başga-da immunomodulirleýji işjeňligi<br />

ýüze çykaryp bilýän triterpen glikozidleriniň hem bardygy ýüze çykarylypdyr [18].<br />

Rutiniň mukdary ösümligiň ösüş döwürlerine görä hem üýtgeýändir, ýagny<br />

ýapraklarynda gunçalaýan döwründe (%-hasabynda) 5,7-ä, gülleýän döwründe<br />

3,4-e, miwe getirýän döwründe 1,4-e, ösümligiň gunçalarynda gunçalaýan döwrüniň<br />

başynda 28-e, gunçalaýan döwrüniň ahyrynda 21-e, gülleýän döwründe güllerindäki<br />

derejesi 18-e, miwe getirýän döwrüniň başynda 7,1-e, ahyrynda 3,4-e deňdir [3].<br />

Türkmenistanyň derman senagatynda we ylmy lukmançylykda ulanylmagy göz<br />

öňünde tutulan düwmeliniň miwesine wagtlaýyn farmakopeýa makalasy düzüldi [13].<br />

Dermanlyk çig maly bolan onuň miwesi (kösükler) – guradylan, doly bişmedik<br />

(arasynda bişenleri hem bolup biler), etli, ýalaňaç, açylmadyk, çekdirilen bogunly<br />

silindr görnüşli, köp tohumly (her tohumyň arasy gysylan görnüşde), 10 sm-e çenli<br />

uzynlykda, ini 0,5-1sm bolan, ýaşylymtyl mele (bişenleri-gyzylymtyl), sary, seplenen<br />

ýaly sepgittikinden (çyzykdan-sepden) ybaratdyr. Tohumy gara ýa-da goýy goňur<br />

reňkde, tegelek, tekiz, 1 sm uzynlykda, 0,4-0,7 sm inlilikde bolýar. Onuň esasy bölegi<br />

bolsa doly ýetişen däldir, ysy ýok, tagamy ajy (2-nji surat).<br />

34


2-nji surat<br />

Mikroskopiýa laýyklykda, onuň miwesi daşyndan bir gat galyň epidermis bilen<br />

örtülendir. Epidermanyň aşagynda hloroplastlar bilen doldurylan inçe diwarly<br />

parenhimanyň öýjükleriniň giň gatlagy ýerleşýär. Olaryň arasynda suwuklyklary<br />

(lateksi) saklaýan mäz öýjükleri bardyr. Olar, adatça, ýekelikde ýerleşýärler ýa-da<br />

köpsanly dykyz toparlara jemlenendirler [13;26].<br />

Türkmenistanda ösýän düwmelini lukmançylyk maksatlary üçin öwrenmeklik<br />

geçen asyryň 90-njy ýyllarynda A.A.Kokanow we başgalar tarapyndan başlanypdyr<br />

[10;9;23-27]. Barlaglaryň netijesinde rutiniň mukdarynyň miwesinde 18,99%-e,<br />

gunçalarynda 30,6%-e deňdigi kesgitlenildi. Şeýle-de bu dermanlyk ösümligiň<br />

gunçalarynda köp mukdarda palmitin turşusynyň (beýleki ýag turşulary bilen<br />

deňeşdirilende), miwelerinde bolsa linol turşusynyň bardygy görkezilýär (Palmitin<br />

turşusy (% hasabynda): miwesinde 21, gunçasynda 51; stearin turşusy: miwesinde 7,<br />

gunçasynda 5; olein turşusy: miwesinde 22, gunçasynda 8; linol turşusy:<br />

miwesinde 49, gunçasynda 23; linolen turşusy: miwesinde 1,7, gunçasynda bolsa 13).<br />

Onuň mikroelement düzümi öwrenilende, jemi 25 sany mikroelement görnüşi ýüze<br />

çykarylyp, şolaryň 12 sany görnüşiniň köp mukdardadygy kesgitlenildi. Ol<br />

mikroelementlere aşakdakylar degişlidir, ýagny magniý mikroelementi: miwesinde<br />

(% –hasabynda) 0,26, gunçasynda 0,345; kalsiý: miwesinde 0,65, gunçasynda 0,699;<br />

alýuminiý: miwesinde 1,3x10 -2 , gunçasynda 1,04x10 -2 ; demir: miwesinde 6,5x10 -3 ,<br />

gunçasynda 6,9x10 -3 ; marganes: miwesinde 4,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />

mis: miwesinde 9,75x10 -4 , gunçasynda 1,04x10 -3 ; hrom: miwesinde 1,3x10 -5 ,<br />

gunçasynda 2,76x10 -5 ; sink: miwesinde 2,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />

kaliý: miwesinde 6,5x10 -3 , gunçasynda 6,9x10 -3 ; natriý: miwesinde 4,6x10 -2 ,<br />

gunçasynda 4,83x10 -2 ; bariý: miwesinde 6,5x10 -4 , gunçasynda 6,9x10 -4 ;<br />

fosfor: miwesinde 0,325, gunçasynda 0,48 [25].<br />

Düwmeliniň miwesiniň ýetişişine baglylykda ýag turşularynyň we olaryň<br />

düzümleriniň üýtgemesinde fosfolipidleriň orny uludyr [31].<br />

35


Himiki düzüminiň köpdürlüligi düwmeliniň lukmançylyk amalynda<br />

ulanylyşynda köp täsirli häsiýetlere eýe bolmagyny şertlendirýär. Ondan alynýan<br />

derman serişdeleri 50-den gowrak keselleri bejermekde ulanylýar (1-nji<br />

görkeziji) [10;9;17;23;30-33;40;41-43].<br />

Kardiologiýada düwmeliniň dermanlary bejergi hökmünde ulanylanda, olaryň,<br />

esasan, gipotenziw gan damarlarynyň diwarlaryny berkitmeklik, kapillýarlaryň<br />

geçirijiligini ýokarlandyrmak ýaly häsiýetleri göz öňünde tutulýar [40].<br />

Pulmonologiýa kesellerinde mikroblara garşy täsirleri ýüze çykarmaklyk bejergisinde<br />

ulanylýar [42]. Iç kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň ulanylmagy özüniň gowy<br />

netijelerini berýär. Bu derman serişdeleri öt bölüp çykaryjy, aşgazan ýaralaryny bitiriji<br />

(düzümindäki flawonoid maddalary aşgazan diwarynyň biohimiki hadysalaryna<br />

gatnaşýarlar), böwrekde reabsorbsiýa täsir etmekligiň hasabyna diurezi güýçlendirip<br />

bilýärler [15]. Endokrinologiýada süýji keselini bejermekde ulanmaga flawonoidleriň<br />

gipoglikemiki täsirleri ýüze çykaryp bilmekleri esas döredýär [27]. Hirurgiýa<br />

kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara garşy, gan damarlarynyň<br />

diwarlaryny berkidiji, ýaralarda regenerasiýa hadysalarynyň geçmegine ýardam beriji<br />

täsirleri ulanylýar [41-43]. Ginekologiýada ýatgydan gan akmalarynyň öňünalyjy<br />

serişde hökmünde peýdalanylýar [42]. Deri kesellerinde mikroblara garşy we<br />

immunomodulirleýji täsirlerine esaslanylýar [15]. Onkologiýa kesellerinde öňünalyjy<br />

serişde hökmünde ulanylyp, çiş öýjükleriniň ösüşini togtadyjy, radioprotektop täsirleri<br />

hasaba alynýar [42]. Ýokanç kesellerde esasy bejergileriň düzüminde ulanylanda,<br />

immunomodulirleýji ukybynyň hasabyna bejerginiň täsirliligini ýokarlandyrýar [30].<br />

Gulak-burun-bokurdak (GBB) kesellerinde düwmeliniň jöwheri ulanylanda bejerginiň<br />

täsiri ýokarlanýar (mikroblara garşy täsirlerine esaslanylýar) [4]. Hirurgiki<br />

stomatologiýada bejergi hökmünde ulanylanda düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara<br />

garşy täsirleri esasy orny eýeleýär [10]. Oftalmologiýada gözüň ownuk gan<br />

damarlarynyň geçirijiligini kadalaşdyrýar we gan inmeleriniň öňüni alýar [31].<br />

Rewmatologiýa kesellerinde bolsa, bedende autoimmunitetiň döremegine garşy täsiri<br />

ýüze çykarýar [43].<br />

Düwmeli şu günki güne çenli dürli ýurtlaryň halk lukmançylygynda hem<br />

giňden ulanylyp gelnipdir.<br />

Hytaýda düwmeliniň demlemeleri we melhem dermanlary ganakmalaryň dürli<br />

görnüşlerinde (içki we daşky), stenokardiýada, ateroskleroz kesellerinde, mikrobly<br />

ekzemalarda, süýji keselinde, gipertoniýada, myşýak birleşmeleri, salisilatlar bilen<br />

zäherlenmelerde bejergi hökmünde ulanylypdyr we oňat netijeler gazanylypdyr.<br />

Koreýada bu derman ösümliginiň jöwherinden ýatgy gan akmalarynyň we insultlaryň<br />

öňünalyjy serişde hökmünde peýdalanypdyrlar. Wýetnamda bolsa onuň miwelerinden<br />

taýynlanan demleme aşgazanyň ýara-baş kesellerini, ýagyr ýaralaryny bejermekde we<br />

agyr keselleri geçirenden soňra horlanan näsaglaryň immun ulgamynyň işini<br />

dikeltmekde gowy derman hasaplanypdyr [41-43]. Orsýetde düwmeliniň jöwheri iriňli<br />

we trofiki ýaralary bejermekde, ýatgy gan akmalarynyň öňüni almakda<br />

ulanylypdyr [17;33;40].<br />

Türkmenistanda onuň jöwherini aşgazanyň ýara-baş kesellerinde, ekzemalarda,<br />

ýanyk ýaralarynda bejergi maksatlary üçin ulanmaklyk maslahat berlipdir [9;23].<br />

36


Düwmeliniň lukmançylyk amalynda ulanylýan ýerleri<br />

1-nji görkeziji<br />

Lukmanзylykda ulanylэan esasy ugurlary we kesel<br />

görnüşleri<br />

Kardiologiэa:<br />

Stenokardiэa, gipertoniэa, ateroskleroz keselleri, beэni<br />

gan aэlanyşygynyň bozulmalary, gan damarlarynyň<br />

diwarlarynyň sklerotiki özgermelerinde;<br />

Pulmonologiэa:<br />

Цэken sowuklamalarynda (pnewmoniэalarda), цэken<br />

inçekeseliniň hatda gijikdirilen ýagdaýlarynda, könelişen<br />

gury plewritlerde;<br />

Iз keselleri:<br />

Aşgazanyň we onkibarmak içegäniň ýara-baş keselinde,<br />

gastritde we agyryly iзsanjyda, bцwrek kesellerinde,<br />

bagyr kesellerinde, içgeçmelerde, sepsisde, myşýak<br />

birleşmeleri, salisilatlar bilen zäherlenmelerde;<br />

Endokrinologiэa:<br />

Süýji keseliniň irki döwürlerinde;<br />

Hirurgiэa keselleri:<br />

Babasil, tromboflebit, gan damarlarynyň diwarlarynyň<br />

zeperlenmesinde, I, II we III derejeli эanyklarda,<br />

furunkullarda we karbunkullarda, sowugalmalarda, iriňli<br />

ýaralarda, paraproktitlerde, ýeňil we orta derejedäki<br />

эaralanmalarda, ýümşak dokumalaryň ýenjilmesinde,<br />

эagyr эaralarynda;<br />

Ginekologiэa:<br />

Эatgy gan akmalarynda;<br />

Deri keselleri:<br />

Trofiki başlarda, ekzemalarda, pis kesellerinde, saçyň<br />

düşmeginde, gemorragiki diatezlerde, deriniň<br />

inзekeselinde, psoriaz keselinde;<br />

Onkologiэa kesellerinde:<br />

Bokurdak dьwnьginde, miomalarda, mastitlerde,<br />

şöhle keselinde;<br />

Эokanз kesellerde:<br />

Garyn garahassalygynda, цrgьnli garahassalykda,<br />

bagryň wirusly gepatitlerinde, glist inwaziýalarynda,<br />

kömelejikleriň döredýän kesellerinde, deriniň menekli<br />

lişaýlarynda, dizenteriýada;<br />

GBB kesellerinde:<br />

Otitlerde, tonzillitlerde, faringitlerde, gaэmaritlerde;<br />

Hirurgiki stomatologiэa:<br />

Эьz-äň sebitiniň iriňli ýaralarynda;<br />

Oftalmologiэa:<br />

Göz torjagazynyň ownuk gan damarlarynyň çeýeliginiň<br />

peselmelerinde, olaryň degenerasiýalarynda,<br />

kapillýarotoksikozlarynda, keratitleriň dürli<br />

görnüşlerinde, iriňli iridosiklitlerde, göz gabagynyň<br />

wirusly gaэnaglamasynda;<br />

Rewmatologiэa:<br />

Guragyryda, obliterirlenэдn endoartritlerde;<br />

Derman görnüşleri<br />

1. Gerdejikler görnüşinde<br />

(rutin, kwersitin);<br />

2. Jцwher;<br />

3. Gaэnatma we demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Gaэnatma we demleme;<br />

1. Demleme;<br />

2. Gerdejikler we ьrgьn<br />

görnüşindäki dermanlar;<br />

1. Demleme we ьrgьn<br />

görnüşindäki dermanlar;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Melhem görnüşi;<br />

1. Gerdejikler görnüşinde<br />

(rutin, kwersitin);<br />

2. Demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Demleme;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

1. Jцwher;<br />

1. Jцwher;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

2. Demleme;<br />

3. Jцwher;<br />

Ulanylan<br />

edebiэatlar<br />

[9;23;41-43]<br />

[17;41-43]<br />

[9;23;41-43]<br />

[41-43]<br />

[17;23;40;41-43]<br />

[23;40;41;42]<br />

[17;33;41-43]<br />

[42]<br />

[9;23;30]<br />

[4]<br />

[10]<br />

[31]<br />

[43]<br />

37


Bu derman ösümliginiň ýapraklarynyň himiki düzüminde protistosid häsiýetli,<br />

miwelerinde bolsa bakteriýalara garşy (olar altynsow stafilakoklary we içege<br />

taýajyklaryny öldürýärler) maddalaryň bardygy kesgitlenipdir.<br />

Düwmeliniň jöwheriniň stafilakoklaryň we içege taýajyklarynyň ösüşini<br />

peseldýändigi, Candida albiсans mikroorganizmlerine bolsa täsir etmeýändikleri<br />

kesgitlenilipdir. Bu derman serişdesiniň mikroba garşy täsiri 5 mg (gury madda<br />

hasabynda) mukdarda ýüze çykyp başlapdyr, mukdarynyň artmagy bilen bolsa<br />

mikroblara täsiri hem ýokarlanypdyr. Mysal üçin, 5 mg mukdarynda altynsow<br />

stafilakoklaryň ösüşiniň saklanýan sebitiniň diametri 16 mm-e, 10 mg mukdarynda<br />

bolsa bu görkeziji 28 mm-e deň bolupdyr. Ýöne düwmeliniň jöwheriniň mukdarynyň<br />

artdyrylmagynyň dowam etdirilmegi onuň mikroblara garşy täsiriniň ýokarlanmagyna<br />

getirmändir. Air ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagy bilen düwmeliniň jöwheriniň<br />

1:1 gatnaşygyndaky toplumy ýokarda getirilen test mikroorganizmleriniň<br />

(stafilakoklara, içege taýajyklaryna, Candida albicans mikroorganizmlerine) ählisine<br />

birmeňzeş derejede mikroblara garşy täsirini görkezýändigini, olaryň<br />

1:4 gatnaşygyndaky toplumlarynda bolsa Candida albicans mikroorganizmlerine bolan<br />

mikroblara garşy täsirleriniň peselýändigini barlaglaryň netijesinde ýüze<br />

çykarypdyrlar. Şeýle-de düwmeliniň (Sophora japonica L.) jöwheriniň we air<br />

ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagynyň 20-den gowrak paradontoz keselli<br />

näsaglaryň agyz boşlugyndan alnan mikroorganizmleriň toplumlaryna garşy täsiri<br />

öwrenilipdir. Ol mikroorganizmleriň toplumlarynyň düzümini 70% ýagdaýda<br />

stafilakoklar we streptokoklar, 50% ýagdaýda grammotrisatel taýajyklar,<br />

30% ýagdaýda bolsa esasy düzüm böleklerini hamyrmaýa kybapdaş kömelejikler<br />

düzüpdir. Geçirilen barlaglaryň netijelerine görä, düwmeliniň jöwheri bilen air<br />

ösümliginiň ýagy bilelikde kombinirlenen görnüşinde näsaglaryň agyz boşlugynyň,<br />

keselli dişleriniň patologiki jübülerinden alnan mikroorganizmleriň toplumyna garşy,<br />

mikroblara garşy täsirlerini görkezip bilýändikleri kesgitlenipdir [19].<br />

Flawonoid maddalarynyň fungistatik we fungisit täsirleriniň bardygy, ýöne<br />

olaryň bu häsiýetleriniň aýratyn maddalaryň däl-de, olaryň toplumlarynyň hasabyna<br />

ýüze çykýandyklary ylymda öwrenilendir [15].<br />

Düwmeliniň “Soforin” atly dermany trofiki we iriňli ýaralary bejermeklik üçin<br />

niýetlenilip, beýleki dermanlardan tapawutlylykda (furasillin, Wişnewskiý melhemi)<br />

ýaranyň töweregindäki nekrotiki elementleriň basym aýrylmagyna, işjeň<br />

granulirlenme hadysasynyň geçmegine we bedeniň immun ulgamynyň işjeňligine<br />

oňaýly täsir edipdir [20].<br />

Türkmenistanyň Milli derman serişdeleri institutynda düwmeliniň<br />

miwelerinden bölekleýin goýmak usuly bilen taýýarlanan jöwheriniň farmakologiki<br />

we toksikologiki häsiýetleri öwrenilipdir. Netijede, ondan alnan jöwheriň<br />

farmakopeýa talaplaryna doly gabat gelýändigi subut edilipdir (3-nji surat) [26].<br />

Ýapon soforasynyň jöwheri çagalarda gulagyň otitlerinde ýokary bejerijilik<br />

ukybyny ýüze çykarýar. Bu usullar boýunça geçirilen bejergilerde mekdep ýaşyna<br />

ýetmedik çagalaryň arasynda adaty bejergi bilen deňeşdirilende, olaryň 1,5 gün ir<br />

sagalýandygyny, mekdep ýaşly çagalaryň arasynda bolsa adaty bejergi bilen<br />

deňeşdirilende 1,4 gün ir sagalýandygyny gözegçilikler görkezýär [4].<br />

38


Ýüz-äň sebitiniň kesellerini<br />

bejermeklikde ýerli düwmeliniň<br />

jöwherini ulanmaklyk özüniň oňat<br />

netijesini beripdir. Hassahana şertlerinde<br />

ýörite näsaglaryň barlag toparlarynda<br />

bejergide furasillin ergininiň ýerli<br />

düwmeliniň jöwheri bilen çalşylmagy<br />

netijesinde alnan maglumatlardan<br />

görnüşi ýaly, onuň ähmiýetli kesel<br />

bejeriş täsirleriniň ýüze çykarylandygy<br />

subut edilipdir. Bu derman serişdesi<br />

ulanylan toparda agyz boşlugynyň<br />

iriňli ýaralarynyň adaty bejergidäki<br />

(Wişnewskiý melhemi, Lewomekol<br />

melhemi, furasillin ergini 1:5000, natriý<br />

hloridiniň gipertoniki ergini, 0,5%-li<br />

permanganat kaliý ergini, 3%-li perekis<br />

wodorod ergini ulanylandaky bejergiler<br />

göz öňünde tutulýar) topar bilen<br />

deňeşdirilende 1-2 gün çalt we hiç<br />

hili beterleşmesiz bitýändigi ýüze<br />

çykarylypdyr. Şeýle-de bejerginiň<br />

dowamynda näsaglarda ganyň, peşewiň<br />

3-nji surat<br />

we bagryň biohimiki görkezijileriniň<br />

barlaglary gemoglobiniň, timolyň, sink sulfatynyň mukdarlarynyň belli bir çäklerde<br />

saklanýandygyny görkezýär, bu bolsa onuň goşmaça täsirleri ýüze çykarmaýandygyny,<br />

bejerginiň düzüminde ulanylanda bolsa adaty dermanlar bilen utgaşýandygyny<br />

hem-de hassalar tarapyndan kanagatlanarly kabul edilýändigini görkezýär [10].<br />

Şeýlelikde, geçirilen barlaglaryň esasynda Türkmenistanyň şertlerinde<br />

düwmeliniň lukmançylyk amalynyň dürli ugurlarynda, giňden ulanmak mümkinçiligi<br />

açylýar. Şol maksatlar bilen Türkmenistanyň çäklerindäki ösýän ýerli düwmelini<br />

öwrenmeklik döwrebap meseleleriň biridir.<br />

Netije:<br />

1. Düwmeliniň himiki düzüminiň köpdürlüligi esasynda onuň köptaraplaýyn<br />

täsiri ýüze çykaryp bilýändigi, özi hem onuň käbir bejeriji täsirleriniň aýratyn düzüm<br />

bölekleri görnüşinde däl-de, eýsem toplumlar görnüşinde döreýändigi<br />

aýdyňlaşdyryldy.<br />

2. Bu derman ösümliginiň Türkmenistanda tebigy ätiýaçlyklarynyň köpdügi<br />

olaryň senagat maksatlary üçin islegleri doly kanagatlandyryp bilmegine mümkinçilik<br />

berýär.<br />

3. Düwmeliniň dermanlary bejergi maksatlary üçin ulanylanda, näsagda<br />

39


goşmaça täsirleriň ýüze çykmaýanlygy, bejerginiň düzüminde ulanylýan beýleki<br />

derman serişdeleri bilen oňat utgaşýanlygy, adam bedeni üçin zyýansyzdygy onuň<br />

dermanlyk ähmiýetini ýokarlandyrýar.<br />

Türkmenistanyň Milli derman<br />

serişdeleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

8-nji oktýabry<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Berdimuhamedow G. Türkmenistanda Saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary.<br />

Aşgabat: Ylym, 2007.<br />

2. Berdimuhamedow G. Türkmenistan – Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy. Aşgabat:<br />

Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />

3. Авазходжаев М.Н., Мусаев Н.А. и др. Содержание рутина в вегетативных органах<br />

sophorae japonicae L. Узбекский биологический журнал. №4, 1991.<br />

4. Altyýew T., Gurbandurdyýew A. Çagalarda otitleri bejermekde düwmeliniň ulanylyşy.<br />

Türkmenistanyň lukmançylygy. №1, 2008.<br />

5. Артамонова Н.А., Бурковская Л.Ф. и др. Пигменты и витамины листьев<br />

некоторых растений семейства бобовых. Химия природных соединений. №4, 1987.<br />

6. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. К вопросу определения флавоновых<br />

соединений в плодах софоры японской. Фармация. №5, 1986.<br />

7. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. Определение производных<br />

кемпферола в настойке софоры японской. Химико-фармацевтический журнал.<br />

№12, 1983.<br />

8. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. Производные кемпферола из плодов<br />

софоры японской. Химия природных соединений. №1, 1983.<br />

9. Аширова А.А. Лекарственные растения флоры Туркмении, применяемые в<br />

народной медицине. Ашгабат, 1992.<br />

10. Aşyrow A., Kokanow A. we başg. Düwmeliniň ýüz-äň ulgamyndaky iriňli ýaralary<br />

bejermekde ähmiýeti. Türkmenistanyň lukmançylygy. №4, 2003.<br />

11. Барнаулов О.Д., Маничева О.А. и др. Сравнительная оценка влияния<br />

флавоноидов на образование экспериментальных деструкций желудка у мышей.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №11, 1984.<br />

12. Bognar R., Szabo V., Farkas – Szabo L. Uber das rutin und Abe rein neues rutin<br />

vorkommen. Изв. хим. ин-та Болгар. АН. №3, 1955.<br />

13. ВФС 43–2–99. Плоды софоры японской. Ашгабат, 1999.<br />

14. Генкина Г.Л., Шакиров Т.Т. Хромато – спектрофотометрическое определение<br />

рутина в бутонах sophora japonica. Химия природных соединений. №3, 1973.<br />

15. Георгиевский В.П., Комисаренко Н.Ф. и др. Биологически активные вещества<br />

лекарственных растений. Новосибирск, 1990.<br />

16. Гончаренко А.К., Шебанова С.Т. и др. Исследование экстракции флавоноидов<br />

на полупромышленной установке. Химико-фармацевтический журнал. №1, 1973.<br />

17. Гринкевич Н.И., Ладыгина Е.Я. Фармакогнозия. Атлас. М., 1989.<br />

18. Гришковец В.И., Горбачева Л.А. Весовой и спектрофотометрический методы<br />

количественного определения тритерпеновых гликозидов в плодах sophora<br />

japonica и других растениях. Химия природных соединений. №1, 1997.<br />

40


19. Данилевский Н.Ф., Антонишин Б.В. Антимикробная активность настойки<br />

софоры японской и эфирного масла аира тростникового. Микробиологический<br />

журнал. №5, 1982.<br />

20. Дрозд Г.А., Горбачева Л.А. Фармакогностическо-иммунологическое изучение<br />

плодов софоры японской. Фармация. №1, 1994.<br />

21. Земцова Г.Н., Дмитриев А.Б. Сравнительная оценка методов определения суммы<br />

флавоноидов в “Р” витаминном комплексе. Химико-фармацевтический журнал.<br />

№6, 1987.<br />

22. Иванов Л.В., Хаджай Я.И. и др. Сродство к биомембранам и некоторые<br />

особенности фармакокинетики соединений флавоноидной природы.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №2, 1992.<br />

23. Каррыев М.О. Лекарственные растения Туркменистана. Ашгабат, 1996.<br />

24. Касумов М.А. Изучение красящих свойств плодов софоры японской.<br />

Биологические науки. №2, 1979.<br />

25. Коканов А.А., Джумаев А.Р. и др. Изучение различных органов софоры<br />

японской, произрастающей на территории Туркменистана. Здравоохранение<br />

Туркменистана. №3, 1999.<br />

26. Коканов А.А., Караджаев Ш.К. и др. Фармакохимические аспекты изучения<br />

местного вида софоры японской как перспективного лекарственного растения.<br />

Здравоохранение Туркменистана. №1, 2002.<br />

27. Коканов А.А., Онов А.О. Некоторые перспективные лекарственные растения<br />

семейства бобовых, произрастающие на территории Туркменистана.<br />

Здравоохранение Туркменистана. №1, 1998.<br />

28. Komatsu M. et. al. Studies on the Constituenes Sophora Species. X. Constituents of<br />

the Root of Sophora japonica L. МРЖ. №11, 1976.<br />

29. Кугач В.В., Никульшина Н.И. и др. Лекарственные формы флавоноидов.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №8, 1988.<br />

30. Мавланов К.Х., Мурадназарова Т.Б. и др. Особенности влияния природных<br />

флавоноидов – рутина и кверцитина на некоторые клинико-иммунологические<br />

показатели острого вирусного гепатита “В” у детей. Здравоохранение<br />

Туркменистана. №2, 1995.<br />

31. Мазулин А.В. Получение и исследование лекарственных форм флавоноидов для<br />

лечения заболевания глаз (Автореф. канд. дисс.). М., 1985.<br />

32. Martin Panizo F., Acebal B. Ectudios sorbe oxiflavonois. 1. Extraccionde tetro-ypentaoxiflavonos<br />

de diversas plantos espanolas. An. Real. Sci. espanola fis y guim.<br />

B. 51. N11, 1955.<br />

33. Муравьева Д.А. Фармакогнозия. М., 1978.<br />

34. Мухаммедова Х.С., Глушенкова А.И. Фосфолипиды зрелых семян sophora<br />

japonica. Химия природных соединений. №4, 1997.<br />

35. Симонян А.В., Шинкаренко А.Л. и др. Определение флавоноидов в некоторых<br />

фармацевтических препаратах. Фармация. №4, 1973.<br />

36. Tadahiro Takeda. et. al. New isoflavone glikozides from the woods of sophora<br />

japonica. Phytochemistry. №16, 1977.<br />

37. Точкова Т.В. Аналитические исследования препаратов и растительного сырья,<br />

содержащих флавонолы (Автореф. канд. дисс.). Харьков, 1984.<br />

38. Турсунов Т.Т. Интродукция редких среднеазиатских видов рода софора в<br />

условиях ботанического сада АН УзССР. Узбекский биологический журнал.<br />

№4, 1986.<br />

41


39. Фетхуллина Г.А., Буленков Т.И. Спектрофотометрическое определение<br />

флавонолов и изофлавонов в настойке софоры японской. Фармация. №2, 1984.<br />

40. Шретер А.И., Муравьева Д.А. и др. Лекарственная флора Кавказа. М., 1979.<br />

41. htt: //design-kostuma.ru/page 22;<br />

42. htt: //moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />

43. htt: //travi.moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />

А.А.Коканов, М.К.Ханов<br />

МЕДИЦИНСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ СОФОРЫ ЯПОНСКОЙ<br />

Большую группу биологически активных веществ составляют флавоноиды. В<br />

современной фармацевтической промышленности при изготовлении готовых<br />

лекарственных форм применяются такие флавоноиды, как рутин, кверцитин и др.<br />

Одним из лекарственных растений, в химическом составе которого имеются<br />

флавоноидные вещества, является софора японская (Sophora Japonica L., “Düwmeli<br />

agajy”) семейства Fabaceae (Leguminosae).<br />

В медицинской практике разнообразность химического состава софоры<br />

японской обуславливает множественность её применения. Получаемые из растения<br />

лекарственные средства применяются при лечении свыше 50 видов заболеваний.<br />

Особое значение препаратов на основе софоры японской состоит в том, что они не<br />

оказывают побочных действий на организм, безопасны, совместимы с другими<br />

лекарственными средствами.<br />

Показаны достижения как зарубежных, так и туркменских ученых по созданию<br />

на основе софоры японской различных лекарственных форм. Вместе с тем отмечается,<br />

что изучение особенностей софоры японской, произрастающей в Туркменистане,<br />

начато сравнительно недавно (90-ые года прошлого века) и потому требует<br />

всестороннего обстоятельного исследования в целях создания отечественных<br />

препаратов широкого спектра действия.<br />

A.A.Kokanov, M.K.Khanov<br />

SOPHORA JAPONICA’S MEDICAL SIGNIFICANCE<br />

Flavonoid compounds make a large group of biological active substances. Such<br />

flavonoids as routine, kversitin and others are used in the production of medicinal agents<br />

in modern pharmaceutical industry. Sophora Japonica L. Fabaceae (Leguminosae) family is<br />

one of the medicinal plants that have flavonoid substances in its chemical composition.<br />

The variety of chemical composition of Sophora Japonica stipulates variety of its<br />

application in medical practice. Medicinal remedies got from Sophora Japonica are used for<br />

treatment of over 50 diseases. Significance of these medical remedies consists in the<br />

following qualities: they do not have any adverse reaction, they are safe and compatible<br />

with other medicines.<br />

The achievements of foreign and Turkmen scientists in the creation of different<br />

medicinal agents based on Sophora Japonica have been listed in the article. As faras the<br />

study of Sophora Japonica in Turkmenistan started at the end of last century a detailed<br />

investigation is needed to create new varieties of wide-range medicine of local production.<br />

42


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

G.Garryэew<br />

GIŇIŞLIK BABATDA PIKIRLENMÄNI ÇAGALARYŇ KABUL<br />

EDIŞINDE GEOMETRIÝANYŇ ORNY<br />

Täze Galkynyş eýýamynda ýaş nesle maşgalada, çagalar baglarynda, orta<br />

mekdeplerde berilýän terbiýä hem-de her bir dersde berilýän bilime jogapkärli<br />

çemeleşmek mugallymlaryň, terbiýeçileriň esasy wezipesidir, зьnki ertirki gün öz<br />

kärini söýýän, durmuş bilen baglanyşykly her bir meseläni çözmegi başarýan ýaşlary<br />

ýetişdirmek üçin çagalar baglarynda we orta mekdeplerde geçirilýän okuwlaryň<br />

göwnejaý bolmalydygy öz-özünden düşnüklidir.<br />

Çaga durmuşda üçölçegli giňişlikde ýaşaýar, terbiýelenýär, oýnaýar, bilim<br />

alýar. Onuň oýnawaçlary üçölçegli jisimler. Çagalar mekdebe barmazdan has öň<br />

kublary, parallelepipedleri, şarlary synlaýarlar we elläp görýärler. Bu bolsa çagalarda<br />

giňişlik babatda düşünjäniň irki döwürlerde emele gelýändigine şaýatlyk edýär.<br />

Diýmek, çagalar bizi gurşap alýan GEOMETRIÝANYŇ içinde terbiýelenýärler.<br />

Geometriýa çagalaryň logiki pikirlenmesini hem-de giňişlikde göz öňüne<br />

getirmesini ösdürýär, bu bolsa beýleki dersleri gowy цwrenmek ьзin zerurdyr.<br />

Geometriэa bizi gurşap alýan giňişligiň göwrüm hem-de mukdar<br />

gatnaşyklaryny öwrenýär. Diэmek, geometriэa bizi giňişlik bilen tanyşdyrýar.<br />

“Tekizlikde geometriýa” – emeli zatdyr, umuman, galyňlygy bolmadyk,<br />

ikölçegli zat ýokdur, aslynda ol üçölçegli geometriýanyň howaýylaşdyrylmagydyr.<br />

Stereometriýanyň birinji aksiomasynda şeýle diýilýär: Giňişlikdäki islendik tekizlikde<br />

planimetriýanyň ähli aksiomalary ýerine ýetýär. Diэmek, planimetriэa –<br />

– stereometriýanyň diňe bir bölegidir. Şol sebäpli hem çagalara diňe ikölçegli<br />

şekilleri öwretmek kemçilikdir. Ьзцlзegli jisimlerde ýerleşen ikölçegli figuralary<br />

öwretmek bolsa artykmaçlykdyr.<br />

Geometriэanyň ders hökmündäki mümkinçiliklerini doly amala aşyrmak üçin<br />

okuwça berilýän maglumat onuň ýaşyna, okatmagyň maksadyna laэyk gelmelidir.<br />

Okatmagyň usuly we mazmuny bolsa çaganyň dünýä düşünişine esaslanmalydyr. Şol<br />

sebäpli hem çaganyň daşky dünýäni kabul edişine esaslanэan usuly ulgamy saэlap<br />

almaly.<br />

Bu meseläni çözmekde geometriýanyň mümkinçilikleri köpdür. Geometriýa öz<br />

tebigatyna mahsus hakyky giňişligi şöhlelendirmдge esaslanyp, logikany aýdyňlyk,<br />

umumyny hususy, howaýyny anyk bilen utgaşdyrýar. Bularyň barysy geometrik<br />

usulyň manysyny düzýär.<br />

Geometriэa-umumyadamzat medeniýetiniň öwüşgünidir.<br />

Geometriýanyň käbir teoremalary dünýä medeniýetiniň gadymy ýadygärlikleridir.<br />

Geometriэa adamzadyň diňe bir subutly iş ýüzündäki zerurlygyndan dдl-de, eэsem ruhy<br />

zerurlygyndan hem dцrдndir. Çagalykdan başlap geometriýany ünsli öwrenseň,<br />

43


töwerek-daşymyzyň ähli ýerinde ruhuňa-ruh goşjak, seniň Dünýä baradaky düşünjäňi<br />

beýgeltjek, seni aňly-düşünjeli şahsyýet edip ýetişdirijek pikirler aňyňa girer.<br />

Geometriýanyň taryhy diňe bir adam aňynyň ösüşini aňlatmaýar. Geometriýa<br />

köpden bäri bu pikiri hereketlendirýän güýçli guraldyr. Birnäçe müň ýyl mundan ozal<br />

ýüze çykan we Keploryň kanunlary bilen üsti ýetirilen konik kesikler taglymaty<br />

adamzady kosmosa uзurdy (ine, geometriýanyň amaly we iş ýüzündдki ähmiýeti).<br />

Geometriýa adamy ruhy taýdan terbiýelemegiň hem serişdesidir, çünki geometriýanyň<br />

ylmy we ahlak esasy, ýagny ähli tassyklamalaryň subut edilýändigi muny tassyklaýar.<br />

Geometrik mazmunly meseleleri зagalar baglarynda mukdaryna (kцp, az, deň),<br />

ýerleşişine (ýokarda, aşakda, çepde, sagda), ululygyna (meэdany uly, meэdany kiзi),<br />

gцwrьmine (uly gцwrьmli, kiзi gцwrьmli), görnüşine (meňzeş, meňzeş däl, başga<br />

görnüşde) gцrд deňeşdirmek arkaly цwredip bolar.<br />

Зagalar baglarynda bilim we terbiýe, esasan, gös-göni çaganyň gözüniň<br />

alnynda ýerine ýetirilýän oýunlar arkaly berilmelidir. Başgaça aэdylanda, зagalar<br />

oэun arkaly terbiэelenэдrler we olaryň dьnэд bilen tanyşlygy oэundan başlanýar.<br />

Çagalar bagynda “Geometriýa dünýäsi” bilen tanyşdyrylmagy olaryň gelejegi<br />

ьзin has hem дhmiэetlidir. Çagalar oýun oýnanlarynda GEOMETRIÝA bilen<br />

gös-göni giňişlikde tanyşýarlar. Çagalaryň geometrik şekilleri oýnawaja derek<br />

oýnamagy bolsa olaryň giňişlik babatda pikirlenmesiniň ýaşlykdan kemala gelmegine<br />

we цsmegine getirэдr. Bu bolsa planimetriэa girizilmegi zerur bolan FUZIONIZM<br />

(utgaşdyrma) usulynyň özenidir.<br />

Зagalar başlangyз synplarada geometrik maglumatlary öwrenmek bilen, öz<br />

geometrik düşünjeleriniň goruny artdyrýarlar, käbir ululyklar bilen (uzynlyk, perimetr,<br />

meýdan) tanyşýarlar, enjamlar bilen (çyzgyç, sirkul, burçluk, transportir) işlemek<br />

endiklerini öwrenýärler, geometrik adalgalary özleşdirýärler.<br />

Başlangyç synplarda geometrik maglumatlar aэratyn bцlьm hцkmьnde<br />

gцrkezilmeэдr. Şeýle-de bolsa, oňa bölüm hökmünde garap, onuň matematikanyň<br />

beýleki bölümleri bilen, esasanam, arifmetika bilen baglanyşygyny nygtamak<br />

zerurdyr. Baglanyşygyň esasynda san bilen geometrik figurany baglanyşdyrmak<br />

mümkinçiligi ýatýar. Bu bolsa san, sanlaryň häsiýetleri we olaryň üstünde geçirilýän<br />

amallar öwredilende figuralary peýdalanmaga we tersine, geometrik figuralaryň<br />

häsiýetleri öwrenilende sanlardan peэdalanmaga mьmkinзilik berэдr.<br />

Okuwзylar 1-3-nji synplarda эцnekeэ geometrik figuralar bolan kesim,<br />

üçburçluk, dörtburçluk bilen ýüzleý tanyşdyrylýar. Olar üçburçlugyň we<br />

dörtburçlugyň elementleriniň atlaryny özleşdirýärler, olary tanamagy öwrenýärler.<br />

Kesimleri üçburçluklary, dörtburçluklary çyzmagy, olary ölçemegi, üçburçluklaryň we<br />

dörtburçluklaryň perimetrlerini hasaplamagy öwrenýärler.<br />

4-5-nji synplarda başlangyç synplarda berlen maglumatlary has hem<br />

çuňlaşdyryp özleşdirýärler. Şonuň üçin hem bu synplarda öwrenilýän matematikanyň<br />

“Aýdyň geometriýa” (Rusзasy: Наглядная геометрия) diэip atlandyryp boljak<br />

geometrik maglumatlar toplumynyň mazmunyny kesgitlemek ьзin geometriýanyň<br />

sistematik kursy öwrenilip başlananda okuwçylaryň nдmeden kynзylyk зekэдndigini<br />

anyklamak zerurdyr.<br />

“Aýdyň geometriýa” kursunyň maglumatlary girizilende meseleleriň dört<br />

görnüşini (subut etmäge, gurmaga, ölçemäge, hasaplamaga degişli) däl-de, eýsem<br />

44


diňe soňky üçüsini girizmeli. Özünem bu kursy öwrenmekligi ölçemäge degişli<br />

meseleleri girizmekden başlamaly. Uzynlyklary ölçemeklik okuwçylara başlangyз<br />

synplardan hem bellidir. Meýdanlary, göwrümleri we burçlary ölçemekligiň bolsa<br />

durmuşy zerurlykdygyny aýtmak gerek. Şoňa görä-de geometriýa girişi metrik gaby<br />

(gapyrgasy bir birlik bolan kuby) ýasamakdan başlamak amatlydyr. Şonda şeýle kuby<br />

ýasamak üçin tarapy 1 birlik bolan alty sany kwadratyň gerekdigine okuwçylaryň<br />

ünsüni çekmek zerurdyr. Eýýäm şu mysaldan hem “Aýdyň geometriýa” kursunyň<br />

alamatlary gцrnьp ugraэar: зagalar цlзeэдrler, зyzэarlar, hasaplaэarlar.<br />

Geometriýanyň sistematik kursuny fuzionistik esasda öwrenmeli. Okuwçylaryň<br />

1-nji – 5-nji synplarda matematika sapaklarynda alan geometrik düşünjelerini,<br />

bilimlerini göz öňünde tutup, 6-njy synpda öwrenilip başlanylýan sistematik geometriýa<br />

kursuny diňe “fuzionizm” ideýasyna ýugurmak arkaly okuwçylaryň giňişlik<br />

düşünjelerini, giňişlik hyýallaryny, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş<br />

ukyplaryny ösdürip bileris. Olardan Garaşsyz döwletimiz üçin öz kärini söýэдn tehnik,<br />

mehanizator, binagдr taýýarlap bileris. Onuň üçin bolsa geometriýanyň sistematik kursy<br />

öwrenilende geometrik jisimler barada diňe ýatlanylyp geçilmän, eýsem olary her bir<br />

mysalda, her bir sapakda ýerlikli peýdalanmaga çalyşmaly. Bu işler, ikinji tarapdan,<br />

stereometrik materiallar эokary synplarda has ylmy nukdaýnazardan öwrenilende<br />

okuwçylaryň materiallary özleşdirmeklerine ýardam eder.<br />

Mekdepde geometriýanyň sistematik planimetriэa kursuny okatmaklyk:<br />

– planimetriýanyň logiki gurluşy hem-de stereometriýa bilen ýüzleý<br />

tanyşdyrmak;<br />

– tekiz figuralary we olaryň esasy häsiýetlerini öwrenmek;<br />

– simmetriýanyň häsiýetlerini öwrenmek;<br />

– geometrik meseleleri зцzmek ьзin analitik usullary peэdalanmak;<br />

– gurmaga, цlзemдge, hasaplamaga, subut etmдge degişli, şol sanda durmuş<br />

ähmiýetli meseleleri çözmegi öwretmeklik;<br />

– olaryň giňişlik düşünjelerini, giňişlik göz öňüne getirmelerini we hyýallaryny<br />

baýlaşdyrmak, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş ukyplaryny<br />

ösdürmeklik;<br />

– giňişlik figuralaryny ölçemek, gurmak, şekillendirmek, olaryň modellerini<br />

gurmak we gurnamak endiklerini emele getirmegi göz önünde tutýar.<br />

Geometriýanyň sistematik stereometriэa kursunda bolsa geometrik jisimler we<br />

maglumatlar empirik usulda цwrenilmдn, olara berk ylmy talap bildirilmelidir. Olar<br />

ylmy esasda цwrenilip, ugur alynэan geometrik tassyklamalar berk “matematiki<br />

elekden” geзirilmelidir.<br />

Mekdepde bu kursy okatmagyň esasy maksady oba hojalygynyň dürli<br />

pudaklarynda hem-de dürli medeniýet edaralarynda işlejek ýaşlaryň:<br />

– umumymedeni tehniki derejesini ýokarlandyrmakdan, önümçiligiň<br />

tehnikasyna, tehnologiэasyna we ykdysadyэetine çuňňur düşünmeklerini<br />

gazanmakdan;<br />

– önümçiligiň oýlaptapyjylyk bцleginde olaryň döredijilik işjeňligini,<br />

hyjuwlylygyny artdyrmakdan, olara zähmetiň öňdebaryjy usullaryndan peэdalanmagy<br />

цwretmekden;<br />

– beýleki okuw sapaklaryny üstünlikli özleşdirmeklerine ýardam etmekden;<br />

45


– okuwlaryny dowam etdirmek ьзin dьэpli esas dцretmekden ybaratdyr.<br />

Okuwçylaryň ylmy dünýägaraýşyny ösdürmek üçin geometriэa kursy<br />

mekdepde цwrenilэдn dцwrьnde okuwçylaryň grafik çyzyp biliş ukybyny, olaryň<br />

giňişlik düşünjelerini hem-de giňişlik hyýallaryny ösdürmek maksadalaýykdyr. Şu<br />

ýerden bolsa planimetriýa we stereometriýa kurslaryny şu meselä laýyklykda özara<br />

baglanyşyklykda öwrenmegiň pedagogik nukdaýnazardan zerurdygy gelip çykýar.<br />

Okuwзylarda giňişlik düşünjelerini we hyýallaryny ösdürmegiň nähili usuly<br />

ähmiýeti bolup biler?!<br />

Giňişlik düşünjeleri hem-de giňişlik hyýallary okuwçylaryň bilimleriniň,<br />

başarnyklarynyň we endikleriniň belli bir ulgamyny цzьnde jemleэдr. Olar цwrenilэдn<br />

howaэy geometrik teoriýa garanynda durmuşa has ýakyndyr. Olar daş-töweregi<br />

gurşap alýan obýektlerde bolup geзэдn hadysalara gцzegзilik etmдge hem-de olary<br />

цwrenmдge mьmkinзilik dцredэдrler. Şoňa görä-de planimetrik we stereometrik<br />

materiallary, teoriýany hem-de praktikany özara baglanyşykda öwrenmek<br />

psihologik-pedagogik nukdaýnazardan has netijelidir. Bu ýerde psihologik-pedagogik<br />

hem-de metodologik bahalar gabat gelэдrler, sebдbi bu цzara baglanyşyk mugallyma<br />

okuw wagtynda akyl ýetirişi didaktiki şöhlelendirmäge mümkinзilik berýär. Bu<br />

planimetriýany hem-de stereometriýany özara baglanyşykda öwrenmegiň usuly<br />

esasydyr. Planimetriýa kursy öwrenilende diňe ylmy-geometrik maksatlaryň<br />

gazananlary bilen здklenmek эeterlik dдldir. Bu kurs okuwçylaryň geometrik<br />

intuisiýasy, giňişlik we logiki pikir ýöredişi, geometrik konstruksiýalary gurmaga<br />

ukyby organiki özara baglanyşykda bolar ýaly guralsa, şonda geometriýanyň<br />

цwrenilmeginden garaşylýan netijeleri gazanyp bolar. Muny G.D.Gleýzeriň geçiren<br />

barlaglary hem tassyklaýar.<br />

Her bir зagada mekdebe barmazyndan has öň olaryň daş-töwerek bilen özara<br />

täsirlerinden emele gelen giňişlik babatda pikirlenmesi ýörite okuwlar arkaly<br />

ösdürilmelidir. Bu mesele geometriýanyň mekdep kursunda ikinji derejeli bolmaly<br />

däldir. Bizi gurşap alýan hakyky giňişlikde adamyň ugur tapmagyna эardam edýän<br />

giňişlik babatda pikirlenme meselesi geometriýa dersiniň birinji derejeli wezipesi<br />

bolmalydyr. Edil nokat düşünjesi ýaly, giňişlik düşünjesi hem geometriýanyň<br />

başlangyç düşünjesi bolmalydyr. Şunlukda, okuwçynyň iki adalga, “hakyky” giňişlik<br />

we “geometrik” giňişlik adalgalaryň manysyna oňat aň ýetirmekleri we olary<br />

tapawutlandyryp bilmekleri örän möhümdir.<br />

Зagany matematiki ugra gönükdirmeklik, biziň pikirimizçe, onuň asylky hut<br />

öz giňişlik babatda ugur almasyna (muňa käbir derejede endik, başarnyk, baş alyp<br />

çykmak hem diýip bolar; bu endik dürli zatlar bilen, olary özgerdenlerinde alynýan<br />

geometrik şekiller bilen, цzi hem şol bir wagtda iki we üçölçegli giňişlikde özara<br />

täsiriniň tejribesi hцkmьnde emele gelэдr) esaslanmalydyr. Şunlukda, çaganyň hakyky<br />

giňişlikde uguralma tejribesini umumylaşdyrmak üçin şertleri döretmelidir. Bu<br />

tejribäni matematikany özleşdirenlerinde, aýdyň düşünjelerden howaýy düşünjelere<br />

geçilende, simmetriýa, öwrülme, parallel göçürme ýaly düşünjeler цwrenilende<br />

peэdalanmalydyr.<br />

Çaganyň aňynyň ösmegi üçin ýardam edýän giňişlik babatda pikirlenmäniň<br />

mekdepde pes derejede guralmagy geografiэa, fizika, himiэa, surat, зyzuw,<br />

stereometriэa ýaly dersleriň ýaramaz özleşdirilmegine getirýär.<br />

46


Biz üçölçegli giňişlikde ýaşaýarys, işleýäris. Şol sebäpli hem adamyň hünäri<br />

daşymyzy gurşap alan dünýä bilen, bu dünýädäki zatlar bilen işlemek zerurlygyny<br />

dцredэдr. Gurluşykçy, hirurg, biçimçi, binagär we ş.m. hünärler adamdan hyýaly<br />

giňişlikde oňat ugur almagy başarmak bilen, hyýalyňda giňişlik özgertmelerini<br />

geзirmegi talap edэдr.<br />

Başlangyç bilim – nobatdaky bilim üçin esasdyr. Başlangyç mekdebiň<br />

çagalarynyň ýaşy ony maksadaokgunly adam edip ýetişdirmek üçin, onuň intellektini<br />

ösdürmek üçin has amatlydyr. Giňişlik babatda pikirlenmäni emele getirmek –<br />

– pikirlenmäniň iň mцhьm daýançlarynyň biridir, sebäbi hyýalda döreýän şekiller,<br />

olaryň mazmuny ýönekeý ýatlamadan başlap, howaýy pikir ýöretmä çenli bolan<br />

pikirlenmeleriň esasydyr.<br />

Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek olaryň giňişlik<br />

babatda pikirlenmesini ösdürmegiň zerur şertidir, ony psihologiýa ylymlarynyň<br />

doktory, professor I.S.Ýakimanskaýa [20] şeýle häsiýetlendirýär: “Giňişlik babatda<br />

pikirlenmäni ösdürmek Okatmagyň ähli basganзaklarynda oňat bilim bermegiň<br />

esasyny düzýär, ol bolsa дhli ylymlarda ulanylэan matematiki amallardan baş alyp<br />

çykmagyň möhüm şertidir. Şeýlelikde, ol adamyň umumy akyl medeniэetini<br />

hдsiэetlendirэдr”.<br />

Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek, matematiki<br />

nukdaýnazardan seredeniňde, ol orta mekdepde geometriýanyň sistematik kursuny<br />

öwretmäge taýýarlykdyr. Giňişlik babatda pikirlenme – dürli praktiki we teoretik<br />

meseleler çözülýän döwründe giňişlik şekillerini döretmäge we olar bilen işlemäge<br />

mümkinçilik berýän pikirlenmäniň görnüşi. Birnäçe alymlaryň derňewleriniň<br />

netijeleri: orta mekdebi tamamlan okuwçylaryň kцpüsiniň, birinjiden, bilimlerini<br />

dowam etdirmek ьзin, ikinjiden, öz bilimlerini iş ýüzünde barlamak üçin zerur bolan<br />

giňişlik pikirlenmelerini цwrenmдndiklerini gцrkezэдr. Başlangyç synplarda giňişlik<br />

babatda pikirlenmä üns berilmeэändigi hem munuň sebäpleriniň biri hökmünde<br />

görkezilýär.<br />

Häzirki wagtda geometriýa matematikanyň beýleki bölümleri bilen eriş-argaç<br />

bolup ösýär. Geometriýada täze düşünjeleriň emele gelmeginiň we ösmeginiň<br />

çeşmeleriniň biri hem tebigy bilimleriň, fiziki we tehniki bilimleriň meseleleri bolup<br />

durýar.<br />

Takyk tebigat bilimlerini adam biliminiň depesinde durýar. Bu pikiri amala<br />

aşyrmak başardarmyka ýa-da haýsam bolsa bir garşylyga duşularmyka? Bu, elbetde,<br />

gelejegiň, belki, ýakyn gelejegiň meselesidir. Bilşimiz ýaly, geometriýa massasyna,<br />

reňkine we beýleki häsiýetlerine garamazdan, jisimleriň görnüşleri, ölçegleri we özara<br />

ýerleşişleri baradaky ylymdyr. Diňe olary hem däl, geometriýa, olardan başga-da, pikir<br />

ýöretmegi, derňemegi, netije çykarmagy, ýagny logiki hem-de giňişlik babatda, özünem<br />

hut biziň ýaşaýan hakyky dünýämiz babatda pikirlenmegi öwredýär.<br />

Belli bolşy ýaly, matematiki bilimiň, şol sanda geometrik bilimiň maksady diňe<br />

bir delilleriň belli bir toplumyny özleşdirmekden ybarat bolman, eýsem ol<br />

pikirlenmäni we pikirleniş ukybyny hem ösdürmegi göz öňünde tutýar. Şonuň üçin<br />

hem pikirlenmäniň induktiw hem-de deduktiw tapgyrlarynyň sintezi matematiki<br />

bilimiň möhüm bölegi bolup durýar.<br />

Matematiki bilim berlende induktiw tapgyryň esasy terbiýeçilik wezipesi<br />

47


okuwçylara hakykaty duýgy arkaly kabul etmekden, ony ýerlikli ulanmaga özbaşdak<br />

çemeleşmeklige itermekden ybaratdyr. Biziň pikirimizçe, induktiw tapgyr<br />

planimetriýa öwrenilýän döwründe okuwçylary stereometrik materiallar ýa-da<br />

üçölçegli giňişligiň jisimleri bilen tanyşdyrmakdan ybaratdyr.<br />

Planimetriýa bölümini ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />

esasynda öwrenmegiň tamamlanmagy bilen, üçölçegli giňişlik babatda matematiki<br />

pikirlenmäniň induktiw tapgyry tamamlanýar. Stereometriýanyň aksiomalaryny<br />

öwrenip başlamak bilen bolsa üçölçegli giňişlik babatda pikirlenmäniň deduktiw<br />

tapgyryna geçýäris.<br />

Planimetriýa kursuny ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />

esasynda okatmaklyk çagalaryň pikirlenmesini we pikirleniş ukyplaryny şobada bir<br />

gez ýokary galdyrýar diýip bolmaz (sebäbi çaga doglan badyna özbaşdak ýöräp<br />

bilmeýär ahyryn). Okuwçynyň “matematiki pikirlenme ýodasyndan” ilki bilen<br />

pedagogyň goldamagy bilen ýöräp başlajakdygy düşnüklidir. Bu babatda pedagogyň<br />

goldawynyň kemelmegi bilen okuwçynyň özi kem-kemden tekiz figuralardan<br />

üçölçegli giňişlikdäki jisimlere geçip başlar. Şoňa görä-de, ikölçegli we üçölçegli<br />

düşünjeleriň özara baglanyşygy geometriýa sapagyna tapgyrlaýyn girizilýär: ilki<br />

bilen, pedagog tarapyndan bu deliller getirilýär, soňky tapgyrlarda ol okuwçynyň<br />

özbaşdak derňew işiniň dersine öwrülýär. Şeýle çemeleşilende ikölçegli we<br />

üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygynyň okuwçylaryň giňişlik babatda<br />

pikirlenmesini we pikirleniş ukybyny ösdürmek üçin baý mümkinçilikleri<br />

döretjekdigi düşnüklidir.<br />

Dцwletmдmmet Azady adyndaky<br />

Tьrkmen Milli dьnэд<br />

dilleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

17-nji oktэabry<br />

48<br />

EDEBIЭAT<br />

1. G.Berdimuhamedow. Eserler эygyndysy. A., 2007.<br />

2. G.Berdimuhamedow. Türkmenistanda saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary. A., 2007.<br />

3. G.Berdimuhamedow. Halkyň saýlany we ynam bildireni. A., 2007.<br />

4. G.Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr. A., 2007.<br />

5. G.Berdimuhamedow. Täze galkynyş eээamy. A., 2007.<br />

6. G.Berdimuhamedow. Dцwlet adam ьзindir. A., 2008.<br />

7. Garryэew G. Geometrik terminleri düşündirişim // “Tьrkmenistanyň halk magaryfy”,<br />

№8, 1992.<br />

8. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl). A.: Magaryf, 1995.<br />

9. Garryэew G. Geometrik tablisalara degişli metodik maslahatlar. A.: Magaryf, 1995.<br />

10. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl), A.: “Magaryf”, 1995.<br />

11. Garryэew G., Ьwdiэew O., Şadurdyэew G. Düşündirişli matematiki sцzlьk, A.:<br />

“Magaryf”, 1991.<br />

12. Гаррыев Г. Опыт развития пространственного мышления учащихся на уроках<br />

геометрии. Сб: Вечерняя школа в системе непрерывного образования. Л., 1991.<br />

13. Гаррыев Г. Фузионизм как принцип интеграции обучения геометрии.<br />

Сб: Проблемы интеграции учебных предметов в современной школе. Л., 1991.<br />

14. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 6 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1992.<br />

15. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 7-8 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1993.


16. Глейзер Г.Д. Методы формирования и развития пространственных представлений<br />

взрослых в процессе обучения геометрии в школе. Докт. дисс. М., 1989.<br />

17. Глейзер Г.Д. Взаимосвязь обучения геометрии и жизненного опыта учащихся<br />

восьмилетней вечерней (сменной) школы. Канд. дисс. М., 1966.<br />

18. Gusew W. A., Gleэzer G. D., Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (6 kl),<br />

A.: “Magaryf”, 1993.<br />

19. Ьwdiэew O., Şadurdyэew G., Garryэew G. Matematiki düşünjeler. A.:<br />

“Magaryf”, 1984.<br />

20. Якиманская И.С. Развитие пространственного мышления школьников.<br />

Москва, 1980.<br />

Г.Гаррыев<br />

РОЛЬ ГЕОМЕТРИИ В ПРОСТРАНСТВЕННОМ ВОСПРИЯТИИ ДЕТЕЙ<br />

Предлагаемая автором статьи геометрическая система основана на развитии<br />

пространственного мышления детей.<br />

В статье отмечается, что для раскрытия наглядности геометрии необходимо<br />

учитывать специфику восприятия детьми окружающей действительности, их<br />

мыслительных способностей.<br />

Автор ясно излагает цели обучения геометрии на различных этапах обучения,<br />

т.е. в детском саду, в начальных классах, в 4-5 классах и на систематических курсах.<br />

Также в статье предлагаются методы обучения разделов геометрии планиметрии и<br />

стереометрии в тесной взаимосвязи друг с другом.<br />

Здесь же автор предлагает ознакомительный материал об изучении<br />

зарубежными учеными идеи фузионизма, который способствует развитию мышления<br />

детей в пространственном плане.<br />

Изучение курсов планиметрии и стереометрии в тесной взаимосвязи друг с<br />

другом позволяет улучшить геометрическую интуицию, пространственное и<br />

логическое мышления учеников, а также развивать их способности для построения<br />

различных конструкций.<br />

G.Garryyev<br />

THE ROLE OF GEOMETRY IN CHILDREN’S SPACE PERCEPTION<br />

The geometrical system proposed by the author of the article is based on the<br />

development of the spatial reasoning of children.<br />

Specificity of children’s perception of the environment and of their thinking abilities<br />

should be taken into consideration for revealing geometric visualisation.<br />

The author states the aims of teaching geometry at different levels of study, i.e. in<br />

kindergarten, at primary school, in the 4 th – 5 th form and at systematic courses and offers<br />

methods of teaching planimetry and stereometry in their close connection with each other.<br />

The article gives information on fusionism which promotes the development of<br />

children’s thinking abilities in spatial aspect.<br />

The study of planimetry and stereometry courses in their close connection with each<br />

other makes it possible to improve geometrical intuition, spatial and logical ways of<br />

thinking of pupils as well as to develop their abilities in building up different constructions.<br />

49


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

О.А.Одеков<br />

К Всемирному году астрономии<br />

ОБЩАЯ ТЕОРИЯ ПРОИСХОЖДЕНИЯ И ЭВОЛЮЦИИ<br />

ВСЕЛЕННОЙ<br />

Введение<br />

“Я во всяком случае, убежден,<br />

что Господь Бог не играет в кости”<br />

А.Эйнштейн<br />

К созданию Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

(ОТПЭВ) автор пришел через обоснование концепции синхронно<br />

расширяющейся и сжимающейся Вселенной, сформулированной, в свою<br />

очередь, на основе изучения процессов тектогенеза в эволюции Земли как<br />

космического тела и фактов, свидетельствующих о наличии растяжений и<br />

сжатий как в самой Земле, так и за ее пределами (1965-90 г.г.).<br />

При этом позиция автора, профессора геофизики и геологии (1972), на<br />

проявление сил растяжения и сжатия в процессах геотектогенеза определилась<br />

еще в 1965 году [1] и в дальнейшем она неизменно сохранялась и<br />

обосновывалась во всех работах (1969-1981 г.г.), касающихся обнаруженной<br />

автором фундаментальной для наук о Земле закономерности [2-5].<br />

Принятие синхронного растяжения и сжатия Земли вынудило автора<br />

отбросить все гипотезы и “теории”, отвергающие одно из этих явлений, а из их<br />

числа, в свою очередь, выбрать те, которые признают многопричинность<br />

явления сжатия и растяжения, принимая при этом как космический, так и<br />

внутриземной вклад в деформацию Земли [3-5].<br />

Вместе с тем для объяснения этого явления автор обратился к<br />

существующим космогоническим концепциям, но ни одна из них не объясняла<br />

выявленные на Земле закономерности. Все это, в свою очередь, позволило<br />

сформулировать и новую космогоническую концепцию на развитие Вселенной,<br />

потому что существующие на этот счет гипотезы, к сожалению, не объясняют<br />

и, более того, вступают в противоречие с фактами, наблюдаемыми в процессах,<br />

происходящих во Вселенной [7, стр. 176-183].<br />

Опубликованная в 1990 году [7] и излагаемая ниже концепция основана<br />

на более чем 20-летних исследованиях автора и теперь по прошествии еще двух<br />

десятков лет космогоническая наука обогатилась новыми данными,<br />

50


подтверждающими излагаемую ниже в первоначальном издании (1990 г.)<br />

фундаментальную концепцию, дополненную в отдельном разделе новыми<br />

фактами.<br />

Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Вселенная<br />

Тогда я в жилы недр земных проник<br />

и, вихрем встав, седьмых небес достиг,<br />

… открылись мне далекие края<br />

и тайные движенья бытия.<br />

Махтумкули<br />

Как отмечает академик В.Амбарцумян, к 70-м г.г. двадцатого столетия<br />

астрономы разных стран установили следующие важные свойства<br />

Метагалактики. Первое – галактики в Метагалактике не распределены<br />

равномерно; подавляющее большинство их сосредоточено в скоплениях и<br />

группах галактик. Наша галактика входит в относительно бедную по числу<br />

членов Местную группу галактик. Второе – существует закон взаимного<br />

удаления галактик со скоростями, приблизительно пропорциональными их<br />

взаимным расстояниям (закон Хаббла). Так, галактики, находящиеся друг от<br />

друга на расстоянии в 10 млн. парсек (парсек – единица длины, равная 3,26<br />

светового года), удаляются друг от друга со скоростями около 600 км/сек.<br />

Расширение в соответствии с принципом Доплера вызывает наблюдаемое<br />

красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. Это грандиозное<br />

явление часто называют расширением Вселенной. Третье – в диапазоне<br />

миллиметровых радиоволн наша часть Вселенной равномерно заполнена<br />

радиоизлучением, которое называют реликтовым, так как предполагается, что<br />

оно представляет собой остаток излучательных процессов, имевших место в<br />

очень отдаленную прошлую эпоху, связанную с началом существования<br />

Метагалактики. Указанные три факта лежат в основе многочисленных<br />

современных космологических схем. Однако, несомненно, будущая космология,<br />

наряду с этими основными фактами, по мнению В. Амбарцумяна, должна<br />

учитывать и много других, более тонких явлений и обстоятельств.<br />

Далее отмечается, что галактики являются далеко не самыми крупными<br />

структурными единицами наблюдаемой Вселенной. Они сосредоточены в<br />

скоплениях и группах галактик, редко в изолированном виде. Тенденция<br />

галактик к скучиванию является одним из важнейших структурных свойств<br />

Вселенной. Полагают, что существуют системы более высокого порядка, чем<br />

скопления и группы галактик, то есть скопления скоплений или сверхскопления<br />

галактик. Согласно этим исследованиям Местная система галактик<br />

(включающая нашу Галактику) вместе с обильным галактическим скоплением<br />

в созвездии Девы и некоторыми более близкими группами входит в одно из<br />

таких сверхскоплений. Нет основания утверждать, что сверхскопления<br />

распределены по Вселенной равномерно, тем более, что наблюдательные<br />

51


данные всегда свидетельствовали о существовании неоднородностей все<br />

больших и больших масштабов.<br />

Акцентируем внимание на следующих неоспоримых фактах. Первое – на<br />

расширении Вселенной, которое в соответствии с принципом Доплера вызывает<br />

наблюдаемое красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. В<br />

основе теории расширяющейся Вселенной лежит модель ее нестационарности,<br />

предложенная А.Фридманом (1922–1924 г.г.), логически вытекающая из теории<br />

гравитации А.Эйнштейна, неоспоримо подкрепленная выведенной Э.Хабблом<br />

(1929 г.) зависимостью между красным смещением галактик и расстоянием до<br />

них (закон Хаббла) и доказательно подтвержденная наблюдениями А.Пензиаса,<br />

Р.Вильсона (1969-1977 гг.) и др.<br />

Таким образом, теоретически и экспериментально доказано, что<br />

Вселенная и прежде всего тот ее участок, в котором располагается Местная<br />

система галактик, включающая нашу Галактику, расширяется.<br />

Второе – на фоне неоспоримого расширения Вселенной отмечается<br />

скучивание галактик в группы, в скопления и в сверхскопления<br />

галактик, причем тенденция к скучиванию является очень характерной чертой<br />

доступной исследованиям части Вселенной. Эти черты Вселенной, на мой<br />

взгляд, являются одним из свидетельств уже прямо противоположного ее<br />

расширению, но определенно с ним происходящего процесса – сжатия.<br />

Следовательно, сущность космогонической гипотезы выразить можно одной<br />

фразой – как гипотезу синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />

Вселенной. Вместе с тем, чтобы одно из этих двух суждений об одновременно<br />

происходящих процессах (расширении и сжатии) не показалось контрарным<br />

суждением, необходимы неоспоримые доказательства. Иными словами, надо<br />

показать, что ни одно из этих суждений не является ложным. Этого<br />

доказательства требует только второе явление – сжатие, поскольку<br />

расширение – факт неоспоримый, поэтому обратимся к новым фактам<br />

(помимо отмеченного выше скучивания), доказывающим процессы сжатия.<br />

Прежде всего рассмотрим современные представления об эволюции звезд,<br />

о которых дает представление диаграмма Герцшпрунга – Рассела, роль<br />

которой, как считают астрономы, трудно переоценить (ее называют самым<br />

важным графиком во всей астрономии).<br />

Диаграмма характеризует зависимость светимости от температуры (и<br />

наоборот) звезд, причем каждая звезда на небе, для которой известны указанные<br />

два параметра, изображается в виде точки на этом графике. Например,<br />

светимость Солнца равна 1, а его поверхностная температура близка к 6000 К,<br />

поэтому Солнце изображается точкой вблизи середины диаграммы (Рис.1).<br />

Из диаграммы Герцшпрунга – Рассела видно, что точки, изображающие<br />

реальные звезды, не разбросаны беспорядочно по всей диаграмме, а<br />

группируются в трех основных областях. Большинство звезд, которые мы видим<br />

на небе, принадлежат к так называемой главной последовательности,<br />

проходящей через всю диаграмму по диагонали от ярких горячих звезд в левом<br />

верхнем углу к слабым холодным звездам в правом нижнем углу. Точка,<br />

52


изображающая Солнце, как уже говорилось выше, находится в середине главной<br />

последовательности, и поэтому говорят, что Солнце – это звезда главной<br />

последовательности.<br />

Другая большая группа звезд расположена в правом верхнем углу<br />

диаграммы и представлена яркими и холодными звездами. Они излучают света<br />

в тысячи раз больше, чем Солнце, но температуры их поверхностей составляют<br />

всего 3000–4000 К, что дает основание предположить их гигантские размеры.<br />

Поскольку эти звезды холодные, они излучают в основном красноватый<br />

свет, поэтому их называют красными гигантами. Почти каждая красноватая<br />

звезда которую можно увидеть на небе, – красный гигант это Бетельгейзе в<br />

созвездии Ориона, Антарес – Скорпиона, Альдебаран – Тельца. Все прочие<br />

звезды, видимые невооруженным глазом, – звезды главной последовательности.<br />

При помощи телескопа можно обнаружить звезды еще одного типа, которые<br />

не относятся ни к красным гигантам, ни к главной последовательности, а<br />

составляют третий тип, включающий очень горячие (от 10000 до 20000 К) и очень<br />

слабые (1/100 часть света, испускаемого Солнцем) звезды. На диаграмме<br />

Герцшпрунга – Рассела точки, изображающие эти звезды, сосредоточены в<br />

нижнем левом углу. Очень горячие звезды испускают в основном голубоватобелый<br />

свет и, следовательно, они должны быть очень невелики: они имеют<br />

размеры незначительно превышающие размеры Земли (диаметр их примерно<br />

53


15000 км), и называются белыми карликами. Большинство звезд, за редким<br />

исключением, – это либо звезды главной последовательности либо красные<br />

гиганты, либо белые карлики. И именно в такой последовательности происходит<br />

их эволюция от протозвезды, которую можно сравнить с зародышем через ее три<br />

возраста – юность, молодость и зрелость, примером которых являются Солнце и<br />

все звезды главной последовательности, к старости которой соответствуют<br />

красные гиганты до постепенного умирания стадии белых карликов.<br />

Расчеты астрофизиков показали, что протозвезда устойчива и поэтому<br />

сжимается, а вещество этого огромного газового шара занимает все меньший и<br />

меньший объем. При этом резко возрастают плотность и давление внутри<br />

протозвезды. Температура вблизи ее центра при сжатии также повышается: при<br />

достижении 10 миллионов градусов происходит термоядерная реакция, при<br />

которой водород превращается в гелий с выделением гигантского количества<br />

энергии, что останавливает процесс сжатия протозвезды.<br />

В процессе сжатия протозвезды точка, изображающая ее на диаграмме,<br />

перемещается по ней и надолго (5-10 млрд. лет) останавливается в области<br />

главной последовательности. По истечении этого срока, когда в ней истощаются<br />

все запасы водорода, звезды главной последовательности, типичным примером<br />

которых является Солнце, стремительно сожмутся в центральной части и<br />

расширятся с поверхности. В сравнительно короткие сроки (менее чем за<br />

1 млрд. лет) чудовищно вздувшееся Солнце поглотит вращающиеся по ее<br />

орбите планеты, которые превратятся в пар.<br />

Не останавливаясь подробно на дальнейшем сценарии эволюции Солнца,<br />

переадресуем любознательного читателя к книге У.Кауфмана “Космические<br />

рубежи теории относительности” (М.: Мысль, 1984).<br />

Из изложенного выше отметим два дополнительных факта. Во-первых, то,<br />

что диаграмма Герцшрунга – Рассела, помимо зависимости светимости от<br />

температуры, дает представление и о сжатости (термин по аналогии со<br />

светимостью) небесных тел: от наибольшей на определенной стадии своего<br />

развития – белые карлики, через сравнительно меньшую – Солнце и другие<br />

звезды главной последовательности, до наименьшей – красные гиганты. Все это<br />

свидетельствует о явлении сжатия даже в отдельно взятых объектах Вселенной.<br />

Более того, как известно, гораздо значительнее сжаты нейтронные звезды –<br />

пульсары с параметрами 15-20 км и массами, превышающими солнечную, и<br />

черные дыры с размерами в несколько километров при колоссально больших<br />

массах.<br />

Второй факт, следующий из той же диаграммы, указывает на наличие<br />

широкомасштабного сжатия, выражающегося в неслучайном скучивании<br />

звезд в центральной части диаграммы – в области главной последовательности.<br />

Этот факт обретает еще большую значимость, если сопоставлять его с<br />

невообразимо гигантским скоплением звезд в Млечном Пути (100 млрд. звезд)<br />

на сравнительно небольшом, в масштабах Метагалактики, пространстве.<br />

Следовательно, эти факты неоспоримо свидетельствуют о том, что Млечный<br />

Путь, в котором располагается и наша Солнечная система, это пространство, где<br />

54


происходят процессы сжатия. Полоса Млечного Пути, пересекающая звездное<br />

небо почти по большому кругу, имеет на вид облачное строение, обусловленное<br />

существованием в Галактике звездных сгущений и неравномерностью<br />

распределения поглощающих свет пылевых темных туманностей, образующих<br />

участки с кажущимся дефицитом звезд из-за поглощения их света.<br />

Как концентрируются звезды в Млечном Пути? Если наблюдается<br />

скучивание звезд в какой-то его части, например в центральной, то это –<br />

свидетельство превалирующего процесса сжатия в данном звене. Разрежение же<br />

звездных скоплений к периферии Млечного Пути при этом может служить<br />

доказательством воздействия растаскивания или, точнее, преобладающего<br />

расширения в данном его звене. Изучая более пристально оптическими и<br />

неоптическими (радио, инфракрасным, ультрафиолетовым, рентгеновским и др.)<br />

методами характер распределения звезд в Млечном Пути, можно ответить и на<br />

этот вопрос, дополнительно проверив правильность нашего заключения. Именно<br />

так в большинстве галактик располагаются звезды: имеются шаровые звездные<br />

скопления, в которых содержатся примерно 100 тыс. звезд, движущихся по сильно<br />

вытянутым эллиптическим орбитам вокруг ядра (центра) своей галактики. В<br />

самих же центрах галактик, в том числе и в нашей, астрономы предполагают<br />

наличие массивных черных дыр, открытие которых будет еще более убедительным<br />

подтверждением явления сжатия внутри Галактики.<br />

В последней связи можно указать на гипотезу (1978 г.) американских<br />

астрофизиков А.Редхеда, М.Коэна и Р.Бландорфа, которые, проанализировав<br />

характер извержений колоссальных выбросов вещества и энергии из ядра<br />

радиогалактики NGС 6251 (NGС – Новый Генеральный Каталог), пришли к<br />

выводу, что в его ядре должна скрываться растущая черная дыра массой около<br />

100 млн. солнечной. Но еще большую ценность для выдвинутой автором гипотезы<br />

имеют данные, полученные группой астрономов Калифорнийского университета<br />

в Беркли, руководимой профессором Ч.Таунсом. В 1985 г. в статье,<br />

опубликованной в английском научном еженедельнике “Природа”, они сообщили<br />

о полученных новых подтверждениях в пользу существования в центральной<br />

части Млечного Пути черной дыры. Объектом их исследований стал поток<br />

инфракрасных лучей, пересекающих Млечный Путь. В обширной области,<br />

находящейся в его средней части, инфракрасное излучение обнаружено не было.<br />

Это явление объяснено наличием небесного тела большой массы, притягивающего<br />

движущиеся в космическом пространстве тела и частицы, то есть черной дыры.<br />

Примеры, подтверждающие как крупномасштабные внегалактические<br />

сжатия, так и менее масштабные, но столь же впечатляющие<br />

воображение внутригалактические сжатия можно было бы продолжить,<br />

но я укажу лишь еще на один. В 1984 г. астрономы обратили внимание на<br />

гигантское звездное скопление, находящееся на расстоянии 300 миллионов<br />

световых лет от Земли, которое излучает столько же энергии, сколько два<br />

триллиона Солнц вместе взятых. Однако с Земли его можно заметить лишь<br />

в очень мощный телескоп, поскольку 99% излучения приходится на невидимую<br />

инфракрасную часть спектра. Это тепловое излучение в 100 раз более<br />

55


интенсивно, чем у нашей Галактики. Американские ученые, обнаружившие<br />

это скопление, считают, что в его центральной части, видимо, находится<br />

“исключительно мощный источник теплового излучения”, который<br />

нагревает окружающее газово-пылевое облако. Возникновение таких<br />

инфракрасных галактик возможно при столкновении двух или более звездных<br />

скоплений, в результате чего образуется множество новых солнц.<br />

Таким образом, на общем фоне разбегающихся друг от друга<br />

с огромной скоростью галактик отмечается столкновение<br />

некоторых из них, указывающее на явление синхронного сжатия в<br />

Метагалактике.<br />

56<br />

Новые факты<br />

Первый факт. Более десяти лет назад независимые астрономы<br />

обнаружили, что последние 5 млрд. лет наша Вселенная расширяется причем<br />

с ускорением. Источником такой “космологической антигравитации” является<br />

новая форма материи, называемая “темной энергией”, ассоциированной с<br />

вакуумом. Для ускоренного расширения Вселенной считают Лоренс Кросс<br />

(Lawrence M. Krauss) и Роберт Шеррер (Robert I. Scherrer) необходимо, чтобы<br />

пустое пространство содержало по крайней мере в три раза больше энергии,<br />

чем все наблюдаемые космические структуры и объекты: галактики, скопления<br />

и сверхскопления галактик. Между тем еще Альберт Энштейн в 1917 году ввел<br />

в рассмотрение такую специальную форму материи, чтобы сохранить<br />

статичность Вселенной. Он назвал ее “космологической постоянной”, то есть<br />

это то, что называют ныне “темной энергией”.<br />

С космологом Гленом Штаркманом (Glen Starkman) Лорен Кросс<br />

исследовал причастность феномена жизни к этой экзотической материи и сделал<br />

вывод о том, что присутствие космологической постоянной может привести к<br />

образованию фиксированного “горизонта событий” – воображаемой сферы, вне<br />

которой ни материя, ни излучение никогда не достигнут наблюдателя. В такой<br />

модели Вселенная становится чем-то наподобие “внешней черной дыры”, когда<br />

материя и излучение оказываются запертыми вне горизонта событий, а не внутри<br />

него. Это рассуждение приводит к выводу о том, что Вселенная содержит<br />

конечное количество информации, и ее передача (следовательно, и зарождение и<br />

развитие жизни) не может продолжаться вечно. Задолго до того, как указанный<br />

информационный предел станет критическим, вся материя и излучение расши<br />

– ряющейся Вселенной окажутся за горизонтом событий. Этот процесс был<br />

изучен в работах Абрахама Лоеба (Abraham Loeb) и Кентаро Нагамине (Kentaro<br />

Nagamine), ученых университета Гарварда, которые обнаружили, что наша так<br />

называемая “Местная группа” галактик (включающая в себя нашу Галактику,<br />

галактику Туманность Андромеды и несколько карликовых галактик –<br />

спутников), вольется в единое сверхскопление звезд. Все другие галактики<br />

исчезнут из поля зрения наблюдателя. Этот процесс займет 100 миллиардов лет<br />

и тогда преемником Млечного пути (нашей галактики) станет шарообразная<br />

гигантская галактика [13].


Иными словами, это открытие является еще одним доказательством<br />

правильности моей концепции о расположении нашей Галактики в<br />

сжимающейся части Вселенной, а наличие гравитации (притяжения) и<br />

антигравитации (отталкивания) еще более подкрепляет концепцию.<br />

Второй факт. Как известно, Метагалактика – часть Вселенной,<br />

доступная современным астрономическим методам исследований, содержит<br />

несколько миллиардов галактик – звездных систем, в которых звезды связаны<br />

друг с другом силами гравитации.<br />

Космическому телескопу, названному в честь Эдвина Хаббла (Edwin<br />

Hubble), удалось “пересчитать” количество звезд в нашей Галактике<br />

(Млечном Пути) и оказалось, что в ней свыше 200 млрд. звезд, то есть<br />

вдвое больше, чем считалось доныне [9].<br />

Таким образом, это открытие еще более подкрепляет концепцию автора<br />

о синхронном с расширением сжатии Вселенной в границах Млечного пути [7].<br />

Третий факт. В этом же контексте находится и другой факт: астрономы<br />

обнаружили 9 ранее неизвестных Галактик в ранней Вселенной с возрастом в<br />

11 млрд. лет, то есть в момент, когда возраст Вселенной не превышал 3 млрд.<br />

лет. Каждая из галактик имеет массу в 200 млрд. раз превышающую массу<br />

Солнца, но при этом длина галактик не превышает 5 000 световых лет. Для<br />

сравнения масса Млечного Пути в 3 млн. раз превышает массу Солнца, но его<br />

длина составляет целых 100 000 световых лет.<br />

В каждой из этих “компактных” галактик находится звезда в десятки раз<br />

больше, чем в современных галактиках, при этом они в 20-30 раз меньше.<br />

“Для нас увидеть галактики столь компактных размеров на таком<br />

расстоянии было удивительно. В данном регионе раньше не было<br />

зафиксировано таких массивных объектов. …Исходя из современных<br />

физических данных, которые регулируют нынешние галактики, объекты,<br />

расположенные на расстоянии 11 млрд. световых лет должны были бы быть раз<br />

в 5 больше” – говорит Питер Ван Доккуи, автор исследования и астроном из<br />

Йельского Университета в штате Коннектикут (США).<br />

По оценкам ученых возраст звезд в этих галактиках также совсем невелик<br />

– от 500 млн. до 1 млрд. лет. Основываясь на массе галактик, исследователи<br />

также обнаружили, что звезды в них вращаются вокруг центра со скоростью<br />

400-500 км/сек, что в два раза быстрее нынешних звезд.<br />

Ни одна из современных галактик в ближайшей нам Вселенной не<br />

обладает столь малыми размерами. Однако сегодня у специалистов нет ответа<br />

на вопрос почему обладая столь небольшими размерами, концентрация<br />

вещества в них достигала таких масштабов. На мой взгляд, ответ на эту<br />

“загадку” лежит на поверхности и объясняется тем, что открытые ранние,<br />

компактные галактики располагаются в сжимающейся части<br />

Вселенной, как и наша Галактика – Млечный Путь, но с разницей в<br />

несколько миллиардов лет, доказывая факт синхронного<br />

расширения и сжатия Вселенной почти на всем временном<br />

интервале своей эволюции.<br />

57


Четвертый факт. В качестве бесспорного наличия явления сжатия в<br />

концепции синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной двадцать лет<br />

назад автор указывал на столкновение галактик. За истекшие два десятилетия<br />

получены на этот счет поражающие воображение факты таких явлений во<br />

Вселенной.<br />

Так, Европейская космическая рентгеновская обсерватория “ХММ Newton”<br />

зафиксировала во Вселенной взрыв, равного которому еще никому не удавалось<br />

наблюдать. Американское космическое агентство заявило по поводу открытия<br />

европейцев, что взрыв такой мощности произошел в результате столкновения<br />

двух групп галактик, в которых были миллиарды звезд. Ученые сравнивают<br />

масштабы космической катастрофы с “Большим взрывом” в результате которого,<br />

как полагает большинство исследователей, образовалась Вселенная (2004 г.).<br />

Вслед за этим вселенским событием астрономы при помощи телескопа<br />

“Спитцер” обнаружили четыре большие галактики, сливающиеся в одну<br />

гигантскую, которая по масштабам будет примерно в десять раз больше<br />

Млечного пути. Это самое крупное слияние Галактик из когда-либо<br />

наблюдающихся, как сообщалось в пресс-релизе Гарвард-Смитсоновского<br />

астрофизического центра (2007 г.).<br />

Слияние одной большой галактики с несколькими малыми неоднократно<br />

наблюдались и хорошо описаны астрономами. Известны также случаи слияния<br />

двух одинаковых по размеру галактик, однако объединение сразу четырех<br />

галактик (три имеют примерно тот же размер, что и Млечный Путь, одна в три<br />

раза больше) еще ни разу не было зафиксировано.<br />

Описываемое скопление галактик известно астрономам под номером CL<br />

0958+4702 и удалено от нас на пять миллиардов световых лет, так что<br />

фактически слияние давно произошло и, как это часто бывает в подобных<br />

исследованиях, ученые наблюдают за событиями прошлого.<br />

В инфракрасном спектре был обнаружен необычно большой шлейф света,<br />

в который входили четыре эллиптические галактики.<br />

Дальнейшие исследования при помощи “Спитцера” и других телескопов<br />

позволили установить, что остальную часть света составляют миллиарды звезд<br />

“выкинутых” из галактик при столкновении. В дальнейшем, как считают<br />

астрономы, половина этих звезд будет втянута в новую галактику и она станет<br />

одной из самых крупных галактик во Вселенной.<br />

И, наконец, еще более впечатляющие данные, свидетельствующие о<br />

столкновениях галактик, получены в результате фотосъемок с телескопа Hubble.<br />

Научно-популярное издание Spaсe опубликовало подборку из 59 новых<br />

фотоснимков, на которых запечатлены завораживающие столкновения галактик<br />

(апрель 2008 г.).<br />

Благодаря съемкам Hubble выяснилось, что столкновения галактик – более<br />

распространенное явление, чем считалось раньше. При этом, в прошлом, когда<br />

Вселенная была меньше по масштабам они случались чаще, чем теперь, так как<br />

галактики были ближе друг к другу, значит вероятность столкновений была выше.<br />

Даже во внутренней структуре изолированных, на первый взгляд,<br />

58


галактик, можно обнаружить признаки былых столкновений. В нашей<br />

собственной галактике Млечный путь астрономы обнаружили “обломки”<br />

более мелких галактик, с которыми они сталкивались в прошлом и которые<br />

она поглотила. А в настоящее время она “заглатывает” карликовую<br />

галактику Стрельца.<br />

Хотя сталкивающиеся галактики приближаются друг к другу со скоростью<br />

сотен километров в час этот процесс занимает сотни миллионов лет. На снимках,<br />

сделанных Hubble, галактики изображены на разных стадиях столкновений.<br />

Общая теория происхождения и эволюции Вселенной<br />

Высшим проявлением человеческого<br />

гения является то, что человек<br />

может понять и объяснить, но не в<br />

силах вообразить.<br />

Л.Ландау<br />

Признание в зарождении, рождении и длительной эволюции Вселенной<br />

и расширения (антигравитации, отталкивания) и сжатия (гравитации,<br />

притяжения) отвечает на множество вопросов, возникающих в связи с<br />

получением новых фактов, и их осмысления, а также позволяет открыть<br />

фундаментальные следствия, вытекающие из концепции. При этом возникает<br />

вопрос: в какой диалектической взаимосвязи и взаимообусловленности<br />

проявляются силы расширения и сжатия, приводящие к формированию<br />

отдельных галактик, скоплений галактик, их сверхскоплений и, в конечном<br />

итоге Вселенной в современном виде и в дальнейшей ее эволюции.<br />

Кроме того, возникает еще один вопрос: ограничиваются ли процессы,<br />

происходящие в эволюции Вселенной комбинацией расширения и сжатия,<br />

следующей из моей концепции или простого расширения, как это следует из<br />

теории расширяющейся Вселенной А.Эйнштейна, А.Фридмана, Э.Хаббла.<br />

Для ответа на эти вопросы обратимся к математической логике, как это<br />

было уже однажды сделано автором при создании “Общей теории образования<br />

складчатых и разрывных дислокаций в земной коре”, что позволило разрешить<br />

150 – летний бескомпромиссный спор в Науках о Земле между “фиксистами”<br />

(вертикалистами) и “мобилистами” (горизонталистами) о роли тектонических<br />

движений в формировании лика Земли и открыть новые закономерности в<br />

геотектонике и сейсмологии (О.А.Одеков, 1965-68 г.г., 1979-81 г.г.).<br />

В математической логике признается возможной существование пяти<br />

типов соотношения в каждой паре, состоящей в нашем случае из понятий<br />

С и Р, которые соответствуют сжатию и расширению и тогда соотношения<br />

между сжатием (С) и расширением (Р) выразятся следующим образом.<br />

1. Первое понятие (С) существует независимо от второго (Р), оба понятия<br />

несовместимы: С ≡ Р.<br />

2. Первое понятие (С) тождественно совпадает со вторым (Р), то есть оба<br />

59


понятия в равной мере справедливы по отношению к одним и тем же участкам<br />

(объектам). Запись этого соотношения: С ≡ Р.<br />

3. Первое понятие (С) шире, чем второе (Р), то есть первое понятие<br />

относится к большему числу участков (объектов). Запись того, что С включает<br />

в себя (Р): С Р.<br />

4. Первое понятие (С) уже, чем второе (Р), соответственно первое<br />

распространяется на меньшее число участков (объектов). Запись того, что С<br />

включено в Р: С Р.<br />

5. Первое понятие (С) и второе (Р) лишь частично перекрываются одно<br />

другим, поэтому есть участки (объекты), на которых справедливо только первое<br />

понятие; есть участки, где оба понятия верны, и, наконец, существуют участки,<br />

для которых справедливо только второе понятие. Это так называемое<br />

перекрещивание понятий: С Р.<br />

Эти понятия могут быть исходными посылками для Общей теории<br />

происхождения и эволюции Вселенной. При этом необходимо помнить, что<br />

всякая общая теория, являясь синтезом частных теорий и включая их в себя, не<br />

должна вступать с ними в противоречие. В свою очередь, всякая частная теория,<br />

не претендуя на общий характер, должна укладываться в рамки общей теории,<br />

составляя как бы необходимый элемент в общем здании.<br />

Итак, в приложении к Общей теории происхождения и эволюции<br />

Вселенной можно обосновать модели формирования объектов Вселенной и ее<br />

самой в целом действием сил сжатия (гравитации) и расширения<br />

(антигравитации). При этом можно выделить шесть самостоятельных<br />

возможных механизмов формирования в процессах происхождения и развития<br />

Вселенной, существование которых доказывается автором на основе<br />

современной изученности Вселенной в целом и ее объектов* ) .<br />

1. Объекты, образованные силами сжатия (гравитации).<br />

2. Объекты, образованные силами расширения (антигравитации).<br />

3. Объекты, образованные тождественным действием сил сжатия и<br />

расширения.<br />

4. Объекты, образованные преобладающе сжимающими силами в<br />

сочетании с расширяющимися.<br />

5. Объекты, образованные преобладающе расширяющими силами в<br />

сочетании с сжимающимися.<br />

6. Объекты, образованные сложной комбинацией сил сжатия<br />

(гравитации) и расширения (антигравитации).<br />

Таким образом, в составе единой синтезированной Общей теории<br />

сформулировалось три частные теории в эволюции Вселенной,<br />

отображающие три явления.<br />

П е р в а я – Теория сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков).<br />

В т о р а я – Теория расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн,<br />

А.Фридман, Э.Хаббл; 1922 г.).<br />

* ) Под понятием “объекты” имеются в виду в каждом конкретном случае галактики, скопления<br />

галактик, их сверхскопления…и Вселенная в целом<br />

60


Т р е т ь я – Теория синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />

Вселенной (О.А.Одеков, 1990 г.).<br />

Теперь обратимся к последовательной идентификации положений Общей<br />

теории происхождения и эволюции Вселенной через сформулированные выше<br />

частные теории с процессами, происходящими во Вселенной.<br />

Вопрос о том, что было до возникновения современной Вселенной, то<br />

есть до Большого взрыва, тайна за семью печатями и не обсуждается учеными.<br />

По поводу Вселенной до Большого взрыва, то есть первозданной Вселенной,<br />

как я предлагаю ее называть, известный американский астрофизик, профессор<br />

Калифорнийского университета в Беркли Джозеф Силк говорит: – “Мы не<br />

исключаем возможности предшествующей фазы Вселенной, но по-существу<br />

ничего сказать о ней не можем”.<br />

Как известно из Общей теории относительности А.Эйнштейна (1916),<br />

Пространство, Время и Тяготение вне Вселенной не существует. Следовательно,<br />

если есть Вселенная, то имеется и материя. В какой среде и в какой форме<br />

пребывала материя в первозданной Вселенной вряд-ли мы узнаем когда-либо,<br />

но это не имеет принципиального значения как для Общей теории<br />

происхождения и эволюции Вселенной, так и тем более для одной из ее<br />

частных теорий, описывающих процессы в первозданной Вселенной – Теории<br />

сжимающейся Вселенной.<br />

Материя в первозданной Вселенной могла быть однородной,<br />

неоднородной или однородно – неоднородной,<br />

хаотической или ф рактальной…. При этом в любом из этих или<br />

других вариантов главнейшим и неоспоримым событием в сценарии развития<br />

первозданной Вселенной являлось перманентное центростремительное<br />

движение всей ее материи в одну точку, приведшее к сжатию материи в<br />

суперкомпактный объект (рис. 2А).<br />

Для реализации сценария сжатия первозданной Вселенной необходимо<br />

допустить наличие в ней некоей “физически активной неоднородности”<br />

(ФАН), каковой может быть супермассивная “черная дыра”, которая и<br />

притянула к себе и в себя всю огромную вселенскую массу материи, сжав ее до<br />

неимоверной плотности – до размеров сингулярности (рис. 2В).<br />

Неоспоримым доказательством участия черной дыры в сценарии<br />

первозданной Вселенной и ее роли в возникновении сингулярности,<br />

завершившей заключительный акт эволюции Вселенной перед Большим<br />

взрывом, является отсутствие черных дыр в р анней современной Вселенной.<br />

Еще более убедительным аргументом в пользу этого сценария служит<br />

заключение, сделанное американскими учеными, связанное с открытием в<br />

современной Вселенной сверхмассивной черной дыры в центре галактики NGC<br />

4051. По их мнению, раскаленный газ, ускользавший из гравитационных<br />

“объятий”, таких сверхмассивных образований, мог стать одним из источников<br />

тяжелых химических элементов, необходимых для возникновения жизни.<br />

После Большого взрыва, давшего начало нашей современной Вселенной,<br />

в ней на начальных этапах присутствовали только водород и гелий. Более<br />

61


тяжелые химические элементы предстояло “сварить” в недрах первых звезд, а<br />

затем рассеять по просторам Вселенной, чтобы они попали в звезды<br />

следующего поколения и их планеты. Именно черные дыры могли помочь<br />

“разбросать” эти элементы на огромные даже по космическим меркам<br />

расстояния. По полученным оценкам, вещество улетало со скоростью свыше<br />

6 млн. км/час. За тысячи лет оно могло преодолеть колоссальные расстояния и<br />

в конечном итоге стать составной частью космических облаков газа или пыли,<br />

из которых формировались новые звезды и планеты и помочь возникновению<br />

жизни. (Интернет – сайт “Известия науки”, 2007 г.).<br />

Таким образом, в сценарии первозданной Вселенной реализовался один<br />

из механизмов ее развития, соответствующий частной теории<br />

сжимающейся Вселенной (О.А. Одеков).<br />

Далее реальная первозданная Вселенная, превратившаяся в<br />

сингулярность, по-существу, становится зародышем (предлагаемый мной<br />

термин) современной Вселенной.<br />

Существование сингулярности в прошлом современной Вселенной было<br />

неизбежно, что стало очевидным благодаря важной теореме, доказанной<br />

английскими теоретиками Стивеном Хоукингом и Роджером Пенроузом<br />

(Д.Силк, 1982).<br />

Современная Вселенная (по англ. – Universe; Unity), по единодушному<br />

признанию астрономов, возникла около 13,7 млрд. лет назад внезапно в результате<br />

Большого взрыва – чудовищного катаклизма, когда температура и давление<br />

значительно превосходили их предельные значения, наблюдаемые во Вселенной<br />

в наши дни. В мгновение пространство заполнилось материей необычных форм,<br />

управляемых силами, которые с того времени остались навсегда подавленными.<br />

62


Именно тот первоначальный краткий миг бытия ознаменовался господством<br />

суперсилы. Большой взрыв рассматривается учеными как событие, в результате<br />

которого возникло и само пространство. Другими словами, Большой взрыв не есть<br />

событие, которое произошло во Вселенной; это было само рождение Вселенной,<br />

целиком и буквально из ничего (П.Девис, 1989).<br />

И именно с этого момента началось перманентное расширение<br />

Вселенной, предсказанное и обоснованное работами советского физика и<br />

математика А.Фридмана, подтвержденное наблюдениями американского<br />

астронома Э.Хаббла и окончательно доказанное открытием реликтового<br />

теплового излучения от Большого взрыва, произошедшего 13,7 млрд. лет назад,<br />

ознаменовавшего рождение нашей современной Вселенной.<br />

Не вдаваясь в тонкости дальнейшего, после Большого взрыва сценария<br />

эволюции Вселенной перейдем к рассмотрению явления чистого расширения,<br />

отражающего соответствующую ей частную теорию расширяющейся<br />

Вселенной.<br />

В нулевой момент времени Вселенная возникла из сингулярности и уже с<br />

первых секунд началось ее расширение. Через 3 минуты после Большого взрыва<br />

температура Вселенной понизилась до 10 9 К, что в тысячу раз меньше (10 12 К),<br />

чем она была в течение первой миллионной доли секунды ее рождения. Спустя<br />

примерно еще минуту почти все вещество Вселенной состояло из ядер водорода<br />

и гелия, находившихся приблизительно в той же количественной пропорции,<br />

какую мы наблюдаем сегодня. Начиная с этого момента расширение первичного<br />

огненного шара происходило без существенных изменений до тех пор пока через<br />

700 000 лет электроны и протоны не соединились в нейтральные атомы водорода,<br />

тогда Вселенная стала прозрачной для электромагнитного излучения – возникло<br />

то, что сейчас наблюдают как реликтовое фоновое излучение (И.Николсон, 1983).<br />

Таким образом можно констатировать, что в сценарии ранней<br />

эволюции современной Вселенной в целом (от первых секунд и в течение<br />

примерно 700 000 лет) реализовался как раз тот самый механизм развития,<br />

который следует из Теории р асширяющейся Вселенной А.Эйнштейна,<br />

А.Фридмана, Э.Хаббла и соответствующий частной составляющей Общей<br />

теории происхождения и эволюции Вселенной (Рис. 2С).<br />

С временного рубежа после 700 000 лет современная Вселенная в<br />

целом, перестав просто расширяться, вступила в перманентную стадию<br />

дуалистической эволюции – расширения и сжатия.<br />

Как отмечает И.Николсон (1983), по прошествии 700 000 лет: – “После<br />

того как вещество стало прозрачным для электромагнитного излучения в<br />

действие вступило тяготение: оно начало преобладать над всеми другими<br />

взаимодействиями между массами практически нейтрального вещества,<br />

составляющего основную часть материи Вселенной. Тяготение создало<br />

галактики, скопления, звезды и планеты…” (выделено мною – О.А.О.).<br />

При этом особый интерес для ученых представляет временной интервал<br />

возраста ранней Вселенной от 700 000 до почти 2 млрд. лет, когда по их<br />

общему признанию, должно было произойти и действительно произошло<br />

63


многое, в том числе сформировались галактики, что по мнению И.Николсона<br />

(1983), предшествовало формированию скоплений и их сверхскоплений, а не<br />

наоборот, как полагают некоторые астрономы.<br />

Очевидно, на этом втором временном интервале (0,7 млн. – около<br />

2 млрд. лет) расширение Вселенной оставалась еще достаточно высоким,<br />

поэтому именно на данный этап попадает один из механизмов, когда ее<br />

расширение преобладало над сжатием, что соответствует формуле Р С<br />

или преобладающе расширяющейся в сочетании с сжимающейся эволюцией<br />

Вселенной в целом.<br />

Это заключение подтверждается также достаточно убедительным фактом:<br />

открытием самой далекой от нас галактики – квазара, наблюдаемый свет от<br />

которого был испущен, когда возраст Вселенной составлял 1,3 млрд. лет (газета<br />

“Советская Россия”, 1 августа 1986 г.). Поскольку квазары, будучи необычайно<br />

массивными плотными объектами Вселенной, с наличием в их центрах черных<br />

дыр, формируются под превалирующим воздействием сжатия над<br />

расширением, можно считать, что этот квазар стал одним из первых, если не<br />

первым, объектом Вселенной на этапе преобладания расширения над сжатием,<br />

ознаменовав собой факт дуалистического этапа эволюции Вселенной в целом.<br />

Третий этап эволюции современной Вселенной в целом начавшись<br />

почти с 2 млрд. лет продолжался в течение, примерно 6,7 млрд. лет до того<br />

временного рубежа, который отделяется от нас на 5 млрд. лет, когда Вселенная<br />

ускорила свое расширение. Третий этап отмечается преобладающе<br />

сжимающейся в сочетании с расширяющейся эволюцией Вселенной в<br />

целом, отвечая формуле С Р.<br />

И, наконец, четвертый этап эволюции современной Вселенной в<br />

целом, начавшись 5 млрд. лет назад с ускорения процесса ее расширения,<br />

ознаменовал собой новый этап синхронного преобладающего расширения в<br />

сочетании со сжатием, что соответствует формуле Р С.<br />

Теперь перейдем к идентификации крупномасштабных структур<br />

Вселенной в приложении к выделенным мною четырем комбинациям сил<br />

расширения (антигравитации) и сжатия (гравитации).<br />

По понятным причинам наиболее изученным объектом Вселенной<br />

является наша Галактика – Млечный путь и Местное скопление галактик, в<br />

которую она входит. Поскольку, по-существу частная теория синхронно<br />

расширяющейся и сжимающейся Вселенной сформулирована автором<br />

(О.А.Одеков, 1990) на этих объектах, поэтому остается лишь констатировать,<br />

что аргументы и новые факты, приведенные в первых двух разделах настоящей<br />

статьи неоспоримо доказывают, что Местное скопление галактик с входящей<br />

в ее состав нашей галактикой Млечный путь располагаются в<br />

преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся частью<br />

Вселенной, соответствуя формуле С Р.<br />

Идентификацию этой крупномасштабной структуры с одним из четырех<br />

механизмов совместно действующих сил сжатия и расширения трудно<br />

переоценить, поскольку Местное скопление галактик вместе с Нашей<br />

64


галактикой, относится к типу спиральных, что составляет половину от общего<br />

числа галактик Вселенной.<br />

Кстати говоря, заслуга классификации галактик по форме на спиральные<br />

(50%), эллиптические (25%), сферические или линзовидные (20%) и<br />

неправильные (5%) принадлежит Э.Хабблу. При этом 95% галактик,<br />

включающих спиральные, эллиптические, сферические (линзовидные), имеют<br />

правильную симметричную форму и лишь 5% относятся к неправильным.<br />

Известный астрофизик Вальтер Бааде по этому поводу написал: –<br />

“Система Хаббла настолько эффективна, что число исключений<br />

неправдоподобно мало”. Даже в числе неправильных (5%) лишь у 3% галактик<br />

не удалось обнаружить какую-либо структуру.<br />

Две другие группы галактик и их скоплений из числа правильных<br />

симметричных – эллиптические и сферические (или линзовидные) –<br />

сформировались, очевидно, тождественным действием сил сжатия и<br />

расширения, отвечая формуле С ≡ Р.<br />

И, наконец, в образовании неправильных (5%) по форме галактик<br />

и их скоплений сыграла главенствующую роль сложная комбинация<br />

совместно действующих сил сжатия и расширения, соответствующая<br />

формуле С Р.<br />

Итак, как видно из Общей теории происхождения и эволюции<br />

Вселенной, современная Вселенная в целом развивалась<br />

– от чистого расширения (в течение 700 000 лет);<br />

– через преобладающее расширение в сочетании со сжатием в<br />

интервале 0,7 млн. – около 2 млрд. лет;<br />

– к преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся в<br />

интервале с почти 2 млрд. до примерно 8,7 млрд. лет;<br />

– и далее к преобладающе расширяющейся в сочетании со<br />

сжимающейся Вселенной в последующие 5 млрд. лет, когда началось<br />

ускорение ее расширения.<br />

При этом крупномасштабные объекты в составе Вселенной после<br />

700 000 – летнего рубежа уже в течение около 2 млрд. лет, когда произошло их<br />

формирование и доныне развивались в режиме:<br />

– преобладающе сжимающихся сил в сочетании с расширяющимися<br />

(спиралевидные галактики);<br />

– или тождественно действующих сил расширения и сжатия<br />

(эллиптические и сферические галактики);<br />

– либо сложной комбинации сил расширения и сжатия (неправильные<br />

галактики).<br />

Отмеченное же астрономами ускорение расширения Вселенной в<br />

целом, начиная с 5 млрд. лет назад, свидетельствуя о тенденции<br />

преобладания расширения над ее сжатием, поэтому проблемой наблюдательных<br />

и аналитических исследований ученых является установление временной<br />

границы, когда могут смениться знаки этих процессов и Вселенная в целом<br />

вступит в другую фазу своей эволюции, что не станет помехой проявлениям<br />

65


иных своеобразных процессов в крупномасштабных (галактики, скопления<br />

галактик и их сверхскопления) и мелкомасштабных (звезды, планеты и т.д.) ее<br />

объектах и структурах.<br />

Вместе с тем общими как для Вселенной в целом, так и для ее<br />

крупномасштабных объектов несомненно будут сохраняться процессы<br />

сочетания сил расширения и сжатия, то есть дуалистический механизм<br />

эволюции.<br />

В галактических формах (спиральные, эллиптические, сферические и<br />

неправильные) современной Вселенной ученые в последние годы пытались<br />

найти последовательность возникновения и трансформации их из одних форм<br />

в другие, но основываясь при этом на концепции расширяющейся Вселенной.<br />

Однако эти попытки не увенчались успехом, поскольку возникли необъяснимые<br />

противоречия, вызванные необходимостью подразделять галактики на<br />

старые и молодые (между тем как они возникли одновременно);<br />

– а также невозможностью объяснить почему у “очень старых”<br />

неправильных галактик обнаружено наибольшее количество газов, иногда до<br />

трети от массы самого объекта:<br />

– и, наконец, почему у “старого” объекта есть еще вещество, из<br />

которого могут образовываться звезды?<br />

Все эти вопросы и противоречия полностью снимает созданная<br />

автором Общая теория происхождения и эволюции Вселенной.<br />

Итак, как отмечалось выше, по единодушному убеждению ученых, все<br />

галактики сформировались одновременно в интервале времени после<br />

начала Большого взрыва 0,7 млн. – около 2 млрд. лет. На начальном этапе<br />

данного временного интервала, очевидно, во Вселенной проявлялись сложные<br />

комбинации сил расширения и сжатия, поэтому галактики имели<br />

неправильную форму. В последующем из этого хаоса неправильных<br />

галактик сформировался тот наблюдаемый ныне п орядок – из спиральных,<br />

эллиптических и сферических галактик. При этом модель трансформации<br />

галактик из одних форм в другие выглядит следующим образом:<br />

неправильные → спиральные → эллиптические → сферические.<br />

Эта последовательная цепочка трансформации галактик снимает неясные<br />

вопросы: почему у неправильных галактик обнаружено наибольшее количество<br />

газов и почему у них есть еще вещество, из которого могут образовываться<br />

звезды? Ответ очевиден: неправильные галактики – это реликт начального,<br />

после этапа чистого расширения хаоса, существовавшего в современной<br />

Вселенной, из которого возникла наблюдаемая нами гармония.<br />

Косвенным, если не сказать больше, подтверждением приведенной выше<br />

цепочке причинно – следственных трансформаций галактик служит и<br />

предложенная Э.Хабблом схема. Она имеет вид “камертона”: на “рукоятке”<br />

ее изображены эллиптические галактики, на двух ответвлениях – спиральные<br />

галактики. В том месте, где ответвления соединяются с рукояткой находится<br />

чечевицеобразная галактика, обладающая некоторыми особенностями<br />

спиральных и эллиптических галактик. Из этой схемы также следует, что<br />

66


спиральные галактики в своем развитии трансформируются в<br />

эллиптические.<br />

Очевидно, что эта схема нуждается в дополнении недостающих звеньев из<br />

неправильных и сферических галактик. При этом неправильные галактики<br />

закономерно ложатся между двух ответвлений “камертона”, на которых размещены<br />

спиральные галактики, а сферические галактики укладываются в основание<br />

“рукоятки” “камертона Хаббла”, придавая схеме полную завершенность.<br />

Выводы:<br />

1. Впервые создана Общая теория происхождения и эволюции<br />

Вселенной, основанная на фактологических данных, полученных к настоящему<br />

времени, в которой получили научное обоснование механизмы формирования<br />

первозданной Вселенной, сингулярности, Большого взрыва и современной<br />

Вселенной в целом, а также крупномасштабных ее объектов.<br />

2. В Общей теории происхождения и эволюции Вселенной доказано,<br />

что сжатие (гравитация, притяжение) и расширение (антигравитация,<br />

отталкивание) являются главными физическими причинами механизма<br />

формирования Вселенной в целом, а также крупномасштабных и<br />

мелкомасштабных ее объектов и структур.<br />

3. В составе Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

обосновано наличие трех частных теорий:<br />

– Расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн, А.Фридман, Э.Хаббл; (1922);<br />

– Сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков; 2008);<br />

– Синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной<br />

(О.А.Одеков; 1990).<br />

4. Положения Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

применимы и к мелкомасштабным структурам Вселенной (звезды, планеты и<br />

др.), причем одно из приложений, отвечающее частной теории, опубликовано<br />

под названием “Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Земля” в<br />

монографии автора (7, стр. 183-190).<br />

Научно-исследовательский<br />

геолого-разведочный институт<br />

ГК “Туркменгеология”<br />

Принято 19 января 2009 г.<br />

ЛИТЕРАТУРА<br />

1. Одеков О.А. О природе “вторичных” складок Юго-Западного Туркменистана.<br />

Ж. Нефтяная и газовая промышленность Средней Азии. Выпуск 1, 1965.<br />

2. Одеков О.А. Новый генетический тип складки. Известия АН ТССР, серия ФТХ и<br />

ГН, №3, 1969.<br />

3. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />

тектонических движений в земной коре (научное открытие). Приоритетная справка<br />

Госкомизобретений, 1978.<br />

4. Одеков О.А. Общая теория образования складчатых и разрывных дислокаций в<br />

земной коре. Известия АН ТССР, серия ФТХ и ГН, №2, 1979.<br />

67


5. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />

тектонических движений в земной коре (обнаружение, исследование и<br />

приложения). Ашхабад: “Ылым”, 1981.<br />

6. Одеков О.А. Землетрясения. Москва: Изд. “Знание”, 1988/11.<br />

7. Одеков О.А. Земли неровное дыханье. Ашхабад: “Туркменистан”. 1990.<br />

8. Одеков О.А. Биобиблиография. Ашхабад: “Ылым”, 2005.<br />

9. Галактики. Интернет. Gonov.net, Vseprogolub.net Website Astroera. 2008.<br />

10. Девис П. Случайная Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1985.<br />

11. Девис П. Суперсила. Поиск единой силы природы. Москва: Изд. “Мир”, 1989.<br />

12. Кауфман У. Космические рубежи теории относительности. Москва: Изд.<br />

“Мысль”, 1984.<br />

13. Кросс Л. и Шеррер. Наступит ли конец космологии? Ускоряющаяся Вселенная<br />

уничтожает следы собственного прошлого.<br />

14. Крупномасштабная структура Вселенной. Сб. под редакцией Лонгейра Л. и<br />

Эйнасто Я. Москва: Изд. “Мир”, 1981.<br />

15. Николсон Л. Тяготение, черные дыры и Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1983.<br />

16. Пригожин И. и Стенгерс И. Порядок из хаоса. Новый диалог человека с<br />

природой. Москва: Изд. “Прогресс”, 1986.<br />

17. Силк Дж. Большой взрыв. Рождение и эволюция Вселенной. Москва: Изд.<br />

“Мир”, 1982.<br />

Ö.A.Ödekow<br />

ÄLEMIŇ EMELE GELŞINIŇ <strong>WE</strong> EWOLÝUSIÝASYNYŇ<br />

UMUMY TAGLYMATY<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň dogrulygyna awtor<br />

sinhron ýagdaýda giňelýän we gysylýan älem baradaky garaýşyny esaslandyrmanyň üsti bilen<br />

geldi. Ol bolsa öz gezeginde Ýeriň özünde hem onuň daşynda giňemegiň we gysylmagyň<br />

bardygyna şaýatlyk edýän delillere we ýeriň kosmiki jisim hökmünde ewolýusiýasynda<br />

tektogenez prosesleriň öwrenilişine daýanýar (1965-1990). Älemiň emele gelmeginde,<br />

döremeginde we uzak wagtlaýyn ewolýusiýasynda giňelmäniň (antigrawitasiýanyň, itişmäniň)<br />

we gysylmanyň (grawitasiýanyň, çekişmäniň) barlygynyň ykrar edilmegi täze delilleriň<br />

alynmagy we olara akyl ýetirilmegi bilen baglanyşykly döreýän soraglara jogap bermäge, şeýle<br />

hem bu garaýşyň netijesinde düýpli netijelere gelmäge mümkinçilik berýär.<br />

Älemiň ilkibaşda emele gelmesinde gysylýan Älem baradaky hususy taglymata laýyk<br />

gelýän ösüş mehanizmleriniň biri amala aşýar (Ö.Ödekow).<br />

Soňra bolsa singulýarlyga öwrülen Älem häzirki Älemiň düwünçegine (meniň teklip<br />

edýän adalgam) öwrülýär.<br />

Häzirki Älem umumylykda ösüşiň aşakdaky döwürlerini başdan geçirdi:<br />

– arassa görnüşde giňelmek (700000 ýyl);<br />

– gysylmaklyk bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (0,7 million –<br />

– 2milliard ýyl);<br />

– giňelmek bilen bir hatarda gysylmaklygyň artykmaçlyk etmegi (2 milliard ýyldan<br />

az – takmynan 8,7 milliard ýyla çenli);<br />

– mundan soňra gysylmak bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (soňky<br />

5 mlrd. ýyl). Bu döwürde giňemegiň tizlenmesi başlady.<br />

Şunlukda, Älemiň düzümindäki iri obýektler 700000 ýyllyk möhletden soň<br />

68


2mlrd ýyla ýakyn wagtyň içinde, ýagny olaryň emele gelmegi tamamlanýança we häzirki<br />

zamanda şeýle ösüşleri başdan geçiripdirler:<br />

– giňeýän güýçler bilen bilelikde gysylýan güýçleriň artykmaçlyk etmegi (Spiral<br />

görnüşli galaktikalar);<br />

– ýa-da deň hereket edýän, giňeýän we gysylýan güýçleriň täsiri (elliptiki we steriki<br />

galaktikalar);<br />

– ýa-da giňeme we gysylma güýçleriniň çylşyrymly kombinasiýasy (dogry däl<br />

galaktikalar).<br />

Şunda galaktikalaryň bir görnüşden başga bir görnüşe geçmegi şu görnüşde bolup<br />

geçýär:<br />

dogry däl → spiral görnüşli → elliptiki → sferiki.<br />

Geçişiň şu yzygiderli zynjyry düşnüksiz birnäçe soragy aradan aýyrýar: näme üçin<br />

dogry däl galaktikalarda gazlaryň iň köp möçberi hem-de entägem ýyldyz döreme<br />

mümkinçiligi bolan jisimler bar.<br />

Jogap aýdyňdyr: dogry däl galaktikalar häzirki Älemde bar bolan haosyň arassa<br />

giňelme döwrüniň galyndysydyr.Ondan soň bolsa biziň häzirki görýän sazlaşykly dünýämiz<br />

emele gelendir.<br />

Ilkinji gezek häzirki wagta çenli belli bolan delillere daýanýan Älemiň emele<br />

gelme we ewolýusion taglymaty esaslandyryldy.<br />

Onda ilkibaşda Älemiň emele gelmesiniň singuliýarlygynyň ägirt uly<br />

partlamasynyň, häzirkizaman Äleminiň we onuň iri obýektleriniň emele gelme<br />

mehanizmi ylmy taýdan esaslandyryldy.<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynda gysylma<br />

(grawitasiýa, çekilme) we giňelme (antigrawitasiýa, itekleşme) hadysalarynyň Älemiň we<br />

onuň iri hem ownuk obýektleriniň we strukturalarynyň emele gelme mehanizminiň esasy<br />

fiziki sebäpleridigi subut edildi.<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň düzüminde üç<br />

sany aýratyn taglymat esaslandyryldy:<br />

– giňeýän Älem taglymaty (Eýnşteýin, A. Tridman, E.Habbl; 1922);<br />

– gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 2008);<br />

– bir wagtda giňeýän we gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 1990).<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy nazaryýetiniň düzgünleri Älemiň<br />

kiçi möçberdäki strukturalary dogrusynda hem kabul ederliklidir. Hususy taglymatyň bölegi<br />

awtoryň monografiýasynda “Bir wagtda giňeýän we gysylýan Ýer” ady bilen çap edildi<br />

(7; 183-190 sah.).<br />

O.A.Odekov<br />

GENERAL THEORY OF ORIGIN AND EVOLUTION OF THE UNIVERSE<br />

The author created General theory of origin and evolution of the Universe (GTOEU)<br />

through explanation of the conception of the synchronously expanding and contracting<br />

Universe. In its turn the Universe was formulated on the basis of the study of the processes<br />

of tectogenesis in the evolution of the Earth as cosmic body and facts, which are indicative<br />

of presence of tensions and contractions both in the Earth and outside its limits (1965-1990).<br />

Admission of the origin, birth and long evolution of the Universe and expansion<br />

(antigravitation, repulsion) and contraction (gravitation, attraction) answers many questions,<br />

occurring in connection with acquisition of new facts and their perception, as well as<br />

enables to discover fundamental consequences following from conception.<br />

69


One of the mechanisms of the development of the Universe, appropriate to the<br />

particular theory of the contracting Universe was realized in the scenario of the primeval<br />

Universe. (O.A.Odekov)<br />

Then the real primeval Universe, transformed into singularity, substantially becomes<br />

embryo (the term suggested by me) of the modern Universe.<br />

Modern Universe was developing in whole<br />

– from pure expansion (during 700 000 years);<br />

– through prevalent expansion in combination with contraction in interval 0.7<br />

million – about 2 billion years;<br />

– to prevalently contracting in combination with expanding in interval from less<br />

2 billion till approximately 8.7 billion years;<br />

– and later to prevalently expanding in combination with contracting in the next<br />

5 billion years, when the acceleration of the expansion began.<br />

In this case when the large-scale objects formation occurred in the composition of<br />

the Universe after boundary of 700 000 years during approximately 2 billion years, they<br />

developed till nowadays in the regimen:<br />

– prevalently contractive force in the combination with expanding (helical<br />

galaxies);<br />

– or identically effective force of expansion and contraction (elliptical and<br />

spherical galaxies);<br />

– or complex combination of forces of expansion and contraction (irregular<br />

galaxies).<br />

In this case model of transformation of galaxies from one form into other forms can<br />

be shown in the following way:<br />

irregular → helical → elliptical → spherical<br />

This consecutive chain of transformation of galaxies withdraws unnecessary<br />

questions: why was the maximal quantity of gases discovered in irregular galaxies? Why<br />

do they have a substance, which is able to form stars? The answer is clear: irregular<br />

galaxies are the relict of initial, pure expansion of chaos after the stage; this chaos existed<br />

in the modern Universe with the help of which the observed harmony arose.<br />

It is the first time General theory of origin and evolution of the Universe is created,<br />

this theory is based on fact data, received at present time. Mechanisms of formation of the<br />

primeval Universe, singularity, Big Bang and in whole the modern Universe, as well as<br />

its large-scale objects acquired scientific explanation in this theory.<br />

It was proved in the General theory of origin and evolution of the Universe, that<br />

contraction (gravitation, attraction) and expansion (antigravitation, repulsion) are the main<br />

physical reasons of the mechanism of formation of the Universe in whole, as well as its<br />

large-scale and small-scale objects and structures.<br />

The presence of three particular theories is proved in the composition of General<br />

theory of origin and evolution of the Universe:<br />

– theory of the Expanding Universe (A.Einstein, A.Friedmann, E.Habble; (1992);<br />

– theory of the Contracting Universe (O.A.Odekov; 2008);<br />

– theory of the synchronously expanding and contracting Universe (O.A.Odekov; 1990).<br />

Outlines of the General theory of origin and evolution of the Universe is also used<br />

to small-scale structures of the Universe (stars, planets and others), and one of the<br />

applications, answering the particular theory, is published with the name “The<br />

synchronously expanding and contracting Universe” in the monograph of the author<br />

(7, 183-190 pp.).<br />

70


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

P.A.Nazarow, A.Цkdirow<br />

KUWWATLY TRANSFORMATORLARYŇ YGTYBARLY<br />

PEЭDALANYLYŞYNY KESGITLEЭJI GURNAMA<br />

Tьrkmenistanda energetika ugry uly depgin bilen цsэдr [1,2]. Elektrik<br />

energiэany uzak aralyklara ibermek we elektrik эьklerini paэlamak ьзin ulanylэan<br />

esasy desga bolup, kuwwatly transformatorlar hyzmat edэдrler [3,4].<br />

Transformatorlaryň kuwwatlaryny isripsiz peэdalanmak bolsa ykdysady tarapdan<br />

mцhьm we цrдn дhmiэetli meseleleriň biridir.<br />

Kuwwatly transformatorlaryň energiэa эitgileri iki bцlekden durэarlar:<br />

– sarymlardaky эitgiler;<br />

– transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn эitgiler.<br />

Elektrik sarymlaryndaky эitgiler transformatoryň эьkьne baglydyr. Эьkьň<br />

togy ulaldygyзa bu эitgi toguň ikinji derejeli funksiэasy boэunзa kцpelэдr.<br />

Transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn energiэa эitgileri<br />

transformatoryň jigeriniň gцwrьmine, magnit hдsiэetnamasyna, gurluşyna we elektrik<br />

setiň эygylygyna, dartgynlylygyna (naprэaћeniэesine) baglydyr. Şeэlelikde,<br />

transformatoryň jigerindдki эitgileri transformatoryň эьkьne bagly dдldir. Senagat<br />

kдrhanalaryndaky transformatorlar uly kuwwat bermek ьзin niэetlenilip, kцplenз<br />

polat jigerindдki эitgileriniň kцplьgi bilen tapawutlanэarlar.<br />

Hдzirki dцwьrde transformatoryň jigerindдki эitgilerini hem-de sarym<br />

эitgilerini цzbaşdak aэratynlykda цlздp bilэдn abzal эokdur. Şol sebдpli awtorlar<br />

transformatorlaryň эitgilerini цlзeэдn abzalyň gцzlegleriniň netijelerini şu makalada<br />

getirmegi maksadalaэyk bildiler.<br />

Gьэзli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peэdalanmak ьзin,<br />

transformatorlarda эitirilэдn kuwwatlary nдdip azaldyp (minimizirleşdirip)<br />

bolэandygynyň usullaryny birnдзe зyzgylar arkaly seljermegi, цlзeglerde goэberilэдn<br />

эalňyşlyklary hasaba alyp, transformatorlaryň peэdaly tдsir koeffisiэentini (PTK)<br />

kesgitleэдn gurnamany (ulgamy) dцretmegi, soňra synaglardan geзirip цnьmзilikde<br />

ornaşdyrmagy, ylmy barlaglar bilen esaslandyrmagy awtorlar цz цňlerinde maksat<br />

edindiler. Kuwwatly transformatorlaryň PTK-syny kesgitleэдn ulgamy dцretmek ьзin<br />

birnдзe зyzgylary hцdьrleэдris.<br />

I wariant<br />

Эokary kuwwatly transformatorlaryň isripsiz ygtybarly ulanylэandygyny<br />

anyklamak ьзin kesgitli bir wagt aralykda degişli transformatoryň ortaзa PTK-syny<br />

kesgitlдp цwrenmeklik zerurdyr.<br />

71


TT 1<br />

KT<br />

TT 2<br />

TH 1 TH 2 DP 1 – цlзeэji P 1 – özgerdijiniň<br />

datзigi<br />

DP DP<br />

DP 2 – цlзejii P 2 – özgerdijiniň<br />

1 2<br />

datзigi<br />

P 2 /P 1<br />

P 2<br />

– bцlьji abzal<br />

P 1<br />

η<br />

η<br />

– PTK-ny gцrkeziji abzal<br />

1-nji зyzgy<br />

Ortaзa PTK-nyň tapylyşy:<br />

1<br />

T<br />

T<br />

∫<br />

P<br />

(t)dt<br />

2<br />

0<br />

Э2A<br />

η ort = =<br />

T<br />

(1)<br />

1 Э1A<br />

P<br />

1(t)dt<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

Bu эerde<br />

Э 2A<br />

– transformatoryň зykalgasyndaki işjeň (aktiw) energiэa.<br />

Э 1A<br />

– transformatoryň girelgesindдki işjeň energiэa.<br />

Eger-de (1) formula esaslansak, onda ortaзa PTK-syny kesgitlemek ьзin<br />

transformatoryň girelgesinde we зykalgasynda işjeň energiэany hasaplaэjylary<br />

TT 1<br />

KT<br />

TT 2<br />

TH 1<br />

WH 1 WH 2<br />

2-nji зyzgy<br />

TH 2<br />

ululygydyr.<br />

Цlзegiň эalňyşlygy şu formula bilen hasaplanyp bilner:<br />

(счетчик) oturtmaly bolэarys.<br />

Зyzgyda gцrkezilen WH 1<br />

,<br />

WH 2<br />

– transformatoryň эokarky we<br />

aşaky taraplarynda oturdylan işjeň<br />

energiэalaryň hasabyny эцrediji<br />

abzallar.<br />

Şular эaly зyzgylaryň, edilэдn<br />

talaplary kanagatlandyrmaэan tarapy<br />

TT, TH – transformatorlardaky<br />

burзuň we otnositel эalňyşlyklaryň<br />

δ<br />

2 2 2<br />

= 2 (δ + δ δ )<br />

(2)<br />

Σ wh TT +<br />

TH<br />

72


Bu эerde<br />

δ wh<br />

– hasaby эцredэдn hasaplaэjylaryň эalňyşlygy.<br />

δ TT<br />

– цlзeэji TT transformatoryň эalňyşlygy.<br />

δ TH<br />

– цlзeэji TH transformatoryň эalňyşlygy.<br />

Şu эalňyşlyklaryň дhlisi gьэзli transformatoryň nominal (takyk) kuwwatynyň<br />

dьzьmine girэдr.<br />

Şular эaly зyzgylar bilen hasaplanylanda эalňyşlyklar 3-4%-den uly bolэar.<br />

Mysal ьзin transformatorlarda hakyky işjeň эitgi adaty kuwwatyň 6-7%-ne deňdir,<br />

эagny ∆ P T<br />

≈ (0,06–0,07)·P a<br />

, (cosφ = 1).<br />

Diэmek, 2-nji formuladan:<br />

2 (2<br />

2<br />

2 2<br />

+ 0,5 + 0,5 ) = 3% – netijдni alarys.<br />

Şeэlelikde, gцrkezilen usul bilen transformatoryň PTK-syny цlзesek, цlзegiň<br />

эalňyşlygy 50%-den kцp bolэar.<br />

II wariant<br />

Эitirilэдn kuwwatlaryň gцni цlзenilişi.<br />

Bu usulda-da gцrkezilen зyzga degişli şertleri kabul edip, transformatoryň<br />

peэdaly tдsir koeffisientini<br />

η<br />

tr<br />

P<br />

P<br />

2 1 tr<br />

tr<br />

= = = 1−<br />

(3)<br />

1<br />

P − ΔP<br />

P<br />

1<br />

ΔP<br />

P<br />

1<br />

gцrnьşde aňladyp bileris.<br />

Bu эerde<br />

∆ P tr<br />

= ∆ P mis<br />

+ ∆ P polat<br />

– transformatoryň mis sargylaryndaky we polat<br />

demrindдki эitgileri.<br />

Onda bir dцwrьň (periodyň) dowamynda transformatoryň ortalaşdyrylan<br />

peэdaly tдsir koeffisientiniň kesgitlenilişi.<br />

= 1−<br />

T<br />

∫<br />

ΔP<br />

η<br />

tr.ort.<br />

(t)dt +<br />

mis<br />

0 0<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

ΔP<br />

= 1−<br />

ΔP<br />

1 tr<br />

T<br />

∫<br />

∆P<br />

(t)dt<br />

mis.ort.<br />

polat<br />

+ ΔP<br />

ΔP<br />

l.ort<br />

polat.ort.<br />

(t)dt<br />

ΔЭ<br />

= 1−<br />

=<br />

mis<br />

+ ΔЭ<br />

Э<br />

1 tr<br />

polat<br />

(4)<br />

(4) formuladan gelip зykyşyna gцrд, transformatoryň PTK-syny hasaplamak<br />

ьзin energiэany цlзeэji ьз sany (∆ Э mis<br />

; ∆ Э polat<br />

; Э 1tr<br />

) hasaplaэan hasaplaэjylaryň<br />

gerekdigini delillendirip bolэar. Şol ьз sany hasaplaэjylaryň ikisi mis geзirijidдki we<br />

73


polat demirdдki эitirilэдn energiэalary цlзeэдn bolsalar, onda ьзьnji hasaplaэjy<br />

transformatoryň эokary woltly tarapyndaky energiэany цlзeэдr. Bu 3-nji hasaplaэjy<br />

transformatoryň эokarky tarapyndaky TT we TH цlзeэji transformatorlar bilen<br />

эцriteleşdirilen зyzgyda эygnalэar.<br />

Şeэlelikde, transformatoryň mis sargylaryndaky we polat demrindдki эitgilerini<br />

hemişe цlздp (hasaplap) durar эaly эцrite hasaplaэjyny dцretmegiň zerurlygy эьze<br />

зykэar.<br />

Indi bolsa tдze hasaplaэjyny nдdip dцretmegiň meselelerine garalyň;<br />

Belli formulany [2] цzleşdireliň.<br />

∆ P mis<br />

=3 · I 2 2tr<br />

· r e.m.<br />

Bu эerde r e.m.<br />

= r' 2 tr.<br />

+ r 1 tr.<br />

r 1 tr.<br />

– transformatordaky birinji sarymyň işjeň garşylygy.<br />

r' 2 tr.<br />

– transformatordaky ikinji sarymyň birinji sarymyna gцrд hasaplamalar<br />

arkaly getirilen işjeň garşylygy,<br />

r e.m<br />

– transformatoryň mis sargylaryndaky işjeň garşylyklarynyň jemi.<br />

Onda<br />

ΔPmis.nom<br />

re.m<br />

= bolar. (5)<br />

2<br />

3⋅<br />

I<br />

Şeэlelikde, islendik iş dьzgьninde transformatoryň mis sargylarynda эitirэдn<br />

kuwwat эitgisi<br />

2 tr<br />

2 ΔP<br />

2 ΔP<br />

ΔP mis = 3⋅<br />

I2 tr ⋅ = I2 tr bolar. (6)<br />

3⋅<br />

I<br />

Sargylardaky эitirilэдn energiэa:<br />

Onda<br />

Bu эerde<br />

mis.nom<br />

2<br />

tr.nom<br />

mis.nom<br />

2<br />

Itr.nom<br />

T<br />

mis.nom<br />

2<br />

tr.nom<br />

ΔЭ = ∫ΔP<br />

⋅dt<br />

bolar.<br />

mis<br />

T<br />

0<br />

mis<br />

T<br />

ΔPmis.nom<br />

2<br />

2<br />

ΔЭ mis = ⋅∫ I2<br />

(t)dt = k<br />

2<br />

∫ I<br />

tr<br />

2 tr.nom (t)dt bolar (7)<br />

I<br />

tr.nom<br />

ΔP<br />

k = gцnьmellik koeffisienti;<br />

I<br />

I 2<br />

– islendik iş dьzgьnindдki toguň bahasy.<br />

Эene-de [2] belli bolşy эaly,<br />

0<br />

∆ P x.x<br />

= ∆ P polat<br />

= U 2 1<br />

· g tr<br />

bolar.<br />

0<br />

74


Bu эerde<br />

g tr.<br />

– transformatoryň geзirijiligi;<br />

ΔPpolat<br />

onda g<br />

tr.<br />

=<br />

2<br />

bolar (8)<br />

U<br />

nom<br />

ΔP<br />

polat<br />

ΔP<br />

polat.nom 2<br />

= ⋅ U<br />

2<br />

1 tr bolar (9)<br />

Unom<br />

Bu эitirilэдn ∆ P polat<br />

– kuwwata degişli energiэa<br />

T<br />

T<br />

ΔPpolat.nom<br />

2<br />

2<br />

ΔЭ mis = ⋅∫ U (t)dt = C<br />

2<br />

∫ U<br />

1<br />

1 (t)dt<br />

(10)<br />

U<br />

0<br />

Bu эerde<br />

ΔPpolat.nom<br />

C =<br />

2<br />

– transformatoryň pasporty boэunзa hasaplap bolэan koeffisient<br />

Unom<br />

U 1<br />

– islendik iş dьzgьninde transformatoryň birinji sargysyndaky dartgynlylyk<br />

(naprэaћeniэe).<br />

Эokarda seljerilen formulalara esaslanyp, gьэзli transformatorlar ьзin<br />

PTK-nyň ortaзa bahasy.<br />

T<br />

∫<br />

∫<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

2<br />

2<br />

K U2<br />

(t)dt + C U1<br />

(t)dt<br />

0 0<br />

η tr.ort. = 1−<br />

(11)<br />

T<br />

P (P)dt<br />

0<br />

1 tr.<br />

Bu gelen analitiki (11) netijд esaslanyp, şu aşakdaky зyzgyny hцdьrleэдris.<br />

∫<br />

U 2<br />

u<br />

TH<br />

Wh<br />

TT<br />

∫<br />

I 2<br />

I<br />

KT<br />

3-nji зyzgy<br />

75


Зyzgyda integrator hцkmьnde birfazaly induksion hasaplaэjylar ulanyldy.<br />

Derňelэдn ulgamyň goэberen эalňyşlyklarynyň<br />

jemini derňemek<br />

Umumy эalňyşlyklaryň jemini şu aşakdaky formula bilen hasaplamaklyk kabul<br />

edildi.<br />

δ<br />

2 2 2 2 2<br />

= δ % + δ % + δ % + δ % δ %<br />

(12)<br />

Σ TT TH UC UH +<br />

Bu formulada:<br />

δ TT<br />

– TT – transformatoryň;<br />

δ TH<br />

– TH – transformatoryň;<br />

δ UC<br />

– induksion hasaplaэjynyň;<br />

δ UH<br />

– integratoryň, degişlilikde doly we otnositel эalňyşlyklary;<br />

δ goşm<br />

– temperaturanyň ьэtgemegi netijesinde dцreэдn goşmaзa эalňyşlyk.<br />

goşm<br />

δ goşm<br />

= δ (t);<br />

R t<br />

= R 0<br />

(1 + αt)<br />

Bu эerde<br />

R 0<br />

– nolo temperaturada sarymlaryň garşylygy. Цz gezeginde<br />

1<br />

R 0<br />

= ρ ⋅ , α – misiň temperatura koeffisienti.<br />

S<br />

Temperatura bagly goşmaзa эalňyşlygy tapmak ьзin transformatoryň rugsat<br />

berlen gyzma temperaturasyny kesgitlemeli. Bu ∆ t – temperatura,<br />

Onda<br />

∆ t = t maks<br />

– t min<br />

.<br />

∆ R t<br />

= R 0<br />

(1 + αt)<br />

Şeэle эagdaэda goşmaзa эalňyşlygyň tapylyşy:<br />

δ<br />

goşm<br />

ΔR<br />

% =<br />

R<br />

t<br />

ort<br />

⋅100%<br />

Эalňyşlyklaryň tejribeler arkaly kesgitlenilişi<br />

a) Takyk toklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen t – wagtdaky<br />

bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />

Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />

76


1-nji tablisa<br />

I,[A] 1 2 3 4 5<br />

t 1 [s] 322 237 85 45 28<br />

t 2 [s] 340 239 86 45 28<br />

t 3 [s] 325 234 88 46 30<br />

t 4 [s] 335 243 88 47 29<br />

t 5 [s] 358 232 88 46 30<br />

t 6 [s] 332 231 86 45 29<br />

t 7 [s] 335 233 84 44 30<br />

t 8 [s] 332 237 84 44 29,5<br />

t 9 [s] 335 235 86 44 30<br />

t 10 [s] 332 231 85 44 30<br />

Bдş gezek geзirilen tejribeleriň ortaзa t ort<br />

bahalary.<br />

I = 1[A] deň bolanda, t 1ort<br />

= 333,6[s] = 5,56 min<br />

I = 2[A] deň bolanda, t 2ort<br />

= 235,2[s] = 3,92 min<br />

I = 3[A] deň bolanda, t 3ort<br />

= 86[s] = 1,43 min<br />

I = 4[A] deň bolanda, t 4ort<br />

= 45[s] = 0,75 min<br />

I = 5[A] deň bolanda, t 5ort<br />

= 29,35[s] = 0,49 min netijeleri alarys.<br />

b) Takyk dartgynlylyklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen<br />

t – wagtdaky bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />

Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />

2-nji tablisa<br />

U, [kW] 0,05 0,1 0,15 0,2 0,22 0,24<br />

t 1, [min] 3,45 0,68 0,32 0,183 0,15 0,145<br />

t 2 [min] 3,5 0,69 0,32 0,183 0,16 0,148<br />

t 3 [min] , 3,53 0,7 0,32 0,183 0,163 0,15<br />

t 4 [min] 3,3 0,7 0,32 0,183 0,163 0,148<br />

t 5, [min] 3,23 0,69 0,32 0,183 0,165 0,148<br />

t 6, [min] 3,33 0,7 0,32 0,183 0,167 0,147<br />

t 7, [min] 3,1 0,72 0,32 0,183 0,167 0,148<br />

t 8, [min] 3,17 0,7 0,32 0,183 0,165 0,148<br />

t 9, [min] 3,3 0,69 0,32 0,183 0,167 0,15<br />

t 10, [min] 3,33 0,68 0,32 0,183 0,165 0,15<br />

Alty gezek geзirilen tejribe netijesinde ortaзa t ort<br />

bahalary<br />

U = 0,005 [kw] deň bolanda, ∆ t 1 ort<br />

= 3,324 min<br />

U = 0,1 [kw] deň bolanda, ∆ t 2 ort<br />

= 0,695 min<br />

U = 0,15 [kw] deň bolanda, ∆ t 3 ort<br />

= 0,32 min<br />

77


U = 0,2 [kw] deň bolanda, ∆ t 4 ort<br />

= 0,1834 min<br />

U = 0,22 [kw] deň bolanda, ∆ t 5 ort<br />

= 0,1632 min<br />

U = 0,24 [kw] deň bolanda, ∆ t 6 ort<br />

= 0,1482 min<br />

Эokarda gцrkezilen tablisalara hem-de hasaplamalara esaslanyp, iki sany<br />

t=f(I) hem-de t = f (U) baglanyşyklaryň grafikleri 4-nji (a) we (b) зyzgylarda<br />

degişlilikde gцrkezildi.<br />

5<br />

4<br />

•<br />

•<br />

• 1,82<br />

• 3,93<br />

3<br />

•<br />

3,324<br />

•<br />

3<br />

t ort<br />

0,75<br />

•<br />

a)<br />

2<br />

t ort<br />

0,00 0,1 0,15 0,2 0,25<br />

•<br />

•<br />

b)<br />

•<br />

1,43<br />

•<br />

•<br />

1 •<br />

0,695<br />

•<br />

• 0,33<br />

0,49<br />

•<br />

0,184<br />

•<br />

0,1632<br />

0 • ••<br />

• • •<br />

•<br />

•<br />

1 2 3 4 5<br />

0 • • • 0,1482<br />

•<br />

I(A)<br />

U(kw)<br />

2<br />

1<br />

4-nji çyzgy<br />

Gurlan grafiklerden peэdalanyp, islendik ∆ t wagt aralyklary ьзin эalňyşlyklary<br />

anyklap bolэan deňlemeleri hцdьrlдp, grafikleri bцleklдp gцni approksimirlenişiň<br />

formulasyndan peэdalanэarys.<br />

Tok ьзin<br />

t<br />

t<br />

1<br />

2<br />

= a<br />

1<br />

= a<br />

1<br />

+ b I<br />

1 1<br />

+ b I<br />

1<br />

⎫<br />

⎬ gцrnьşde эazyp bileris<br />

⎭<br />

2<br />

t1<br />

= 5,56 min, I1<br />

= 1,8 A ⎫<br />

Mysal ьзin,<br />

⎬ berlen bahalar ьзin a 1<br />

= 20,3,<br />

t 2 = 3,92 min, I2<br />

= 2 A ⎭<br />

b 1<br />

= – 8,2 netijeleri alarys, onda şu bahalar ьзin<br />

⎛ 20,32 − t1<br />

⎞<br />

I1<br />

= ⎜ ⎟<br />

⎝ 8,2 ⎠<br />

formulany alarys.<br />

Edil şular эaly meňzeşlikde, islendik ∆ t aralyk ьзin toklaryň formulalary:<br />

⎛ 8,9 − t ⎞ ⎛ 3,47 − t ⎞<br />

I2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

I2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

I4<br />

⎝ 2,49 ⎠ ⎝ 0,68 ⎠<br />

⎛1,79<br />

− t<br />

= ⎜<br />

⎝ 0,26<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

Şeэlelikde, transformatoryň mis sargysynda эitirilэдn energiэany takyk<br />

hasaplamak ьзin şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris:<br />

78


ΔЭ<br />

+<br />

mis<br />

0,75<br />

∫<br />

1,43<br />

= n<br />

TT<br />

⋅ k ⋅ A<br />

⎛ 3,47 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,68 ⎠<br />

2<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

dt +<br />

2<br />

I (t)dt = n<br />

0,49<br />

∫<br />

0,75<br />

TT<br />

⎛1,79<br />

− t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,26 ⎠<br />

⎡<br />

⋅ k ⋅ A⎢<br />

⎢⎣<br />

2<br />

⎤<br />

dt⎥<br />

;<br />

⎥⎦<br />

3,92<br />

∫<br />

5,56<br />

⎛ 20,32 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 8,2 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

Bu эerde<br />

n TT<br />

– peэdalanylan TT-niň transformasiэa koeffisienti.<br />

M.nom<br />

2<br />

nom<br />

1,43<br />

∫<br />

3,92<br />

⎛ 8,9 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 2,49 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

ΔP<br />

k = = 3 re.m.nom<br />

– peэdalanylan TT-niň sargysyndaky ekwiwalent,<br />

I<br />

nominal garşylygy.<br />

A – dьzleэji koeffisient.<br />

0,49<br />

Biziň peэdalanan TT – transformatorymyz ьзin A = = 2,042 bolar,<br />

0,24<br />

0,49 – nominal (berlen) ∆ t – wagtda toguň minimal bahasy.<br />

Indiki hasapda naprэaћeniэe ьзin aňlatmany эazalyň (2-nji tablisa hem-de<br />

4-nji (b) зyzga seret).<br />

Naprэaћeniэe ьзin<br />

t<br />

t<br />

1<br />

2<br />

= c<br />

1<br />

= c<br />

1<br />

+ d U<br />

1<br />

+ d U<br />

1<br />

1<br />

2<br />

⎫<br />

⎬<br />

⎭<br />

deňlemeden peэdalanalyň<br />

t1<br />

= 3,324 min, U1<br />

= 0,05 kW ⎫<br />

Mysal ьзin:<br />

⎬<br />

t 2 = 0,695 min, U2<br />

= 0,1kW ⎭<br />

berlen bahalar ьзin<br />

c 1<br />

= 5,953; d 1<br />

= – 52,58<br />

netijeleri alarys.<br />

Onda şu bahalar ьзin<br />

⎛ 5,953 − t ⎞<br />

U 1<br />

= ⎜ ⎟ formulany alarys.<br />

⎝ 52,58 ⎠<br />

Şeэlelikde, islendik ∆ t – aralyk ьзin naprэaћeniэeleriň formulalary:<br />

⎛1,445<br />

− t ⎞ ⎛ 0,7298 − t ⎞ ⎛ 0,3854 − t ⎞ ⎛ 0,3282 − t ⎞<br />

2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U3<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U4<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U = ⎜ ⎟ bolar.<br />

⎝ 7,5 ⎠ ⎝ 2,732 ⎠ ⎝ 1,01 ⎠ ⎝ 0,75 ⎠<br />

U<br />

5<br />

Transformatoryň polat demrinden эitirilэдn energiэany takyk hasaplamak ьзin<br />

şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris.<br />

ΔЭ<br />

+<br />

polat<br />

0,1834<br />

∫<br />

0,32<br />

= n<br />

TH<br />

⎛ 0,7298 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 2,732 ⎠<br />

T<br />

⎡0,695<br />

2<br />

2<br />

⎛ 5,953 − t ⎞<br />

⋅C<br />

⋅ B ∫ U (t)dt = nTH<br />

⋅C<br />

⋅ B ⎢ ∫ ⎜ ⎟ dt +<br />

0<br />

⎢⎣<br />

3,324⎝<br />

52,58<br />

∫<br />

⎠<br />

2<br />

dt +<br />

0,1632<br />

∫<br />

0,1834<br />

⎛ 0,3854 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 1,01 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

0,1482<br />

∫<br />

0,1632<br />

0,32<br />

0,695<br />

⎛ 0,3282 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,75 ⎠<br />

⎛1,445<br />

− t<br />

⎜<br />

⎝ 7,5<br />

2<br />

⎤<br />

dt⎥;<br />

⎥⎦<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

2<br />

dt +<br />

79


Bu эerde<br />

n TH<br />

– peэdalanylan TH-niň transformasiэa koeffisienti.<br />

ΔPpol.nom<br />

C = – transformatoryň nominal geзirijiligi;<br />

2<br />

U<br />

B – dьzleэji koeffisient<br />

Biziň peэdalanan TH – transformatorymyz ьзin<br />

0,1632<br />

B = = 0,68 diэip hasaplalyň<br />

0,24<br />

0,1632 – nominal (berlen) ∆ t wagtda naprэaћeniэдniň minimal bahasy.<br />

Эokardaky formulalardan gцrnьşi эaly, sarymlardaky energiэa эitgisiniň цlзeg<br />

эalňyşlygy эьkьň toguna baglydyr. Эьkьň togy nдзe az boldugyзa şonзa-da цlзegiň<br />

otnositel эalňyşlygy kцpelэдr. Emma цlзegiň getirilen эalňyşlygy эьkьň togy boэunзa<br />

az ьэtgeэдr. Barlagyň netijelerinde hцdьrlenilэдn abzalyň umumy эalňyşlygynyň<br />

4%-den эokary dдldigi anyklanyldy.<br />

6-10 kw-ly эokary kuwwatly transformatorlar ьзin hцdьrlenilэдn abzal<br />

taээarlanyldy.<br />

Taээarlanylan abzalyň uzak wagtlap bцkdenзsiz işlemegi onuň<br />

ygtybarlydygyny hem-de durnuklydygyny gцrkezdi.<br />

Netije<br />

1. Güýçli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peýdalanmak üçin birnäçe зyzgylara<br />

seredildi. Şol çyzgynyň içinden gereklisi saэlanyp alyndy (4-nji зyzga seret!)<br />

2. Saэlanyp hцdьrlenilen çyzgynyň prinsipinde güýçli transformatoryň peýdaly täsir<br />

koeffisientini gцni цlзeэдn mьmkinзilik dцredildi.<br />

3. Ölçegleriň netijelerinde ýüze çykýan ýalňyşlyklaryň dürli görnüşleriniň hasaba<br />

alnyşynyň formulasy (13) hödürlenildi.<br />

4. Ýalňyşlyklar geçirilen ylmy tejribeler arkaly kesgitlenildi (1-nji we 2-nji<br />

tablisalara seret!).<br />

5. Transformatorlaryň mis sargylaryndaky we polat demrindäki ýitgileri hasaplamak<br />

ьзin зyzgyda hasaba alnan (integratorlar, kwadratorlar) tertipleşdirilen takyk<br />

formulalar alyndy.<br />

Tьrkmen politehniki<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji эylyň<br />

6-njy iэuny<br />

80<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Gurbanguly Berdimuhamedow. “Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky sцэmek –<br />

– bagtdyr. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />

2. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň ýurdy täzeden<br />

galkyndyrmak baradaky syýasaty. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />

3. Федоров А.А. Справочник по электроснабжению промышленных предприятий.<br />

Электрооборудование и автоматизация. Москва: Энергоиздат, 1981.


4. Неклепаев Б.Н., Крючков И.П. Электрическая часть электростанций и<br />

подстанций. Справочные материалы для курсового и дипломного проектирования.<br />

М.: Энергоатомиздат, 1989.<br />

П.А.Назаров, А.Окдыров<br />

ИССЛЕДОВАНИЕ РАЗРАБОТКИ АВТОМАТИЧЕСКИХ УСТРОЙСТВ ДЛЯ<br />

ПОВЫШЕНИЯ НАДЕЖНОСТИ ЭЛЕКТРОСНАБЖЕНИЯ<br />

В связи с резким увеличением потребления органического топлива и<br />

уменьшением мировых запасов вопросы энергосбережения наравне с вопросами<br />

экологии приобрели в XXI веке особое значение.<br />

Решение данных проблем требует комплексного подхода, т.к. эти вопросы<br />

взаимосвязаны.<br />

Повышение коэффициента полезного действия (к.п.д.) эксплуатируемых<br />

электрических машин является одним из актуальных задач энергосбережения.<br />

Авторами статьи разработан измерительный комплекс для определения<br />

среднего к.п.д. силовых трансформаторов за контрольный период.<br />

Данный комплекс позволяет определить раздельно потери электроэнергии в<br />

стали и в обмотках эксплуатируемых силовых трансформаторов и, следовательно,<br />

сделать соответствующие выводы о целесообразности использования трансформатора<br />

данной мощности и конструкции.<br />

В работе приведены результаты исследований погрешности указанного<br />

комплекса при различных электрических нагрузках силовых трансформаторов.<br />

Длительная эксплуатация разработанного комплекса показала его достаточную<br />

надежность и эффективность.<br />

P.A.Nazarov, A.Okdirov<br />

RESEARCHES OF AUTOMATIC FACILITIES FOR THE INCREASE OF<br />

RELIABILITY OF PO<strong>WE</strong>R SUPPLY<br />

At present time due to high growth of organic fuel consumption and world stock<br />

decrease.<br />

The issues of saving the energy, as well as ecology problems acquire special<br />

importance.<br />

The solution of these problems requires a complex approach, because these issues<br />

are interrelated.<br />

The increase of the performance index of the electrical cars is one of the vital<br />

questions of energy saving.<br />

The article concerns the results of the measuring complex, which allow to measure<br />

the average efficiency of power transformers during a definite time.<br />

This complex make it possible to measure the loss of the power supply in steel and<br />

in the windings of the power transformers and, thus, come to corresponding conclusion on<br />

the expediency of the usage of the definite transformer.<br />

The results of the researches of the named complex’s error at the different electric<br />

load of power transformers are given in the article.<br />

The long-time exploitation of the worked out complex has shown its reliability and<br />

effectiveness.<br />

81


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

M.Mдmmedow<br />

TÄZE ÇYZYKLY DEŇAGRAMSYZ TERMODINAMIKA <strong>WE</strong><br />

TERMOELEKTRIGIŇ TERMODINAMIKA – FENOMENOLOGIЭA<br />

TEORIЭASY<br />

Bize Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň düýpgöter ýalňyşdygynyň üstüni<br />

açmak başartdy.<br />

Onuň ýalňyşlygynyň esasy sebдbi hem termodinamikanyň ikinji başlangyjynyň<br />

nдdogry interpretasiэasyna esaslanэandygyndan ybaratdyr. Bu interpretasiэa gцrд,<br />

зyzykly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz эagdaэynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />

lokal bahasy diňe oňyndyrlar (poloћiteldir). Şonuň ьзin hem, termodinamikanyň<br />

здginde hemme deňagramsyz prosesler цwrьlmeэдndirler.<br />

Eэsemde bolsa ikinji başlangyjyň matematiki formulirowkasyna görä,<br />

çylşyrymly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz ýagdaýynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />

lokal bahalary (otrisatel) dдldir. Muňa biziň guran täze çyzykly deňagramsyz<br />

termodinamikamyz şaýatlyk edýär. Ol aşakdaky formulalar arkaly aňladylýar [1].<br />

n<br />

J<br />

n<br />

= ∑γ ik X k ( i,<br />

k 1... n),<br />

(1)<br />

i =<br />

k=<br />

1<br />

σ = ∑ Ji<br />

X i = ∑γ<br />

ik X i X k ≥ 0 ( X i ≠ 0, X k ≠ 0),<br />

(2)<br />

i=<br />

1<br />

n<br />

i,<br />

k = 1<br />

γ γ = 2 γ γ<br />

( γ > 0, γ > 0)<br />

(3)<br />

ik + ki ii kk<br />

ii kk<br />

(3) şerte görä (1) we (2) deňlikler aşakdaky görnüşe eýe bolarlar:<br />

Eger-de<br />

J<br />

n<br />

n<br />

1<br />

= γ i i ∑ X i γ ii + ∑(<br />

γ i k −γ<br />

ki)<br />

X k ( i,<br />

k 1... n),<br />

(4)<br />

2<br />

i =<br />

i=<br />

1<br />

k=<br />

1<br />

2<br />

n<br />

⎡ ⎤<br />

σ = ⎢∑<br />

Xi<br />

γ<br />

ii ⎥ ≥ 0<br />

(5)<br />

⎣ i=<br />

1 ⎦<br />

n<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlэдndir.<br />

Eger-de<br />

X γ = 0<br />

(6)<br />

i<br />

ii<br />

82


n<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlmeэдndir.<br />

(1)-(7) gatnaşyklarda:<br />

i<br />

i<br />

k<br />

X γ ≠ 0<br />

(7)<br />

i<br />

J , X , X – umumylaşdyrylan termodinamiki akymlar we gьэзler,<br />

γ<br />

ik<br />

( i,<br />

k = 1.... n)<br />

– kinetik koeffisientler;<br />

n – umumylaşdyrylan akymlaryň sany.<br />

Atanaklaэyn kinetik koeffisientler özara deň bolanda, (3) formula aşakdaky<br />

görnüşe eýe bolýar:<br />

ii<br />

γ = γ = γ γ ( i,<br />

k 1.... n)<br />

(8)<br />

ik ki i i kk =<br />

we umumylaşdyrylan akymlaryň hemmesi nola цwrьlэдrler. Bu bolsa Onzageriň<br />

зyzykly termodinamikasynyň ýetmiş эyldan hem artygrak döwrüň dowamynda<br />

цwrьlэдn prosesleriň termodinamikasy bolmak bilen, цwrьlmeэдn prosesleriň<br />

termodinamikasy diýen ýalňyş ada eэe bolup gelenligine şaýatlyk edэдr.<br />

Tдze termodinamikada Tomsonyň gipotezasy dogry bolэar. Netijede, bir эarym<br />

asyrdan artygrak dцwьrden soň Tomsonyň gipotezasy teoriэa taэdan esaslandyrylэar.<br />

Tдze зyzykly termodinamikany deňagramsyz termodinamika ulgamynda akyl<br />

ýetirmegiň derejesini dьэpgцter цzgerdэдnligi üçin, gürrüňsiz, ylmy rewolэusiэa<br />

hasap etmek bolar.<br />

Tдze termodinamikanyň здklerinde цwrьlэдnlik we цwrьlmeэдnlik<br />

düşünjeleriniň adaty kesgitlemeleri hem-de ikinji jynsly цmьrlik dwigateliň<br />

gadaganlygy ýalňyş bolýarlar. Şeýlelik bilen, tдze termodinamika adamzadyň öňki<br />

dьnэдgaraýşyny dьэpgцter özgerdýär. Şonuň üçin hem Onzageriň termodinamikasyna<br />

daэanэan hemme bilim ulgamyna tankydy nukdaэnazardan tдzeden seretmekligiň<br />

zerurlygy dцreэдr. Mysal hцkmьnde elektronlaryň konsentrasiýasynyň gradienti<br />

bolmadyk elektron geçirijiler üçin termoelektrigiň adaty termodinamikafenomenologiэa<br />

teoriýasynyň esasynyň tankydy derňewine garalyň.<br />

Bu эagdaэda tдze termodinamikanyň nukdaэnazaryndan, R Haazeniň [2]<br />

deňlemeleri aşakdaky görnüşe eэe bolarlar.<br />

J<br />

1<br />

∇T<br />

( β − ) ,<br />

⎛ 1 γ ⎞ F /<br />

= F α F ⎜ F<br />

T ⎟<br />

α ∇ϕ<br />

+ ∇ −<br />

T F<br />

β<br />

(9)<br />

⎝<br />

⎠ 2 T<br />

∇T<br />

( β − ) ,<br />

γ ⎛ 1 γ ⎞ F /<br />

J2<br />

= F ⎜ F<br />

T ⎟ +<br />

F<br />

α ∇ϕ<br />

+ ∇<br />

T F<br />

β<br />

⎝<br />

⎠ 2 T<br />

(10)<br />

Eksperimental postulata gцrд, eger akymlaryň biri nola deň bolsa, onda<br />

β = β<br />

/ = αγ bolar. (11)<br />

Şeýle bolanda, akymlaryň beýlekisiniň hem nola deň bojakdygy (9) we (10)<br />

deňlemelerden gцrьnэдr. Diэmek, Onzageriň özara gatnaşyklary (11) ýerine ýetende,<br />

akymlaryň ikisi hem nola deň bolэar. Akymlar noldan tapawutly bolup (6) şert ýerine<br />

83


ýetende bolsa (11) şert dogry bolmaэar. Emma şonda-da Tomsonyň gipotezasy dogry<br />

bolэar. Bu bolsa Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň Tomsonyň gipotezasynyň<br />

hususy halyna ekwiwalentdigini gцrkezэдr.<br />

Şeýle hem, tдze termodinamika görä, Prigožiniň entropiýanyň öndürilişiniň<br />

minimumy hakyndaky prinsipi-de, Grootuň stasioanar эagdaэlary we<br />

termodinamikanyň Onzageriň gatnaşyklaryna daэanэan дhli wariasion prinsipleri<br />

nдdogry bolэarlar.<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Tьrkmen dцwlet uniwersiteti<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

30-njy oktýabry<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Мамедов М.М. Новая линейная неравновесная термодинамика – предполагаемое<br />

научное открытие революционного характера. Журнал “Естественные и<br />

технические науки”. Москва, №4, 2006.<br />

2. Хаазе Р. Термодинамика необратимых процессов. Москва: Издательство<br />

“Мир”, 1967.<br />

М.Мамедов<br />

НОВАЯ ЛИНЕЙНАЯ НЕРАВНОВЕСНАЯ ТЕРМОДИНАМИКА И<br />

ТЕРМОДИНАМИЧЕСКИ – ФЕНОМЕНОЛОГИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ<br />

ТЕРМОЭЛЕКТРИЧЕСТВА<br />

вид:<br />

Математическая модель новой линейной неравновесной термодинамики имеет<br />

J<br />

n<br />

n<br />

1<br />

= γ<br />

ii ∑ X<br />

i<br />

γ<br />

ii<br />

+ ∑ ( γ<br />

i k<br />

−γ<br />

ki<br />

) X<br />

k<br />

( i,<br />

k 1... n),<br />

(1)<br />

2<br />

i<br />

=<br />

i=<br />

1<br />

k = 1<br />

γ γ = 2 γ γ<br />

( γ > 0, γ > 0).<br />

(2)<br />

ik<br />

+<br />

ki ii kk<br />

ii kk<br />

n<br />

∑<br />

При этом, если X γ = 0<br />

(3)<br />

i=<br />

1<br />

то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />

В рамках новой линейной термодинамики, термодинамически –<br />

феноменологическая теория термоэлектричества для электронных проводников при<br />

отсутствии градиента концентрации электронов выражается соотношениями:<br />

J<br />

i<br />

ii<br />

/ F<br />

( β − ) ∇ ,<br />

= F α F f − β<br />

(4)<br />

2T<br />

1<br />

T<br />

/ F<br />

( β − β ) ∇ ,<br />

J<br />

2<br />

= γF<br />

f +<br />

ϕ где<br />

1 γ<br />

f = α F∆ϕ<br />

+ ∆T.<br />

(5)<br />

2<br />

T F<br />

84


Здесь: F – постоянная фарадея, φ – электрический потенциал, α – относится<br />

/<br />

электропроводности, γ – k теплопроводности, β характеризует эффект наложения, β<br />

– соотствующий обратный эффект.<br />

В (4) и (5), если f = 0, то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />

/<br />

Более того, если β = β , то процесс обратим с нулевыми потоками.<br />

Таким образом, изложенное свидетельствует о том, что традиционная теория<br />

термоэлектричества неадекватна.<br />

M.Mammedov<br />

NEW LINEAR NONEQUILIBRIUM THERMODYNAMICS AND<br />

THERMODYNAMICAL – PHENOMENOLOGICAL THEORY OF<br />

THERMOELECTRICITY<br />

The mathematical model of new linear nonequilibrium thermodynamics looks like:<br />

r<br />

J<br />

n<br />

n<br />

r 1<br />

r<br />

= γ<br />

ii ∑ xi<br />

γ<br />

ii<br />

+ ∑(<br />

γ<br />

ik<br />

−γ<br />

ki<br />

) xk<br />

( i,<br />

k 1... n)<br />

, (1)<br />

2<br />

i<br />

=<br />

i=<br />

1<br />

i=<br />

1<br />

γ γ = 2 γ γ ( γ > 0, γ > 0).<br />

(2)<br />

ik<br />

+<br />

ki ii kk II<br />

KK<br />

n<br />

r<br />

Thus, if x γ = 0<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

i<br />

the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />

Within the limits of new linear thermodynamics, the thermodynamical –<br />

phenomenological theory of thermoelectricity for electronic conductors at the absence of a<br />

gradient of concentration of electrons is expressed by ratio:<br />

r<br />

F<br />

J1 = F αF<br />

f −(<br />

β − β′<br />

) ∇T,<br />

(4)<br />

2T<br />

ii<br />

F<br />

J r 1 γ<br />

2<br />

= γF<br />

f + ( β − β′<br />

) ∇ϕ,<br />

where f = α F∇ϕ<br />

+ ∇T.<br />

(5)<br />

2<br />

T F<br />

Here: F – is constant Pharadeya, ϕ – electric potential, α – concerns electric<br />

conductivity, γ – concerns heat conductivity, β – characterizes the effect of the imposing,<br />

β′ – corresponding boomerang effect.<br />

In (4) and (5) if f = 0<br />

, the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />

Moreover, if β = β′<br />

, the process is reversible with zero streams.<br />

Thus, the above stated testifies that the traditional theory of thermoelectricity is<br />

inadequate.<br />

(3)<br />

85


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

YLMA ÖRKLENEN ÖMÜR<br />

Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />

döwletimiz Hormatly Prezidentimiziň taýsyz<br />

tagallasy bilen gün-günden gülläp ösýär.<br />

Aýratyn hem, bilim, ylym ulgamy Täze<br />

Galkynyşlar we beýik özgertmeler döwründe<br />

has-da belende galdy. Muňa diýarymyzda bu<br />

ulgamda bolup geçen özgerişlikler, ýetilen<br />

sepgitler aňryýany bilen şaýatlyk edýär.<br />

Hormatly Prezidentimiz çykyşlarynyň<br />

birinde “Binýat berk bolanda, bina<br />

ömürlikdir” diýip ýerlikli belläp geçýär.<br />

Çuňňur manyly jümleleri özünde jemleýän şu<br />

parasatly pikirlerden ugur almak bilen, biz<br />

bütin ömrüni kitaba örklän, durmuşyny durky<br />

bilen ylma bagyşlan alymlaryň biri barada<br />

söhbet etmekçi bolýarys.<br />

Oňa Türkmenistanyň Prezidentiniň<br />

ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky ýokary<br />

geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

direktory, taryh ylymlarynyň doktory, Türkmenistanyň medeniýetde at gazanan işgäri<br />

Almaz Ýazberdiýew diýýärler. Almaz Berdiýewiçiň ady diňe bir türkmen<br />

diýarymyzda däl-de, eýsem, sebitdeş döwletlerde-de, GDA ýurtlarynda-da belli<br />

kitapşynas, kitaphanaşynas we bibliografiýaşynas alym, pedagog hem-de başarjaň<br />

ýolbaşçy hökmünde uly hormat bilen tutulýar.<br />

A.Ýazberdiýew 1939-njy ýylyň 8-nji ýanwarynda Daşoguz welaýatynyň<br />

Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşiginde gullukçy maşgalasynda eneden<br />

dogulýar.<br />

Ol başlangyç bilimi Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşigindäki<br />

ýediýyllyk mekdepde alýar.<br />

1953-1956-njy ýyllarda Akdepe etrabynyň 1-nji orta mekdebinde okuwyny<br />

dowam edýär hem-de ony üstünlikli tamamlaýar.<br />

1957-1959-njy ýyllarda A.Ýazberdiýew Aşgabadyň medeni aň-bilim<br />

tehnikumynyň kitaphanaçylyk bölüminde okaýar we ony gyzyl diplom bilen gutarýar.<br />

Şol ýyl ol Moskwanyň Döwlet kitaphanaçylyk (häzirki Medeniýet) institutyna okuwa<br />

girýär. Eýýäm talyplyk ýyllarynda onuň ylmy döredijilige bolan ukyby ýüze çykyp<br />

başlaýar. Ol ýokary okuw mekdebiniň jemgyýetçilik, ylmy-döredijilik işlerine<br />

höwesjeň gatnaşanlygy üçin Medeniýet ministrliginiň Hormat hatyna mynasyp bolýar<br />

86


hem-de şol döwürde Leningrad şäherine (häzirki Sankt-Peterburg) 20 günlük<br />

ýeňillikli şertlerde syýahat etmäge goýberilýär.<br />

1963-nji ýylda A.Ýazberdiýew ýokary bilim baradaky diplomy alandan soň, öz<br />

dogduk mekanyna, ýagny Türkmenistanyň Ylymlar Akademiýasynyň Merkezi ylmy<br />

kitaphanasyna işe iberilýär. Onuň zähmet depderçesinde şu güne çenli bary-ýogy<br />

Merkezi ylmy kitaphana diýen ýekeje ýazgy bar. Geljekki alym işe gelen gününden<br />

başlap, beýleki ýaş hünärmenler bilen bir hatarda özüni başarjaň işgär hökmünde<br />

tanadyp ugraýar hem-de kitaphana-bibliografiýa işiniň inçe tilsimlerini has içgin<br />

öwrenmäge girişip başlaýar.<br />

1966-njy ýylda onuň ylmy döredijiliginiň ilkinji başlangyjy hökmünde<br />

“Советская библиография” žurnalynda “Türkmenistan SSR-niň Kitap palatasy we<br />

onuň bibliografik işleri” atly giňgöwrümli makalasy hem-de kitaphanalar üçin ylmy<br />

we usuly görkezmeleriň ençemesi çap edilýär.<br />

1968-nji ýylda A.Ýazberdiýew Moskwanyň Döwlet Medeniýet institutynyň<br />

aspiranturasyna kabul edilýär. Ol dissertasiýasynyň temasy edip XIX asyryň ikinji<br />

ýarymynda XX asyryň I çärýeginde Orta Aziýa halklarynyň milli metbugatynyň<br />

bibliografiýasynyň taryhy barada entek ýüzlenilmedik meseläni esas edip alýar. Onuň<br />

bu işi 1974-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda aýratyn kitap bolup çykýar. Alymyň bu<br />

monografiýasynyň esasy özeni Orta Aziýa döwletlerinde Sowet hökümetiniň ilkinji<br />

ýyllarynda döwlet bibliografiýasynyň ýola goýluşyna we ösüş taryhyna bagyşlanýar.<br />

Alymyň 1981-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda “Arap grafikasynda neşir edilen<br />

türkmençe kitaplar” atly düýpli işi neşir edilýär. Onda arap grafikasynda neşir edilen<br />

türkmençe kitaplaryň neşir ediliş taryhy dolulygyna, yzygiderli beýan edilýär. Şol<br />

döwürlerde ol Orta Aziýada milli bibliografiýanyň taryhyna, kitaphanaşynaslyk<br />

işlerine hem-de olaryň çözgütlerini özünde jemleýän derwaýys meselelere bagyşlap<br />

ençeme ylmy makalalar ýazýar. Şolaryň esasynda onuň “Türkmenistanda<br />

rewolýusiýadan öňki döwürde kitap neşir ediliş işi” (A., Ylym, 1993) atly ylmy işi<br />

neşir edilýär. Onda kitap neşir edilişiniň taryhy, milli neşirleri ýygnamak we saklamak<br />

baradaky meseleler yzarlanýar.<br />

1993-nji ýylda “Книжное дело в Средней Азии и Туркменистане (с V в.до<br />

н.э. по 1917 года)” diýen tema boýunça doktorlyk dissertasiýasyny üstünlikli goraýar<br />

hem-de taryh ylymlarynyň doktory diýen hormatly ada eýe bolýar. Şondan soň<br />

alymyň ylmy döredijiliginiň has-da kämilleşen döwri başlanýar.<br />

A.Ýazberdiýewiň “Книжное дело в древней Средней Азии: (доисламский<br />

период)” atly düýpli, giňgöwrümli monografiýasy (A., Ылым, 1995) neşir edilýär.<br />

Onda Orta Aziýada kitapşynaslyk hem-de kitabyň taryhy baradaky ylmy taýdan<br />

derňelen, işläp taýýarlanan meseleler beýan edilýär. Türkmen kitabynyň taryhyny,<br />

medeniýetini açyp görkezýän bu kitaba metbugatda ençeme seslenmeler ýazylýar.<br />

Alymyň iri kitaphanalarda, gündogarşynaslyk merkezlerinde örän çuň we<br />

hemmetaraplaýyn gözlegleri hem-de bibliografiki çeşmeleri ünsli, inçeden<br />

öwrenmegi, irginsiz zähmeti netijesinde “Gündogar metbeçiligi we köne türkmen<br />

basma kitaplary” (A., 2002, 679 s.) atly, sebitdeş döwletleriň hiç birinde entek<br />

ýüzlenilmedik göwrümli işi neşir edilýär. Şeýle hem bu kitap awtoryň öz terjimesi<br />

esasynda gysgaldylan görnüşde Moskwanyň “Oriýent Press” neşirýatynda (M., 2001)<br />

87


ary-ýogy 500 nusgasy çap edilýär. Gynansak-da, bu gymmatly gollanma örän az<br />

mukdarda neşir edilipdir. Şu nukdaýnazardan bu kitap awtoryň haýyşy boýunça<br />

EYR-yň Ilçihanasynyň ýanyndaky Eýran Medeniýet merkeziniň howandarlygynda<br />

“Köne türkmen basma kitaplary” (A., 2004) ady bilen gysgaldylan görnüşde<br />

1000 nusgasy neşir edilýär.<br />

A.Ýazberdiýewiň kitapşynaslyk we bibliografiýaşynaslyk ulgamlarynda alyp<br />

barýan ylmy döredijilik işleri daşary döwletlerde hem gyzyklanma döredýär.<br />

1998-nji ýylda Türkiýäniň Milli kitaphanasy alymyň “Gadymy Merwiň Orta<br />

asyr kitaphanalary” atly işini türk dilinde aýratyn kitap görnüşinde neşir edýär<br />

(Ankara, 1998). Oňa Türkiýäniň Medeniýet ministri M. Istemihan Talaý sözbaşy<br />

ýazýar.<br />

2005-nji ýylda Stambulda “Kaknus” neşirýaty tarapyndan “Gündogarda kitap<br />

neşir edilişini ýaýratmagyň taryhy” atly kitaby türk dilinde neşir edilýär.<br />

A.Ýazberdiýew terjimeçilik işlerinden hem daşda durmaýar. Ol iňlis, pars, rus<br />

dillerinde ýazylan işleri, ylmy makalalary türkmen diline terjime edýär. Alymyň<br />

terjimeçilik işleriniň esasy aýratynlygy onuň alyp barýan işlerine, gozgaýan<br />

meselelerine çynlakaý çemeleşmeginden, daşary döwletlerdäki dürli dillerde ýazylan<br />

çeşmelerden hem-de olary has-da çuňňur derňemekden ybarat bolup durýar. Ol<br />

“Awestanyň” biziň döwrümize çenli gelip ýeten ýeke-täk 19-njy kitabyny<br />

(“Widewdat” (“Döwlere garşy kanun”)) dolulygyna türkmen diline terjime edýär<br />

hem-de onuň bu işi 2007-nji ýylda üç çap kagyzyndan ybarat ylmy makalasy bilen<br />

bilelikde “Türkmen arhiwi” žurnalynyň ýörite neşirinde “Awesta we zaratuştraçylyk<br />

dini eýýamynyň edebiýaty” ady bilen ähli maglumatlary berýän ylmy oçerki, onda<br />

duş gelýän şahslaryň, geografiki we beýleki atlaryň düýpli “Düşündirişli sözlügi” çap<br />

edilýär. Şeýle-de, ol Ahemeni patyşasy Dariý I (в.е.ö 521-486) meşhur Bisütin<br />

ýazgysyny türkmen diline terjime edýär. Alymyň bu sünnälen terjimesi “Garagum”<br />

žurnalynda çap edilýär.<br />

Bulardan başga-da A.Ýazberdiýew özüniň ençeme makalalar toplumyny<br />

XIX asyryň ahyrynda, XX asyryň başynda ýaşap geçen belli türkmen kitap neşir<br />

edijileri bolan Atajan Abdalowa, Mirzahyt Mirsyddyk ogluna, Abdyrahman Nyýaza<br />

we türkmen edebiýatynyň nusgawy şahyrlary Wepaýynyň, Fizulynyň, Magtymguly<br />

Pyragynyň eserleriniň neşir ediliş taryhyna bagyşlaýar.<br />

Onuň makalalary ylmy neşirlerde, gündelik metbugatda, kitaphanaşynaslyk,<br />

bibliografiýaşynaslyk we kitapşynaslyk işleriniň inçe tilsimleri baradaky dürli<br />

meseleleri öz içine alýan ýygyndylarda yzygiderli çap edilýär. Häzirki döwre çenli<br />

A.Ýazberdiýew 15 sany monografiýanyň we 10-dan gowrak bibliografik<br />

görkezijileriň, 350-den gowrak ylmy makalalaryň, synlaryň awtory hem-de 70-e golaý<br />

neşir edilen işleriň jogapkär redaktory hökmünde tanalýar.<br />

A.Ýazberdiýew indi 46 ýyla golaý wagtdan bäri şu MYK-da döredijilikli<br />

zähmet çekmek bilen, şonuň 35 ýylyny biregne kitaphana ýolbaşçylyk edip gelýär.<br />

Ol diňe bir başarjaň ýolbaşçy hökmünde tanalman, eýsem ol biziň Beýik Galkynyşlar<br />

we beýik özgertmeler döwrüni başdan geçirýän Garaşsyz, baky Bitarap döwletimiziň<br />

taryhyny öwrenmekde, hakyky beýan etmekde, milli medeniýetimizi ösdürmekde, ýaş<br />

hünärmenlere, talyp ýaşlara watançylyk terbiýesini bermekde uly tagalla edýär.<br />

88


Öňki sowet döwründe Moskwada we Aşgabatda Soýuz we respublikan<br />

möçberindäki ylmy-amaly geňeşleriň agzasy bolmak bilen, A.Ýazberdiýew türkmen<br />

halky Garaşsyzlyga, baky Bitaraplyga eýe bolandan soňky ýyllarda hem<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýörite Permany bilen Türkmen halkynyň taryhyny<br />

öwrenmek we dogruçyl beýan etmek boýunça hökümet toparynyň hem-de Dünýä<br />

türkmenleriniň Gumanitar birleşiginiň agzalygyna saýlanýar. Şeýle hem<br />

Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň ýanyndaky Taryh institutynyň, Saparmyrat<br />

Türkmenbaşy adyndaky Milli golýazmalar institutynyň hem-de Türkmen döwlet<br />

medeniýet institutlarynyň Alymlar geňeşleriniň agzasydyr.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň Permany bilen A.Ýazberdiýew Türkmenistanyň<br />

medeniýetde at gazanan işgäri, Zähmet weterany diýen hormatly atlara, birnäçe<br />

Hormat hatlara mynasyp bolýar hem-de Türkmenistanyň Garaşsyzlygynyň 5 ýyllygy<br />

mynasybetli “Watana bolan söýgüsi üçin” diýen ýubileý medaly bilen sylaglanýar. Ol<br />

Türkmenistanyň ýaşulylarynyň Halk Maslahatlarynyň birnäçesine gatnaşýar.<br />

A.Ýazberdiýewiň bagtly, agzybir maşgalasy bar. Onuň ýanýoldaşy Nurbike<br />

Ýazberdiýewa hem kitaphana işgäri bolup biregne 34 ýyllap zähmet çekmek bilen,<br />

häzir hormatly dynç alyşda. Bularyň maşgalasynda 1 gyz, 4 ogul ösüp kemala<br />

geldiler. Çaga terbiýesinden Ene – Ata baha berlişi ýaly, olaryň ählisi edepli, terbiýeli,<br />

Watanyna, il-gününe mynasyp bolup ýetişdiler. Olar ýokary derejeli hünärmenler<br />

bolmak bilen, Diýarymyzyň dürli edaralarynda abraýly zähmet çekýärler. Halypa alym<br />

sözüň doly manysynda maşgalasyna, çagalaryna, agtyklaryna guwanmaga hakly.<br />

Alym özüniň ýubileý toýuny ylmy döredijiliginiň, guramaçylyk ukybynyň<br />

has-da kämilleşen döwründe, Garaşsyzlyk alyp galkynan, baky Bitaraplygyna<br />

buýsanýan, Hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallasy bilen Beýik özgertmeleri,<br />

Galkynyşy başdan geçirýän türkmen döwletimiziň gülläp ösmegi üçin, halkymyz,<br />

Watanymyz üçin güýç-gayratyny gaýgyrman zähmet çekmek bilen garşylaýar.<br />

Uly alym, pedagog, ýurdumyzda we onuň çäklerinden daşda-da belli<br />

kitapşynas, talapkär we aladaçyl ýolbaşçy hökmünde tanalýan A.Ýazberdiýewiň<br />

şägirtleri bolan biz hem hormatly halypa – mugallymymyza mundan beýläk hem<br />

gujur-gaýrat, irginsiz, asylly zähmetinde uly üstünlikler arzuw edýäris.<br />

Mamagül Hudaýkulowa<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />

baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

Bibliografiýa, kitaphanaşynaslyk we kitapşynaslyk ylmy-barlag<br />

bölüminiň müdiri<br />

Arzygül Möwlamowa<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />

baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

Daşary ýurt edebiýaty we Halkara kitap alyş-çalyş bölüminiň müdiri<br />

89


INTERNET ULGAMYNDAN<br />

ALNAN MAGLUMATLAR<br />

ДЕСЯТКА НАУЧНЫХ ПРОРЫВОВ 2008 ГОДА ПО ВЕРСИИ<br />

ЖУРНАЛА SCIENCE<br />

90<br />

Перепрограммирование клеток – решение проблемы биоэтики<br />

Стволовые клетки, из которых на начальной<br />

стадии состоит эмбрион, способны превращаться в<br />

клетки многих тканей организма. Это дает<br />

уникальную возможность лечения многих<br />

болезней: из стволовых клеток можно выращивать<br />

органы, идеально подходящие для трансплантации,<br />

их можно использовать для восстановления<br />

нервной ткани спинного мозга и вылечивать<br />

параличи, бороться с рядом дегенеративных и<br />

наследственных болезней.<br />

Однако стволовые клетки получали из<br />

эмбрионов, убивая их, что создавало неразрешимую<br />

этическую проблему – ведь из зародыша может<br />

вырасти полноценный человек. Многие страны<br />

ограничили эксперименты с эмбриональными клетками, Ватикан в начале декабря<br />

потребовал запретить применение клеток эмбриона человека в медицине и косметике.<br />

Важный прорыв был сделан в 2006 году, когда японским ученым удалось с<br />

помощью вируса встроить четыре гена в зрелые клетки, полученные из хвоста мыши,<br />

превратив их в клетки, которые выглядели и вели себя как стволовые. Они получили<br />

название “индуцированные стволовые клетки”.<br />

Недостатком метода оказалось то, что для их перепрограммирования был<br />

необходим генетический материал ретровируса, способного вызывать раковые<br />

изменения в клетках.<br />

В этом году ученым удалось упростить метод и получить стволовые клетки из<br />

тканей людей, больных малоизученными заболеваниями, что открывает новые<br />

возможности для изучения этих болезней. Еще одна группа ученых с помощью этой<br />

технологии смогла напрямую превратить один из типов клеток поджелудочной железы<br />

мыши в другой.<br />

Увидеть планеты у других солнц<br />

Вторым в списке прорывов года журнал Science назвал достижение астрономов,<br />

которые с помощью специальной техники смогли увидеть планеты у других звезд, что<br />

ранее не удавалось из-за их крайне слабого света, который “заглушало” излучение<br />

звезды.<br />

С помощью телескопов Кек и Джемини ученые смогли получить изображения<br />

целой планетной системы – сразу трех планет у звезды HR 8799 в созвездии Пегаса,<br />

расположенной в 130 световых годах от Земли.<br />

www.inauka.ru/science/article88144


Тогда же – в ноябре – другая группа астрономов объявила, что с помощью<br />

орбитального телескопа “Хаббл” им удалось получить изображение планеты внутри<br />

пылевого пояса звезды Фомальгаут в 25 световых годах от Земли, в созвездии Южной<br />

Рыбы.<br />

Расширен список раковых мутаций<br />

В уходящем году ученым удалось значительно расширить перечень<br />

генетических мутаций, вызывающих появление раковых опухолей. С помощью<br />

расшифровки генома клеток различных типов рака были выявлены гены, повреждение<br />

которых “спускает тормоза” процесса деления клеток, вызывая рост опухоли.<br />

В частности были выявлены гены глиобластомы и рака поджелудочной железы<br />

– одни из самых опасных типов опухолей.<br />

Новая сверхпроводящая семья<br />

Физики открыли новое семейство высокотемпературных сверхпроводников –<br />

материалов, при определенной температуре теряющих электрическое сопротивление<br />

и способных в этом состоянии проводить электроток без потерь.<br />

Ранее известные высокотемпературные сверхпроводники создавались на базе<br />

меди и соединений кислорода. В начале года ученые объявили о создании нового типа<br />

сверхпроводников на базе соединений железа с температурой потери сопротивления<br />

55 градусов выше абсолютного нуля. Пока это далеко от 138 градусов – рекорда,<br />

поставленного традиционными сверхпроводниками, но ученые рассчитывают, что<br />

новые материалы будут весьма перспективными.<br />

Подглядывая за белками<br />

Хотя о существовании белковых молекул известно более ста лет, биохимикам<br />

удалось только в этом году увидеть их в действии. В ходе эксперимента ученым<br />

удалось пронаблюдать за процессом связывания белков с другими молекулами, что<br />

связано с состоянием клеток и процессом обмена веществ. В результате были<br />

выявлены механизмы, лежащие в основе этого процесса.<br />

Вода для сжигания<br />

Использование энергии ветра и Солнца не наносит ущерба экологии, однако<br />

при использовании их возникает большая проблема – откуда брать энергию, если<br />

Солнце не светит, а ветер не дует. Не существовало достаточно удобного способа<br />

запасать энергию в такой ситуации. Группа американских ученых создала новый<br />

катализатор на базе фосфора и кобальта, в присутствии которого значительно<br />

облегчался электролиз воды. Прежние типы катализаторов делались на базе дорогих<br />

материалов, например из платины.<br />

Дешевая альтернатива позволяет использовать воду как электрический<br />

аккумулятор – полученный при электролизе воды водород может быть сожжен в<br />

топливных элементах и превращен в электричество.<br />

Видеосъемка эмбриона<br />

В этом году ученым удалось в мельчайших подробностях и с беспрецедентной<br />

точностью пронаблюдать за начальными стадиями развития эмбриона. Немецкие<br />

ученые с помощью лазерного сканирования смогли проследить за движением около<br />

91


16 тысяч клеток зародыша рыбки данио рерио, а затем воспроизвести эту картину с<br />

помощью компьютера.<br />

В результате ученым удалось проследить начальные стадии формирования<br />

различных тканей, в частности сетчатки.<br />

“Плохой” и “хороший” жир<br />

О существовании двух типов жировой ткани – коричневой (“хорошей”) и белой<br />

(“плохой”) – известно уже более 400 лет. С ожирением связаны белые жировые<br />

клетки. Долгое время считалось, что оба типа жира образуются из одних и тех же<br />

клеток-предшественников. Ученые попытались воздействовать на гены коричневых<br />

клеток и превратить их в белые.<br />

Результат оказался неожиданным – коричневые жировые клетки превращались<br />

в мышечные и наоборот. Ученые рассчитывают, что это поможет создать<br />

принципиально новые методы борьбы с ожирением.<br />

Ученые взвесили протон теоретически<br />

Физики вновь взвесили протон. На этот раз они не буквально определили массу<br />

частицы, что было сделано достаточно давно, а теоретически подсчитали на основе<br />

существующих представлений – так называемой Стандартной модели. Полученные<br />

результаты совпали с практикой, еще раз подтвердив правильность теории.<br />

Дешифровка генов. Дешево<br />

Процесс дешифровки (секвенирования) генов живых организмов стал<br />

значительно дешевле и быстрее с момента завершения проекта расшифровки генома<br />

человека. В этом году ученым, в частности, удалось расшифровать 80% гена мамонта,<br />

получены предварительные результаты дешифровки гена неандертальца.<br />

Источник: РИА “Новости”<br />

92<br />

“SCIENCE” ŽURNALY 2008-nji ÝYLDAKY HAS MÖHÜM<br />

ÄHMIÝETLI YLMY AÇYŞLARYŇ SANAWYNY DÜZDI<br />

Öýjükleri gaýtadan ulanmak arkaly bioetika degişli meseleler çözüler<br />

Embrion (düwünçek) ýaňy dörän mahalynda ösüntgi (şaha görnüşindäki)<br />

öýjüklerinden ybarat bolýar, şol öýjükler bolsa organizmiň birentek dokumalarynyň<br />

öýjüklerine öwrülmäge ukyplydyr. Munuň özi köpsanly keselleri bejermekde haýran<br />

galdyryjy mükinçilikleri döredýär: ösüntgileriň öýjüklerinden transplantasiýa üçin ulanmaga<br />

ýaramly agzalar (organlar) taýýarlanýar, şol agzalary arkadaky ýiligiň nerwli dokumalaryny<br />

täzeden dikeltmekde hem-de ysmaz, degeneratiw we nesil yzarlaýan keselleri bejermekde<br />

ulanyp bolar.<br />

Ýöne ösüntgileriň öýjükleri embrionlary ýok etmek arkaly alynýardy, munuň özi<br />

etika degişli kyn meseläniň ýüze çykmagyna getirýärdi. Çünki düwünçekden diýseň sagdyn<br />

ynsanyň döremegi mümkin diýlip hasaplanýardy. Köp ýurtlarda embrional öýjükler bilen<br />

bagly synaglar çäklendirildi. Geçen ýylyň dekabrynyň başynda Watikan adamyň<br />

embrionynyň öýjükleriniň lukmançylykda we kosmetikada ulanylmagynyň gadagan<br />

edilmegini talap etdi.


2006-njy ýylda bu ugurda möhüm ähmiýetli ädim ädildi. Şonda ýaponiýaly alymlara<br />

wirusyň kömegi bilen, syçanyň guýrugyndan alnan kämil öýjüklere dört sany geni<br />

ornaşdyrmak we olary öýjüklere öwürmek başartdy. Şol öýjükleriň özüni alyp barşy edil<br />

ösüntgileriň öýjükleriniň bolşuna meňzeşdi. Olar “ösüntgileriň indusirlenen öýjükleri” diýlip<br />

atlandyryldy.<br />

Ýöne öýjükleri gaýtadan ulanmak üçin, öýjüklerde kanser bilen bagly özgerişleri<br />

döretmäge ukyply retrowirusyň genetiki materialy zerurdy. Munuň özi bu usulyň<br />

ýetmezçiligi diýlip hasaplanyldy.<br />

Geçen ýylda alymlara bu usuly ýönekeýleşdirmek hem-de ozal içgin öwrenilmedik<br />

kesellere ýolugan adamlaryň dokumalaryndan ösüntgileriň öýjüklerini almak başartdy.<br />

Munuň özi bolsa şol keselleri öwrenmek üçin täze mümkinçilikleri döredýär. Alymlaryň<br />

ýene bir topary şu tehnologiýany ulanmak arkaly syçanyň aşgazanasty mäziniň öýjükleriniň<br />

görnüşleriniň birini gös-göni başga görnüşe öwürmegi başardylar.<br />

Başga ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görmek<br />

“Science” žurnaly astronomlaryň gazanan üstünligini öz ähmiýeti boýunça ilkinji<br />

orna mynasyp diýip hasaplaýar. Şonda astronomlar ýörite tehnikanyň kömegi bilen beýleki<br />

ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görüpdirler. Bu bolsa ozal başartmaýardy. Şol ýagdaý<br />

planetalaryň ýagtylygynyň öçügsi ýagtylygy basýandygy bilen düşündirilýärdi.<br />

Alymlar “Kek” we “Jemini” atly teleskoplar arkaly planetanyň birbada tutuş<br />

ulgamynyň – Ýerden 130 ýagtylyk ýyllaryna barabar uzaklykda ýerleşýän Pegas diýen<br />

ýyldyzlar toplumyndaky HR 8799 belgili ýyldyzyň ýanyndaky üç sany planetanyň şekilini<br />

surata düşürdiler.<br />

Şol wagt – noýabrda astronomlaryň başga bir topary “Habbi” diýen orbital teleskop<br />

arkaly Günorta Balyk (Lu) ýyldyzlar toplumynda, ýagny Ýerden 25 ýagtylyk ýyllaryna<br />

barabar uzaklykdaky Fomalgaut ýyldyzynyň tozanly guşaklygynyň içindäki planetanyň<br />

şekilini surata düşürendigini aýan etdi.<br />

Düwnügiň mutasiýalarynyň sanawy uzaldyldy<br />

Geçen ýylda alymlara kanser keseliniň çişlerini döredýän genetiki mutasiýalaryň<br />

sanawyny uzaltmak başartdy. Kanseriň dürli görnüşleriniň öýjükleriniň genomlaryny<br />

aýdyňlaşdyrmak arkaly ýüze çykarylan genlere zeper ýetende, öýjükleriň bölünmek<br />

ýagdaýyna “giň ýol açylýandygy” we bu ýagdaýyň çişiň ulalmagyna sebäp bolýandygy äşgär<br />

edildi.<br />

Hususan-da, glioblastomanyň we aşgazanasty mäz kanseriniň genleri ýüze çykaryldy,<br />

bu keseller bolsa çişleriň has howply görnüşleri hasaplanýar.<br />

Ýokumlara syn etmek arkaly<br />

Ýokumlaryň molekulalarynyň bardygy ýüz ýyldan gowrak mundan ozal äşgär edilen<br />

bolsa-da, ahyry geçen ýylda biohimiklere olaryň hereketini görmek başartdy. Ýokumlaryň<br />

başga molekulalar bilen baglanyşygyna, ýagny öýjükleriň ýagdaýyna we maddalaryň<br />

çalşygyna alymlar synagyň barşynda gözegçilik edipdirler. Netijede, şol prosesiň özenini<br />

düzýän mehanizmler ýüze çykarylypdyr.<br />

Ýakmak üçin niýetlenen suw<br />

Ýeliň we Günüň energiýasynyň ulanylmagy daşky gurşawa hiç hili zeper ýetirmeýär.<br />

Ýöne bulary ulanmaly diýlende-de, eger Gün öz şöhlesini saçmasa, asla ýel öwüsmese,<br />

93


energiýany nireden almaly diýen mesele ör-boýuna galýar. Edil şu ýagdaýda energiýany<br />

toplamagyň diýseň amatly usulyny tapmak henize çenli başartmaýardy. Amerikan<br />

alymlarynyň bir topary fosfory we kobalty ulanmak esasynda düýpgöter täze katalizatory<br />

döretdiler. Şol katalizator ulanylanda, suwuň elektrolizi ep-esli ýeňleýärdi. Ozalky<br />

katalizatorlar platina ýaly gymmatbahaly materiallaryň ulanylmagy arkaly taýýarlanylýardy.<br />

Suwuň elektrolizinden alnan wodorody ýangyç hökmünde ulanyp, elektrik<br />

energiýasyny alyp bolýar. Bu arzan wariant suwy elektriki akkumulýator hökmünde<br />

ulanmaga mümkinçilik döredýär.<br />

Embrionyň wideousulynda surata düsürilişi<br />

2008-nji ýylda alymlar ýaňy dörän embrionyň (düwünçegiň) ösüşiniň gidişini<br />

jikme-jik we entek görlüp-eşidilmedik derejedäki takyklyk bilen synlapdyrlar. Nemes<br />

alymlary lazer bilen skanirlemek arkaly danio rerio diýwn balygynyň düwünçegindäki<br />

16 müňe golaý öýjükleriň hereket edişine gözegçilik edipdirler. Soňra kompýuteriň kömegi<br />

bilen olaryň hereketi täzeden görkezilipdir.<br />

Netijede, alymlar dürli dokumalaryň, hususan-da, gözüň ýagtylygy kabul edýän içki<br />

bardasynyň (setçatkanyň) emele gelşiniň başlangyç pursatlaryny synlamagyň hötdesinden<br />

geldiler.<br />

“Ýaramaz” we “gowy” ýag<br />

Ýagyň dokumalarynyň iki sany, ýagny goňur (“gowy”) we ak (“ýaramaz”) görnüşiniň<br />

bardygy indi 400 ýyldan hem gowrak wagt bäri mälimdir. Ýagyň ak öýjükleri semizlik bilen<br />

baglanyşyklydyr. Has köp wagtdan bäri ýagyň bu iki görnüşini hem ozalky birmeňzeş<br />

öýjüklerden emele gelýär diýlip hasaplanypdyr. Alymlar goňur öýjükleriň genlerine täsir<br />

edip, olary ak öýjüklere öwürmäge synanyşypdyrlar.<br />

Şonda asla garaşylmadyk netije alnyp oturylyberýär?! Ýagyň goňur öýjükleri beden<br />

etiniň öýjüklerine öwrüläýýär. Birdenem, tersine öwrülipdir. Alymlar aşa semizlige garşy<br />

göreşde ulanmak üçin munuň düýpgöter täze usullaryň özleşdirilmegine ýardam berjekdigine<br />

bil baglaýarlar.<br />

Alymlar taglymat esasynda protonyň agramyny ölçediler<br />

Fizikler protonyň agramyny ýene-de ölçäp gördüler. Şu gezek alymlar ülňä laýyk<br />

nusga diýlip atlandyrylýan düşünjelere esaslanyp, bölegiň öňden bäri belli massasyny<br />

taglymat esasynda hasaplap gördüler. Çykarylan netije iş ýüzünde ulanylýan görkezijä laýyk<br />

gelip, şuňa degişli taglymatyň dogrudygyny ýene-de bir gezek subut etdi.<br />

Genleri aýdyňlaşdyrmak işi arzanlady<br />

Adamyň genomynyň şifrini açmak baradaky taslamany durmuşa geçirmek arkaly<br />

janly organizmleriň genleriniň şifrini açmak (sekwenirlemek) işi has arzana düşüp ugrady.<br />

Bu bolsa işi çalt tamamlamaga mümkinçilik döretdi. Geçen ýylda alymlar hususan-da,<br />

mamontyň geniniň 80%-ni aýdyňlaşdyrdylar. Neandertaldyň (Germaniýada tapylan) şifrini<br />

açmak boýunça deslapky netijeler alyndy.<br />

Çeşme: Orsýetiň “Новости” habarlar agentligi.<br />

94


MAZMUNY<br />

Nuryýewa O. Baýram hanyň türkmen diwanynyň dilinde hal işlik şekilleri............. 3<br />

Söýegowa A. 1918-nji ýylda “Daň ýyldyzy” gazetinde çap edilen “Türkmen gyzy”<br />

goşgusy hakynda......................................................................................................... 8<br />

Gurbanow A., Gurbanowa L.N. Daşary ýurt dilleri boýunça sapaklarda<br />

emeli gepleşik ýagdaýlaryny döretmegiň käbir meseleleri...................................... 13<br />

Pleskanowskaýa S.A., Amanmyradowa D.A., Patyşagulyýew A.P. Demalyş<br />

ýollarynyň keselleriniň döremeginde tozanly howanyň täsiri................................... 18<br />

Jumaýew H.J., Kulow M.Ö. Türkmenistanyň şertinde parodont dokuma keselli<br />

näsaglarda kliniki-laborator barlaglaryň görkezijileri............................................... 25<br />

Kokanow A.A., Hanow M.K. Düwmeliniň (Sophora Japonica L.) lukmançylykdaky<br />

ähmiýeti.................................................................................................................... 33<br />

Garryýew G. Giňişlik babatda pikirlenmäni çagalaryň kabul edişinde geometriýanyň<br />

orny .......................................................................................................................... 43<br />

Одеков О.А. Общая теория происхождения и эволюции вселенной .................. 50<br />

Nazarow P.A., Ökdirow A. Kuwwatly transformatorlaryň ygtybarly peýdalanylyşyny<br />

kesgitleýji gurnama .................................................................................................. 71<br />

Mämmedow M. Täze çyzykly deňagramsyz termodinamika we termoelektrigiň<br />

termodinamika – fenomenologiýa teoriýasy ............................................................ 82<br />

Hudaýkulowa M., Möwlamowa A. Ylma örklenen ömür...................................... 86<br />

Internet ulgamyndan alnan maglumatlar.................................................................... 90<br />

95


СОДЕРЖАНИЕ<br />

Нурыева О. Деепричастные формы в диване Байрам хана ....................................................3<br />

Соегова А. О стихотворении “Туркмен гызы”, опубликованном в газете “Данг йылдызы”<br />

в 1918 году ......................................................................................................................................8<br />

Гурбанов А., Гурбанова Л.Н. Ситуации в обучении студентов иностранным языкам ........13<br />

Плескановская С.А., Аманмурадова Д.А., Патышагулыев А.П. О роли запыленности<br />

воздуха в развитии бронхолегочной патологии ..........................................................................18<br />

Джумаев Х.Д., Кулов М.О. Клинико-лабораторные показатели больных с заболеванием<br />

пародонта в условиях Tуркменистана .......................................................................................25<br />

Коканов А.А., Ханов М.К. Медицинское значение софоры японской ................................33<br />

Гаррыев Г. Роль геометрии в пространственном восприятии детей ....................................43<br />

Ödekow Ö.A. Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymaty .........................50<br />

Назаров П.А., Окдыров А. Исследование разработки автоматических устройств для<br />

повышения надежности электроснабжения...............................................................................71<br />

Мамедов М. Новая линейная неравновесная термодинамика и термодинамически –<br />

феноменологическая теория термоэлектричества .....................................................................82<br />

Информации, полученной из интернет – сети..........................................................................90<br />

CONTENTS<br />

Nuryyeva O. Adverbial participle forms in Bayram Khan’s divan ..............................................3<br />

Soyegova A. About “Turkmen gyzy” poem, published in “Dang yyldyzy”<br />

newspaper in 1918 ...........................................................................................................................8<br />

Gurbanov A., Gurbanova L.N. Situations in teaching students foreign languages .....................13<br />

Pleskanovskaya S.A., Amanmuradova D.A., Patyshagulyyev A.P. On the role of dusted air in<br />

the development of bronchopulmonary pathology..........................................................................18<br />

Jumayev H.J., Kulov M.O. Clinical and laboratory findings of investigation of parodontosis<br />

deseased within Turkmenistan .......................................................................................................25<br />

Kokanov A.A., Khanov M.K. Sophora Japonica’s medical significance ..................................33<br />

Garryyev G. The role of geometry in children’s space perception............................................43<br />

Odekov O.A. General theory of origin and evolution of the universe ......................................50<br />

Nazarov P.A., Okdirov A. Researches of Automatic Facilities for the Increase of Reliability<br />

of Power Supply.............................................................................................................................71<br />

Mammedov M. New linear nonequilibrium thermodynamics and thermodynamical –<br />

phenomenological theory of thermoelectricity..............................................................................82<br />

Internet web information................................................................................................................90<br />

96


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň ylmy-nazaryýet žurnaly<br />

Scientific-theoretical journal of Supreme Council<br />

on science and technology under the President of Turkmenistan<br />

Научно-теоретический журнал Высшего совета<br />

по науке и технике при Президенте Туркменистана<br />

12<br />

2009 2007<br />

AŞGABAT • <strong>YLYM</strong><br />

1


“Türkmenistanda ylym we tehnika”<br />

žurnaly syn berilýän ylmy makalalary çap edýär<br />

Журнал “Наука и техника в Туркменистане”<br />

публикует рецензируемые научные материалы<br />

Scientific materials published in the “Science and Technics<br />

in Turkmenistan” periodical have been reviewed<br />

Baş redaktor A.G.Allanurowa<br />

Geňeş toparynyň agzalary:<br />

N.T.Durdyýew, f-m.y.k.<br />

R.Işangulyýew, t.y.k.<br />

G.S.Karanow, l.y.d., professor.<br />

Ýa.Orazgylyjow, t.y.d.<br />

A.Öräýewa, y.y.k.<br />

A.Saparmyradow, t.y.k.<br />

P.Esenow, o-h.y.k.<br />

H.Ýowjanow, t.y.d., professor.<br />

2<br />

Jogapkär redaktor B.Hojadurdyýewa<br />

Ýygnamaga berildi 05.01.2009. Çap etmäge rugsat edildi 10.03.2009. A – 47521. Ölçegi 60×84 1 / 8<br />

.<br />

Otset kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 8,40. Hasap-neşir listi 7,3.<br />

Sany 780. Neşir №8. Sargyt №67.<br />

Ýylda 6 gezek neşir edilýär.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň “Ylym” neşirýaty.<br />

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň çaphanasy.<br />

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />

Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär.<br />

© “Ylym” neşirýaty.<br />

© “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2009.


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

O.Nuryэewa<br />

BAÝRAM HANYŇ TÜRKMEN DIWANYNYŇ<br />

DILINDE HAL IŞLIK ŞEKILLERI<br />

Türkmen bilen hindi halkynyň arasyndaky gatnaşyklar asyrlaryň jümmüşine<br />

siňip gidýär. Munuň şeýledigine biz taryha ser salanymyzda göz ýetirýäris.<br />

Türkmen soltanlarynyň Hindistanda türkmen döwletini gurmak we türkmeniň<br />

medeniýetini, dilini, edebiýatyny ýaýmakda alyp baran işlerini soňra XVI asyrda<br />

Hindistanda Mogol döwletiniň düýbüni tutan Muhammet Babyr şa, onuň guran<br />

döwletiniň berkligini, mäkämligini üpjün eden hanlar hany Baýram han hem-de<br />

onuň ogly Abdyrahym han dowam etdiripdirler. Asly türkmen bolan Baýram hanyň<br />

Hindistanda türkmen dilini, edebiýatyny, sazyny ösdürmekde bitiren işleri bellenmдge<br />

mynasypdyr.<br />

Baýram han arap, pars, urdu dillerini hem suwara bilipdir. Şahyryň parsça we<br />

türkmençe ýazan şygyrlary bize gelip ýetipdir. Onuň türkmençe şygyrlary ene<br />

dilimizde döredilen naýbaşy eserleriň biridir. Şahyryň 1910-njy ýylda iňlis alymy<br />

E.Denison Ross tarapyndan Kalkuttada çap edilen “The persian and türki divans of<br />

Bayram khan, khan-khanan” (“Han-hanan Baýram hanyň pars we türki diwany”) atly<br />

diwany biziň üçin gymmatly çeşme bolup durýar. Baýram hanyn türkmen diwanynyň<br />

dili örän baý. Onuň türkmençe şygyrlary şol döwürlerde dürli dilleriň gurşawynda<br />

ulanylan türkmen diliniň ösüş aýratynlyklaryny yzarlamaga mümkinçilik berýär.<br />

Mysal üçin, şahyryň diwanynyň dilinde ulanylan hal işlik şekillerini alanymyzda-da,<br />

türkmen diliniň XVI asyrdaky ösüşini, kämilleşişini we onuň XVI asyrdan öňki we<br />

soňky döwürlerde döredilen ýadygärlikleriň dilinden aratapawudyny we bitewiligini<br />

ýüze çykarmak bolýar.<br />

Türkmen dilindäki ýazuw ýadygärlikleriniň dilinde hal işligiň “-yp, -ip”;<br />

“-yban, -ibдn” şekilleri ulanylypdyr. Hal işligiň “-yban” şekili özüniň gelip çykyşy<br />

taýyndan “-yp” şekiliniň asyl görnüşi hasap edilýär [2].<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynda hal işligiň bu şekilleriniň ikisi-de gabat<br />

gelýär. Diwanda “-yp, -ip” şekili işjeň ulanylýar. Emma “-yban, -ibдn” şekili<br />

“-yp, -ip” şekiline garanda az ulanylypdyr. Bu hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn”<br />

şekilleriniň gadymylygyny we XVI asyrda hal işligiň “-yp, -ip” öwüşgininiň has işjeň<br />

ulanylandygyny aňladýar. Meselem:<br />

Sanjyban per jilwe (эalkym) biэr<br />

Rahşyňga meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />

Hamdyň (öwgiň) tükenmegeý bitiban (ýazylan) bolsa tä ebet (hemişe) [4,23 sah.].<br />

Eэlдp ony gaýrynyň mähremliginden müjtenip (saklanyp, daşlaşyp),<br />

Aşna kylgyl, men mahrum ile bihasap [4,25 sah.].<br />

3


Ýügürip, müjde (buşluk, hoş habar) berip, зyn diэse эalgan geledir [4,27 sah.].<br />

Tä jahan bolgaý ilähi şatlyk birle bolup [4,29 sah.].<br />

Sergeşte (sergezdan) bolup, munзa tilдb, эar tapylmas [4,33 sah.].<br />

Ataşyn gül reňlik don birle gülgüniňi münьp,<br />

Ot-эalyn dek эeldirip, sцzьmni efzun (kцp, artyk) eýlediň [4,36 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlarynda hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri<br />

çekimlileriň dil we dodak sazlaşygyna boýun egdirilipdir. Birbogunly dodak çekimlili<br />

sözlere “-up, -ьp; -uban, -ьbдn” goşulmalary goşulypdyr. Ol sözlerde goşulmalar<br />

“-ub”; “-uban” ýaly ýazylypdyr. Sesleriň dil sazlaşygy esasynda goşulýan “-yp, -ip”;<br />

“-yban, -ibдn” goşulmalary şygyrlar diwanynda “-yban”, “-yb” belgileri bilen berlen.<br />

Mysal üçin:<br />

Bilbil boluban ( ) gül kibi ruhsaryňa wale (däli, diwana).<br />

Sanjyban ( ) per jilwe (эalkym, эalpyldy) biэr<br />

Rahşyňa meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />

Perwana bolup ( ), şem sypat husnuňa şeýda.<br />

Haýran jemalyň boluban (<br />

) nerkes şähla (goýun göz) [4,68 sah.].<br />

Gцrsetip ( ) oňa özüni, hutnemalyk kylmagyl [4,45 sah.].<br />

Gдhi зekip ( ) jepaýy pyrakyň heläk men [4,45 sah.].<br />

Azmy gulluk kylyp ( ) idim pynhan [4,75 sah.].<br />

Türkmen diliniň ýazuw ýadygärliklerinde hal işligiň “-yp, -ip” şekili, esasan,<br />

ahwalat bolup gelýär. “-yp, -ip” şekilindäki hal işligi ahwalat bolup gelende, köplenç,<br />

esasy hereketden öň bolýan hereketi we esasy hereket bilen bir wagtdaky hereketi,<br />

has seýrek ýagdaýda, esasy hereketden soň ýüze çykýan gymyldyny aňladýar<br />

[2,63-64 sah.]. Baýram hanyň şygyrlarynyň dilinde “-yp, -ip” hal işligi esasy<br />

hereketden öň ýüze çykýan hereketi aňladýan ahwalat bolup gelýär. Meselem:<br />

Şikeste köňlüme, jan-a, jepa kylyp ( ) bara sen.<br />

Meni bu Muhammet era nдryza goэup bardyň [4, 54 sah.].<br />

Gдhi kylyp ( ) howaýy-wysalyň tapyp ( ) heэat<br />

Gдhi зekip ( ) jepaýy-pyrakyň heläk men [4,57 sah.].<br />

Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekili dürli döwre degişli ýazuw<br />

ýadygärlikleriniň dilinde duş gelýär. Meselem, XI asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Anyň işin köçürdim,<br />

Işin ýeme kaçurdum,<br />

Цlьm цtьn iзirdim,<br />

Iзdi эьzi bolup tдrik.<br />

Manysy: Onuň işin bitirdim, hemrahyny, ýagny dostuny gaçyrdym. Ölüm<br />

şerbetini içirdim, ýüzüni bürüşdirip içdi [10,82 sah.].<br />

Bilge erig ezgь tutup, sözün eşit,<br />

Erdemini цgrenibдn yşga süre.<br />

Manysy: Ylymly, akylly adamlara ýagşylyk kylyp, sözlerini diňle. Ylymlaryny,<br />

hünärlerini öwrenip, amala aşyr [10,403 sah.].<br />

VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Bu эerde oluryp, tabgaз budun tьzeltim [1,25 sah.].<br />

4


Terjimesi: Bu ýerde oturyp, ornaşyp men öz durmuşymy we halkymyň<br />

durmuşyny tabgaç halky bilen bagladym.<br />

VII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Bi:rek gъy:zdan aэrylub, цwlerine geldi [8,53 sah.].<br />

Alub bunlary dдlь Gъarзara gitdi [8,57 sah.].<br />

XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Maly dьnэд berip, niçe müň gany,<br />

Lagly-jцwahyrdyr bolan mesgeni,<br />

Gitdi goэup köşk, kasry, eýwany...<br />

Barganydan gaэdyp gelдni bolmaz [9,459 sah.].<br />

Magraja (gцk, asman) pygamber зykyban gцrdi o seni [9,463 sah.].<br />

Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri milli dilimiziň ösüşiniň dürli<br />

döwürlerinde ulanylypdyr. Hal işligiň “-yp, -ip” goşulmasy “-yban, -ibдn” şekilinden<br />

ýygy işledilýär.<br />

Hal işligiň “-yp, -ip” şekilini ýerli gepleşiklerde hem görýäris. Meselem:<br />

aэdyv oty:r, biliv aýt, görüv aldym we ş.m. [3,366 sah.].<br />

Ýerli gepleşikleriň görkezgiçleri hem hal işligiň “-yp, -ip” şekiliniň gadym<br />

döwürde dilimizde bolandygyny hem-de janly gepleşik dilinde saklanyp galandygyny,<br />

“-yban, -ibдn” görnüşiniň bolsa, wagtyň geçmegi bilen, kem-kem ulanyşdan<br />

galandygyny subut edýär.<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işliginiň “-a, -e, -э”<br />

şekillerinden “-э” görnüşi işjeň ulanylypdyr.<br />

Tьrkişynas alymlar “-a, -e” hal işlik şekili gadymky “-kaэ” goşulmasyndan<br />

gelip çykypdyr diýen pikiri orta atýarlar [2,123 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlarynda seýrek эagdaэda “-a, -e”; “-э” şekilleri hal işligiň<br />

“-maэa, -meэe” ýokluk galypynyň “-maэ, -meэ” gysgalan görnüşine gabat gelýär.<br />

Mysal üçin:<br />

Adymny эar bilmeэ, gaýrydan istär nyşan, Baýram [4,60 sah.].<br />

Hal işligiň “-a, -e”; “-э” şekilleri dürli döwürlere degişli bolan gadymy ýazuw<br />

эadygдrliklerinde hem ulanylýar. Meselem, VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Altun эysyg asa keltimiz, Эertis ьgьzьg keзe keltimiz [1,216 sah.]. – (Мы<br />

пришли, пройдя через Алтунскую чернь. Мы пришли, переправясь через реку<br />

Иртыш). Bilge kagan uça bardy [1,216 sah.]. – (Bilge – каган, умирая).<br />

Orta asyrlaryň ahyrlaryna degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Kadyr alla, meni эetir dermana,<br />

Aglaэ-aglaэ indi geldim amana<br />

Mejnun kibi sдhrada aglaэ-aglaэ gezdigim [7,353 sah.].<br />

XVIII asyra degişli ýazuw ýadygдrliginiň dilinde:<br />

Isteэ-isteэ han hazreti,<br />

Ahyr mekandan aэryldyk [12,20 sah.].<br />

Mysallardan görnüşi ýaly, türkmen diliniň ösüşiniň dürli döwürlerine we<br />

şertlerine garamazdan, hal işliginiň “-a, -e”; “-э” şekilleri ýazuw ýadygärliklerinde<br />

duş gelýär. Türkmen diliniň ýerli gepleşiginde hem hal işliginiň “-a, -e”; “-э”<br />

şekilleriniň gabat gelmegi türkmen diliniň taryhy ösüş ýagdaýlaryny yzarlamaga<br />

mümkinçilik berýär. Meselem:<br />

5


ile vilmedim, göre vildiňmi?<br />

bara vilema:kъ, geзe vilmдgдn,<br />

ede vilmi:mis [3,368 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň<br />

bolmagy şahyryň dil baýlygyny janly gepleşikden susup alandygyny görkezýär. Hal<br />

işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň beýleki ýazuw ýadygärliklerinde gabat gelmegi onuň<br />

diliň ösüşiniň dürli döwürlerinde saklanyp gelendigini görkezýär.<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-aly, -eli” şekiliniň<br />

gadymky “-galy, -geli” görnüşi ulanylypdyr. Bu ýazuw ýadygärliginde hal işligiň<br />

“-galy, -geli” şekiliniň “-geli” görnüşi has işjeň ulanylypdyr. Mysal üçin:<br />

Geэgeli simin teniň üzre gyzyl don, eý kuýaş! [4,36 sah.].<br />

Lybasyn etgeli, eý serwi, hoş hyram gyzyl<br />

Gözümi eýledi gan ýaş bile tamam gyzyl [4,43 sah.].<br />

Gaşyňa tüşgeli, eý serwi, gülgüzar saçyň [4,39 sah.].<br />

Hal işligiň “-galy, -geli” şekili türkmen dilindäki beýleki ýazuw<br />

ýadygärlikleriniň dilinde-de gabat gelýär.<br />

Mysal ьзin, XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliklerinde:<br />

Janandan aэrylgaly mдhnetge batyp galdym [6,51 sah.].<br />

Tende janym algaly kast ile çykdyň şanyma [13,38 sah.].<br />

Jismi-janym gitgeli, zerre mydarym galmady [6,65 sah.].<br />

Hal işligiň “-galy, -geli” şekili ýazuw däbe eýerilip ýazylan hal işligiň<br />

goşulmasy hasaplanýar. Biziň pikirimizçe, hal işligiň “-galy, -geli” şekiliniň şol<br />

döwürlerde janly gepleşik dilinde-de ulanylan bolmagy mümkin.<br />

Umuman, Baýram hanyň diwanynyň dili Hindistanda XVI asyrda türkmen<br />

diliniň ösüşini we kämilleşişini yzarlamaga mümkinçilik berýär. Şonuň ýaly-da<br />

şahyryň diwanynyň diliniň türkmen diliniň aýrylmaz bir bölegi bolup durýandygyny<br />

subut edýär.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňesiň<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Dil we edebiýat instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2007-nji ýylyň<br />

25-nji ýanwary<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века.<br />

Алмата, 1971.<br />

2. Annanurow A. Türkmen dilinde hal işlik formalary. A., 1974.<br />

3. Amansaryýew J. Türkmen dialektologiýasy. A., 1970.<br />

4. Baýram han. Türkmen diwany. A., 2000.<br />

5. Baýram han. The persian and türki divans of Bayram khan, khan-khanan. Calcutta, 1910.<br />

6. Dessanlar. A., 1982.<br />

7. Görogly. A., 1990.<br />

8. Kitaby dädem Gorkut. A., 1995.<br />

9. Magtymguly. Saýlanan goşgular. A., 1976.<br />

6


10. Махмуд Кашгарий. Девону луготит турк. Ташкент, I, 1960.<br />

11. Myrat Talyby. Saýlanan eserler. A., 1963.<br />

12. Seýdi. Saýlanan eserler. A., 1959.<br />

13. Şabähram. A., 1966.<br />

О.Нурыева<br />

ДЕЕПРИЧАСТНЫЕ ФОРМЫ В ДИВАНЕ БАЙРАМ ХАНА<br />

Известный туркменский поэт Байрам хан, служивший при дворе правителя<br />

Могольского государства Захиреддин Мухамед Бабур, Байрам хан всячески<br />

содействовал развитию туркменского языка, литературы, музыки на индийской земле.<br />

Сам он хорошо владел арабским и персидским языком, а также урду. Среди дошедших<br />

до нас произведений Байрам хана широко известен его диван “Тhe Persian and Turki<br />

divans of Bayram Khan, Khan-Khanan”, изданный в 1910 году в Калькутте английским<br />

учёным Денисоном Россом.<br />

Диван включает в себя стихотворения Байрам хана на персидском и<br />

туркменском языках. Туркменские стихи поэта дают нам возможность проследить<br />

особенности исторического развития туркменского языка.<br />

Анализ языка дивана представляет нам важные сведения по морфологии<br />

туркменского языка. Нередки в нём и деепричастные формы. Чаще всего<br />

употребляются деепричастные формы на -yp/-ip, а также этимологически<br />

взаимосвязанные с ними формы на -yban/-ibän.<br />

При употреблении деепричастных форм на -уp/-ip и -yban/-ibän учитываются<br />

принципы губного сингармонизма. Помимо вышеуказанных форм в диване<br />

встречаются и формы на -a/-e/-ý и -galy/-geli.<br />

Все эти деепричастные формы сохранены в письменных памятниках,<br />

созданных до и после дивана Байрам хана.<br />

O.Nuryyeva<br />

ADVERBIAL PARTICIPLE FORMS IN BAYRAM KHAN’S DIVAN<br />

A famous Turkmen poet Bayram Khan who lived at the period of Zahireddin<br />

Muhammed Babur and served him, has made a great contribution to the development of<br />

Turkmen language, literature, music in Indian. He Knew Arabian, Percian and Urdu<br />

languages. His divan “The Persian and Turki divans of Bayram Khan, Khan-Khanan” was<br />

published in 1910 in Kalkutta by the English scholar Denisson Ross.<br />

This book includes the poems of Bayram Khan in Percian and Turkmen language.<br />

Turkmen poems of the poet give us the opportunity to trace the peciliarities of historical<br />

development of Turkmen language and reveal important information on morphology of the<br />

Turkmen language. Thus, adverbial participle forms with -yp/-ip, as well as etimologically<br />

correlated forms with -yban/-ibän are used rather often.<br />

Deep synharmony defines the usage of adverbial participle forms in -yp/-ip and<br />

-yban/-ibän. Besides the above-mentioned forms the forms with -a/-e/-ý and -galy/-geli are<br />

also met in the divan.<br />

All these adverbial participle forms may be revealed in written monuments created<br />

before and after Bayram Khan’s divan.<br />

7


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.Sцэegowa<br />

1918-NJI ÝYLDA “DAŇ ÝYLDYZY” GAZETINDE ÇAP EDILEN<br />

“TÜRKMEN GYZY” GOªGUSY HAKYNDA<br />

“Türkmen gyzy” goşgusynyň taryhyny öwrenmek üçin şu aşakdaky üç<br />

meseläniň üstünde aэry-aэrylykda durup geзmek maksadalaэykdyr.<br />

1-nji mesele: “Daň ýyldyzy” gazeti. Bu ugurda edilen iºlerden belli bolºuna<br />

görä, gazet ilki 1918-nji ýylyň güýzünde, soňra 1920-nji ýylyň başky üç aýynda<br />

Aşgabatda türkmen jedit ýazuwynda çap edilip ýaýradylan ilkinji döwürleýin<br />

neşirleriň biridir. Biziň günlerimize 1918-nji ýylyň 10-njy sentэabrynda çykan ýekeje<br />

sany gelip ýeten “Daň ýyldyzyna” sowet döwründe “ak gwardiýaçylar,<br />

es-er-menşewistik dönükler we buržuaz milletçiler tarapyndan partiýasyz neşir diýen<br />

perde astynda çykarylan tüýs kontrrewolýusion äheňli” gazet hökmünde baha<br />

berilmegi onuň bolşewikler tarapyndan öňe sürlen synpylyk эolundan gitmдn, eýsem<br />

öňden gelýän millilik ýörelgelerini dowam etdirendigi sebäplidir. Meselem, gazetde<br />

“Taryhymyzdan”, “Edebiýat” ýaly bölümler bolup, olarda “Oguznamalardan”<br />

bölekler, Magtymgulynyň şygyrlary, türkmen halkynyň taryhyna degişli rowaýatlar<br />

çap edilipdir [1].<br />

Bar bolan maglumatlary deňeşdirip, “Daň ýyldyzy” gazetiniň 1918-nji ýylda<br />

Zakaspide Oraz serdaryň (Gökdepe urşunyň gahrymanlarynyň biri Dykma serdaryň<br />

ogly) başlyklygynda döredilip, gysgawagtlaэyn dowam eden musulman (türkmen)<br />

hökümeti tarapyndan, 1920-nji ýylda bolsa RK(b)P-niň musulman (türkmen) býurosy<br />

tarapyndan neşir edilendigini anyklamak bolar.<br />

Sowat öwretmegiň jeditçilik usuly esasynda döredilen ilkinji türkmen<br />

harplyklarynyň we başga-da ençeme okuw kitaplarynyň awtory Alyşbek Alyýew [5]<br />

tarapyndan rejelenen (redaktirlenen) “Daň ýyldyzy” gazetiniň ýokarda görkezilen<br />

sanynda “Gyzlar” atly goºgy okyjylara hödürlenipdir, emma ony kimiň ýazandygy<br />

görkezilmändir.<br />

2-nji mesele: “Türkmen gyzy” (“Gyzlar”) goºgusy. Bu эerde эaэ<br />

iзinde эazylan “Gyzlar” sözi goºgynyň gazetde çap edilendäki goэlan adydyr.<br />

Eseriň näme üçin iki atlydygy barada aşakda, üçünji meselä geçenimizde,<br />

gürrüň ederis. Jemi 7bentlik goşgynyň başky 3 bendi ýokarda salgylanylan<br />

kitapda berlipdir [1]. Biz soňky 4 bendi hem arap hatyndan häzirki ýazuwymyza<br />

geçirip, goşgyny 1918-nji ýyldan soň ilkinji gezek tutuşlygyna okyjylaryň<br />

dykgatyna ýetirýäris:<br />

8


Göter perdäňi ýüzüňden,<br />

Göwnüň geçmesin özüňden,<br />

Aýlansam gara gözüňden,<br />

Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />

Hьrriэet hem bolar size,<br />

Ýaş degmesin gara göze,<br />

Gulak salyň uşbu söze,<br />

Eэ, zehinli türkmen gyzy!<br />

Hünär köpdür, gyzlar, sizde,<br />

Hiз ynsap эok asyl bizde,<br />

Okap geziň açyk ýüzde,<br />

Keэijegim, tьrkmen gyzy!<br />

Kän pikirler bar başyňda,<br />

Niçe güller gözýaşyňda,<br />

Äre satarlar ýaşyňda,<br />

Eэ, bahaly türkmen gyzy!<br />

Musulmanlyk parzyn bolan,<br />

Sizi taºlap, özi gezen,<br />

(ªu setiri okap bolmady – A.S.)<br />

Gözi ýaşly türkmen gyzy!<br />

Gara günler gider sizden,<br />

Ryza bolarsyz siz bizden,<br />

Эaz gьnleri эeter yzdan,<br />

Eэ, gunça dek türkmen gyzy!<br />

Size hukuk köp garanda,<br />

Muny sцzlдrler her эanda,<br />

Armanyň galmaz hiç ýanda,<br />

Her ýaşasa, türkmen gyzy!<br />

Görnüşi ýaly, goşgy türkmen edebiýatynyň taryhynda nusgawy döwri<br />

tamamlanandan soň, ýüze çykan jeditçilik akymynyň [6,7] ruhunda ýazylypdyr.<br />

Ondaky duýgy-düşünjeler Muhammetguly Atabaý oglunyň şondan üç ýyl çemesi öň<br />

“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar” gazetinde çap edilen makalalarynda öňe sürlen<br />

pikirler bilen utgaşyp gidýär [3,4].<br />

3-nji mesele: “Türkmen gyzy” goşgusynyň awtory. Görnükli galamgär we<br />

şahyr Allaýar Çüriýew 1988-nji эylda Aºgabat ºäherini etekläp oturan Köºi<br />

obasyndaky 15-nji orta mekdebiň ýaşuly mugallymy Meret Myradowdan bizi<br />

gyzyklandyrýan meselä degişli şeýle maglumatlary ýazyp alypdyr [2].<br />

9


“Biz Halmyrat Sähetmyradowyň düzen goşgularyny aýdym edip aýdýardyk.<br />

Onuň “Gumdaky baýlar” atly goşgusyny ýaşuly nesliň häzirem bilmeýäni ýokdur.<br />

Onuň “Türkmen gyzy” goşgusy:<br />

Göter perdäňi ýüzüňden,<br />

Göwnüň geçmesin özüňden,<br />

Aýlansam gara gözüňden,<br />

Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />

diýen setirler bilen başlanýardy. Onuň “Türkmen ogly” goşgusynyň hem iki setiri<br />

эadymda:<br />

Türkmen ogly, batyrlykda çykar adymyz,<br />

Ata-baba kärimizdir, dakyn gylyjyň, ýör urşa”.<br />

Biziň pikirimizçe, ýaºuly mugallym Meret Myradowyň bu ýatlamasyndaky<br />

“Türkmen gyzy” goşgusyndan mysal getirilen ýokarky bent bilen “Daň ýyldyzy”<br />

gazetinde çap edilen “Gyzlar” goşgusynyň birinji bendiniň sözme-söz deň gelmegi<br />

ol ikisiniň aslynda ºol bir eserdigini, awtorynyň hem Halmyrat Sähetmyradowdygyny<br />

aэtmaga doly esas berэдr. Gazetdäki goşgynyň her bendiniň soňky setiriniň “türkmen<br />

gyzy” diэen sцzler bilen tamamlanmagy, munuň üstesine, ºol ºahyryň “Türkmen<br />

ogly” atly şygrynyň hem bolmagy biziň söhbetini edýän goşgymyzyň hakyky adynyň<br />

gazetdäki эaly”Gyzlar” dдl-de, “Türkmen gyzydygyna” şek-şübhe goýmaýar. Ýeri<br />

gelende aýtsak, “Türkmen ogly” şygryndan mysal getirilen ýokarky iki setir<br />

1914–1918-nji ýyllaryň I Jahan urºunda duºmana garºy mert durmak üçin Watany<br />

goramaga çagyryºdyr.<br />

Indi bolsa 1898-nji ýylda Köşi obasynda dünýä inen we öz döwründe эokary<br />

partiэa hem-de dцwlet wezipelerini eэelän, 1938-nji эylda bolsa “milletçi”, “halk<br />

duºmany” hökmünde nähak günä ýöňkelip эok edilen Halmyrat Sähetmyradowyň<br />

bary-эogy 40 эyla зeken ömür ýolunyň ylym-bilim, žurnalistika, çeper döredijilik<br />

bilen baglanyşykly taraplaryna gysgaça seredip geçeliň. Çünki olar biziň<br />

makalamyzda gozgalan meseleleri aэdyňlaşdyrmakda goşmaça delil bolup biler.<br />

H.Sähetmyradow ilki Köşi obasyndaky ýerli mekdebi, soňra şol ýerdäki<br />

bagbançylyk mekdebini gutaryp, 1914–1917-nji ýyllarda Daşkent şäherindäki<br />

mugallymçylyk seminarisinde bilim aýlar. Türkmenistana dolanyp gelip, Köşüdäki<br />

özüniň gutaran bagbançylyk mekdebinde mugallym bolup işe başlaýar. Onuň<br />

terjimehalynda 1919–1920-nji ýyllarda RK(b)P-niň Aşgabat şäher musulman<br />

(türkmen) býurosynyň agzasy, Aşgabat (häzirki Ahal) welaýat bilim bölüminiň<br />

müdiri, welaýat gazetiniň redaktory wezipelerinde işländigi barada maglumatlar bar.<br />

Şu we käbir beýleki maglumatlar 1918-nji ýylda çykarylan “Daň ýyldyzy” gazeti<br />

bilen ýakyn aragatnaşyk saklan H.Sähetmyradowyň 1920-nji ýylda gazet täzeden<br />

dikeldilende, onuň redaktory bolup işländigi barada netijä gelmäge esas berýär.<br />

1922–1924-nji эyllarda Orta Aziýa döwlet uniwersitetiniň talyby bolan<br />

H.Sähetmyradow şol bir wagtyň özünde uniwersitetiň türkmen ýaşlarynyň okaýan<br />

10


taýýarlyk bölüminiň propektory wezipesini hem ýerine ýetiripdir. Ol Daşkent<br />

şäherinde 1922-nji ýylyň 17-nji aprelinde iºe baºlan Türkmen bilim düzümini<br />

döredenleriň biridir. Düzümiň agzalarynyň tagallasy bilen taryhda ilkinji gezek ene<br />

dilimizde taýýarlanylan “Türkmen ili” atly žurnalyň birinji sany 1922-nji ýylyň<br />

31-nji maэynda öz okyjylaryna gowuşýar. Tьrkmen dilindдki ilkinji ћurnal bolan bu<br />

dцwürleýin neşiriň sahypalarynda H.Sähetmyradow özüniň döreden goşgularyny we<br />

beýleki eserlerini okyjylara hödürläp durupdyr. Mysal üçin, žurnalyň birinji sanynda<br />

onuň “Mekdep” atly goşgusy çap edilipdir.<br />

Netije we umumy jemleme. 20 ýaşly şahyr ýigit Halmyrat Sähetmyradowyň<br />

1918-nj ýylyň 10-njy sentýabrynda “Daň ýyldyzy” gazetinde “Gyzlar” ady bilen çap<br />

edilen goşgusy özüniň hakyky “Türkmen gyzy” ady bilen 70 ýylyň dowamynda halk<br />

arasynda (onuň dilden aýdylyp ýörlen nusgasynyň bir bendi 1988-nji эylda эazylyp<br />

alnypdyr) meºhur bolup gelipdir. Munuň özi XX asyr türkmen edebiýatyna degişli<br />

çeper eserleriň, öň hasap edilişi ýaly, 20-nji ýyllarda däl-de, eýsem 10-njy ýyllarda<br />

“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar”, “Daň ýyldyzy” ýaly gazetleriň sahypalarynda<br />

peýda bolup ugrandygynyň köpsanly mysallarynyň biridir. Olary ýüze çykarmak,<br />

öwrenmek hem-de ylmy dolanyşyga girizmek işi häzirki Beýik Galkynyşlar we täze<br />

özgertmeler döwründe edebiýatçy alymlaryň öňünde duran wajyp wezipeleriň<br />

hataryna degişlidir.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Dil we edebiэat instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

10-njy sentэabry<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Beэik tьrkmen ruhunyň dürdäneleri. Aşgabat: Ylym, 2001.<br />

2. Зьriэew A. Ýüregiň emri bilen. Aşgabat: Magaryf, 1989.<br />

3. Muhammetguly Atabaэ ogly. Täze çykan türkmen okuwy // Ruzname-эi mawera-эi<br />

bahr-i Hazar, 1915-nji ýylyň 23-nji эanwary.<br />

4. Muhammetguly Atabaэ ogly. Türkmen aýallarynyň zehini // Ruzname-эi mawera-эi<br />

bahr-i Hazar, 1915-nji 17-nji marty.<br />

5. Nazarow A. Alyşbek Alyýewiň hyzmatlary // Edebiэat we sungat, 1989-njy ýylyň<br />

21-nji iэuly.<br />

6. Sцэegowa A. Edebiýatyň ösüş taryhynda jeditçilik döwri hakynda // Türkmenistanda<br />

ylym we tehnika, №3, 1999.<br />

7. Sцэegowa A. Jeditçiler we gadymçylar: Garaэyºlaryň çaprazlygy // Türkmenistanda ylym<br />

we tehnika, №4, 2000.<br />

11


А.Соегова<br />

О СТИХОТВОРЕНИИ “ТУРКМЕН ГЫЗЫ”, ОПУБЛИКОВАННОМ В<br />

ГАЗЕТЕ “ДАНГ ЙЫЛДЫЗЫ” В 1918 ГОДУ<br />

Газета “Данг йылдызы” (“Утренняя звезда”), издававшаяся в Ашхабаде на<br />

туркменском языке осенью 1918 года и первые три месяца 1920 года, по своим<br />

идейным взглядам относилась к первым в Туркменистане периодическим изданиям<br />

национального характера. К сожалению, до наших дней дошел единственный<br />

экземпляр, изданный 10 сентября 1918 года. На страницах этого номера наряду с<br />

другими материалами под названием “Гызлар” (“Девушки”) опубликовано<br />

стихотворение. Состоит оно из 7 четверостиший. Сведения об авторе стихотворения<br />

в газете отсутствуют. По своему духу и содержанию стихотворение принадлежит к<br />

числу произведений, которые были созданы в джадитском (новаторском) периоде<br />

развития туркменской литературы.<br />

В результате сравнительного изучения материалов, изданных в последние годы,<br />

в частности, данных, содержащихся в книге А.Чуриева, нами установлено, что<br />

автором упомянутого стихотворения является молодой поэт Халмурад Сахетмурадов<br />

(1898-1938) – представитель джадитского течения в литературе. Его произведения<br />

печатались и в других изданиях того периода, в частности, с его стихотворением<br />

“Мекдеп” (“Школа”) читатели ознакомились на страницах первого туркменского<br />

журнала “Туркмен или” (“Туркменский народ”) в 1922 году. В статье впервые<br />

воспроизведен полный текст стихотворения Х.Сахетмурадова, изданного в выше<br />

упомянутом номере газеты “Данг йылдызы”. Также установлено первоначальное<br />

название стихотворения “Туркмен гызы” (“Девушка-туркменка”).<br />

A.Soyegova<br />

ABOUT “TURKMEN GYZY” POEM, PUBLISHED IN “DANG YYLDYZY”<br />

NEWSPAPER IN 1918<br />

The newspaper “Dang yyldyzy (“Morning star“) published in Ashgabat in Turkmen<br />

language in autumn 1918 and in first three months of 1920 was one of first periodicals of<br />

national character in Turkmenistan. Unfortunately, new we have only one copy of this<br />

newspaper published on September 10 1918, where a poem “Gyzlar” (“Girls”) consisting<br />

of 7 quatrains was published without any information about the author of the poem.<br />

According to its spirit and content created in jadid (new) manner and period of Turkmen<br />

literature.<br />

In the result of comparative study of materials published last years and the poem was<br />

information of A.Churiyev, we may ascertain that the author of the mentioned poem is a<br />

young poet of that time Halmyrat Sдhetmyradov (1898-1938) – a representative of jadid<br />

(new) trend literature. His works had been published in other periodicals of that of the<br />

readers may remember his poem “Mekdep” (“School”) time on the pages of the first<br />

Turkmen journals “Turkmen ili” (“Turkmen people”) of 1922. This article gives a complete<br />

text of H.Sдhetmyradov’s poem published in the above-mentioned number of “Dang<br />

yyldyzy” newspaper the original name of the poem was “Turkmen gyzy” (“A Turkmen<br />

girl”).<br />

12


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.Gurbanow, L.N.Gurbanowa<br />

DAŞARY ÝURT DILLERI BOÝUNÇA SAPAKLARDA EMELI<br />

GEPLEŞIK ÝAGDAÝLARYNY DÖRETMEGIŇ KÄBIR MESELELERI<br />

Эaşlarymyzyň эokary derejede bilim-sowat, edep-terbiэe almaklaryny, hьnдrli<br />

bolmaklaryny gazanmak, olary ylym-bilime hцweslendirmek, halallyk, ahlaklylyk,<br />

agzybirlik, watanзylyk ruhunda terbiэelemek эurdumyzda alnyp barylэan ähli<br />

özgertmelerimiziň özenidir. Şonuň üçin hem Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />

Watanymyzy mundan buэana-da цsdьrmдge, bilim ulgamyny dьэpli цzgertmдge we<br />

kämilleşdirmдge, эaşlara berilэдn bilim-terbiэäniň dünэд bilim derejesine laэyk<br />

bolmagyny gazanmaga, mugallymlary цsьp gelэдn nesillerimiziň bilim-terbiэe işine<br />

has-da hцweslendirmдge, olaryň эaşaэyş-durmuş, iş şertlerini gowulandyrmaga, şeэle<br />

hem talyp эaşlarymyzyň ylym-bilim almaga işjeň gatnaşmaklaryny gazanmaga<br />

Hormatly Prezidentimiz ähli şertleri döretdi.<br />

Bilim ulgamy adamzat ösüşinde öňe sürülэän ugurlaryň iň esasylarynyň biridir.<br />

Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow эurduň baştutany wezipesine<br />

geçen günlerinden başlap bilim-ylym meselelerine aэratyn ьns berэär. Hormatly<br />

Prezidentimiz Türkmenistanyň bilimini, ylmyny dünэäniň ösen döwletleriniň<br />

derejesine эetirmek we dьnэд tejribesini цwrenmek meselelerini öňe sürdi.<br />

Şu nukdaэnazardan Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dillerini<br />

okatmagyň usulyэetine gцz aэlalyň. Garward uniwersitetiniň professory Jorj Tiknor<br />

Amerikada iň görnükli usulyэetçileriň biri hasaplanэar. Ol özüniň uşulyэet<br />

garaэyşlaryny Boston şäheriniň uniwersitetinde diňleэjileriň öňünde beэan edipdir.<br />

J.Tikner daşary эurt dilini öwretmek üçin emeli gepleşik эagdaэyny döretmegiň<br />

zerurdygyny belläpdir. Tanymal alym dьrli эaşdaky, basganзakdaky we dьrli<br />

derejedдki taээarlygy bolan çagalar üçin birmeňzeş (birhili) usulyň эerlikli<br />

bolmajakdygyny nygtap görkezdi. J.Tikner grammatikanyň we sözlükleriň garşysyna<br />

çykyş etmek bilen, 6-7 эaşly çagalar üçin diňe aňsat эazylary (текстлери) okamagyň,<br />

terjime etmegiň we эat tutmagyň peэdaly boljakdygyny subut etdi.<br />

Gцrnьkli usulyэetзi эaş çagalar üçin alynэan эazylaryň örän эцnekeэ<br />

bolmalydygyny maslahat beripdir. J.Tikner uly эaşly adamlar tarapyndan daşary эurt<br />

dilleriniň öwrenilmeginiň aэratynlygyna hem uly ьns beripdir. Ol bu эaşdaky<br />

adamlara grammatikany oňat öwrenmegi, köpräk эazmagy we terjime etmegi teklip<br />

edipdir.<br />

Häzir hem Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dilini öwretmekde<br />

emeli gepleşik эagdaэlaryny dцretmдge uly ьns berilэar. Atlanta şäherinde bolup<br />

geçen ylmy-amaly maslahatda köp adamlar emeli gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň<br />

we okadyş usulynyň üstünde durup geçdiler.<br />

13


Troy dцwlet uniwersitetinde grammatika, fonetika sapaklary, kцplenз, emeli<br />

gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň üsti bilen geçirilэär. Meselem, işligiň şert şekilini<br />

düşündirenlerinde oэunjaklardan зatryk gurup, kiзijek adamlary hem зatrykda goэup,<br />

sцzlem dьzmдni emeli эagdaэlaryň üsti bilen öwredэдrler. Her talyby зatrykda dьrli<br />

эagdaэlarda goэup, birnдзe sцzlemler dьzэärler. Bu usulyň ähmiэeti uly. Talyplar<br />

emeli gepleşik эagdaylarynyň üsti bilen grammatiki hadysany özleşdirэдrler. Olar<br />

цwrenilen grammatikanyň dьrli эagdaэlarda ulanyp boljakdygyna gцz эetirэдrler.<br />

Emeli gepleşikleriň dürli görnüşleri bolup biler:<br />

– dialog gepleşigi;<br />

– monolog gepleşigi.<br />

Bu gepleşikleriň aşakdaky mowzuklary bolup biler:<br />

Цэde.<br />

Kitaphanada.<br />

Naharhanada.<br />

Telefon gepleşigi.<br />

Howa menzilinde.<br />

Myhmanhanada we ş.m.<br />

Emeli gepleşik эagdaэyny dцretmek usulynyň Türkmenistanyň orta<br />

mekdeplerinde, эöriteleşdirilen we эokary okuw mekdeplerinde iňlis dilini<br />

цwretmekde дhmiэeti uludyr.<br />

Iňlis dilini öwrenэän talyplaryň we okuwçylaryň gepleşik endiklerini<br />

ösdürmekde fonetikanyň ähmiэeti hem möhümdir. Geliň, fonetiki gönükmeleriň<br />

üstünde durup geçeliň. Fonetiki gönükmeleri iki topara bölüp bolar:<br />

1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeler okuwçylara daşary эurt diliniň seslerini,<br />

ses birikmelerini, дheňlerini tanamak we tapawutlandyrmak endiklerini цwredэär.<br />

Şondan soň okuwçylar, talyplar sözleri we sözlemleri diňläp, olaryň manysyna<br />

düşünip başlaэarlar.<br />

Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeleriň şu aşakdaky görnüşlerini görkezmek<br />

bolar:<br />

– Aэdyljak sesleriň arasynda öwrenilэдn tдze sesi eşideniňizde eliňizi galdyryň.<br />

– Okaljak sözleri diňläň. Içinde täze ses bar bolan söz aэdylanda eliňizi<br />

galdyryň.<br />

– Okaljak sözlemleri diňläň. Olaryň içinde sorag, habar sözlemlerini<br />

tapawutlandyryň.<br />

– Aэdyljak sözleriň içindäki iki basymly sözleri tapyň.<br />

– Эazydaky basym düşэän sözleriň aşagyny çyzyň.<br />

– Eşidэän sözlemleriňizde dyngy belgileriň bar эerlerini dik çyzyklar bilen<br />

belläň.<br />

– Sцzlemde эokary galэan äheň bilen aэdylэan sözüň aşagyny çyzyň.<br />

14


– Eşiden sesiňizi transkripsiэada эa-da harp görnüşinde эazyň.<br />

– Eşiden sözleriňizde näçe bogun bardygyny aэdyň.<br />

– Eliňizdäki эazynyň içinden mugallymyň aэdan sözüni tapyň.<br />

– Aэratynlykda aэdylan seslerden sцz эasaň we ony эazyň.<br />

2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler эerine эetirilende, kцpзьlik bolup<br />

gaэtalamak (хор) işine uly orun degişlidir. Fonetik türgünleşik hökmünde geçirilэän<br />

gönükmeleriň arasynda goşgulary, kiçijek dialoglary, hekaэajyklary эat tutup aэtmak<br />

эaly işler gabat gelэдrler. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmelerden, esasan, şu<br />

aşakdakylary bellemek bolar:<br />

– Mugallymyň aэdan seslerini (sözlerini) onuň yzy bilen gaэtalaň.<br />

– Galdyrylan sözi goşup, aэdylan sцzlemi gaэtalaň.<br />

– Dialogy iki bolup sesli okaň.<br />

– Зekimli we зekimsiz sesleri iki topara bцlьp эazyň we olary sesli okaň.<br />

– Mugallymyň aэdan sцzьndдki sesleri aэratynlykda aэdyp beriň.<br />

– Eşiden sesleriňiziň içindäki зekimli we зekimsiz sesleri aэdyp beriň.<br />

– Elipbiэiň hemme harplaryny aэdyň.<br />

– Eşiden sözleriňizi bogunlara bölüp aэdyň.<br />

– Diktoryň aэtjak sцzlerini diňläň we içinde täze öwrenilen sesler bolan sözleri<br />

iki gezek gaэtalaň.<br />

– Esasy we ikinji derejeli basymlary bolan sözleri diktoryň yzy bilen gaэtalaň.<br />

– Eşiden sesleriňizden söz эasap aэdyň.<br />

– Ýat tutan goşgularyňyzdan birini labyzly aэdyp beriň.<br />

– Magnitafonda eşitdiriljek goşgyny (эazyny, dialogy) эat tutup aэdyp beriň.<br />

Diňlemek we aэtmak ьзin niэetlenen gönükmeler daşary эurt dilini<br />

цwrenэänleriň sesleri, sцzleri, sцzlemleri dogry aэtmagyna uly kцmek edэдr.<br />

Alabama ştatynyň Troy uniwersitetinde hem fonetiki gönükmeleriň birnäçe<br />

görnüşleri okyjylara hödürlenэдr. Talyplar эöriteleşdirilen barlag-tejribe otaglarynda<br />

kompэuterleriň üsti bilen disketlere эazylan gцnьkmeleri işleэдrler. Mugallym bolsa<br />

talyplaryň эumuşlary эerine эetirişlerini Internetiň üsti bilen barlap, düzediş berэдr.<br />

Fonetiki oэunlara Boston uniwersitetiniň alymy professor J.Tikner hem aэratyn<br />

ьns berэär. Onuň pikirine görä, oэunlaryň üsti bilen berilэдn bilimleri talyplar has<br />

эeňil, gowy kabul edэär we olaryň aňynda kop wagtlap durэar.<br />

Biz öz sapaklarymyzda şu aşakdaky fonetik oэunlary ulanэarys we okyjylara<br />

hцdьrleэдris. Sapakda oэunlary has netijeli guramak ьзin bolsa mugallym birnдзe<br />

talaplary berjaэ etmelidir.<br />

1. Her bir didaktiki oэun oэunjaga цwrьlmдn, anyk amaly we terbiэeçilik<br />

maksatlaryň amala aşyrylmagyna эardam etmelidir. Mugallym bolsa oňa ykjam<br />

taээarlanmalydyr.<br />

2. Geзirilэдn oэunlar we эaryşlar okuwçylaryň эaş aэratynlyklaryna,<br />

okatmagyň degişli döwrüne (basganзagyna) gabat gelmelidir.<br />

3. Oэunlar sapakda esasy orny eэelemän, olar öňde goэlan baş maksadyň<br />

15


amala aşyrylmagyna serişde bolup hyzmat etmelidir. Oэunlar bir sapagyň dowamynda<br />

3-5 minutdan artyk bolmaly däldir.<br />

4. Geзirilэдn oэunlara synpyň ähli okuwçylarynyň işjeň gatnaşmagy nazarda<br />

tutulmalydyr.<br />

5. Mugallym her bir geзirilэдn oэnuň maksatlaryny we düzgünlerini<br />

okuwçylara aэdyň düşündirmelidir.<br />

Fonetik oэunlaryň esasy maksady daşary эurt diliniň seslerini, basymlaryny we<br />

beэleki hadysalaryny öwrenmegi kämilleşdirmekden ybaratdyr. Fonetik oэunlaryň şu<br />

asakdaky görnüşlerini nusga hökmünde görkezmek bolar.<br />

“Kцp mysal tapmak” oэny.<br />

Bu oэny sapagyň başlangyç döwründe geзirmek maslahat berilэдr. Okuwзylar<br />

sapakda oturyşlaryna laэyklykda iki эa-da ьз topara bцlьnэдrler. Mugallym kynlyk<br />

bilen aэdylэan sesleriň birini эa-da birnдзesini tagtada эazэar. Okuwçylar bolsa,<br />

gezekili-gezegine şol sese degişli sözleri mümkin boldugyça köpräk эazэarlar we<br />

sesli okaэarlar. Tд okuwзylar mysal tapmasyny bes edэдnзeler oэun dowam edэдr.<br />

Haэsy topar эa-da okuwзy kop mysal aэtsa we эalňyşsyz эazsa, şol hem эeňiji<br />

bolэar.<br />

“Kim kцp bilэдr oэny.<br />

Bu oэny ortaky we эokary synplarda geзirmek gowy netije berэдr. Oэun<br />

geçirmezden birnäçe gün öň mugallym okuwçylara goşgulary paэlap berэдr эa-da<br />

olaryň haэsy çeşmelerden alnyp öwrenilmelidigini salgy berэär. Bellenilen güne çenli<br />

okuwçylaryň hemmesi olary эat tutэarlar. Oэun geзirilende mugallym okuwзylary<br />

toparlara bolэar. Toparlaryň haэsysy goşgulary kop we эalňyşsyz aэtsa, şol hem<br />

эeňiji bolэar.<br />

Bu usullar Dцwletmдmmet Azady adyndaky Tьrkmen milli dьnэä dilleri<br />

institutynda daşary эurt dillerini öwretmegiň milli we dünэä tejribesiniň esasynda<br />

döredilen. Bu usul sapaklarda ьstьnlikli ulanylэan sцzleэiş usulyýetiniň, эagny hünär<br />

dilini öwretmegiň usulyэetiniň esasy usullarynyň biri bolup durэar. Olar talyplaryň<br />

daşary эurt dillerinde sцzleэiş endiklerini ösdürmekde netijeli ulanylэar we talyplaryň<br />

öwrenэдn dillerinde suwara gьrlemegine uly эardam edэдr.<br />

Döwletmämmet Azady adyndaky<br />

Türkmen milli dünýä dilleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

23-nji iýuny<br />

А.Гурбанов, Л.Н.Гурбанова<br />

СИТУАЦИИ В ОБУЧЕНИИ СТУДЕНТОВ ИНОСТРАННЫМ ЯЗЫКАМ<br />

Современная политика в области образования проводимая под руководством<br />

Президента Туркменистана нацелена на поднятие уровня его развития до мировых<br />

стандартов через изучение и усвоение международного опыта. Существуют разные<br />

точки зрения на методику преподавания иностранных языков.<br />

В данной статье даются рекомендации по использованию в процессе обучения<br />

16


фонетических упражнений двух типов: фонетических упражнений для слушания и<br />

фонетических упражнений для говорения.<br />

Подобные упражнения по фонетике используются в университете Трой, штат<br />

Алабама, США. Упражнения записываются на дискету. Преподаватель контролирует<br />

выполнение заданий студентами через интернет.<br />

Для развития логического мышления и навыков устной речи на занятиях по<br />

английскому языку полезно использовать фонетические игры. Что касается обучения<br />

студентов иностранным языком, то в ряде стран популярен метод ускоренного<br />

ситуативного обучения.<br />

При проведении фонетических игр преподаватели должны соблюдать<br />

следующие требования:<br />

Игры должны соответствовать уровню обучения, не должны являться основной<br />

целью занятия, а их продолжительность не должна превышать 3-5 минут.<br />

A.Gurbanov, L.N.Gurbanova<br />

SITUATIONS IN TEACHING STUDENTS FOREIGN LANGUAGES<br />

The new educational policy pursued under the leadership of the President of<br />

Turkmenistan is aimed at raising of the level of its development up to the world standards<br />

through studying of the international experience.<br />

There are different methods of teaching of foreign languages.<br />

As to teaching English the method of accelerated situational training is popular in<br />

many countries of the world.<br />

Two types of phonetic exercises are given in this article: phonetic exercises for<br />

listening and phonetic exercises for pronouncing.<br />

The article contains recommendations for the use of phonetic games at the English<br />

classes. Some requirements for the teachers are described:<br />

• the game should correspond to the level of the study;<br />

• the game should not be the main aim of the lesson;<br />

• duration of the game should not be more than 3-5 minutes.<br />

17


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

S.A.Pleskanowskaýa, D.A.Amanmyradowa, A.P.Patyşagulyýew<br />

DEMALYŞ ÝOLLARYNYŇ KESELLERINIŇ DÖREMEGINDE<br />

TOZANLY HOWANYŇ TÄSIRI<br />

Öýkenleriň hünär bilen bagly keselleri (professional) dünýä ýüzünde sosial<br />

medisinanyň we saglygy goraýyş ulgamynyň möhüm meseleleriniň biri bolmagynda<br />

galýar. Aýratynam, bu keselleriň döremegine önümçilik jaýlarynyň howasynyň her<br />

hili maýdajyk tozan görnüşli bölejikler (jisimler) bilen hapalanmagy sebäp bolýar.<br />

Dürli önümçilikde, şol sanda dokma senagatynda işleýän adamlaryň öýken<br />

keselleriniň sebäplerini esasy üç topara bölmek mümkin.<br />

Olaryň birinji toparyna mikroorganizmler (bakteriýalar, termofil aktinomisetler,<br />

kömelekler, sadaja ýa-da ýönekeýje jandarlar) we önüp-ösýän döwürlerinde olaryň<br />

bedeninden bölnüp çykýan önümler (endotoksinler, beloklar, gliko- we lipoproteidler,<br />

polisaharidler, fermentler);<br />

ikinji toparyna gelip çykyşy jandar (haýwan) we ösümlik bolan biologiki işjeň<br />

jisimler;<br />

üçünji toparyna bolsa pes molekulaly birleşmeler (agyr metallar we olaryň<br />

duzlary, fermentler, gormonlar we beýlekiler) girýärler [18-19].<br />

Eger ilkinji iki topara degişli faktorlaryň edýän täsirleri antigen, allergiýa we<br />

zäherleýji häsiýete eýe bolýan bolsalar, pes molekulaly jisimler diňe gandaky beloklar<br />

we bronhoalwelolýarlardan bölnüp çykýan suwuklyk (sekret) bilen birleşenlerinden<br />

soň antigenlik we biologiki işeňňirlik häsiýetine eýe bolýarlar [2,3,14,19]. Şeýle<br />

ýagdaýda endamgarşylykly (антитела) täsiri hem, gaptena hem täze antigen<br />

detereminantyna garşy gönükdirilen bolýar [8,7,19]. Kömrüň, koksuň, gurumyň,<br />

almazlaryň tozanlary, haýwanlardan we ösümliklerden döreýän tozanlar ýokarky<br />

demalyş ýollarynyň nemli bardasyna zyýan ýetirýärler. Bu bölünişige aerozollaryň uly<br />

toparyny (maýdajyk tozanlary) hem goşmak gerek. Bu tozanjyklaryň gönüden-gцni<br />

edэдn tдsirleэjiligi ýokdur. Şeýle tozanjyklara, beýlekileriň arasynda, ýüňüň<br />

mikroworsinkalary we dokma önümçiliginiň gurallarynyň (stanok) düzümine girýän<br />

alýuminiэ hem degişlidir.<br />

Bedene fibrogen täsir etmek tozan bölejikleriniň hemmesine-de mahsusdyr.<br />

Tebigatdaky organiki we organiki dдl antigenler bilen bilelikde howadan yzygiderli<br />

dem almak öýkenleriň alweolýar we interstisial gurluşyna zyýan ýetirip, keseller<br />

toplumynyň döremegine getirýär [2,3,4,10]. Şol topluma ekfogen allergiki<br />

bronhoalweoliti, ýokary duýgurly pnewmoniti (öýken çişmesi), ýaýraw interstisial<br />

pnewmoniýasy, interstisial granulemotoz pnewmoniti, ekzogen цэken granulemotozy,<br />

эaэraw, ingalэasiэa pnewmoniэasy we beэleki keseller girэдrler [2,5,11,18]. Soňky<br />

18


ýyllarda önümçilikde tozanly şertlerde işleýän adamlarda özboluşly däl öýken<br />

keselleriniň arasynda bronhöýken keselleriniň sany gitdigiзe эokarlanэar.<br />

Dьrli hдsiэetli we ululygy 5 mkm-e зenli bolan tozan bцlejikleri dem alnanda<br />

alweollara зenli baryp эetip we sensibilizasiэa dцredip, цэken parenhimasyna, esasan<br />

hem, T-limfositlerden we işjeňligi güýçlenen makrofaglardan ybarat bolan ýaýraw<br />

infiltrasiýasynyň emele gelmegine getirýär [6,15]. Keseliň döremegine<br />

immunotoplum, öýjük arkaly allergiki reaksiýa we alawlamagyň özboluşly bolmadyk<br />

tдsirleri gatnaşýarlar [2,3,11,12].<br />

Ondan başda-da, tozan bölejikleri öýkenlerde saklanyp galyp, olaryň howa<br />

çalyşýan zolagynda birleşdiriji dokumanyň emele gelmegine, şeýle-de, öýkenleriň<br />

bitişmeklerine getirýär. Aerozollaryň täsiri netijesinde dцreэдn pnewmokonioz,<br />

hroniki tozan bronhiti we pnewmoskleroz эaly hьnдr bilen bagly (professional)<br />

keseller Orsэet эaly цsen эurtlarda-da keselleriň arasynda ikinji эerde durэarlar [2,3].<br />

Şunuň bilen baglylykda tozan bölejikleriniň bronhoalweolýar ýoluna edэдn<br />

tдsirini цwrenmek meselesi has эokary derejд galэar. Bu iş tejribesi haýwanlarda-da,<br />

adamlarda-da alnyp barylýar.<br />

Meselem, ak köralakalaryň kekirdewügine 1,25 mg-a çenli mukdarda<br />

owradylan alýuminiý A1 (owuntyklarynyň ululygy 1 mkm we ondan hem kiçi) bir<br />

gezek goýberilende, olaryň öýkenlerinde öňki derejesine gaýdyp gelýän öýjük<br />

reaksiýasy döreýär. A1 aýrylansoň öýkenleriň dokumalarynyň adaty morfologiýasy<br />

dikelýär. Bu metalyň mukdarynyň 10-a çenli ýokarlandyrylmagy öýken<br />

dokumalarynda bronhlaryň töweregindäki alweolэar dokumalarynyň aralyk sklerozyna<br />

we düwünler görnüşinde öňki kadasyna öwrülmeýän üýtgeşmelere getirýär.<br />

Alýumininiň has ýokary (40 mkg-a çenli), ýagny silokotiki hadysalarynyň ýüze<br />

çykmagyna getirýän SiO 2<br />

-niň mukdarlaryna golaэ mukdary öýkenleriň has aýdyň<br />

fibrozyna getirýär. Bu fibroz sklerotiki düwünjikler görnüşinde ýüze çykýar.<br />

Alýuminiý okisiniň gidraty (A1-niň 10 mg hasabyndan) alweolýar<br />

epiteliýasynyň bitişmegine A1-den has güýçli täsir edýär. Süýümli birleşdiriji<br />

dokumanyň bitişmegi we merkezi (makrofaglardan ybarat bolan) gialinzirleşýän<br />

sklerozirlenen düwünjikleriň emelegelme hadysasy bolup geзэдr [10,7].<br />

Kцmьr tozanyndan, şeýle-de emeli ýa-da tebigy grafitden uzak wagtyň<br />

dowamynda dem almak ýa-da bu tozanlary köralakalaryň kekirdewügine goýbermek<br />

tozan öýjükleriniň toplanmaklaryna, bronhitiň ýa-da peribronhitiň döremegine, soňra<br />

bolsa öýkenleriň ýaýraw we düwünli fibrozyna getirýär, işjeň kömrüň we süňkkömrüň<br />

tozany цэkenlerde antrakoza gцrnüşinde geçýän üýtgeşmelere alyp barýar. Şeýle<br />

ýagdaý bagryň, böwrekleriň we miokardyň zaýalanmagyna getirэдr [5,11,20].<br />

Tebigy we emeli almazlaryň tozanynyň fibrogenlik häsiýeti gowşak bolup,<br />

pnewmokonioza sebäp bolýar. Dörän pnewmokonioz ýaýraw-sklerotiki we tozan<br />

ojajyklaryny giç emele getirýän görnüşli bolýar. Şeýle ojajyklar emeli almazlaryň<br />

tozanyndan döränlerinde has aзyk-aýdyň bildirýärler. Alakalaryň kekirdewügine<br />

gurumyň goýberilmegi aýdyň bildirýän pnewmokoniotiki üýtgeşmelere getirýär. Slans<br />

mazuty we slansyň gaty эangyjy эananda emele gelэдn gurum bolsa howply çişiň<br />

döremegine alyp barýar, üstesine-de, gurum bölejikleriniň dispersligi azaldygyзa<br />

(kiзeldigiзe) olaryň kanserogenlik täsiri ýokarlanýar. Syçanlaryň hamyna tebigy gazyň<br />

19


elektrokrekingi netijesinde alynýan gurum çalnanda hem howply çiş döreэдr [21].<br />

Gurum tozany bilen uzak wagtlap dem almak syçanlaryň dişleriniň we agzynyň nemli<br />

bardasynyň zaýalanmaklaryna getirýär [16]. Bu topara degişli jisimleriň demalyş<br />

synalaryna düşmegi ýokarky demalyş ýollarynyň atrofiýasyna ýa-da gipertrofiýasyna<br />

getirэдr. Bu jisimler öýkenlerde saklananlarynda bolsa howa çalyşýan zolakda<br />

birleşdiriji dokumalaryň emele gelmegine we öýkenleriň bitişmegine (fibrozyna)<br />

getirэдr. Şunlukda, 2 tipli pnewmositleriň saýlama görnüşinde zaэalanma emele gelip,<br />

olar RADS-a, цэkenleriň fibrozyna, böwrek ýetmezçiligine sezewar bolэarlar [20].<br />

Asbestiň täsiri astynda dörän öýkenleriň dokumaiçki giňişleýin fibrozy, beýleki<br />

sebäplere görä dörän fibrozda bolşy ýaly, restriktiw öэken halkasy bilen utgaşyp<br />

gidýär [11,12,18]. Onuň alamatlary öýken göwrüminiň peselmegini, aýratyn hem,<br />

1sekuntda forsirlenen ekspirator göwrümiň forsirlenen ýaşaýyş sygymyna<br />

(FEVi/FVC%) bolan gatnaşygyny saklap, ýaşaýyş sygymynyň azalmagyny, öýkenleriň<br />

ýumşamagyny öz içine alýar. Emma FEVi/FVC ululygyň peselmegi bilen howa<br />

akymynyň çäklenmegi hem bolup biler. Bu hadysa daşky gurşawyň tozanly<br />

bolmagyna ýa-da çilim çekilmegine garşy bolan jogapdyr. Asbestozyň irki<br />

döwürlerinde, haçan-da garşylyk keselçilik üýtgeşmeleri peribronhiolýar fibroz bilen<br />

çäklenen wagty, hatda ondan hem öň, ýagny yzygiderli bolmadyk ownujak garalan<br />

ýerler kükrek öýjüginiň rentgenogrammasynda entek görünmeýän wagtlarynda-da,<br />

inçe demalyş ýollarynda respirator disfunksiýasy döreýär. Dem goýbermegiň<br />

ortasynda iň ýokary akymyň peselmegi asbestozda respirator disfunksiýasynyň<br />

ýeke-täk alamaty bolup biler. Keseliň irki döwürlerinde agrama (işe, ýüke) bolan<br />

reaksiýa (jogap, täsir) ýaramazlaşýar. Bu ýagdaý wentilýasiýanyň ýokarlanmagy<br />

hem-de dem almagyň çaltlaşmagy we ýüzleý dem almagyň haýryna kisloroda bolan<br />

islegiň peselmegi görnüşinde ýüze çykýar. Netijede, howa (kislorod) alyş-çalşygynyň<br />

gowşamagy peýda bolýar. Kesel agyrlaşdygyça howa alyş-çalşygynyň bozulmagy üçin<br />

gerek bolan agram azalýar. Asbestozdan jebir çekýän kesellileriň öýken halkasynda<br />

restruktiw we obstruktiw üýtgeşmeleriň ýüze çykmak mümkinçiligini göz öňünde<br />

tutup, tejribeli lukman oňa anyklamak üçin gural hökmünde düşünmän, öýkenleriň<br />

işiniň gowşamagy diýip düşünýär. Öýkenleriň ýerine ýetirýän işleri, aýratynam,<br />

olaryň ýaşaýyş sygymy (göwrümi), uzak wagtlap aýry-aýry gözegçilikleri ýa-da<br />

epidemiologiki barlaglary geçirmekde, meselem, täsir kesilensoň asbestozyň ösüşini<br />

ýa-da asbest bilen baglanyşygy plewra keselleriniň döremeklerini yzarlamak üçin<br />

peýdaly guraldyr [5,6,8].<br />

Öýkenlerde asbestoz bilen baglanyşykly ýüze çykarylan patologiki üýtgeşmeler<br />

damar we bronhial deformasiýasy bilen alamatlanýarlar we alweolýaryň hem-de<br />

dilimara germewjikleriň nädogry galňamagy bilen utgaşyp gidýär.<br />

Interstisial fibroza goşmaça: palçyk-slanes pnewmokonioz zerarly zaýalanan<br />

öýkeniň nusgalygy öýken kökleriniň töwereginiň garalan ýerleriniň ulalandygyny<br />

görkezýär. Bu ýagdaý palçyk slansynyň tozanynyň düşmegi we öýken derwezeleriniň<br />

gän mäzlerinde skleretiki üýtgeşmeleriň emele gelmekleri bilen baglanyşyklydyr [17].<br />

Biziň alymlarymyzyň geçiren barlaglary asbestosement önümçiliginde işleýän<br />

işgärlerde hem öýjük hem gumoral immunitetiniň ýetmezçilik edýändigini görkezýär.<br />

Olarda immunitetiň fagositar bölegi hem jebir çekýär, ýiti respirator keselleri bilen<br />

20


kesellemek howpy ýokarlanýar. Howa pürkülen interferondan dem almak işgärleriň<br />

arasynda öýken keselleriniň döremeginiň öňüni almakda örän gowy peýda berdi [1].<br />

Aýnasüýümiň (стекловолокно) adam saglygyna edýän täsiri tejribe<br />

haýwanlarynda we MMVF önümçiliginde işleýänleriň kesellemeklerinde hem-de ölen<br />

adamyň öýkeni açylyp barlanan derejesinde öwrenildi. Köralakalaryň kese kesimi<br />

1mkm we uzynlygy 20 mm bolan ikigörnüşli senagat aýnapagtasy (стекловата) bilen<br />

dem almaklarynyň netijesini öwrenmeklik öýken öýjükleriniň aram reaksiýasyny we<br />

dem almak kesilensoň olaryň bölekleýin öňki kaddyna dolanyp gelýändiklerini ýüze<br />

çykardy. Şular ýaly netije haýwanlar şlak pagtasy bilen dem alanlarynda hem ýüze<br />

çykaryldy. Haýwanlar mineral pagtasy bilen dem alanlarynda gowşak fibroz döreýär.<br />

Köralakalar gyzgynlyga durnukly keramiki süýümler bilen çydap bolýan iň ýokary<br />

250 süýüm/ml mukdarda dem alanlarynda olaryň öýkenlerinde howply çiş, ýagny<br />

düwnük (рак) keseli, mezotelioma, plewral we öýken fibrozy; homýaklarda<br />

mezotelioma, plewral we öýken fibrozy döreýär.<br />

75 we 120 süýüm/ml-de köralakalarda diňe mezotelioma we gowşak fibroz,<br />

25 süýüm/ml-de bolsa öýkenleriň öýjükleriniň reaksiýasy bildirýär [6].<br />

Biogen allergenlerine kömelejikler, haýwan proteinleri, terpenler, tozan<br />

sakyrtgalary we enzimler degişlidirler. Oba hojalygynda biogen allergenleriň köp<br />

bölegi mallaryň derileriniň proteinlerinde, tüýlerde, tezegiň we peşewiň proteinlerinde<br />

bolýarlar. Allergenler her hili önümçilik işlerinde-de, meselem, fermentasiýa<br />

geçirilende, derman taýýarlanylanda, çörek bişirilende, kagyz öndürilende, agaç<br />

ýa-da tagta kesilende, fermentleri hem-de waksinalary öndürmekde we dokumalary<br />

ösdürip ýetişdirmek işlerinde hem bolýandyrlar.<br />

Allergenler duýgur adamlarda allergiki rinitiň, konýuktiwitiň we demgysmanyň<br />

alamatlary ýaly alamatlaryň döremegine getirip bilerler. Allergiki alweolit demalyş<br />

ulgamynyň zaýalanmagynyň alamatlarynyň ýiti görnüşde ýüze çykmaklary bilen<br />

alamatlanýar. Şeýle alamatlara üsgülewük, gagşamak, gyzgynlyk, kelle we et agyrylary<br />

degişli bolup, olar öýkenleriň fibrozyna getirip bilerler [6]. Öýkenler şöhlelenmä<br />

(radiasiýa) duýgur däl diýlip hasaplanylýar. Emma gysga wagtlap 6-dan 10SV-e çenli<br />

mukdar bilen şöhlelendirilen ýerde bir aýdan üç aýa çenli ýiti pnewmoniýanyň<br />

döremegine getirip biler. Eger-de öýken dokumalary uly göwrümde zaýalanan bolsalar,<br />

onda birnäçe hepdäniň dowamynda demalyş ýetmezçiligi ýa-da ençeme aý-ýyl geçensoň<br />

öýken fibrozy we “öýken ýüregi” döräp biler [ISRP, 1984; UNSCEAR, 1988].<br />

Soňky ýyllarda beýleki sebäpler bilen bir hatarda her hili bioorganiki<br />

faktorlaryň täsiri astynda bronhöýken keselleriniň hem döreýändikleri barada köp<br />

maglumatlar toplandy. Olaryň ýüze çykmaklarynda daşky we önümçilik gurşawlaryny<br />

hapalaýan mikroorganizmler we olaryň endotoksinleri hem-de biologiki işjeň<br />

substansiýalary esasy ähmiýete eýedirler. Şeýle mikroorganizmlere kömelekler, her<br />

dürli aspergiller, alternariýalar, termofol aktinomisetler, her dürli gramotrisatel<br />

bakteriýalar degişlidirler [2,3,20,14,19]. Olara tebigy süýümli maddalar (pagta, zygyr,<br />

kenep (kendir), agaç, agawa we beýlekiler) bilen iş salyşýan işgärleriň köp böleginiň<br />

keselleýän hünär bilen bagly bolan bissinoz öýken keseli hem degişlidir. Bu kesel<br />

ösümlik tozanlary bilen dem alnanda döreýär [2,3,4,13,14]. Bissinozyň döremeginde<br />

21


ösümlik tozanlarynyň, bakterialaryň endotoksinler bilen bilelikdäki edýän täsirlerine<br />

uly ähmiýet berilýär [9].<br />

Şeýlelikde, önümçilik jaýlarynda tozanyň ownujak bölejikleriniň bolmagy<br />

bronhlarda we öýkenlerde keselçilik hadysalarynyň döremeklerine getirýär. Şeýle<br />

şertlerde işleýän işgärleri diňe bir tozan böleklerinden goramak bilen çäklenmän,<br />

olaryň bedeniniň durnuklylygyny ýokarlandyrmaga gönükdirilen öňünalyş çärelerini<br />

hem amala aşyrmak gerek. Asbestosement, dokma we pagtany gaýtadan işläp<br />

çykarýan önümçiliklerde işleýän işgärleriň saglygyna howp salyp biläýjek hadysalary<br />

öz wagtynda ýüze çykarmak üçin, habar berişli, elýeterli we ykdysady taýdan amatly<br />

bolan barlag usullaryny işläp düzmek zerur.<br />

Türkmen döwlet lukmançylyk<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

1-nji maýy<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Атдаева М.К., Ботанжян М.Г., Зименкова И.Б. Иммуностимуляция у рабочих с<br />

различными условиями труда. Здравоохранение Туркменистана. 1995.<br />

2. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 449, 1999.<br />

3. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 345, 2000.<br />

4. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. издание 3, (исправленное и<br />

дополненное). стр. 488, 2001.<br />

5. Болезни органов дыхания. Под ред. Н.Р.Палеева. Том 4, стр. 7-22. М.:<br />

Медицина, 1990.<br />

6. Гафуров Карим. Экзогенный аллергический альвеолит хлопкопереработчиков.<br />

Автореф. дисс... докт. мед. наук. стр. 29. М., 1992.<br />

7. Keller R.H., Fink J.N. Immunoloregulation in hypersensitivity pneumonitis. //<br />

J.Clin.Immunol. Vol. 2, P. 46-58, 411, 1982.<br />

8. Клиническая иммунология и аллергология. Под ред. Г.Лолора, Т.Фишера,<br />

Д.Адельмана. стр. 806, М.: Практика. 2000.<br />

9. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.2, стр. 621, 1965.<br />

10. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.3, стр. 608, 1977.<br />

11. Morgan W.K., Westerling J. Byssinosis: some unans wered questions. // Amer. Rev.<br />

resp. Dis. Vol. 126, N2, P. 354-357, 1982.<br />

12. Pickering C.A.C., Newman – Taylor A.I. Extrinic allergic bronchioloalviolitis.<br />

Occupatioal Lung Disorders. Ed Parkers WR. Butterworth Heinemann. P. 667-709,<br />

Oxford, 1994.<br />

13. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 1,<br />

стр. 1280, 2001.<br />

14. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 2,<br />

стр. 926, 2001.<br />

15. Salvaggio J.E., De Shazo P.D. Pathogenesis of hypersensitivity pneumonitis. Chest.<br />

Vol.89, suppl. 3, P. 190-193, 1986.<br />

16. Ходош Е.М., Кидонь В.П. Об информативности эпидемиологических<br />

показателей, характеризующих бронхиальную астму и хронические<br />

обструктивные заболевания легких. Укр. пульм. ж. №3, стр. 63-66, 1999.<br />

17. Хронические заболевания легких. Под ред. А.Н.Кокосова и др., К., стр. 196, 1986.<br />

22


18. Schyler M. The diagnosis of hypersensitivity pneumonitis. Chest. V. 111,<br />

P.534-536, 1997.<br />

19. Чучалин А.Г., Копылев И.Д. Аллергические заболевания легких. В кн.: Болезни<br />

органов дыхания. стр. 7-64. М.: Медицина, 1990.<br />

20. Чучалин А.Г. Хронические обструктивные заболевания легких. стр. 510. М.:<br />

Медицина, 2000.<br />

21. Shimazu K., Ando M., Sakata T. Hypersensitivity pneumonitis induced by<br />

Trichosporon cutaneum. Amer. Rev. resp. Dis. Vol.130, N3, P. 407, 1984.<br />

С.А.Плескановская, Д.А.Аманмурадова, А.П.Патышагулыев<br />

О РОЛИ ЗАПЫЛЕННОСТИ ВОЗДУХА В РАЗВИТИИ<br />

БРОНХОЛЕГОЧНОЙ ПАТОЛОГИИ<br />

В последние годы в структуре неспецифических заболеваний легких самых<br />

развитых стран все больше увеличивается доля бронхолегочной патологии, связанной<br />

с производственной деятельностью в условиях повышенной запыленности. Особенно<br />

большую роль в их формировании играет загрязнение воздуха производственных<br />

помещений: 1) микроорганизмами, 2) биологически активными субстанциями животного<br />

и растительного происхождения; 3) низкомолекулярными соединениями. Механизм их<br />

действия обусловлен либо прямыми антигенными, аллергизирующими и токсическими<br />

свойствами, либо их способностью комплексировать с белками сыворотки крови и<br />

бронхоальвеолярных секретов. Для всех пылевых частиц характерно фиброгенное<br />

действие на организм. Пылевые частицы (менее 5 мкм) достигая альвеол, вызывают<br />

сенсибилизацию и последующую диффузную инфильтрацию легочной паренхимы<br />

клетками, преимущественно Т-лимфоцитами и активированными макрофагами,<br />

иммунными комплексами. В результате развиваются заболевания легких: экзогенный<br />

аллергический бронхоальвеолит, гиперчувствительный пневмонит, диффузная<br />

интерстициальная пневмония, интерстициальный гранулематозный пневмонит,<br />

экзогенный легочный гранулематоз, диффузная, ингаляционная пневмопатия и др. В<br />

связи с этим, все более интенсифицируются исследования по изучению влияния<br />

различных видов пылевых частиц на бронхоальвеолярный тракт, как экспериментальных<br />

животных, так и человека. Показано, что при вдыхании крысами микрочастиц<br />

алюминия, угольной пыли происходит разрастание волокнистой соединительной ткани<br />

и образование склерозированных узелков, центр которых (состоящий из макрофагов)<br />

гиалинизируется. Злокачественные новообразования возникают при вдыхании и<br />

нанесении на кожу мышей сажи, получаемой в результате электрокрекинга природного<br />

газа. Обширный внутритканевый фиброз и рак легких могут быть вызваны<br />

воздействием асбеста, курением, воздействием стекловолокна жаропрочных<br />

керамических волокон, биогенных аллергенов (к ним относятся грибки, животные<br />

протеины, терпены, пылевые клещи и энзимы). Значительная часть биогенных<br />

аллергенов в сельском хозяйстве содержится в протеинах шкур животных, в волосках<br />

меха и в протеинах фекалий и мочи. Аллергены присутствуют при различных<br />

производственных процессах, например при осуществлении ферментации, изготовлении<br />

лекарств, хлебопечении, производстве бумаги, обработке древесины (распилочные цеха,<br />

производство), а также в биотехнологии (производство ферментов и вакцин, культур<br />

тканей) и при производстве специй.<br />

Таким образом, наличие микрочастиц пыли в производственных помещениях<br />

23


способствует развитию патологического процесса в бронхах и легких. Охрана труда<br />

работающих в этих условиях лиц должна быть направлена не только на снижение<br />

концентрации пылевых частиц во вдыхаемом воздухе. Чрезвычайно важно проводить<br />

профилактические мероприятия, направленные на повышение сопротивляемости<br />

организма. Необходимо наработать информативные, доступные и экономически<br />

выгодные тесты скрининговых исследований для своевременного выявления риска для<br />

здоровья работающих в асбестоцементной, ткацкой, хлопкоперерабатывающей<br />

промышленности.<br />

S.A.Pleskanovskaya, D.A.Amanmuradova, A.P.Patyshagulyyev<br />

ON THE ROLE OF DUSTED AIR IN THE DEVELOPMENT OF<br />

BRONCHOPULMONARY PATHOLOGY<br />

In the structure of nonspecific lung diseases of highly developed countries the portion<br />

of bronchopulmonary pathology increases more and more in the past years due to the industrial<br />

activity in conditions of high dustiness. Contamination of air in industrial premises plays a<br />

substantial role in the formation of Pollution by: 1) micro organisms, 2) biologically active<br />

substances of animal and plant nature, 3) low-molecular compounds. The mechanism of their<br />

action is conditioned either by direct antigenic, allergic and toxic features or their ability to<br />

complex with HBeAg proteins and bronchoalveolar secretion. All dust particles have typical<br />

fibrogen affect to the body. Dust particles (less than 5 micrometers) reaching alveolus cause<br />

sensibility and subsequent diffusive infiltration of lung parenchyma by cells, chiefly by<br />

T-lymphocytes and activated macrophages, immune complexes. As a result lung diseases<br />

develop: exogenous allergic bronchoalveolitis, hypersensitive pneumonitis, diffusive interstitial<br />

pneumonitis, interstitial granulomatous pneumonitis, exogenous lung granulomatosis, diffusive,<br />

inhalation pneumopathy and so forth. In connection with this, more and more researches are<br />

intensively conducted on examination of impact of various types of dust on bronchoalveolar<br />

tract, of both experimental animals and human being. It is known that when rats inhale<br />

microparticles of aluminium, coal dust the growth of fibers of connective tissue occurs and<br />

formation of sclerosed nodes the center of which (consisting of macrophages) hyalinizes.<br />

Malignant neoplasms occur while inhaling and spreading mouse soot on skin, which derives<br />

as a result of electrocracking of natural gas. Extensive interstitial fibrosis and lung cancer<br />

could be caused by impact of asbestos, smoking, glass fibre of heatproof ceramic fibers,<br />

biogenic allergens (such as fungi, animal proteins, terpenes, dust pincers and enzymes).<br />

Considerable part of biogenic allergens in agriculture is contained in proteins of animal skin,<br />

fur and protein of faeces and urine. Allergens are present in numerous industrial processes,<br />

for instance in realization of fermentation, manufacturing of medicine, baking of bread, paper<br />

production, wood processing (sawing works, manufacture), as well as biotechnology<br />

(production of enzymes and vaccines, tissue culture) and in production of spicery.<br />

Thus, if there are microparticles of dust in industrial premises it promotes the<br />

development of pathologic process in bronchi and lungs. Labor protection of those who work<br />

in such conditions should not only focus on lowering the concentration of dust particles<br />

inhaled with air but also it is highly recommended to conduct preventive actions towards the<br />

improvement of body resistance. It is necessary to work on informative, available and<br />

economically profitable tests of screening researches for timely risk identification for the health<br />

of those who work in asbestos-cement, textile and cotton processing industry.<br />

24


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

H.J.Jumaýew, M.Ö.Kulow<br />

TÜRKMENISTANYŇ ŞERTINDE PARODONT DOKUMA KESELLI<br />

NÄSAGLARDA KLINIKI-LABORATOR BARLAGLARYŇ<br />

GÖRKEZIJILERI<br />

Ilat arasynda parodontdokuma keselleriniň ýaýramagynyň sebäplerini we geçiş<br />

aýratynlyklaryny öwrenmek, bejeriş usullaryny we öňünalyş эollaryny seljerip saэlap<br />

almak meselesi häzirki zamanyň wajyp meseleleriniň biri bolup durэar [1,4,3,7]. Ylmy<br />

çeşmeleriň maglumatlaryna görä ýerleşэan эerine, ýaşaýyş hem-de durmuş şertlerine<br />

baglylykda dürli ýurtlarda ilatyň 65-80%-nde, эagny 35-44 ýaşdaky adamlarda<br />

parodontdokuma keseliniň dürli görnüşleriniň duş gelýanligi bellenilэar [5,3].<br />

Parodontdokumanyň zeperlenmegi, çişmegi netijesinde fermentler цэjьklerden<br />

эuwlup aэrylэar we olar gana, gan suwuklygyna, biologik suwuklyklara geзip, olaryň<br />

işjeňligini эokarlandyrэar hem-de olar dokumalaryň zeperlenmekleriniň çuňlugyny we<br />

derejesini kesgitlemekde anyklaэjy bolup hyzmat edэдr. Sьlekeэde we<br />

parodontdokumanyň зykarэan suwuklygynda oэuk fermentleriň işjeňligi<br />

parodontdokumanyň nemli bardasynyň sudurynyň biteweliginiň ýagdaýyny görkezýär<br />

we parodontdokumada destruktiw hadysanyň, çişme hadysasynyň agyrylyk<br />

derejelerini, çişe garşy geçirilen bejerginiň netijeliligini anyklamaga эardam berэдr<br />

[2,6,8,9,10]. Şeýle hem olar belli bir derejede gaýtadan bitip dikelmek hadysasyny<br />

we bedeniň goraýyş güýçlerini gözegçilikde saklaýar.<br />

Parodontdokumanyň nemli bardasyndan зykэan suwuklykda we garyşyk<br />

sülekeýde fermentleriň öwrenilmegi kцpsanly alymlarda gyzyklanma dцretdi<br />

[8,9,10,11]. Parodontdokumanyň destruksiýasy bolmak bilen çişme – distrofiki<br />

hadysasy peэda bolэar, bu эagdaэda fermentleriň, hususan-da, turşy we aşgar<br />

fosfatazalarynyň, şol sanda olaryň önümleriniň orny uludyr.<br />

Işiň maksady parodontdokuma keselli nдsaglaryň kliniki aэratynlyklaryny we<br />

agyz boşlugynyň suwuklygynyň düzьmindдki fermentleriň ýagdaýyny цwrenip,<br />

bejeriş we öňünalyş usullarynyň эollaryny kesgitlemekden ybaratdyr.<br />

Öňьmizde goэlan maksada эetmek ьзin Aşgabadyň azyk senagat<br />

maşyngurluşyk zawodynda işleýän 16-49 ýaş aralykdaky parodontdokuma keselli<br />

(gingiwit we parodontit) nдsaglaryň 89 sanysy we TDLI-niň terapewtiki<br />

stomatologiýa kafedrasyna agyz boşlugynyň kesellerini bejertmek ьзin эьz tutanlar<br />

laboratoriэa barlagyndan geзirilip anyklanyldy. Barlag BSGG tarapyndan hцdьrlenen<br />

karta boэunзa doldurylyp geзirildi [5,3]. Kartada CPITN indeksi boэunзa<br />

parodontdokumanyň bejergä mätäçligi we nasag bilen эцrite sorag-jogap geзrimek<br />

arkaly keseliň agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />

25


Parodont kesellerini we onuň geçiş aýratynlygyny düýpli öwrenmek maksady<br />

bilen, nдsaglaryň hemmesi ýaşyna görä 4 topara bцlьndi.<br />

I. 16-19 ýaşly;<br />

II. 20-29 ýaşly;<br />

III. 30-39 ýaşly;<br />

IV. 40-49 ýaşly.<br />

Deňeşdirmek ьзin TDLI-niň stomatologiýa fakultetiniň 23 sany sagdyn<br />

parodontly talyplary saэlanyp alyndy. Toparlara bцlnen näsaglaryň ýaşy we keselleriň<br />

kliniki alamatlarynyň agyrlyk derejeleri boýunça bölünişi 1-nji tablisada gцrkezilэдr.<br />

1-nji tablisa<br />

Gingiwit we parodontit keselli näsaglaryň toparlara bölünişi<br />

Keseliň görnüşleri<br />

Agyrlyk Näsaglaryň<br />

Ýaşy<br />

derejesi sany 16-19 20-29 30-39 40-49<br />

Ь znьksiz эerli<br />

kataral gingiwit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

9<br />

11<br />

5<br />

2<br />

4<br />

7<br />

–<br />

2<br />

–<br />

–<br />

Üznüksiz ýaýraň<br />

kataral gingiwit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

6<br />

12<br />

2<br />

3<br />

4<br />

6<br />

1<br />

2<br />

–<br />

1<br />

Ь znьksiz эerli<br />

parodontit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

7<br />

14<br />

1<br />

–<br />

4<br />

8<br />

2<br />

5<br />

–<br />

1<br />

Üznüksiz ýaýraň<br />

parodontit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

9<br />

21<br />

1<br />

–<br />

3<br />

8<br />

3<br />

7<br />

2<br />

6<br />

Jemi 89 14 44 21 10<br />

Barlaglaryň netijeleri parodontkeselli näsaglaryň şahsy kartasyna bellenildi.<br />

Onda pasport maglumatlary, keseliň taryhy, kliniki-funksional barlaglaryň, geçirilen<br />

toplumlaýyn bejerginiň netijeleri ýazyldy.<br />

Barlag we gözegçilik toparyndaky näsaglaryň gözegçilik edilýän we bejergi<br />

geçirilýän döwründe dişýanynyň (parodont) dokumasynyň ýagdaýyna obýektiw baha<br />

bermek üçin aşakdaky gцrkezilen barlag usullary ulanyldy:<br />

– agyz boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýyny kesgitlemek (Greiene-<br />

-Vermillion, 1964);<br />

– CPITN – indeks boэunзa (BSGG, 1978) parodont keselleriň bejergд<br />

mätäçligini kesgitlemek;<br />

– B.U.Kulaženkonyň usuly (1960) boýunça parodontdokumanyň gan<br />

damarlarynyň durnuklylygyny kesgitlemek;<br />

– Sülekeýde turşy fosfotazanyň işjeňligini kesgitlemek (1971-nji ýylda<br />

В.С.Куликова we başga ýazarlar bilen bilelikdäki) işleri geçirildi.<br />

Barlaglaryň netijeleri<br />

Sorag-jogap arkaly geçirilen barlaglaryň netijesinde parodontdokuma keselli<br />

näsaglaryň 89-syndan 78-siniň (87,64%) ýaramaz endikli (çilim çekýän, nas atýan we<br />

ş.m.) näsagdygy, ýagny 51-sanysynyň (65,38%) çilim çekýändigi, 27-sanysynyň bolsa<br />

(34,62%) nas atýandygy anyklanyldy. Şeýlelikde, ýüze çykarylan maglumatlaryň<br />

parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we onuň gaýraüzülmeleriniň öňüni<br />

almakda peýdasy köpdür.<br />

26


Parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we agyrlaşmagynyň agyz<br />

boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýlaryna berk baglydygyny цwrenmeklik meselesine<br />

alymlar tarapyndan aэratyn ьns berilэдr. Biz gцzleg işimizde Grin-Wermillion indeksi<br />

boýunça agyz boşlugynyň arassaçylyk эagdaэlaryny цwrendik.<br />

Barlagyň netijesinde Grin-Wermillion boýunça arassaçylyk indeksiniň<br />

görkezijileri boýunça parodont keseliniň agyrlyk derejesiniň ýokarlanmagy bilen agyz<br />

boşlugynyň arassaçylygynyň juda pese düşэдnligi anyklanyldy.<br />

I toparda ortaça sany 1.8+0.08 ölçeg birligine deň bolup, deňeşdirilýän<br />

topardaky görkezijilerden 0.7+0.07 цlзeg birliginden ýokary (P


parodontdokumadaky çydamlylygy aşaky äňdäkiden beýik bolandygy we keseliň<br />

derejesiniň agralmagy bilen ownuk gan damarlaryň çydamlylygynyň peselэдnligi<br />

anyklanyldy.<br />

Ol ortaça ýokarky äňiň alyn dişleriniň sebitinde:<br />

I toparda 38.7+0.7 sekunda;<br />

II toparda 24.3+0.3 sekunda;<br />

III toparda 18.6+0.06 sekunda deň boldy.<br />

Aşaky äňde:<br />

I toparda 35.2+0.5 sekunda;<br />

II toparda 21.4+0.4 sekunda;<br />

III toparda 17.4+0.03 sekunda deň boldy.<br />

Şol bir wagtda deňeşdirilýän toparda ýokarky äňde 58.3+0.4 sekunda we aşaky<br />

äňde 56.7+0.7 sekunda deň bolup, bu barlag topardakylardan dogrulygy beýikdir,<br />

ýagny I toparda P


3-nji tablisa<br />

Parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy we aşgar fosfatazalarynyň<br />

gцrkezijileri<br />

Barlagdan geзirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 1,58 + 0,019 Р > 0,05 1,384 + 0,42 Р > 0,05<br />

20 – 29 1,82 + 0,07 Р > 0,05 1,31 + 0,06 Р > 0,05<br />

30 – 39 1,97 + 0,07 Р > 0,05 1,51 + 0,08 Р > 0,05<br />

40 – 49 1,78 + 0,07 Р > 0,05 1,15 + 0,07 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 19 – 30 1,35 + 0,04 Р > 0,05 1,01 + 0,05 Р > 0,05<br />

Barlag edilen 16-19 ýaşly topar adamlarda, esasan, parodontdokumasynda<br />

çişme hadysasy – üznüksiz kataral gingiwitiň ortaça we agyr derejeleri ýüze<br />

çykaryldy. Beýleki galan barlag geзrilэan toparlardaky (20-49 ýaşly) näsaglaryň esasy<br />

böleginde bolsa parodontitiň dürli görnüşindäki agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />

Tablisadan görnüşi ýaly, parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy<br />

we aşgar fosfotazalarynyň möçberi çişme hadysasynyň agyrlyk derejesine we<br />

näsaglaryň ýaşynyň ulalmagyna baglylykda beýgelýär, emma 40-49 ýaşly näsaglarda<br />

birazrak peselэдr.<br />

4-nji tablisa<br />

Bölnüp çykýan arassa sülekeýde fermentleriň gцrkezjileri<br />

Barlagdan geзirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 1,26 + 0,02 Р > 0,05 0,69 + 0,03 Р > 0,05<br />

20 – 29 1,34 + 0,07 Р > 0,05 1,34 + 0,30 Р > 0,05<br />

30 – 39 1,48 + 0,04 Р > 0,05 1,11 + 0,07 Р > 0,05<br />

40 – 49 1,36 + 0,07 Р > 0,05 0,91 + 0,06 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 19 – 30 0,78 + 0,08 Р > 0,05 0,63 + 0,03 Р > 0,05<br />

Biohimiki barlaglaryň analiziniň görkezijisinden bilnişi ýaly, bölnüp çykýan<br />

arassa sülekeýde turşy we aşgar fosfatazalarynyň möçberi garyşyk sülekeýdäki bilen<br />

deňeşdirilende birazrak peselýär, aýratyn hem, bu hadysa barlanyp deňeşdirilýän<br />

toparda aýdyň bildirýär. Meselem, garyşyk sülekeýde turşy fosfatazanyň möçberi<br />

1.35+0.04 mkg, bölnüp çykýan arassa sülekeýe garşy 0.78+0.08, tapawudy 2 esse<br />

(P >0.001). Şonuň ýaly alamatlar aşgar fosfatazasynda hem bellenýär: 1.01+0.05<br />

onuň garşysyna 0.63+0.03 (P > 0.001).<br />

Biziň barlaglarymyzyň görkezişine görä, gingiwit we parodontit keselli<br />

nдsaglarda parodontdokumanyň çykarýan suwuklygynda turşy fosfatazanyň möçberi<br />

garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 0.7-1.5 esse<br />

köpdür. Ol keseliň agyrlyk derejesine we näsagyň ýaşyna baglylykda möçberiniň<br />

ulalmagyna bagly bolýar. Parodontdokumanyň suwuklygyndaky aşgar fosfatazasynyň<br />

möçberi garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 2.0 – 2.5<br />

esse köpdür. Ol hem parodontdokumasyndaky gaэnaglama hadysasynyň häsiýetine<br />

baglylykda üýtgäp durýar.<br />

29


5-nji tablisa<br />

Parodont dokumanyň çykarýan suwuklygyndaky fermentleriň görkezijileri<br />

Barlagdan geçirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 2,43 + 0,71 Р > 0,05 2,39 + 0,13 Р > 0,05<br />

20 – 29 2,55 + 0,17 Р > 0,05 3,31 + 0,21 Р > 0,05<br />

30 – 39 2,42 + 0,11 Р > 0,05 3,06 + 0,14 Р > 0,05<br />

40 – 49 2,62 + 0,36 Р > 0,05 2,64 + 0,22 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 16 – 30 1,91 + 0,08 Р > 0,05 1,34 + 0,24 Р > 0,05<br />

Şeýlelik bilen, agyz boşlugyndaky biologiki suwuklykda fermentleriň (turşy we<br />

aşgar fosfatazalarynyň) düzüminiň öwrenilmegi onuň düzüminiň<br />

parodontdokumasynda patologik hadysanyň häsiýeti we agyrlyk derejesi bilen<br />

arabaglanyşygynyň bardygyna şaýatlyk edýär. Olaryň agyz boşlugyna gelip düşýän<br />

esasy çeşmesi parodontdokumanyň suwuklygyndan gelýär, ony bolsa<br />

parodontkeselleri anyklanylanda, göz öňünde tutmak gerekdir.<br />

Netije:<br />

1. Geçirilen kliniki-funksional barlaglaryň netijesinde 16-49 ýaş aralykdaky<br />

adamlaryň arasynda parodontitiň gaэnaglama keselleriniň ýaýraýşy 70-80 göterime<br />

deň bolup, onuň ösüş depgininiň näsaglaryň ýaşyna, agzynyň gigiýenasynyň<br />

ýagdaýlaryna baglylykda ýokarlanýandygy mдlim boldy.<br />

2. Agyz boşlugyndaky biologik suwuklyklaryň düzümindäki turşy we aşgar<br />

fosfotazalarynyň mukdary öwrenilende, olaryň iň kän bölnüp çykýan ýeri dişeti<br />

suwuklygynda bolup, sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 1.5-2.0 esse köpdür. Turşy we<br />

aşgar fosfatazalarynyň mukdarlary parodontçişme hadysalarynyň depginine görä<br />

üýtgäp durýar. Näsaglaryň keselini anyklamakda bolsa ony göz öňünde tutmak<br />

gerekdir.<br />

3. Kliniki we laborator barlaglaryň netijelerini gelejekde parodontdokumanyň<br />

gaýnaglamaly näsaglarynda anyklaýyş we bejerginiň netijelerine baha beriş hökmünde<br />

amaly stomatologiýada giňden ulanmaklygy maslahat berýäris.<br />

Türkmen döwlet lukmançylyk<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

3-nji awgusty<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Berdimuhamedow G. “Türkmenistan-Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy”. Aşgabat:<br />

Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />

2. Барер Г.М., Кочержинский В.В., Халитова Э.С. “Десневая жидкость: состав и<br />

свойства”. Стоматология. Том 65, №4, 1986.<br />

3. Иванов В.С. Заболевания пародонта. М.: Медицина, 1998.<br />

4. Jumaэew H.J., Kulow M.Ц. Parodontdokumanyň çişme keselleri bejerilende<br />

“Зopantelpek” цsьmliginden alnan şiräniň täsirliligini цwrenmek\\. TDLI-niň<br />

30


mugallymlarynyň we talyplarynyň Türkmenistanyň Garaşsyzlyk baýramynyň şanly<br />

16 ýyllygyna bagyşlanan “Milli Garaşsyzlyk – Türkmen döwletiniň gudraty we berklik<br />

binýadydyr” atly ylmy-amaly maslahatyndaky çykyşlarynyň gysga beýanlarynyň<br />

ýygyndysy. Aşgabat, 2007.<br />

5. Jumaэew H.J., Aэnazarow H.A., Kulow M.Ц “Terapewtik stomatologiэa” (okuw<br />

gollanmasy). Aşgabat, 2008.<br />

6. Каграманова К.А., Ермольева З.В. Антибиотики. №10, 1966.<br />

7. Канканян А.П., Леонтьев В.К. Болезни пародонта. Ереван, 1998.<br />

8. Кречина Е.К., Хазанова B.B., Земская Е.А. Стоматология. №2, 1991.<br />

9. Кулов М.О. “Исследование состояния зубов и пародонта при одонтогенных<br />

воспалительных заболеваниях”. Автореферат диссертации на соискание ученой<br />

степени к.м.н. Тверь, 1999.<br />

10. Пашаев K.П., Джумаев Х.Дж. “Состояние местных защитных факторов полости<br />

рта при гингивите и пародонтите” (Материалы 56-ой научно-практ. конф. профес.<br />

– препод. состава ТГМИ). Ашгабат, 1996.<br />

11. Плешкова Л.В. “Активность ферментов и содержание иммуноглобулинов в<br />

десневой жидкости при пародонтозе”. Стоматология. №1, 1983.<br />

Х.Д.Джумаев, М.О.Кулов<br />

КЛИНИКО-ЛАБОРАТОРНЫЕ ПОКАЗАТЕЛИ БОЛЬНЫХ С<br />

ЗАБОЛЕВАНИЕМ ПАРОДОНТА В УСЛОВИЯХ ТУРКМЕНИСТАНА<br />

По данным отдельных отечественных и зарубежных авторов заболевание<br />

пародонта высоко распространено среди населения. Судя по научным данным, в<br />

зависимости от различного социального происхождения, географического размещения<br />

населения различные формы заболевания пародонта колеблются от 65 до 80% среди<br />

людей в возрасте 35-44 лет.<br />

Для определения уровня и тяжести патологических процессов в тканях<br />

пародонта было проведено клинико-лабораторное обследование по методике ВОЗ у 89<br />

работников Ашхабадского машиностроительного завода лекой промышленности и<br />

обратившихся на кафедру терапевтической стоматологии ТГМИ в возрасте от 16-49<br />

лет с целью санации полости рта. Для определения тяжести заболевания у всех<br />

обследуемых больных, они были распределены на четыре (4) группы: первая группа<br />

включала больных в возрасте от 16 до 19 лет; вторая – от 20 до 29 лет; третья – от<br />

30 до 39 лет и четвертая – от 40 до 49 лет. В контрольную группу было подобрано<br />

23 студента стоматологического факультета ТГМИ со здоровым пародонтом в возрасте<br />

от 16 до 30 лет. Необходимые данные больных были зафиксированы в специальных<br />

картах и таблицах.<br />

В результате клинико-функциональных исследований было выявлено, что<br />

распространенность заболевания пародонта в возрасте от 16 до 49 лет равна 70-80%,<br />

а интенсивность заболевания пародонта зависит от гигиенического состояния полости<br />

рта и возраста больных.<br />

Изучение биологической жидкости полости рта кислой щелочной фосфатазы в<br />

1,5-2 раза больше в десновой жидкости, чем в слюне. Так же было выявлено, что<br />

количество кислой щелочной фосфатазы в зависимости от воспалительного<br />

заболевания пародонта колеблется. Эти данные имеют большое значение в<br />

31


диагностировании и прогнозировании методов лечения больных с заболеваниями<br />

пародонта.<br />

Таким образом, у больных с воспалительными заболеваниями тканей пародонта<br />

состояние местных защитных сил может меняться в зависимости от степени<br />

воспалительного процесса и среди них самым чувствительным можно считать<br />

ферменты кислой и щелочной фосфатазы, содержащиеся в слюне и десновой<br />

жидкости.<br />

H.J.Jumayev, M.O.Kulov<br />

CLINICAL AND LABORATORY FINDINGS OF INVESTIGATION OF<br />

PARODONTOSIS DESEASED WITHIN TURKMENISTAN<br />

According to certain home and foreign authors, parodontosis (amphodontosis) is<br />

widely spread among population. Judging by scientific data, different kinds of parodentium<br />

(periodontium) vary between 65-80 % among people aged 35-44 subject to social origin and<br />

geographical location of population.<br />

89 16-49 aged diseased – workers of Ashgabat machine building plant of light<br />

industry who addressed to the therauputic dentistry department of the State Medical Institute<br />

of Turkmenistan underwent clinical and laboratory examination to define the pathologic<br />

process rate in parodentium tissue by the method of ВОЗ with the view of sanitization of<br />

the mouth cavity. To define the rate of illness of all the patients, they were divided into<br />

4 groups: group I included the 16-19 aged diseased, group II – 20-29 aged, group III –<br />

30-39 and the IV-th group 40-49 aged diseased. Reference group included 16-30 aged<br />

23 students of Dentistry Faculty of the Turkmen State Medical Institute with healthy<br />

parodontosis. During examination necessary information/data concerning patients were fixed<br />

in the special files (case record) and tables.<br />

As a result of clinic and functional examinations it was revealed that prevalence of<br />

parodentium disease among 16-49 aged equals to 70-80%, but intensity of parodentium<br />

disease depends on hygienic condition of mouth cavity and the age of diseased.<br />

Examination of biological fluid of mouth cavity on availability of acid and alkaline<br />

phosphatase 1.5-2 times more compared with gingivitis fluid rather than in saliva. It was<br />

also revealed that the quantity of acid and alkaline phosphatase changes depending on<br />

inflammatory parodentium disease.<br />

Thus, host defenses of inflammatory diseased persons may vary in accordance with<br />

the level of inflammatory process and the most sensible among them is considered enzymes<br />

of acid and alkaline phosphatase contained in saliva and gingivitis fluid.<br />

32


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.A.Kokanow, M.K.Hanow<br />

DÜWMELINIŇ (SOPHORA JAPONICA L.) LUKMANÇYLYKDAKY<br />

ÄHMIÝETI<br />

Türkmen topragy derman ösümliklerine baýdyr. Olary lukmançylyk maksatlary<br />

üçin ulanmaklyk häzirki Beýik Galkynyşlar zamanamyzyň derwaýys meseleleriniň<br />

biri bolup durýar [1;2].<br />

Adamzat jemgyýetiniň ösmekligi bilen baglanyşyklylykda lukmançylyk<br />

amalynda tebigy çig mal serişdelerinden alynýan dermanlara bolan islegler barha<br />

artýar. Olar sintetiki ýoly bilen alynýan derman serişdelerinden tapawutlylykda<br />

näsagyň immun ulgamynyň işine oňaýly täsir edýär. Ýene-de bir aýratyn tarapy, bu<br />

hili dermanlar beden üçin zyýanly täsirleri ýüze çykarmaýarlar.<br />

Işiň maksady: Düwmeliniň (ýapon soforasynyň) lukmançylykdaky<br />

ulanylyşyny we onuň gelejegini kesgitlemek.<br />

Biologiki işjeň maddalaryň uly toparlarynyň birine flawonoid maddalary<br />

degişlidir. Olaryň rutin, kwersetin we ş.m. görnüşleri häzirkizaman dermançylyk<br />

senagatynda taýýar derman görnüşlerini öndürmeklikde giňden peýdalanylýar.<br />

Flawonoid maddalaryny özünde esasy düzüm bölegi hökmünde saklaýan derman<br />

ösümlikleriniň biri hem – düwmelidir (Sophora japonica L. “Düwmeli agajy”)<br />

[10;4;5;7,11;15;14;18;12;36].<br />

Düwmeli – bu boýy 10-15 metre çenli ösüp bilýän, kösükliler (Fabaceae)<br />

maşgalasyna degişli agaç ösümligi bolup, onuň Watany Hytaý hasaplanýar. Ýöne bu<br />

derman ösümligine Amerika, Ýewropa ýurtlarynda, Wýetnamda, Ýaponiýada, GDA<br />

döwletlerinde: Ukrainada, Azerbeýjanda, Özbegistanda, Gyrgyzystanda, Täjigistanda,<br />

şeýle-de Türkmenistanda (Balkan, Lebap, Ahal welaýatlarynda, Köpetdagda,<br />

Köýtendagda) hem duşmak bolýar (1-nji surat) [9;23;26;33;40].<br />

Bu ösümligiň himiki düzümi köpdürli bolup, rutin, soforini, soforoflawy,<br />

soforoflawonozidi, soforokozidi, osiritrini, wiolakwersetrini, mirtikolorini,<br />

globulýariasitrini we başgalary saklaýandygy kesgitlenendir (rutin maddasy<br />

(% hasabynda), ýagny miwesinde 44[6]; 19[8]; 14[22], gunçasynda 35[6]; 30[41];<br />

28[15], gülünde 18[6]; 16,5[15]; 16[41], kwersitin miwesinde 3,7[35], kempferolda<br />

5-7[10], genisteinde 6,3[35].<br />

Düwmelide howa şertlerine baglylykda ösýän flawonoid maddalarynyň<br />

mukdarlary dürlüçe bolup bilýär. Esasan hem, bu biologiki işjeň maddalary saklaýan<br />

onuň miwesi, gunçasy we gülleri hasap edilýär we olary dermanlyk çig maly<br />

hökmünde ulanmaklyk mümkin bolup durýar. Ondaky rutin maddasy doly bişip<br />

ýetişmedik gök miwelerinde 46%-e, doly bişip ýetişende bolsa 8-10%-e çenli bolýar.<br />

Daşary ýurt alymlary rutiniň mukdary boýunça garşylyklaýyn maglumatlary berýärler.<br />

33


1-nji surat<br />

Amerikan alymlarynyň maglumatlaryna [6] görä, Pensilwaniýa ştatynda ýyglan<br />

düwmeliniň bişip ýetişen miwelerinde rutin maddasy tapylmandyr. Wenger we rumyn<br />

alymlarynyň getirýän maglumatlaryna [6] görä rutiniň mukdary 8,8-14% bolup, doly<br />

bişip ýetişmedik miwelerinde bolsa 44%-e çenli ýetýär. Ispaniýada ýapon soforasynyň<br />

gunçalaryndaky rutiniň mukdary 35%-e çenli bolsa [32], şol bir wagtda Wengriýada<br />

şol görkeziji 0,3-0,45%-e эetэдr [12]. Düwmeliniň miweleriniň bişip başlamagy bilen<br />

kempferolyň glikozidleri peýda bolýarlar, olaryň içinde köp mukdary kempferol-3-<br />

soforazid we genisteiniň glikozidi tutýar has-da kempferol-3, diglikozid-7 agdyklyk<br />

edýär [8]. Güýz aýlarynda şireli ýetişen miwelerinde daşky klimat şertlerine<br />

baglylykda 7-8-e çenli flawonoid birleşmeleri bolup bilýärler [9]. Onuň miwelerinde<br />

häzirki wagtda flawonoid birleşmelerinden başga-da immunomodulirleýji işjeňligi<br />

ýüze çykaryp bilýän triterpen glikozidleriniň hem bardygy ýüze çykarylypdyr [18].<br />

Rutiniň mukdary ösümligiň ösüş döwürlerine görä hem üýtgeýändir, ýagny<br />

ýapraklarynda gunçalaýan döwründe (%-hasabynda) 5,7-ä, gülleýän döwründe<br />

3,4-e, miwe getirýän döwründe 1,4-e, ösümligiň gunçalarynda gunçalaýan döwrüniň<br />

başynda 28-e, gunçalaýan döwrüniň ahyrynda 21-e, gülleýän döwründe güllerindäki<br />

derejesi 18-e, miwe getirýän döwrüniň başynda 7,1-e, ahyrynda 3,4-e deňdir [3].<br />

Türkmenistanyň derman senagatynda we ylmy lukmançylykda ulanylmagy göz<br />

öňünde tutulan düwmeliniň miwesine wagtlaýyn farmakopeýa makalasy düzüldi [13].<br />

Dermanlyk çig maly bolan onuň miwesi (kösükler) – guradylan, doly bişmedik<br />

(arasynda bişenleri hem bolup biler), etli, ýalaňaç, açylmadyk, çekdirilen bogunly<br />

silindr görnüşli, köp tohumly (her tohumyň arasy gysylan görnüşde), 10 sm-e çenli<br />

uzynlykda, ini 0,5-1sm bolan, ýaşylymtyl mele (bişenleri-gyzylymtyl), sary, seplenen<br />

ýaly sepgittikinden (çyzykdan-sepden) ybaratdyr. Tohumy gara ýa-da goýy goňur<br />

reňkde, tegelek, tekiz, 1 sm uzynlykda, 0,4-0,7 sm inlilikde bolýar. Onuň esasy bölegi<br />

bolsa doly ýetişen däldir, ysy ýok, tagamy ajy (2-nji surat).<br />

34


2-nji surat<br />

Mikroskopiýa laýyklykda, onuň miwesi daşyndan bir gat galyň epidermis bilen<br />

örtülendir. Epidermanyň aşagynda hloroplastlar bilen doldurylan inçe diwarly<br />

parenhimanyň öýjükleriniň giň gatlagy ýerleşýär. Olaryň arasynda suwuklyklary<br />

(lateksi) saklaýan mäz öýjükleri bardyr. Olar, adatça, ýekelikde ýerleşýärler ýa-da<br />

köpsanly dykyz toparlara jemlenendirler [13;26].<br />

Türkmenistanda ösýän düwmelini lukmançylyk maksatlary üçin öwrenmeklik<br />

geçen asyryň 90-njy ýyllarynda A.A.Kokanow we başgalar tarapyndan başlanypdyr<br />

[10;9;23-27]. Barlaglaryň netijesinde rutiniň mukdarynyň miwesinde 18,99%-e,<br />

gunçalarynda 30,6%-e deňdigi kesgitlenildi. Şeýle-de bu dermanlyk ösümligiň<br />

gunçalarynda köp mukdarda palmitin turşusynyň (beýleki ýag turşulary bilen<br />

deňeşdirilende), miwelerinde bolsa linol turşusynyň bardygy görkezilýär (Palmitin<br />

turşusy (% hasabynda): miwesinde 21, gunçasynda 51; stearin turşusy: miwesinde 7,<br />

gunçasynda 5; olein turşusy: miwesinde 22, gunçasynda 8; linol turşusy:<br />

miwesinde 49, gunçasynda 23; linolen turşusy: miwesinde 1,7, gunçasynda bolsa 13).<br />

Onuň mikroelement düzümi öwrenilende, jemi 25 sany mikroelement görnüşi ýüze<br />

çykarylyp, şolaryň 12 sany görnüşiniň köp mukdardadygy kesgitlenildi. Ol<br />

mikroelementlere aşakdakylar degişlidir, ýagny magniý mikroelementi: miwesinde<br />

(% –hasabynda) 0,26, gunçasynda 0,345; kalsiý: miwesinde 0,65, gunçasynda 0,699;<br />

alýuminiý: miwesinde 1,3x10 -2 , gunçasynda 1,04x10 -2 ; demir: miwesinde 6,5x10 -3 ,<br />

gunçasynda 6,9x10 -3 ; marganes: miwesinde 4,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />

mis: miwesinde 9,75x10 -4 , gunçasynda 1,04x10 -3 ; hrom: miwesinde 1,3x10 -5 ,<br />

gunçasynda 2,76x10 -5 ; sink: miwesinde 2,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />

kaliý: miwesinde 6,5x10 -3 , gunçasynda 6,9x10 -3 ; natriý: miwesinde 4,6x10 -2 ,<br />

gunçasynda 4,83x10 -2 ; bariý: miwesinde 6,5x10 -4 , gunçasynda 6,9x10 -4 ;<br />

fosfor: miwesinde 0,325, gunçasynda 0,48 [25].<br />

Düwmeliniň miwesiniň ýetişişine baglylykda ýag turşularynyň we olaryň<br />

düzümleriniň üýtgemesinde fosfolipidleriň orny uludyr [31].<br />

35


Himiki düzüminiň köpdürlüligi düwmeliniň lukmançylyk amalynda<br />

ulanylyşynda köp täsirli häsiýetlere eýe bolmagyny şertlendirýär. Ondan alynýan<br />

derman serişdeleri 50-den gowrak keselleri bejermekde ulanylýar (1-nji<br />

görkeziji) [10;9;17;23;30-33;40;41-43].<br />

Kardiologiýada düwmeliniň dermanlary bejergi hökmünde ulanylanda, olaryň,<br />

esasan, gipotenziw gan damarlarynyň diwarlaryny berkitmeklik, kapillýarlaryň<br />

geçirijiligini ýokarlandyrmak ýaly häsiýetleri göz öňünde tutulýar [40].<br />

Pulmonologiýa kesellerinde mikroblara garşy täsirleri ýüze çykarmaklyk bejergisinde<br />

ulanylýar [42]. Iç kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň ulanylmagy özüniň gowy<br />

netijelerini berýär. Bu derman serişdeleri öt bölüp çykaryjy, aşgazan ýaralaryny bitiriji<br />

(düzümindäki flawonoid maddalary aşgazan diwarynyň biohimiki hadysalaryna<br />

gatnaşýarlar), böwrekde reabsorbsiýa täsir etmekligiň hasabyna diurezi güýçlendirip<br />

bilýärler [15]. Endokrinologiýada süýji keselini bejermekde ulanmaga flawonoidleriň<br />

gipoglikemiki täsirleri ýüze çykaryp bilmekleri esas döredýär [27]. Hirurgiýa<br />

kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara garşy, gan damarlarynyň<br />

diwarlaryny berkidiji, ýaralarda regenerasiýa hadysalarynyň geçmegine ýardam beriji<br />

täsirleri ulanylýar [41-43]. Ginekologiýada ýatgydan gan akmalarynyň öňünalyjy<br />

serişde hökmünde peýdalanylýar [42]. Deri kesellerinde mikroblara garşy we<br />

immunomodulirleýji täsirlerine esaslanylýar [15]. Onkologiýa kesellerinde öňünalyjy<br />

serişde hökmünde ulanylyp, çiş öýjükleriniň ösüşini togtadyjy, radioprotektop täsirleri<br />

hasaba alynýar [42]. Ýokanç kesellerde esasy bejergileriň düzüminde ulanylanda,<br />

immunomodulirleýji ukybynyň hasabyna bejerginiň täsirliligini ýokarlandyrýar [30].<br />

Gulak-burun-bokurdak (GBB) kesellerinde düwmeliniň jöwheri ulanylanda bejerginiň<br />

täsiri ýokarlanýar (mikroblara garşy täsirlerine esaslanylýar) [4]. Hirurgiki<br />

stomatologiýada bejergi hökmünde ulanylanda düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara<br />

garşy täsirleri esasy orny eýeleýär [10]. Oftalmologiýada gözüň ownuk gan<br />

damarlarynyň geçirijiligini kadalaşdyrýar we gan inmeleriniň öňüni alýar [31].<br />

Rewmatologiýa kesellerinde bolsa, bedende autoimmunitetiň döremegine garşy täsiri<br />

ýüze çykarýar [43].<br />

Düwmeli şu günki güne çenli dürli ýurtlaryň halk lukmançylygynda hem<br />

giňden ulanylyp gelnipdir.<br />

Hytaýda düwmeliniň demlemeleri we melhem dermanlary ganakmalaryň dürli<br />

görnüşlerinde (içki we daşky), stenokardiýada, ateroskleroz kesellerinde, mikrobly<br />

ekzemalarda, süýji keselinde, gipertoniýada, myşýak birleşmeleri, salisilatlar bilen<br />

zäherlenmelerde bejergi hökmünde ulanylypdyr we oňat netijeler gazanylypdyr.<br />

Koreýada bu derman ösümliginiň jöwherinden ýatgy gan akmalarynyň we insultlaryň<br />

öňünalyjy serişde hökmünde peýdalanypdyrlar. Wýetnamda bolsa onuň miwelerinden<br />

taýynlanan demleme aşgazanyň ýara-baş kesellerini, ýagyr ýaralaryny bejermekde we<br />

agyr keselleri geçirenden soňra horlanan näsaglaryň immun ulgamynyň işini<br />

dikeltmekde gowy derman hasaplanypdyr [41-43]. Orsýetde düwmeliniň jöwheri iriňli<br />

we trofiki ýaralary bejermekde, ýatgy gan akmalarynyň öňüni almakda<br />

ulanylypdyr [17;33;40].<br />

Türkmenistanda onuň jöwherini aşgazanyň ýara-baş kesellerinde, ekzemalarda,<br />

ýanyk ýaralarynda bejergi maksatlary üçin ulanmaklyk maslahat berlipdir [9;23].<br />

36


Düwmeliniň lukmançylyk amalynda ulanylýan ýerleri<br />

1-nji görkeziji<br />

Lukmanзylykda ulanylэan esasy ugurlary we kesel<br />

görnüşleri<br />

Kardiologiэa:<br />

Stenokardiэa, gipertoniэa, ateroskleroz keselleri, beэni<br />

gan aэlanyşygynyň bozulmalary, gan damarlarynyň<br />

diwarlarynyň sklerotiki özgermelerinde;<br />

Pulmonologiэa:<br />

Цэken sowuklamalarynda (pnewmoniэalarda), цэken<br />

inçekeseliniň hatda gijikdirilen ýagdaýlarynda, könelişen<br />

gury plewritlerde;<br />

Iз keselleri:<br />

Aşgazanyň we onkibarmak içegäniň ýara-baş keselinde,<br />

gastritde we agyryly iзsanjyda, bцwrek kesellerinde,<br />

bagyr kesellerinde, içgeçmelerde, sepsisde, myşýak<br />

birleşmeleri, salisilatlar bilen zäherlenmelerde;<br />

Endokrinologiэa:<br />

Süýji keseliniň irki döwürlerinde;<br />

Hirurgiэa keselleri:<br />

Babasil, tromboflebit, gan damarlarynyň diwarlarynyň<br />

zeperlenmesinde, I, II we III derejeli эanyklarda,<br />

furunkullarda we karbunkullarda, sowugalmalarda, iriňli<br />

ýaralarda, paraproktitlerde, ýeňil we orta derejedäki<br />

эaralanmalarda, ýümşak dokumalaryň ýenjilmesinde,<br />

эagyr эaralarynda;<br />

Ginekologiэa:<br />

Эatgy gan akmalarynda;<br />

Deri keselleri:<br />

Trofiki başlarda, ekzemalarda, pis kesellerinde, saçyň<br />

düşmeginde, gemorragiki diatezlerde, deriniň<br />

inзekeselinde, psoriaz keselinde;<br />

Onkologiэa kesellerinde:<br />

Bokurdak dьwnьginde, miomalarda, mastitlerde,<br />

şöhle keselinde;<br />

Эokanз kesellerde:<br />

Garyn garahassalygynda, цrgьnli garahassalykda,<br />

bagryň wirusly gepatitlerinde, glist inwaziýalarynda,<br />

kömelejikleriň döredýän kesellerinde, deriniň menekli<br />

lişaýlarynda, dizenteriýada;<br />

GBB kesellerinde:<br />

Otitlerde, tonzillitlerde, faringitlerde, gaэmaritlerde;<br />

Hirurgiki stomatologiэa:<br />

Эьz-äň sebitiniň iriňli ýaralarynda;<br />

Oftalmologiэa:<br />

Göz torjagazynyň ownuk gan damarlarynyň çeýeliginiň<br />

peselmelerinde, olaryň degenerasiýalarynda,<br />

kapillýarotoksikozlarynda, keratitleriň dürli<br />

görnüşlerinde, iriňli iridosiklitlerde, göz gabagynyň<br />

wirusly gaэnaglamasynda;<br />

Rewmatologiэa:<br />

Guragyryda, obliterirlenэдn endoartritlerde;<br />

Derman görnüşleri<br />

1. Gerdejikler görnüşinde<br />

(rutin, kwersitin);<br />

2. Jцwher;<br />

3. Gaэnatma we demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Gaэnatma we demleme;<br />

1. Demleme;<br />

2. Gerdejikler we ьrgьn<br />

görnüşindäki dermanlar;<br />

1. Demleme we ьrgьn<br />

görnüşindäki dermanlar;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Melhem görnüşi;<br />

1. Gerdejikler görnüşinde<br />

(rutin, kwersitin);<br />

2. Demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Demleme;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

1. Jцwher;<br />

1. Jцwher;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

2. Demleme;<br />

3. Jцwher;<br />

Ulanylan<br />

edebiэatlar<br />

[9;23;41-43]<br />

[17;41-43]<br />

[9;23;41-43]<br />

[41-43]<br />

[17;23;40;41-43]<br />

[23;40;41;42]<br />

[17;33;41-43]<br />

[42]<br />

[9;23;30]<br />

[4]<br />

[10]<br />

[31]<br />

[43]<br />

37


Bu derman ösümliginiň ýapraklarynyň himiki düzüminde protistosid häsiýetli,<br />

miwelerinde bolsa bakteriýalara garşy (olar altynsow stafilakoklary we içege<br />

taýajyklaryny öldürýärler) maddalaryň bardygy kesgitlenipdir.<br />

Düwmeliniň jöwheriniň stafilakoklaryň we içege taýajyklarynyň ösüşini<br />

peseldýändigi, Candida albiсans mikroorganizmlerine bolsa täsir etmeýändikleri<br />

kesgitlenilipdir. Bu derman serişdesiniň mikroba garşy täsiri 5 mg (gury madda<br />

hasabynda) mukdarda ýüze çykyp başlapdyr, mukdarynyň artmagy bilen bolsa<br />

mikroblara täsiri hem ýokarlanypdyr. Mysal üçin, 5 mg mukdarynda altynsow<br />

stafilakoklaryň ösüşiniň saklanýan sebitiniň diametri 16 mm-e, 10 mg mukdarynda<br />

bolsa bu görkeziji 28 mm-e deň bolupdyr. Ýöne düwmeliniň jöwheriniň mukdarynyň<br />

artdyrylmagynyň dowam etdirilmegi onuň mikroblara garşy täsiriniň ýokarlanmagyna<br />

getirmändir. Air ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagy bilen düwmeliniň jöwheriniň<br />

1:1 gatnaşygyndaky toplumy ýokarda getirilen test mikroorganizmleriniň<br />

(stafilakoklara, içege taýajyklaryna, Candida albicans mikroorganizmlerine) ählisine<br />

birmeňzeş derejede mikroblara garşy täsirini görkezýändigini, olaryň<br />

1:4 gatnaşygyndaky toplumlarynda bolsa Candida albicans mikroorganizmlerine bolan<br />

mikroblara garşy täsirleriniň peselýändigini barlaglaryň netijesinde ýüze<br />

çykarypdyrlar. Şeýle-de düwmeliniň (Sophora japonica L.) jöwheriniň we air<br />

ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagynyň 20-den gowrak paradontoz keselli<br />

näsaglaryň agyz boşlugyndan alnan mikroorganizmleriň toplumlaryna garşy täsiri<br />

öwrenilipdir. Ol mikroorganizmleriň toplumlarynyň düzümini 70% ýagdaýda<br />

stafilakoklar we streptokoklar, 50% ýagdaýda grammotrisatel taýajyklar,<br />

30% ýagdaýda bolsa esasy düzüm böleklerini hamyrmaýa kybapdaş kömelejikler<br />

düzüpdir. Geçirilen barlaglaryň netijelerine görä, düwmeliniň jöwheri bilen air<br />

ösümliginiň ýagy bilelikde kombinirlenen görnüşinde näsaglaryň agyz boşlugynyň,<br />

keselli dişleriniň patologiki jübülerinden alnan mikroorganizmleriň toplumyna garşy,<br />

mikroblara garşy täsirlerini görkezip bilýändikleri kesgitlenipdir [19].<br />

Flawonoid maddalarynyň fungistatik we fungisit täsirleriniň bardygy, ýöne<br />

olaryň bu häsiýetleriniň aýratyn maddalaryň däl-de, olaryň toplumlarynyň hasabyna<br />

ýüze çykýandyklary ylymda öwrenilendir [15].<br />

Düwmeliniň “Soforin” atly dermany trofiki we iriňli ýaralary bejermeklik üçin<br />

niýetlenilip, beýleki dermanlardan tapawutlylykda (furasillin, Wişnewskiý melhemi)<br />

ýaranyň töweregindäki nekrotiki elementleriň basym aýrylmagyna, işjeň<br />

granulirlenme hadysasynyň geçmegine we bedeniň immun ulgamynyň işjeňligine<br />

oňaýly täsir edipdir [20].<br />

Türkmenistanyň Milli derman serişdeleri institutynda düwmeliniň<br />

miwelerinden bölekleýin goýmak usuly bilen taýýarlanan jöwheriniň farmakologiki<br />

we toksikologiki häsiýetleri öwrenilipdir. Netijede, ondan alnan jöwheriň<br />

farmakopeýa talaplaryna doly gabat gelýändigi subut edilipdir (3-nji surat) [26].<br />

Ýapon soforasynyň jöwheri çagalarda gulagyň otitlerinde ýokary bejerijilik<br />

ukybyny ýüze çykarýar. Bu usullar boýunça geçirilen bejergilerde mekdep ýaşyna<br />

ýetmedik çagalaryň arasynda adaty bejergi bilen deňeşdirilende, olaryň 1,5 gün ir<br />

sagalýandygyny, mekdep ýaşly çagalaryň arasynda bolsa adaty bejergi bilen<br />

deňeşdirilende 1,4 gün ir sagalýandygyny gözegçilikler görkezýär [4].<br />

38


Ýüz-äň sebitiniň kesellerini<br />

bejermeklikde ýerli düwmeliniň<br />

jöwherini ulanmaklyk özüniň oňat<br />

netijesini beripdir. Hassahana şertlerinde<br />

ýörite näsaglaryň barlag toparlarynda<br />

bejergide furasillin ergininiň ýerli<br />

düwmeliniň jöwheri bilen çalşylmagy<br />

netijesinde alnan maglumatlardan<br />

görnüşi ýaly, onuň ähmiýetli kesel<br />

bejeriş täsirleriniň ýüze çykarylandygy<br />

subut edilipdir. Bu derman serişdesi<br />

ulanylan toparda agyz boşlugynyň<br />

iriňli ýaralarynyň adaty bejergidäki<br />

(Wişnewskiý melhemi, Lewomekol<br />

melhemi, furasillin ergini 1:5000, natriý<br />

hloridiniň gipertoniki ergini, 0,5%-li<br />

permanganat kaliý ergini, 3%-li perekis<br />

wodorod ergini ulanylandaky bejergiler<br />

göz öňünde tutulýar) topar bilen<br />

deňeşdirilende 1-2 gün çalt we hiç<br />

hili beterleşmesiz bitýändigi ýüze<br />

çykarylypdyr. Şeýle-de bejerginiň<br />

dowamynda näsaglarda ganyň, peşewiň<br />

3-nji surat<br />

we bagryň biohimiki görkezijileriniň<br />

barlaglary gemoglobiniň, timolyň, sink sulfatynyň mukdarlarynyň belli bir çäklerde<br />

saklanýandygyny görkezýär, bu bolsa onuň goşmaça täsirleri ýüze çykarmaýandygyny,<br />

bejerginiň düzüminde ulanylanda bolsa adaty dermanlar bilen utgaşýandygyny<br />

hem-de hassalar tarapyndan kanagatlanarly kabul edilýändigini görkezýär [10].<br />

Şeýlelikde, geçirilen barlaglaryň esasynda Türkmenistanyň şertlerinde<br />

düwmeliniň lukmançylyk amalynyň dürli ugurlarynda, giňden ulanmak mümkinçiligi<br />

açylýar. Şol maksatlar bilen Türkmenistanyň çäklerindäki ösýän ýerli düwmelini<br />

öwrenmeklik döwrebap meseleleriň biridir.<br />

Netije:<br />

1. Düwmeliniň himiki düzüminiň köpdürlüligi esasynda onuň köptaraplaýyn<br />

täsiri ýüze çykaryp bilýändigi, özi hem onuň käbir bejeriji täsirleriniň aýratyn düzüm<br />

bölekleri görnüşinde däl-de, eýsem toplumlar görnüşinde döreýändigi<br />

aýdyňlaşdyryldy.<br />

2. Bu derman ösümliginiň Türkmenistanda tebigy ätiýaçlyklarynyň köpdügi<br />

olaryň senagat maksatlary üçin islegleri doly kanagatlandyryp bilmegine mümkinçilik<br />

berýär.<br />

3. Düwmeliniň dermanlary bejergi maksatlary üçin ulanylanda, näsagda<br />

39


goşmaça täsirleriň ýüze çykmaýanlygy, bejerginiň düzüminde ulanylýan beýleki<br />

derman serişdeleri bilen oňat utgaşýanlygy, adam bedeni üçin zyýansyzdygy onuň<br />

dermanlyk ähmiýetini ýokarlandyrýar.<br />

Türkmenistanyň Milli derman<br />

serişdeleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

8-nji oktýabry<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Berdimuhamedow G. Türkmenistanda Saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary.<br />

Aşgabat: Ylym, 2007.<br />

2. Berdimuhamedow G. Türkmenistan – Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy. Aşgabat:<br />

Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />

3. Авазходжаев М.Н., Мусаев Н.А. и др. Содержание рутина в вегетативных органах<br />

sophorae japonicae L. Узбекский биологический журнал. №4, 1991.<br />

4. Altyýew T., Gurbandurdyýew A. Çagalarda otitleri bejermekde düwmeliniň ulanylyşy.<br />

Türkmenistanyň lukmançylygy. №1, 2008.<br />

5. Артамонова Н.А., Бурковская Л.Ф. и др. Пигменты и витамины листьев<br />

некоторых растений семейства бобовых. Химия природных соединений. №4, 1987.<br />

6. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. К вопросу определения флавоновых<br />

соединений в плодах софоры японской. Фармация. №5, 1986.<br />

7. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. Определение производных<br />

кемпферола в настойке софоры японской. Химико-фармацевтический журнал.<br />

№12, 1983.<br />

8. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. Производные кемпферола из плодов<br />

софоры японской. Химия природных соединений. №1, 1983.<br />

9. Аширова А.А. Лекарственные растения флоры Туркмении, применяемые в<br />

народной медицине. Ашгабат, 1992.<br />

10. Aşyrow A., Kokanow A. we başg. Düwmeliniň ýüz-äň ulgamyndaky iriňli ýaralary<br />

bejermekde ähmiýeti. Türkmenistanyň lukmançylygy. №4, 2003.<br />

11. Барнаулов О.Д., Маничева О.А. и др. Сравнительная оценка влияния<br />

флавоноидов на образование экспериментальных деструкций желудка у мышей.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №11, 1984.<br />

12. Bognar R., Szabo V., Farkas – Szabo L. Uber das rutin und Abe rein neues rutin<br />

vorkommen. Изв. хим. ин-та Болгар. АН. №3, 1955.<br />

13. ВФС 43–2–99. Плоды софоры японской. Ашгабат, 1999.<br />

14. Генкина Г.Л., Шакиров Т.Т. Хромато – спектрофотометрическое определение<br />

рутина в бутонах sophora japonica. Химия природных соединений. №3, 1973.<br />

15. Георгиевский В.П., Комисаренко Н.Ф. и др. Биологически активные вещества<br />

лекарственных растений. Новосибирск, 1990.<br />

16. Гончаренко А.К., Шебанова С.Т. и др. Исследование экстракции флавоноидов<br />

на полупромышленной установке. Химико-фармацевтический журнал. №1, 1973.<br />

17. Гринкевич Н.И., Ладыгина Е.Я. Фармакогнозия. Атлас. М., 1989.<br />

18. Гришковец В.И., Горбачева Л.А. Весовой и спектрофотометрический методы<br />

количественного определения тритерпеновых гликозидов в плодах sophora<br />

japonica и других растениях. Химия природных соединений. №1, 1997.<br />

40


19. Данилевский Н.Ф., Антонишин Б.В. Антимикробная активность настойки<br />

софоры японской и эфирного масла аира тростникового. Микробиологический<br />

журнал. №5, 1982.<br />

20. Дрозд Г.А., Горбачева Л.А. Фармакогностическо-иммунологическое изучение<br />

плодов софоры японской. Фармация. №1, 1994.<br />

21. Земцова Г.Н., Дмитриев А.Б. Сравнительная оценка методов определения суммы<br />

флавоноидов в “Р” витаминном комплексе. Химико-фармацевтический журнал.<br />

№6, 1987.<br />

22. Иванов Л.В., Хаджай Я.И. и др. Сродство к биомембранам и некоторые<br />

особенности фармакокинетики соединений флавоноидной природы.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №2, 1992.<br />

23. Каррыев М.О. Лекарственные растения Туркменистана. Ашгабат, 1996.<br />

24. Касумов М.А. Изучение красящих свойств плодов софоры японской.<br />

Биологические науки. №2, 1979.<br />

25. Коканов А.А., Джумаев А.Р. и др. Изучение различных органов софоры<br />

японской, произрастающей на территории Туркменистана. Здравоохранение<br />

Туркменистана. №3, 1999.<br />

26. Коканов А.А., Караджаев Ш.К. и др. Фармакохимические аспекты изучения<br />

местного вида софоры японской как перспективного лекарственного растения.<br />

Здравоохранение Туркменистана. №1, 2002.<br />

27. Коканов А.А., Онов А.О. Некоторые перспективные лекарственные растения<br />

семейства бобовых, произрастающие на территории Туркменистана.<br />

Здравоохранение Туркменистана. №1, 1998.<br />

28. Komatsu M. et. al. Studies on the Constituenes Sophora Species. X. Constituents of<br />

the Root of Sophora japonica L. МРЖ. №11, 1976.<br />

29. Кугач В.В., Никульшина Н.И. и др. Лекарственные формы флавоноидов.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №8, 1988.<br />

30. Мавланов К.Х., Мурадназарова Т.Б. и др. Особенности влияния природных<br />

флавоноидов – рутина и кверцитина на некоторые клинико-иммунологические<br />

показатели острого вирусного гепатита “В” у детей. Здравоохранение<br />

Туркменистана. №2, 1995.<br />

31. Мазулин А.В. Получение и исследование лекарственных форм флавоноидов для<br />

лечения заболевания глаз (Автореф. канд. дисс.). М., 1985.<br />

32. Martin Panizo F., Acebal B. Ectudios sorbe oxiflavonois. 1. Extraccionde tetro-ypentaoxiflavonos<br />

de diversas plantos espanolas. An. Real. Sci. espanola fis y guim.<br />

B. 51. N11, 1955.<br />

33. Муравьева Д.А. Фармакогнозия. М., 1978.<br />

34. Мухаммедова Х.С., Глушенкова А.И. Фосфолипиды зрелых семян sophora<br />

japonica. Химия природных соединений. №4, 1997.<br />

35. Симонян А.В., Шинкаренко А.Л. и др. Определение флавоноидов в некоторых<br />

фармацевтических препаратах. Фармация. №4, 1973.<br />

36. Tadahiro Takeda. et. al. New isoflavone glikozides from the woods of sophora<br />

japonica. Phytochemistry. №16, 1977.<br />

37. Точкова Т.В. Аналитические исследования препаратов и растительного сырья,<br />

содержащих флавонолы (Автореф. канд. дисс.). Харьков, 1984.<br />

38. Турсунов Т.Т. Интродукция редких среднеазиатских видов рода софора в<br />

условиях ботанического сада АН УзССР. Узбекский биологический журнал.<br />

№4, 1986.<br />

41


39. Фетхуллина Г.А., Буленков Т.И. Спектрофотометрическое определение<br />

флавонолов и изофлавонов в настойке софоры японской. Фармация. №2, 1984.<br />

40. Шретер А.И., Муравьева Д.А. и др. Лекарственная флора Кавказа. М., 1979.<br />

41. htt: //design-kostuma.ru/page 22;<br />

42. htt: //moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />

43. htt: //travi.moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />

А.А.Коканов, М.К.Ханов<br />

МЕДИЦИНСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ СОФОРЫ ЯПОНСКОЙ<br />

Большую группу биологически активных веществ составляют флавоноиды. В<br />

современной фармацевтической промышленности при изготовлении готовых<br />

лекарственных форм применяются такие флавоноиды, как рутин, кверцитин и др.<br />

Одним из лекарственных растений, в химическом составе которого имеются<br />

флавоноидные вещества, является софора японская (Sophora Japonica L., “Düwmeli<br />

agajy”) семейства Fabaceae (Leguminosae).<br />

В медицинской практике разнообразность химического состава софоры<br />

японской обуславливает множественность её применения. Получаемые из растения<br />

лекарственные средства применяются при лечении свыше 50 видов заболеваний.<br />

Особое значение препаратов на основе софоры японской состоит в том, что они не<br />

оказывают побочных действий на организм, безопасны, совместимы с другими<br />

лекарственными средствами.<br />

Показаны достижения как зарубежных, так и туркменских ученых по созданию<br />

на основе софоры японской различных лекарственных форм. Вместе с тем отмечается,<br />

что изучение особенностей софоры японской, произрастающей в Туркменистане,<br />

начато сравнительно недавно (90-ые года прошлого века) и потому требует<br />

всестороннего обстоятельного исследования в целях создания отечественных<br />

препаратов широкого спектра действия.<br />

A.A.Kokanov, M.K.Khanov<br />

SOPHORA JAPONICA’S MEDICAL SIGNIFICANCE<br />

Flavonoid compounds make a large group of biological active substances. Such<br />

flavonoids as routine, kversitin and others are used in the production of medicinal agents<br />

in modern pharmaceutical industry. Sophora Japonica L. Fabaceae (Leguminosae) family is<br />

one of the medicinal plants that have flavonoid substances in its chemical composition.<br />

The variety of chemical composition of Sophora Japonica stipulates variety of its<br />

application in medical practice. Medicinal remedies got from Sophora Japonica are used for<br />

treatment of over 50 diseases. Significance of these medical remedies consists in the<br />

following qualities: they do not have any adverse reaction, they are safe and compatible<br />

with other medicines.<br />

The achievements of foreign and Turkmen scientists in the creation of different<br />

medicinal agents based on Sophora Japonica have been listed in the article. As faras the<br />

study of Sophora Japonica in Turkmenistan started at the end of last century a detailed<br />

investigation is needed to create new varieties of wide-range medicine of local production.<br />

42


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

G.Garryэew<br />

GIŇIŞLIK BABATDA PIKIRLENMÄNI ÇAGALARYŇ KABUL<br />

EDIŞINDE GEOMETRIÝANYŇ ORNY<br />

Täze Galkynyş eýýamynda ýaş nesle maşgalada, çagalar baglarynda, orta<br />

mekdeplerde berilýän terbiýä hem-de her bir dersde berilýän bilime jogapkärli<br />

çemeleşmek mugallymlaryň, terbiýeçileriň esasy wezipesidir, зьnki ertirki gün öz<br />

kärini söýýän, durmuş bilen baglanyşykly her bir meseläni çözmegi başarýan ýaşlary<br />

ýetişdirmek üçin çagalar baglarynda we orta mekdeplerde geçirilýän okuwlaryň<br />

göwnejaý bolmalydygy öz-özünden düşnüklidir.<br />

Çaga durmuşda üçölçegli giňişlikde ýaşaýar, terbiýelenýär, oýnaýar, bilim<br />

alýar. Onuň oýnawaçlary üçölçegli jisimler. Çagalar mekdebe barmazdan has öň<br />

kublary, parallelepipedleri, şarlary synlaýarlar we elläp görýärler. Bu bolsa çagalarda<br />

giňişlik babatda düşünjäniň irki döwürlerde emele gelýändigine şaýatlyk edýär.<br />

Diýmek, çagalar bizi gurşap alýan GEOMETRIÝANYŇ içinde terbiýelenýärler.<br />

Geometriýa çagalaryň logiki pikirlenmesini hem-de giňişlikde göz öňüne<br />

getirmesini ösdürýär, bu bolsa beýleki dersleri gowy цwrenmek ьзin zerurdyr.<br />

Geometriэa bizi gurşap alýan giňişligiň göwrüm hem-de mukdar<br />

gatnaşyklaryny öwrenýär. Diэmek, geometriэa bizi giňişlik bilen tanyşdyrýar.<br />

“Tekizlikde geometriýa” – emeli zatdyr, umuman, galyňlygy bolmadyk,<br />

ikölçegli zat ýokdur, aslynda ol üçölçegli geometriýanyň howaýylaşdyrylmagydyr.<br />

Stereometriýanyň birinji aksiomasynda şeýle diýilýär: Giňişlikdäki islendik tekizlikde<br />

planimetriýanyň ähli aksiomalary ýerine ýetýär. Diэmek, planimetriэa –<br />

– stereometriýanyň diňe bir bölegidir. Şol sebäpli hem çagalara diňe ikölçegli<br />

şekilleri öwretmek kemçilikdir. Ьзцlзegli jisimlerde ýerleşen ikölçegli figuralary<br />

öwretmek bolsa artykmaçlykdyr.<br />

Geometriэanyň ders hökmündäki mümkinçiliklerini doly amala aşyrmak üçin<br />

okuwça berilýän maglumat onuň ýaşyna, okatmagyň maksadyna laэyk gelmelidir.<br />

Okatmagyň usuly we mazmuny bolsa çaganyň dünýä düşünişine esaslanmalydyr. Şol<br />

sebäpli hem çaganyň daşky dünýäni kabul edişine esaslanэan usuly ulgamy saэlap<br />

almaly.<br />

Bu meseläni çözmekde geometriýanyň mümkinçilikleri köpdür. Geometriýa öz<br />

tebigatyna mahsus hakyky giňişligi şöhlelendirmдge esaslanyp, logikany aýdyňlyk,<br />

umumyny hususy, howaýyny anyk bilen utgaşdyrýar. Bularyň barysy geometrik<br />

usulyň manysyny düzýär.<br />

Geometriэa-umumyadamzat medeniýetiniň öwüşgünidir.<br />

Geometriýanyň käbir teoremalary dünýä medeniýetiniň gadymy ýadygärlikleridir.<br />

Geometriэa adamzadyň diňe bir subutly iş ýüzündäki zerurlygyndan dдl-de, eэsem ruhy<br />

zerurlygyndan hem dцrдndir. Çagalykdan başlap geometriýany ünsli öwrenseň,<br />

43


töwerek-daşymyzyň ähli ýerinde ruhuňa-ruh goşjak, seniň Dünýä baradaky düşünjäňi<br />

beýgeltjek, seni aňly-düşünjeli şahsyýet edip ýetişdirijek pikirler aňyňa girer.<br />

Geometriýanyň taryhy diňe bir adam aňynyň ösüşini aňlatmaýar. Geometriýa<br />

köpden bäri bu pikiri hereketlendirýän güýçli guraldyr. Birnäçe müň ýyl mundan ozal<br />

ýüze çykan we Keploryň kanunlary bilen üsti ýetirilen konik kesikler taglymaty<br />

adamzady kosmosa uзurdy (ine, geometriýanyň amaly we iş ýüzündдki ähmiýeti).<br />

Geometriýa adamy ruhy taýdan terbiýelemegiň hem serişdesidir, çünki geometriýanyň<br />

ylmy we ahlak esasy, ýagny ähli tassyklamalaryň subut edilýändigi muny tassyklaýar.<br />

Geometrik mazmunly meseleleri зagalar baglarynda mukdaryna (kцp, az, deň),<br />

ýerleşişine (ýokarda, aşakda, çepde, sagda), ululygyna (meэdany uly, meэdany kiзi),<br />

gцwrьmine (uly gцwrьmli, kiзi gцwrьmli), görnüşine (meňzeş, meňzeş däl, başga<br />

görnüşde) gцrд deňeşdirmek arkaly цwredip bolar.<br />

Зagalar baglarynda bilim we terbiýe, esasan, gös-göni çaganyň gözüniň<br />

alnynda ýerine ýetirilýän oýunlar arkaly berilmelidir. Başgaça aэdylanda, зagalar<br />

oэun arkaly terbiэelenэдrler we olaryň dьnэд bilen tanyşlygy oэundan başlanýar.<br />

Çagalar bagynda “Geometriýa dünýäsi” bilen tanyşdyrylmagy olaryň gelejegi<br />

ьзin has hem дhmiэetlidir. Çagalar oýun oýnanlarynda GEOMETRIÝA bilen<br />

gös-göni giňişlikde tanyşýarlar. Çagalaryň geometrik şekilleri oýnawaja derek<br />

oýnamagy bolsa olaryň giňişlik babatda pikirlenmesiniň ýaşlykdan kemala gelmegine<br />

we цsmegine getirэдr. Bu bolsa planimetriэa girizilmegi zerur bolan FUZIONIZM<br />

(utgaşdyrma) usulynyň özenidir.<br />

Зagalar başlangyз synplarada geometrik maglumatlary öwrenmek bilen, öz<br />

geometrik düşünjeleriniň goruny artdyrýarlar, käbir ululyklar bilen (uzynlyk, perimetr,<br />

meýdan) tanyşýarlar, enjamlar bilen (çyzgyç, sirkul, burçluk, transportir) işlemek<br />

endiklerini öwrenýärler, geometrik adalgalary özleşdirýärler.<br />

Başlangyç synplarda geometrik maglumatlar aэratyn bцlьm hцkmьnde<br />

gцrkezilmeэдr. Şeýle-de bolsa, oňa bölüm hökmünde garap, onuň matematikanyň<br />

beýleki bölümleri bilen, esasanam, arifmetika bilen baglanyşygyny nygtamak<br />

zerurdyr. Baglanyşygyň esasynda san bilen geometrik figurany baglanyşdyrmak<br />

mümkinçiligi ýatýar. Bu bolsa san, sanlaryň häsiýetleri we olaryň üstünde geçirilýän<br />

amallar öwredilende figuralary peýdalanmaga we tersine, geometrik figuralaryň<br />

häsiýetleri öwrenilende sanlardan peэdalanmaga mьmkinзilik berэдr.<br />

Okuwзylar 1-3-nji synplarda эцnekeэ geometrik figuralar bolan kesim,<br />

üçburçluk, dörtburçluk bilen ýüzleý tanyşdyrylýar. Olar üçburçlugyň we<br />

dörtburçlugyň elementleriniň atlaryny özleşdirýärler, olary tanamagy öwrenýärler.<br />

Kesimleri üçburçluklary, dörtburçluklary çyzmagy, olary ölçemegi, üçburçluklaryň we<br />

dörtburçluklaryň perimetrlerini hasaplamagy öwrenýärler.<br />

4-5-nji synplarda başlangyç synplarda berlen maglumatlary has hem<br />

çuňlaşdyryp özleşdirýärler. Şonuň üçin hem bu synplarda öwrenilýän matematikanyň<br />

“Aýdyň geometriýa” (Rusзasy: Наглядная геометрия) diэip atlandyryp boljak<br />

geometrik maglumatlar toplumynyň mazmunyny kesgitlemek ьзin geometriýanyň<br />

sistematik kursy öwrenilip başlananda okuwçylaryň nдmeden kynзylyk зekэдndigini<br />

anyklamak zerurdyr.<br />

“Aýdyň geometriýa” kursunyň maglumatlary girizilende meseleleriň dört<br />

görnüşini (subut etmäge, gurmaga, ölçemäge, hasaplamaga degişli) däl-de, eýsem<br />

44


diňe soňky üçüsini girizmeli. Özünem bu kursy öwrenmekligi ölçemäge degişli<br />

meseleleri girizmekden başlamaly. Uzynlyklary ölçemeklik okuwçylara başlangyз<br />

synplardan hem bellidir. Meýdanlary, göwrümleri we burçlary ölçemekligiň bolsa<br />

durmuşy zerurlykdygyny aýtmak gerek. Şoňa görä-de geometriýa girişi metrik gaby<br />

(gapyrgasy bir birlik bolan kuby) ýasamakdan başlamak amatlydyr. Şonda şeýle kuby<br />

ýasamak üçin tarapy 1 birlik bolan alty sany kwadratyň gerekdigine okuwçylaryň<br />

ünsüni çekmek zerurdyr. Eýýäm şu mysaldan hem “Aýdyň geometriýa” kursunyň<br />

alamatlary gцrnьp ugraэar: зagalar цlзeэдrler, зyzэarlar, hasaplaэarlar.<br />

Geometriýanyň sistematik kursuny fuzionistik esasda öwrenmeli. Okuwçylaryň<br />

1-nji – 5-nji synplarda matematika sapaklarynda alan geometrik düşünjelerini,<br />

bilimlerini göz öňünde tutup, 6-njy synpda öwrenilip başlanylýan sistematik geometriýa<br />

kursuny diňe “fuzionizm” ideýasyna ýugurmak arkaly okuwçylaryň giňişlik<br />

düşünjelerini, giňişlik hyýallaryny, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş<br />

ukyplaryny ösdürip bileris. Olardan Garaşsyz döwletimiz üçin öz kärini söýэдn tehnik,<br />

mehanizator, binagдr taýýarlap bileris. Onuň üçin bolsa geometriýanyň sistematik kursy<br />

öwrenilende geometrik jisimler barada diňe ýatlanylyp geçilmän, eýsem olary her bir<br />

mysalda, her bir sapakda ýerlikli peýdalanmaga çalyşmaly. Bu işler, ikinji tarapdan,<br />

stereometrik materiallar эokary synplarda has ylmy nukdaýnazardan öwrenilende<br />

okuwçylaryň materiallary özleşdirmeklerine ýardam eder.<br />

Mekdepde geometriýanyň sistematik planimetriэa kursuny okatmaklyk:<br />

– planimetriýanyň logiki gurluşy hem-de stereometriýa bilen ýüzleý<br />

tanyşdyrmak;<br />

– tekiz figuralary we olaryň esasy häsiýetlerini öwrenmek;<br />

– simmetriýanyň häsiýetlerini öwrenmek;<br />

– geometrik meseleleri зцzmek ьзin analitik usullary peэdalanmak;<br />

– gurmaga, цlзemдge, hasaplamaga, subut etmдge degişli, şol sanda durmuş<br />

ähmiýetli meseleleri çözmegi öwretmeklik;<br />

– olaryň giňişlik düşünjelerini, giňişlik göz öňüne getirmelerini we hyýallaryny<br />

baýlaşdyrmak, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş ukyplaryny<br />

ösdürmeklik;<br />

– giňişlik figuralaryny ölçemek, gurmak, şekillendirmek, olaryň modellerini<br />

gurmak we gurnamak endiklerini emele getirmegi göz önünde tutýar.<br />

Geometriýanyň sistematik stereometriэa kursunda bolsa geometrik jisimler we<br />

maglumatlar empirik usulda цwrenilmдn, olara berk ylmy talap bildirilmelidir. Olar<br />

ylmy esasda цwrenilip, ugur alynэan geometrik tassyklamalar berk “matematiki<br />

elekden” geзirilmelidir.<br />

Mekdepde bu kursy okatmagyň esasy maksady oba hojalygynyň dürli<br />

pudaklarynda hem-de dürli medeniýet edaralarynda işlejek ýaşlaryň:<br />

– umumymedeni tehniki derejesini ýokarlandyrmakdan, önümçiligiň<br />

tehnikasyna, tehnologiэasyna we ykdysadyэetine çuňňur düşünmeklerini<br />

gazanmakdan;<br />

– önümçiligiň oýlaptapyjylyk bцleginde olaryň döredijilik işjeňligini,<br />

hyjuwlylygyny artdyrmakdan, olara zähmetiň öňdebaryjy usullaryndan peэdalanmagy<br />

цwretmekden;<br />

– beýleki okuw sapaklaryny üstünlikli özleşdirmeklerine ýardam etmekden;<br />

45


– okuwlaryny dowam etdirmek ьзin dьэpli esas dцretmekden ybaratdyr.<br />

Okuwçylaryň ylmy dünýägaraýşyny ösdürmek üçin geometriэa kursy<br />

mekdepde цwrenilэдn dцwrьnde okuwçylaryň grafik çyzyp biliş ukybyny, olaryň<br />

giňişlik düşünjelerini hem-de giňişlik hyýallaryny ösdürmek maksadalaýykdyr. Şu<br />

ýerden bolsa planimetriýa we stereometriýa kurslaryny şu meselä laýyklykda özara<br />

baglanyşyklykda öwrenmegiň pedagogik nukdaýnazardan zerurdygy gelip çykýar.<br />

Okuwзylarda giňişlik düşünjelerini we hyýallaryny ösdürmegiň nähili usuly<br />

ähmiýeti bolup biler?!<br />

Giňişlik düşünjeleri hem-de giňişlik hyýallary okuwçylaryň bilimleriniň,<br />

başarnyklarynyň we endikleriniň belli bir ulgamyny цzьnde jemleэдr. Olar цwrenilэдn<br />

howaэy geometrik teoriýa garanynda durmuşa has ýakyndyr. Olar daş-töweregi<br />

gurşap alýan obýektlerde bolup geзэдn hadysalara gцzegзilik etmдge hem-de olary<br />

цwrenmдge mьmkinзilik dцredэдrler. Şoňa görä-de planimetrik we stereometrik<br />

materiallary, teoriýany hem-de praktikany özara baglanyşykda öwrenmek<br />

psihologik-pedagogik nukdaýnazardan has netijelidir. Bu ýerde psihologik-pedagogik<br />

hem-de metodologik bahalar gabat gelэдrler, sebдbi bu цzara baglanyşyk mugallyma<br />

okuw wagtynda akyl ýetirişi didaktiki şöhlelendirmäge mümkinзilik berýär. Bu<br />

planimetriýany hem-de stereometriýany özara baglanyşykda öwrenmegiň usuly<br />

esasydyr. Planimetriýa kursy öwrenilende diňe ylmy-geometrik maksatlaryň<br />

gazananlary bilen здklenmek эeterlik dдldir. Bu kurs okuwçylaryň geometrik<br />

intuisiýasy, giňişlik we logiki pikir ýöredişi, geometrik konstruksiýalary gurmaga<br />

ukyby organiki özara baglanyşykda bolar ýaly guralsa, şonda geometriýanyň<br />

цwrenilmeginden garaşylýan netijeleri gazanyp bolar. Muny G.D.Gleýzeriň geçiren<br />

barlaglary hem tassyklaýar.<br />

Her bir зagada mekdebe barmazyndan has öň olaryň daş-töwerek bilen özara<br />

täsirlerinden emele gelen giňişlik babatda pikirlenmesi ýörite okuwlar arkaly<br />

ösdürilmelidir. Bu mesele geometriýanyň mekdep kursunda ikinji derejeli bolmaly<br />

däldir. Bizi gurşap alýan hakyky giňişlikde adamyň ugur tapmagyna эardam edýän<br />

giňişlik babatda pikirlenme meselesi geometriýa dersiniň birinji derejeli wezipesi<br />

bolmalydyr. Edil nokat düşünjesi ýaly, giňişlik düşünjesi hem geometriýanyň<br />

başlangyç düşünjesi bolmalydyr. Şunlukda, okuwçynyň iki adalga, “hakyky” giňişlik<br />

we “geometrik” giňişlik adalgalaryň manysyna oňat aň ýetirmekleri we olary<br />

tapawutlandyryp bilmekleri örän möhümdir.<br />

Зagany matematiki ugra gönükdirmeklik, biziň pikirimizçe, onuň asylky hut<br />

öz giňişlik babatda ugur almasyna (muňa käbir derejede endik, başarnyk, baş alyp<br />

çykmak hem diýip bolar; bu endik dürli zatlar bilen, olary özgerdenlerinde alynýan<br />

geometrik şekiller bilen, цzi hem şol bir wagtda iki we üçölçegli giňişlikde özara<br />

täsiriniň tejribesi hцkmьnde emele gelэдr) esaslanmalydyr. Şunlukda, çaganyň hakyky<br />

giňişlikde uguralma tejribesini umumylaşdyrmak üçin şertleri döretmelidir. Bu<br />

tejribäni matematikany özleşdirenlerinde, aýdyň düşünjelerden howaýy düşünjelere<br />

geçilende, simmetriýa, öwrülme, parallel göçürme ýaly düşünjeler цwrenilende<br />

peэdalanmalydyr.<br />

Çaganyň aňynyň ösmegi üçin ýardam edýän giňişlik babatda pikirlenmäniň<br />

mekdepde pes derejede guralmagy geografiэa, fizika, himiэa, surat, зyzuw,<br />

stereometriэa ýaly dersleriň ýaramaz özleşdirilmegine getirýär.<br />

46


Biz üçölçegli giňişlikde ýaşaýarys, işleýäris. Şol sebäpli hem adamyň hünäri<br />

daşymyzy gurşap alan dünýä bilen, bu dünýädäki zatlar bilen işlemek zerurlygyny<br />

dцredэдr. Gurluşykçy, hirurg, biçimçi, binagär we ş.m. hünärler adamdan hyýaly<br />

giňişlikde oňat ugur almagy başarmak bilen, hyýalyňda giňişlik özgertmelerini<br />

geзirmegi talap edэдr.<br />

Başlangyç bilim – nobatdaky bilim üçin esasdyr. Başlangyç mekdebiň<br />

çagalarynyň ýaşy ony maksadaokgunly adam edip ýetişdirmek üçin, onuň intellektini<br />

ösdürmek üçin has amatlydyr. Giňişlik babatda pikirlenmäni emele getirmek –<br />

– pikirlenmäniň iň mцhьm daýançlarynyň biridir, sebäbi hyýalda döreýän şekiller,<br />

olaryň mazmuny ýönekeý ýatlamadan başlap, howaýy pikir ýöretmä çenli bolan<br />

pikirlenmeleriň esasydyr.<br />

Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek olaryň giňişlik<br />

babatda pikirlenmesini ösdürmegiň zerur şertidir, ony psihologiýa ylymlarynyň<br />

doktory, professor I.S.Ýakimanskaýa [20] şeýle häsiýetlendirýär: “Giňişlik babatda<br />

pikirlenmäni ösdürmek Okatmagyň ähli basganзaklarynda oňat bilim bermegiň<br />

esasyny düzýär, ol bolsa дhli ylymlarda ulanylэan matematiki amallardan baş alyp<br />

çykmagyň möhüm şertidir. Şeýlelikde, ol adamyň umumy akyl medeniэetini<br />

hдsiэetlendirэдr”.<br />

Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek, matematiki<br />

nukdaýnazardan seredeniňde, ol orta mekdepde geometriýanyň sistematik kursuny<br />

öwretmäge taýýarlykdyr. Giňişlik babatda pikirlenme – dürli praktiki we teoretik<br />

meseleler çözülýän döwründe giňişlik şekillerini döretmäge we olar bilen işlemäge<br />

mümkinçilik berýän pikirlenmäniň görnüşi. Birnäçe alymlaryň derňewleriniň<br />

netijeleri: orta mekdebi tamamlan okuwçylaryň kцpüsiniň, birinjiden, bilimlerini<br />

dowam etdirmek ьзin, ikinjiden, öz bilimlerini iş ýüzünde barlamak üçin zerur bolan<br />

giňişlik pikirlenmelerini цwrenmдndiklerini gцrkezэдr. Başlangyç synplarda giňişlik<br />

babatda pikirlenmä üns berilmeэändigi hem munuň sebäpleriniň biri hökmünde<br />

görkezilýär.<br />

Häzirki wagtda geometriýa matematikanyň beýleki bölümleri bilen eriş-argaç<br />

bolup ösýär. Geometriýada täze düşünjeleriň emele gelmeginiň we ösmeginiň<br />

çeşmeleriniň biri hem tebigy bilimleriň, fiziki we tehniki bilimleriň meseleleri bolup<br />

durýar.<br />

Takyk tebigat bilimlerini adam biliminiň depesinde durýar. Bu pikiri amala<br />

aşyrmak başardarmyka ýa-da haýsam bolsa bir garşylyga duşularmyka? Bu, elbetde,<br />

gelejegiň, belki, ýakyn gelejegiň meselesidir. Bilşimiz ýaly, geometriýa massasyna,<br />

reňkine we beýleki häsiýetlerine garamazdan, jisimleriň görnüşleri, ölçegleri we özara<br />

ýerleşişleri baradaky ylymdyr. Diňe olary hem däl, geometriýa, olardan başga-da, pikir<br />

ýöretmegi, derňemegi, netije çykarmagy, ýagny logiki hem-de giňişlik babatda, özünem<br />

hut biziň ýaşaýan hakyky dünýämiz babatda pikirlenmegi öwredýär.<br />

Belli bolşy ýaly, matematiki bilimiň, şol sanda geometrik bilimiň maksady diňe<br />

bir delilleriň belli bir toplumyny özleşdirmekden ybarat bolman, eýsem ol<br />

pikirlenmäni we pikirleniş ukybyny hem ösdürmegi göz öňünde tutýar. Şonuň üçin<br />

hem pikirlenmäniň induktiw hem-de deduktiw tapgyrlarynyň sintezi matematiki<br />

bilimiň möhüm bölegi bolup durýar.<br />

Matematiki bilim berlende induktiw tapgyryň esasy terbiýeçilik wezipesi<br />

47


okuwçylara hakykaty duýgy arkaly kabul etmekden, ony ýerlikli ulanmaga özbaşdak<br />

çemeleşmeklige itermekden ybaratdyr. Biziň pikirimizçe, induktiw tapgyr<br />

planimetriýa öwrenilýän döwründe okuwçylary stereometrik materiallar ýa-da<br />

üçölçegli giňişligiň jisimleri bilen tanyşdyrmakdan ybaratdyr.<br />

Planimetriýa bölümini ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />

esasynda öwrenmegiň tamamlanmagy bilen, üçölçegli giňişlik babatda matematiki<br />

pikirlenmäniň induktiw tapgyry tamamlanýar. Stereometriýanyň aksiomalaryny<br />

öwrenip başlamak bilen bolsa üçölçegli giňişlik babatda pikirlenmäniň deduktiw<br />

tapgyryna geçýäris.<br />

Planimetriýa kursuny ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />

esasynda okatmaklyk çagalaryň pikirlenmesini we pikirleniş ukyplaryny şobada bir<br />

gez ýokary galdyrýar diýip bolmaz (sebäbi çaga doglan badyna özbaşdak ýöräp<br />

bilmeýär ahyryn). Okuwçynyň “matematiki pikirlenme ýodasyndan” ilki bilen<br />

pedagogyň goldamagy bilen ýöräp başlajakdygy düşnüklidir. Bu babatda pedagogyň<br />

goldawynyň kemelmegi bilen okuwçynyň özi kem-kemden tekiz figuralardan<br />

üçölçegli giňişlikdäki jisimlere geçip başlar. Şoňa görä-de, ikölçegli we üçölçegli<br />

düşünjeleriň özara baglanyşygy geometriýa sapagyna tapgyrlaýyn girizilýär: ilki<br />

bilen, pedagog tarapyndan bu deliller getirilýär, soňky tapgyrlarda ol okuwçynyň<br />

özbaşdak derňew işiniň dersine öwrülýär. Şeýle çemeleşilende ikölçegli we<br />

üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygynyň okuwçylaryň giňişlik babatda<br />

pikirlenmesini we pikirleniş ukybyny ösdürmek üçin baý mümkinçilikleri<br />

döretjekdigi düşnüklidir.<br />

Dцwletmдmmet Azady adyndaky<br />

Tьrkmen Milli dьnэд<br />

dilleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

17-nji oktэabry<br />

48<br />

EDEBIЭAT<br />

1. G.Berdimuhamedow. Eserler эygyndysy. A., 2007.<br />

2. G.Berdimuhamedow. Türkmenistanda saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary. A., 2007.<br />

3. G.Berdimuhamedow. Halkyň saýlany we ynam bildireni. A., 2007.<br />

4. G.Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr. A., 2007.<br />

5. G.Berdimuhamedow. Täze galkynyş eээamy. A., 2007.<br />

6. G.Berdimuhamedow. Dцwlet adam ьзindir. A., 2008.<br />

7. Garryэew G. Geometrik terminleri düşündirişim // “Tьrkmenistanyň halk magaryfy”,<br />

№8, 1992.<br />

8. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl). A.: Magaryf, 1995.<br />

9. Garryэew G. Geometrik tablisalara degişli metodik maslahatlar. A.: Magaryf, 1995.<br />

10. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl), A.: “Magaryf”, 1995.<br />

11. Garryэew G., Ьwdiэew O., Şadurdyэew G. Düşündirişli matematiki sцzlьk, A.:<br />

“Magaryf”, 1991.<br />

12. Гаррыев Г. Опыт развития пространственного мышления учащихся на уроках<br />

геометрии. Сб: Вечерняя школа в системе непрерывного образования. Л., 1991.<br />

13. Гаррыев Г. Фузионизм как принцип интеграции обучения геометрии.<br />

Сб: Проблемы интеграции учебных предметов в современной школе. Л., 1991.<br />

14. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 6 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1992.<br />

15. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 7-8 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1993.


16. Глейзер Г.Д. Методы формирования и развития пространственных представлений<br />

взрослых в процессе обучения геометрии в школе. Докт. дисс. М., 1989.<br />

17. Глейзер Г.Д. Взаимосвязь обучения геометрии и жизненного опыта учащихся<br />

восьмилетней вечерней (сменной) школы. Канд. дисс. М., 1966.<br />

18. Gusew W. A., Gleэzer G. D., Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (6 kl),<br />

A.: “Magaryf”, 1993.<br />

19. Ьwdiэew O., Şadurdyэew G., Garryэew G. Matematiki düşünjeler. A.:<br />

“Magaryf”, 1984.<br />

20. Якиманская И.С. Развитие пространственного мышления школьников.<br />

Москва, 1980.<br />

Г.Гаррыев<br />

РОЛЬ ГЕОМЕТРИИ В ПРОСТРАНСТВЕННОМ ВОСПРИЯТИИ ДЕТЕЙ<br />

Предлагаемая автором статьи геометрическая система основана на развитии<br />

пространственного мышления детей.<br />

В статье отмечается, что для раскрытия наглядности геометрии необходимо<br />

учитывать специфику восприятия детьми окружающей действительности, их<br />

мыслительных способностей.<br />

Автор ясно излагает цели обучения геометрии на различных этапах обучения,<br />

т.е. в детском саду, в начальных классах, в 4-5 классах и на систематических курсах.<br />

Также в статье предлагаются методы обучения разделов геометрии планиметрии и<br />

стереометрии в тесной взаимосвязи друг с другом.<br />

Здесь же автор предлагает ознакомительный материал об изучении<br />

зарубежными учеными идеи фузионизма, который способствует развитию мышления<br />

детей в пространственном плане.<br />

Изучение курсов планиметрии и стереометрии в тесной взаимосвязи друг с<br />

другом позволяет улучшить геометрическую интуицию, пространственное и<br />

логическое мышления учеников, а также развивать их способности для построения<br />

различных конструкций.<br />

G.Garryyev<br />

THE ROLE OF GEOMETRY IN CHILDREN’S SPACE PERCEPTION<br />

The geometrical system proposed by the author of the article is based on the<br />

development of the spatial reasoning of children.<br />

Specificity of children’s perception of the environment and of their thinking abilities<br />

should be taken into consideration for revealing geometric visualisation.<br />

The author states the aims of teaching geometry at different levels of study, i.e. in<br />

kindergarten, at primary school, in the 4 th – 5 th form and at systematic courses and offers<br />

methods of teaching planimetry and stereometry in their close connection with each other.<br />

The article gives information on fusionism which promotes the development of<br />

children’s thinking abilities in spatial aspect.<br />

The study of planimetry and stereometry courses in their close connection with each<br />

other makes it possible to improve geometrical intuition, spatial and logical ways of<br />

thinking of pupils as well as to develop their abilities in building up different constructions.<br />

49


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

О.А.Одеков<br />

К Всемирному году астрономии<br />

ОБЩАЯ ТЕОРИЯ ПРОИСХОЖДЕНИЯ И ЭВОЛЮЦИИ<br />

ВСЕЛЕННОЙ<br />

Введение<br />

“Я во всяком случае, убежден,<br />

что Господь Бог не играет в кости”<br />

А.Эйнштейн<br />

К созданию Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

(ОТПЭВ) автор пришел через обоснование концепции синхронно<br />

расширяющейся и сжимающейся Вселенной, сформулированной, в свою<br />

очередь, на основе изучения процессов тектогенеза в эволюции Земли как<br />

космического тела и фактов, свидетельствующих о наличии растяжений и<br />

сжатий как в самой Земле, так и за ее пределами (1965-90 г.г.).<br />

При этом позиция автора, профессора геофизики и геологии (1972), на<br />

проявление сил растяжения и сжатия в процессах геотектогенеза определилась<br />

еще в 1965 году [1] и в дальнейшем она неизменно сохранялась и<br />

обосновывалась во всех работах (1969-1981 г.г.), касающихся обнаруженной<br />

автором фундаментальной для наук о Земле закономерности [2-5].<br />

Принятие синхронного растяжения и сжатия Земли вынудило автора<br />

отбросить все гипотезы и “теории”, отвергающие одно из этих явлений, а из их<br />

числа, в свою очередь, выбрать те, которые признают многопричинность<br />

явления сжатия и растяжения, принимая при этом как космический, так и<br />

внутриземной вклад в деформацию Земли [3-5].<br />

Вместе с тем для объяснения этого явления автор обратился к<br />

существующим космогоническим концепциям, но ни одна из них не объясняла<br />

выявленные на Земле закономерности. Все это, в свою очередь, позволило<br />

сформулировать и новую космогоническую концепцию на развитие Вселенной,<br />

потому что существующие на этот счет гипотезы, к сожалению, не объясняют<br />

и, более того, вступают в противоречие с фактами, наблюдаемыми в процессах,<br />

происходящих во Вселенной [7, стр. 176-183].<br />

Опубликованная в 1990 году [7] и излагаемая ниже концепция основана<br />

на более чем 20-летних исследованиях автора и теперь по прошествии еще двух<br />

десятков лет космогоническая наука обогатилась новыми данными,<br />

50


подтверждающими излагаемую ниже в первоначальном издании (1990 г.)<br />

фундаментальную концепцию, дополненную в отдельном разделе новыми<br />

фактами.<br />

Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Вселенная<br />

Тогда я в жилы недр земных проник<br />

и, вихрем встав, седьмых небес достиг,<br />

… открылись мне далекие края<br />

и тайные движенья бытия.<br />

Махтумкули<br />

Как отмечает академик В.Амбарцумян, к 70-м г.г. двадцатого столетия<br />

астрономы разных стран установили следующие важные свойства<br />

Метагалактики. Первое – галактики в Метагалактике не распределены<br />

равномерно; подавляющее большинство их сосредоточено в скоплениях и<br />

группах галактик. Наша галактика входит в относительно бедную по числу<br />

членов Местную группу галактик. Второе – существует закон взаимного<br />

удаления галактик со скоростями, приблизительно пропорциональными их<br />

взаимным расстояниям (закон Хаббла). Так, галактики, находящиеся друг от<br />

друга на расстоянии в 10 млн. парсек (парсек – единица длины, равная 3,26<br />

светового года), удаляются друг от друга со скоростями около 600 км/сек.<br />

Расширение в соответствии с принципом Доплера вызывает наблюдаемое<br />

красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. Это грандиозное<br />

явление часто называют расширением Вселенной. Третье – в диапазоне<br />

миллиметровых радиоволн наша часть Вселенной равномерно заполнена<br />

радиоизлучением, которое называют реликтовым, так как предполагается, что<br />

оно представляет собой остаток излучательных процессов, имевших место в<br />

очень отдаленную прошлую эпоху, связанную с началом существования<br />

Метагалактики. Указанные три факта лежат в основе многочисленных<br />

современных космологических схем. Однако, несомненно, будущая космология,<br />

наряду с этими основными фактами, по мнению В. Амбарцумяна, должна<br />

учитывать и много других, более тонких явлений и обстоятельств.<br />

Далее отмечается, что галактики являются далеко не самыми крупными<br />

структурными единицами наблюдаемой Вселенной. Они сосредоточены в<br />

скоплениях и группах галактик, редко в изолированном виде. Тенденция<br />

галактик к скучиванию является одним из важнейших структурных свойств<br />

Вселенной. Полагают, что существуют системы более высокого порядка, чем<br />

скопления и группы галактик, то есть скопления скоплений или сверхскопления<br />

галактик. Согласно этим исследованиям Местная система галактик<br />

(включающая нашу Галактику) вместе с обильным галактическим скоплением<br />

в созвездии Девы и некоторыми более близкими группами входит в одно из<br />

таких сверхскоплений. Нет основания утверждать, что сверхскопления<br />

распределены по Вселенной равномерно, тем более, что наблюдательные<br />

51


данные всегда свидетельствовали о существовании неоднородностей все<br />

больших и больших масштабов.<br />

Акцентируем внимание на следующих неоспоримых фактах. Первое – на<br />

расширении Вселенной, которое в соответствии с принципом Доплера вызывает<br />

наблюдаемое красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. В<br />

основе теории расширяющейся Вселенной лежит модель ее нестационарности,<br />

предложенная А.Фридманом (1922–1924 г.г.), логически вытекающая из теории<br />

гравитации А.Эйнштейна, неоспоримо подкрепленная выведенной Э.Хабблом<br />

(1929 г.) зависимостью между красным смещением галактик и расстоянием до<br />

них (закон Хаббла) и доказательно подтвержденная наблюдениями А.Пензиаса,<br />

Р.Вильсона (1969-1977 гг.) и др.<br />

Таким образом, теоретически и экспериментально доказано, что<br />

Вселенная и прежде всего тот ее участок, в котором располагается Местная<br />

система галактик, включающая нашу Галактику, расширяется.<br />

Второе – на фоне неоспоримого расширения Вселенной отмечается<br />

скучивание галактик в группы, в скопления и в сверхскопления<br />

галактик, причем тенденция к скучиванию является очень характерной чертой<br />

доступной исследованиям части Вселенной. Эти черты Вселенной, на мой<br />

взгляд, являются одним из свидетельств уже прямо противоположного ее<br />

расширению, но определенно с ним происходящего процесса – сжатия.<br />

Следовательно, сущность космогонической гипотезы выразить можно одной<br />

фразой – как гипотезу синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />

Вселенной. Вместе с тем, чтобы одно из этих двух суждений об одновременно<br />

происходящих процессах (расширении и сжатии) не показалось контрарным<br />

суждением, необходимы неоспоримые доказательства. Иными словами, надо<br />

показать, что ни одно из этих суждений не является ложным. Этого<br />

доказательства требует только второе явление – сжатие, поскольку<br />

расширение – факт неоспоримый, поэтому обратимся к новым фактам<br />

(помимо отмеченного выше скучивания), доказывающим процессы сжатия.<br />

Прежде всего рассмотрим современные представления об эволюции звезд,<br />

о которых дает представление диаграмма Герцшпрунга – Рассела, роль<br />

которой, как считают астрономы, трудно переоценить (ее называют самым<br />

важным графиком во всей астрономии).<br />

Диаграмма характеризует зависимость светимости от температуры (и<br />

наоборот) звезд, причем каждая звезда на небе, для которой известны указанные<br />

два параметра, изображается в виде точки на этом графике. Например,<br />

светимость Солнца равна 1, а его поверхностная температура близка к 6000 К,<br />

поэтому Солнце изображается точкой вблизи середины диаграммы (Рис.1).<br />

Из диаграммы Герцшпрунга – Рассела видно, что точки, изображающие<br />

реальные звезды, не разбросаны беспорядочно по всей диаграмме, а<br />

группируются в трех основных областях. Большинство звезд, которые мы видим<br />

на небе, принадлежат к так называемой главной последовательности,<br />

проходящей через всю диаграмму по диагонали от ярких горячих звезд в левом<br />

верхнем углу к слабым холодным звездам в правом нижнем углу. Точка,<br />

52


изображающая Солнце, как уже говорилось выше, находится в середине главной<br />

последовательности, и поэтому говорят, что Солнце – это звезда главной<br />

последовательности.<br />

Другая большая группа звезд расположена в правом верхнем углу<br />

диаграммы и представлена яркими и холодными звездами. Они излучают света<br />

в тысячи раз больше, чем Солнце, но температуры их поверхностей составляют<br />

всего 3000–4000 К, что дает основание предположить их гигантские размеры.<br />

Поскольку эти звезды холодные, они излучают в основном красноватый<br />

свет, поэтому их называют красными гигантами. Почти каждая красноватая<br />

звезда которую можно увидеть на небе, – красный гигант это Бетельгейзе в<br />

созвездии Ориона, Антарес – Скорпиона, Альдебаран – Тельца. Все прочие<br />

звезды, видимые невооруженным глазом, – звезды главной последовательности.<br />

При помощи телескопа можно обнаружить звезды еще одного типа, которые<br />

не относятся ни к красным гигантам, ни к главной последовательности, а<br />

составляют третий тип, включающий очень горячие (от 10000 до 20000 К) и очень<br />

слабые (1/100 часть света, испускаемого Солнцем) звезды. На диаграмме<br />

Герцшпрунга – Рассела точки, изображающие эти звезды, сосредоточены в<br />

нижнем левом углу. Очень горячие звезды испускают в основном голубоватобелый<br />

свет и, следовательно, они должны быть очень невелики: они имеют<br />

размеры незначительно превышающие размеры Земли (диаметр их примерно<br />

53


15000 км), и называются белыми карликами. Большинство звезд, за редким<br />

исключением, – это либо звезды главной последовательности либо красные<br />

гиганты, либо белые карлики. И именно в такой последовательности происходит<br />

их эволюция от протозвезды, которую можно сравнить с зародышем через ее три<br />

возраста – юность, молодость и зрелость, примером которых являются Солнце и<br />

все звезды главной последовательности, к старости которой соответствуют<br />

красные гиганты до постепенного умирания стадии белых карликов.<br />

Расчеты астрофизиков показали, что протозвезда устойчива и поэтому<br />

сжимается, а вещество этого огромного газового шара занимает все меньший и<br />

меньший объем. При этом резко возрастают плотность и давление внутри<br />

протозвезды. Температура вблизи ее центра при сжатии также повышается: при<br />

достижении 10 миллионов градусов происходит термоядерная реакция, при<br />

которой водород превращается в гелий с выделением гигантского количества<br />

энергии, что останавливает процесс сжатия протозвезды.<br />

В процессе сжатия протозвезды точка, изображающая ее на диаграмме,<br />

перемещается по ней и надолго (5-10 млрд. лет) останавливается в области<br />

главной последовательности. По истечении этого срока, когда в ней истощаются<br />

все запасы водорода, звезды главной последовательности, типичным примером<br />

которых является Солнце, стремительно сожмутся в центральной части и<br />

расширятся с поверхности. В сравнительно короткие сроки (менее чем за<br />

1 млрд. лет) чудовищно вздувшееся Солнце поглотит вращающиеся по ее<br />

орбите планеты, которые превратятся в пар.<br />

Не останавливаясь подробно на дальнейшем сценарии эволюции Солнца,<br />

переадресуем любознательного читателя к книге У.Кауфмана “Космические<br />

рубежи теории относительности” (М.: Мысль, 1984).<br />

Из изложенного выше отметим два дополнительных факта. Во-первых, то,<br />

что диаграмма Герцшрунга – Рассела, помимо зависимости светимости от<br />

температуры, дает представление и о сжатости (термин по аналогии со<br />

светимостью) небесных тел: от наибольшей на определенной стадии своего<br />

развития – белые карлики, через сравнительно меньшую – Солнце и другие<br />

звезды главной последовательности, до наименьшей – красные гиганты. Все это<br />

свидетельствует о явлении сжатия даже в отдельно взятых объектах Вселенной.<br />

Более того, как известно, гораздо значительнее сжаты нейтронные звезды –<br />

пульсары с параметрами 15-20 км и массами, превышающими солнечную, и<br />

черные дыры с размерами в несколько километров при колоссально больших<br />

массах.<br />

Второй факт, следующий из той же диаграммы, указывает на наличие<br />

широкомасштабного сжатия, выражающегося в неслучайном скучивании<br />

звезд в центральной части диаграммы – в области главной последовательности.<br />

Этот факт обретает еще большую значимость, если сопоставлять его с<br />

невообразимо гигантским скоплением звезд в Млечном Пути (100 млрд. звезд)<br />

на сравнительно небольшом, в масштабах Метагалактики, пространстве.<br />

Следовательно, эти факты неоспоримо свидетельствуют о том, что Млечный<br />

Путь, в котором располагается и наша Солнечная система, это пространство, где<br />

54


происходят процессы сжатия. Полоса Млечного Пути, пересекающая звездное<br />

небо почти по большому кругу, имеет на вид облачное строение, обусловленное<br />

существованием в Галактике звездных сгущений и неравномерностью<br />

распределения поглощающих свет пылевых темных туманностей, образующих<br />

участки с кажущимся дефицитом звезд из-за поглощения их света.<br />

Как концентрируются звезды в Млечном Пути? Если наблюдается<br />

скучивание звезд в какой-то его части, например в центральной, то это –<br />

свидетельство превалирующего процесса сжатия в данном звене. Разрежение же<br />

звездных скоплений к периферии Млечного Пути при этом может служить<br />

доказательством воздействия растаскивания или, точнее, преобладающего<br />

расширения в данном его звене. Изучая более пристально оптическими и<br />

неоптическими (радио, инфракрасным, ультрафиолетовым, рентгеновским и др.)<br />

методами характер распределения звезд в Млечном Пути, можно ответить и на<br />

этот вопрос, дополнительно проверив правильность нашего заключения. Именно<br />

так в большинстве галактик располагаются звезды: имеются шаровые звездные<br />

скопления, в которых содержатся примерно 100 тыс. звезд, движущихся по сильно<br />

вытянутым эллиптическим орбитам вокруг ядра (центра) своей галактики. В<br />

самих же центрах галактик, в том числе и в нашей, астрономы предполагают<br />

наличие массивных черных дыр, открытие которых будет еще более убедительным<br />

подтверждением явления сжатия внутри Галактики.<br />

В последней связи можно указать на гипотезу (1978 г.) американских<br />

астрофизиков А.Редхеда, М.Коэна и Р.Бландорфа, которые, проанализировав<br />

характер извержений колоссальных выбросов вещества и энергии из ядра<br />

радиогалактики NGС 6251 (NGС – Новый Генеральный Каталог), пришли к<br />

выводу, что в его ядре должна скрываться растущая черная дыра массой около<br />

100 млн. солнечной. Но еще большую ценность для выдвинутой автором гипотезы<br />

имеют данные, полученные группой астрономов Калифорнийского университета<br />

в Беркли, руководимой профессором Ч.Таунсом. В 1985 г. в статье,<br />

опубликованной в английском научном еженедельнике “Природа”, они сообщили<br />

о полученных новых подтверждениях в пользу существования в центральной<br />

части Млечного Пути черной дыры. Объектом их исследований стал поток<br />

инфракрасных лучей, пересекающих Млечный Путь. В обширной области,<br />

находящейся в его средней части, инфракрасное излучение обнаружено не было.<br />

Это явление объяснено наличием небесного тела большой массы, притягивающего<br />

движущиеся в космическом пространстве тела и частицы, то есть черной дыры.<br />

Примеры, подтверждающие как крупномасштабные внегалактические<br />

сжатия, так и менее масштабные, но столь же впечатляющие<br />

воображение внутригалактические сжатия можно было бы продолжить,<br />

но я укажу лишь еще на один. В 1984 г. астрономы обратили внимание на<br />

гигантское звездное скопление, находящееся на расстоянии 300 миллионов<br />

световых лет от Земли, которое излучает столько же энергии, сколько два<br />

триллиона Солнц вместе взятых. Однако с Земли его можно заметить лишь<br />

в очень мощный телескоп, поскольку 99% излучения приходится на невидимую<br />

инфракрасную часть спектра. Это тепловое излучение в 100 раз более<br />

55


интенсивно, чем у нашей Галактики. Американские ученые, обнаружившие<br />

это скопление, считают, что в его центральной части, видимо, находится<br />

“исключительно мощный источник теплового излучения”, который<br />

нагревает окружающее газово-пылевое облако. Возникновение таких<br />

инфракрасных галактик возможно при столкновении двух или более звездных<br />

скоплений, в результате чего образуется множество новых солнц.<br />

Таким образом, на общем фоне разбегающихся друг от друга<br />

с огромной скоростью галактик отмечается столкновение<br />

некоторых из них, указывающее на явление синхронного сжатия в<br />

Метагалактике.<br />

56<br />

Новые факты<br />

Первый факт. Более десяти лет назад независимые астрономы<br />

обнаружили, что последние 5 млрд. лет наша Вселенная расширяется причем<br />

с ускорением. Источником такой “космологической антигравитации” является<br />

новая форма материи, называемая “темной энергией”, ассоциированной с<br />

вакуумом. Для ускоренного расширения Вселенной считают Лоренс Кросс<br />

(Lawrence M. Krauss) и Роберт Шеррер (Robert I. Scherrer) необходимо, чтобы<br />

пустое пространство содержало по крайней мере в три раза больше энергии,<br />

чем все наблюдаемые космические структуры и объекты: галактики, скопления<br />

и сверхскопления галактик. Между тем еще Альберт Энштейн в 1917 году ввел<br />

в рассмотрение такую специальную форму материи, чтобы сохранить<br />

статичность Вселенной. Он назвал ее “космологической постоянной”, то есть<br />

это то, что называют ныне “темной энергией”.<br />

С космологом Гленом Штаркманом (Glen Starkman) Лорен Кросс<br />

исследовал причастность феномена жизни к этой экзотической материи и сделал<br />

вывод о том, что присутствие космологической постоянной может привести к<br />

образованию фиксированного “горизонта событий” – воображаемой сферы, вне<br />

которой ни материя, ни излучение никогда не достигнут наблюдателя. В такой<br />

модели Вселенная становится чем-то наподобие “внешней черной дыры”, когда<br />

материя и излучение оказываются запертыми вне горизонта событий, а не внутри<br />

него. Это рассуждение приводит к выводу о том, что Вселенная содержит<br />

конечное количество информации, и ее передача (следовательно, и зарождение и<br />

развитие жизни) не может продолжаться вечно. Задолго до того, как указанный<br />

информационный предел станет критическим, вся материя и излучение расши<br />

– ряющейся Вселенной окажутся за горизонтом событий. Этот процесс был<br />

изучен в работах Абрахама Лоеба (Abraham Loeb) и Кентаро Нагамине (Kentaro<br />

Nagamine), ученых университета Гарварда, которые обнаружили, что наша так<br />

называемая “Местная группа” галактик (включающая в себя нашу Галактику,<br />

галактику Туманность Андромеды и несколько карликовых галактик –<br />

спутников), вольется в единое сверхскопление звезд. Все другие галактики<br />

исчезнут из поля зрения наблюдателя. Этот процесс займет 100 миллиардов лет<br />

и тогда преемником Млечного пути (нашей галактики) станет шарообразная<br />

гигантская галактика [13].


Иными словами, это открытие является еще одним доказательством<br />

правильности моей концепции о расположении нашей Галактики в<br />

сжимающейся части Вселенной, а наличие гравитации (притяжения) и<br />

антигравитации (отталкивания) еще более подкрепляет концепцию.<br />

Второй факт. Как известно, Метагалактика – часть Вселенной,<br />

доступная современным астрономическим методам исследований, содержит<br />

несколько миллиардов галактик – звездных систем, в которых звезды связаны<br />

друг с другом силами гравитации.<br />

Космическому телескопу, названному в честь Эдвина Хаббла (Edwin<br />

Hubble), удалось “пересчитать” количество звезд в нашей Галактике<br />

(Млечном Пути) и оказалось, что в ней свыше 200 млрд. звезд, то есть<br />

вдвое больше, чем считалось доныне [9].<br />

Таким образом, это открытие еще более подкрепляет концепцию автора<br />

о синхронном с расширением сжатии Вселенной в границах Млечного пути [7].<br />

Третий факт. В этом же контексте находится и другой факт: астрономы<br />

обнаружили 9 ранее неизвестных Галактик в ранней Вселенной с возрастом в<br />

11 млрд. лет, то есть в момент, когда возраст Вселенной не превышал 3 млрд.<br />

лет. Каждая из галактик имеет массу в 200 млрд. раз превышающую массу<br />

Солнца, но при этом длина галактик не превышает 5 000 световых лет. Для<br />

сравнения масса Млечного Пути в 3 млн. раз превышает массу Солнца, но его<br />

длина составляет целых 100 000 световых лет.<br />

В каждой из этих “компактных” галактик находится звезда в десятки раз<br />

больше, чем в современных галактиках, при этом они в 20-30 раз меньше.<br />

“Для нас увидеть галактики столь компактных размеров на таком<br />

расстоянии было удивительно. В данном регионе раньше не было<br />

зафиксировано таких массивных объектов. …Исходя из современных<br />

физических данных, которые регулируют нынешние галактики, объекты,<br />

расположенные на расстоянии 11 млрд. световых лет должны были бы быть раз<br />

в 5 больше” – говорит Питер Ван Доккуи, автор исследования и астроном из<br />

Йельского Университета в штате Коннектикут (США).<br />

По оценкам ученых возраст звезд в этих галактиках также совсем невелик<br />

– от 500 млн. до 1 млрд. лет. Основываясь на массе галактик, исследователи<br />

также обнаружили, что звезды в них вращаются вокруг центра со скоростью<br />

400-500 км/сек, что в два раза быстрее нынешних звезд.<br />

Ни одна из современных галактик в ближайшей нам Вселенной не<br />

обладает столь малыми размерами. Однако сегодня у специалистов нет ответа<br />

на вопрос почему обладая столь небольшими размерами, концентрация<br />

вещества в них достигала таких масштабов. На мой взгляд, ответ на эту<br />

“загадку” лежит на поверхности и объясняется тем, что открытые ранние,<br />

компактные галактики располагаются в сжимающейся части<br />

Вселенной, как и наша Галактика – Млечный Путь, но с разницей в<br />

несколько миллиардов лет, доказывая факт синхронного<br />

расширения и сжатия Вселенной почти на всем временном<br />

интервале своей эволюции.<br />

57


Четвертый факт. В качестве бесспорного наличия явления сжатия в<br />

концепции синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной двадцать лет<br />

назад автор указывал на столкновение галактик. За истекшие два десятилетия<br />

получены на этот счет поражающие воображение факты таких явлений во<br />

Вселенной.<br />

Так, Европейская космическая рентгеновская обсерватория “ХММ Newton”<br />

зафиксировала во Вселенной взрыв, равного которому еще никому не удавалось<br />

наблюдать. Американское космическое агентство заявило по поводу открытия<br />

европейцев, что взрыв такой мощности произошел в результате столкновения<br />

двух групп галактик, в которых были миллиарды звезд. Ученые сравнивают<br />

масштабы космической катастрофы с “Большим взрывом” в результате которого,<br />

как полагает большинство исследователей, образовалась Вселенная (2004 г.).<br />

Вслед за этим вселенским событием астрономы при помощи телескопа<br />

“Спитцер” обнаружили четыре большие галактики, сливающиеся в одну<br />

гигантскую, которая по масштабам будет примерно в десять раз больше<br />

Млечного пути. Это самое крупное слияние Галактик из когда-либо<br />

наблюдающихся, как сообщалось в пресс-релизе Гарвард-Смитсоновского<br />

астрофизического центра (2007 г.).<br />

Слияние одной большой галактики с несколькими малыми неоднократно<br />

наблюдались и хорошо описаны астрономами. Известны также случаи слияния<br />

двух одинаковых по размеру галактик, однако объединение сразу четырех<br />

галактик (три имеют примерно тот же размер, что и Млечный Путь, одна в три<br />

раза больше) еще ни разу не было зафиксировано.<br />

Описываемое скопление галактик известно астрономам под номером CL<br />

0958+4702 и удалено от нас на пять миллиардов световых лет, так что<br />

фактически слияние давно произошло и, как это часто бывает в подобных<br />

исследованиях, ученые наблюдают за событиями прошлого.<br />

В инфракрасном спектре был обнаружен необычно большой шлейф света,<br />

в который входили четыре эллиптические галактики.<br />

Дальнейшие исследования при помощи “Спитцера” и других телескопов<br />

позволили установить, что остальную часть света составляют миллиарды звезд<br />

“выкинутых” из галактик при столкновении. В дальнейшем, как считают<br />

астрономы, половина этих звезд будет втянута в новую галактику и она станет<br />

одной из самых крупных галактик во Вселенной.<br />

И, наконец, еще более впечатляющие данные, свидетельствующие о<br />

столкновениях галактик, получены в результате фотосъемок с телескопа Hubble.<br />

Научно-популярное издание Spaсe опубликовало подборку из 59 новых<br />

фотоснимков, на которых запечатлены завораживающие столкновения галактик<br />

(апрель 2008 г.).<br />

Благодаря съемкам Hubble выяснилось, что столкновения галактик – более<br />

распространенное явление, чем считалось раньше. При этом, в прошлом, когда<br />

Вселенная была меньше по масштабам они случались чаще, чем теперь, так как<br />

галактики были ближе друг к другу, значит вероятность столкновений была выше.<br />

Даже во внутренней структуре изолированных, на первый взгляд,<br />

58


галактик, можно обнаружить признаки былых столкновений. В нашей<br />

собственной галактике Млечный путь астрономы обнаружили “обломки”<br />

более мелких галактик, с которыми они сталкивались в прошлом и которые<br />

она поглотила. А в настоящее время она “заглатывает” карликовую<br />

галактику Стрельца.<br />

Хотя сталкивающиеся галактики приближаются друг к другу со скоростью<br />

сотен километров в час этот процесс занимает сотни миллионов лет. На снимках,<br />

сделанных Hubble, галактики изображены на разных стадиях столкновений.<br />

Общая теория происхождения и эволюции Вселенной<br />

Высшим проявлением человеческого<br />

гения является то, что человек<br />

может понять и объяснить, но не в<br />

силах вообразить.<br />

Л.Ландау<br />

Признание в зарождении, рождении и длительной эволюции Вселенной<br />

и расширения (антигравитации, отталкивания) и сжатия (гравитации,<br />

притяжения) отвечает на множество вопросов, возникающих в связи с<br />

получением новых фактов, и их осмысления, а также позволяет открыть<br />

фундаментальные следствия, вытекающие из концепции. При этом возникает<br />

вопрос: в какой диалектической взаимосвязи и взаимообусловленности<br />

проявляются силы расширения и сжатия, приводящие к формированию<br />

отдельных галактик, скоплений галактик, их сверхскоплений и, в конечном<br />

итоге Вселенной в современном виде и в дальнейшей ее эволюции.<br />

Кроме того, возникает еще один вопрос: ограничиваются ли процессы,<br />

происходящие в эволюции Вселенной комбинацией расширения и сжатия,<br />

следующей из моей концепции или простого расширения, как это следует из<br />

теории расширяющейся Вселенной А.Эйнштейна, А.Фридмана, Э.Хаббла.<br />

Для ответа на эти вопросы обратимся к математической логике, как это<br />

было уже однажды сделано автором при создании “Общей теории образования<br />

складчатых и разрывных дислокаций в земной коре”, что позволило разрешить<br />

150 – летний бескомпромиссный спор в Науках о Земле между “фиксистами”<br />

(вертикалистами) и “мобилистами” (горизонталистами) о роли тектонических<br />

движений в формировании лика Земли и открыть новые закономерности в<br />

геотектонике и сейсмологии (О.А.Одеков, 1965-68 г.г., 1979-81 г.г.).<br />

В математической логике признается возможной существование пяти<br />

типов соотношения в каждой паре, состоящей в нашем случае из понятий<br />

С и Р, которые соответствуют сжатию и расширению и тогда соотношения<br />

между сжатием (С) и расширением (Р) выразятся следующим образом.<br />

1. Первое понятие (С) существует независимо от второго (Р), оба понятия<br />

несовместимы: С ≡ Р.<br />

2. Первое понятие (С) тождественно совпадает со вторым (Р), то есть оба<br />

59


понятия в равной мере справедливы по отношению к одним и тем же участкам<br />

(объектам). Запись этого соотношения: С ≡ Р.<br />

3. Первое понятие (С) шире, чем второе (Р), то есть первое понятие<br />

относится к большему числу участков (объектов). Запись того, что С включает<br />

в себя (Р): С Р.<br />

4. Первое понятие (С) уже, чем второе (Р), соответственно первое<br />

распространяется на меньшее число участков (объектов). Запись того, что С<br />

включено в Р: С Р.<br />

5. Первое понятие (С) и второе (Р) лишь частично перекрываются одно<br />

другим, поэтому есть участки (объекты), на которых справедливо только первое<br />

понятие; есть участки, где оба понятия верны, и, наконец, существуют участки,<br />

для которых справедливо только второе понятие. Это так называемое<br />

перекрещивание понятий: С Р.<br />

Эти понятия могут быть исходными посылками для Общей теории<br />

происхождения и эволюции Вселенной. При этом необходимо помнить, что<br />

всякая общая теория, являясь синтезом частных теорий и включая их в себя, не<br />

должна вступать с ними в противоречие. В свою очередь, всякая частная теория,<br />

не претендуя на общий характер, должна укладываться в рамки общей теории,<br />

составляя как бы необходимый элемент в общем здании.<br />

Итак, в приложении к Общей теории происхождения и эволюции<br />

Вселенной можно обосновать модели формирования объектов Вселенной и ее<br />

самой в целом действием сил сжатия (гравитации) и расширения<br />

(антигравитации). При этом можно выделить шесть самостоятельных<br />

возможных механизмов формирования в процессах происхождения и развития<br />

Вселенной, существование которых доказывается автором на основе<br />

современной изученности Вселенной в целом и ее объектов* ) .<br />

1. Объекты, образованные силами сжатия (гравитации).<br />

2. Объекты, образованные силами расширения (антигравитации).<br />

3. Объекты, образованные тождественным действием сил сжатия и<br />

расширения.<br />

4. Объекты, образованные преобладающе сжимающими силами в<br />

сочетании с расширяющимися.<br />

5. Объекты, образованные преобладающе расширяющими силами в<br />

сочетании с сжимающимися.<br />

6. Объекты, образованные сложной комбинацией сил сжатия<br />

(гравитации) и расширения (антигравитации).<br />

Таким образом, в составе единой синтезированной Общей теории<br />

сформулировалось три частные теории в эволюции Вселенной,<br />

отображающие три явления.<br />

П е р в а я – Теория сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков).<br />

В т о р а я – Теория расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн,<br />

А.Фридман, Э.Хаббл; 1922 г.).<br />

* ) Под понятием “объекты” имеются в виду в каждом конкретном случае галактики, скопления<br />

галактик, их сверхскопления…и Вселенная в целом<br />

60


Т р е т ь я – Теория синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />

Вселенной (О.А.Одеков, 1990 г.).<br />

Теперь обратимся к последовательной идентификации положений Общей<br />

теории происхождения и эволюции Вселенной через сформулированные выше<br />

частные теории с процессами, происходящими во Вселенной.<br />

Вопрос о том, что было до возникновения современной Вселенной, то<br />

есть до Большого взрыва, тайна за семью печатями и не обсуждается учеными.<br />

По поводу Вселенной до Большого взрыва, то есть первозданной Вселенной,<br />

как я предлагаю ее называть, известный американский астрофизик, профессор<br />

Калифорнийского университета в Беркли Джозеф Силк говорит: – “Мы не<br />

исключаем возможности предшествующей фазы Вселенной, но по-существу<br />

ничего сказать о ней не можем”.<br />

Как известно из Общей теории относительности А.Эйнштейна (1916),<br />

Пространство, Время и Тяготение вне Вселенной не существует. Следовательно,<br />

если есть Вселенная, то имеется и материя. В какой среде и в какой форме<br />

пребывала материя в первозданной Вселенной вряд-ли мы узнаем когда-либо,<br />

но это не имеет принципиального значения как для Общей теории<br />

происхождения и эволюции Вселенной, так и тем более для одной из ее<br />

частных теорий, описывающих процессы в первозданной Вселенной – Теории<br />

сжимающейся Вселенной.<br />

Материя в первозданной Вселенной могла быть однородной,<br />

неоднородной или однородно – неоднородной,<br />

хаотической или ф рактальной…. При этом в любом из этих или<br />

других вариантов главнейшим и неоспоримым событием в сценарии развития<br />

первозданной Вселенной являлось перманентное центростремительное<br />

движение всей ее материи в одну точку, приведшее к сжатию материи в<br />

суперкомпактный объект (рис. 2А).<br />

Для реализации сценария сжатия первозданной Вселенной необходимо<br />

допустить наличие в ней некоей “физически активной неоднородности”<br />

(ФАН), каковой может быть супермассивная “черная дыра”, которая и<br />

притянула к себе и в себя всю огромную вселенскую массу материи, сжав ее до<br />

неимоверной плотности – до размеров сингулярности (рис. 2В).<br />

Неоспоримым доказательством участия черной дыры в сценарии<br />

первозданной Вселенной и ее роли в возникновении сингулярности,<br />

завершившей заключительный акт эволюции Вселенной перед Большим<br />

взрывом, является отсутствие черных дыр в р анней современной Вселенной.<br />

Еще более убедительным аргументом в пользу этого сценария служит<br />

заключение, сделанное американскими учеными, связанное с открытием в<br />

современной Вселенной сверхмассивной черной дыры в центре галактики NGC<br />

4051. По их мнению, раскаленный газ, ускользавший из гравитационных<br />

“объятий”, таких сверхмассивных образований, мог стать одним из источников<br />

тяжелых химических элементов, необходимых для возникновения жизни.<br />

После Большого взрыва, давшего начало нашей современной Вселенной,<br />

в ней на начальных этапах присутствовали только водород и гелий. Более<br />

61


тяжелые химические элементы предстояло “сварить” в недрах первых звезд, а<br />

затем рассеять по просторам Вселенной, чтобы они попали в звезды<br />

следующего поколения и их планеты. Именно черные дыры могли помочь<br />

“разбросать” эти элементы на огромные даже по космическим меркам<br />

расстояния. По полученным оценкам, вещество улетало со скоростью свыше<br />

6 млн. км/час. За тысячи лет оно могло преодолеть колоссальные расстояния и<br />

в конечном итоге стать составной частью космических облаков газа или пыли,<br />

из которых формировались новые звезды и планеты и помочь возникновению<br />

жизни. (Интернет – сайт “Известия науки”, 2007 г.).<br />

Таким образом, в сценарии первозданной Вселенной реализовался один<br />

из механизмов ее развития, соответствующий частной теории<br />

сжимающейся Вселенной (О.А. Одеков).<br />

Далее реальная первозданная Вселенная, превратившаяся в<br />

сингулярность, по-существу, становится зародышем (предлагаемый мной<br />

термин) современной Вселенной.<br />

Существование сингулярности в прошлом современной Вселенной было<br />

неизбежно, что стало очевидным благодаря важной теореме, доказанной<br />

английскими теоретиками Стивеном Хоукингом и Роджером Пенроузом<br />

(Д.Силк, 1982).<br />

Современная Вселенная (по англ. – Universe; Unity), по единодушному<br />

признанию астрономов, возникла около 13,7 млрд. лет назад внезапно в результате<br />

Большого взрыва – чудовищного катаклизма, когда температура и давление<br />

значительно превосходили их предельные значения, наблюдаемые во Вселенной<br />

в наши дни. В мгновение пространство заполнилось материей необычных форм,<br />

управляемых силами, которые с того времени остались навсегда подавленными.<br />

62


Именно тот первоначальный краткий миг бытия ознаменовался господством<br />

суперсилы. Большой взрыв рассматривается учеными как событие, в результате<br />

которого возникло и само пространство. Другими словами, Большой взрыв не есть<br />

событие, которое произошло во Вселенной; это было само рождение Вселенной,<br />

целиком и буквально из ничего (П.Девис, 1989).<br />

И именно с этого момента началось перманентное расширение<br />

Вселенной, предсказанное и обоснованное работами советского физика и<br />

математика А.Фридмана, подтвержденное наблюдениями американского<br />

астронома Э.Хаббла и окончательно доказанное открытием реликтового<br />

теплового излучения от Большого взрыва, произошедшего 13,7 млрд. лет назад,<br />

ознаменовавшего рождение нашей современной Вселенной.<br />

Не вдаваясь в тонкости дальнейшего, после Большого взрыва сценария<br />

эволюции Вселенной перейдем к рассмотрению явления чистого расширения,<br />

отражающего соответствующую ей частную теорию расширяющейся<br />

Вселенной.<br />

В нулевой момент времени Вселенная возникла из сингулярности и уже с<br />

первых секунд началось ее расширение. Через 3 минуты после Большого взрыва<br />

температура Вселенной понизилась до 10 9 К, что в тысячу раз меньше (10 12 К),<br />

чем она была в течение первой миллионной доли секунды ее рождения. Спустя<br />

примерно еще минуту почти все вещество Вселенной состояло из ядер водорода<br />

и гелия, находившихся приблизительно в той же количественной пропорции,<br />

какую мы наблюдаем сегодня. Начиная с этого момента расширение первичного<br />

огненного шара происходило без существенных изменений до тех пор пока через<br />

700 000 лет электроны и протоны не соединились в нейтральные атомы водорода,<br />

тогда Вселенная стала прозрачной для электромагнитного излучения – возникло<br />

то, что сейчас наблюдают как реликтовое фоновое излучение (И.Николсон, 1983).<br />

Таким образом можно констатировать, что в сценарии ранней<br />

эволюции современной Вселенной в целом (от первых секунд и в течение<br />

примерно 700 000 лет) реализовался как раз тот самый механизм развития,<br />

который следует из Теории р асширяющейся Вселенной А.Эйнштейна,<br />

А.Фридмана, Э.Хаббла и соответствующий частной составляющей Общей<br />

теории происхождения и эволюции Вселенной (Рис. 2С).<br />

С временного рубежа после 700 000 лет современная Вселенная в<br />

целом, перестав просто расширяться, вступила в перманентную стадию<br />

дуалистической эволюции – расширения и сжатия.<br />

Как отмечает И.Николсон (1983), по прошествии 700 000 лет: – “После<br />

того как вещество стало прозрачным для электромагнитного излучения в<br />

действие вступило тяготение: оно начало преобладать над всеми другими<br />

взаимодействиями между массами практически нейтрального вещества,<br />

составляющего основную часть материи Вселенной. Тяготение создало<br />

галактики, скопления, звезды и планеты…” (выделено мною – О.А.О.).<br />

При этом особый интерес для ученых представляет временной интервал<br />

возраста ранней Вселенной от 700 000 до почти 2 млрд. лет, когда по их<br />

общему признанию, должно было произойти и действительно произошло<br />

63


многое, в том числе сформировались галактики, что по мнению И.Николсона<br />

(1983), предшествовало формированию скоплений и их сверхскоплений, а не<br />

наоборот, как полагают некоторые астрономы.<br />

Очевидно, на этом втором временном интервале (0,7 млн. – около<br />

2 млрд. лет) расширение Вселенной оставалась еще достаточно высоким,<br />

поэтому именно на данный этап попадает один из механизмов, когда ее<br />

расширение преобладало над сжатием, что соответствует формуле Р С<br />

или преобладающе расширяющейся в сочетании с сжимающейся эволюцией<br />

Вселенной в целом.<br />

Это заключение подтверждается также достаточно убедительным фактом:<br />

открытием самой далекой от нас галактики – квазара, наблюдаемый свет от<br />

которого был испущен, когда возраст Вселенной составлял 1,3 млрд. лет (газета<br />

“Советская Россия”, 1 августа 1986 г.). Поскольку квазары, будучи необычайно<br />

массивными плотными объектами Вселенной, с наличием в их центрах черных<br />

дыр, формируются под превалирующим воздействием сжатия над<br />

расширением, можно считать, что этот квазар стал одним из первых, если не<br />

первым, объектом Вселенной на этапе преобладания расширения над сжатием,<br />

ознаменовав собой факт дуалистического этапа эволюции Вселенной в целом.<br />

Третий этап эволюции современной Вселенной в целом начавшись<br />

почти с 2 млрд. лет продолжался в течение, примерно 6,7 млрд. лет до того<br />

временного рубежа, который отделяется от нас на 5 млрд. лет, когда Вселенная<br />

ускорила свое расширение. Третий этап отмечается преобладающе<br />

сжимающейся в сочетании с расширяющейся эволюцией Вселенной в<br />

целом, отвечая формуле С Р.<br />

И, наконец, четвертый этап эволюции современной Вселенной в<br />

целом, начавшись 5 млрд. лет назад с ускорения процесса ее расширения,<br />

ознаменовал собой новый этап синхронного преобладающего расширения в<br />

сочетании со сжатием, что соответствует формуле Р С.<br />

Теперь перейдем к идентификации крупномасштабных структур<br />

Вселенной в приложении к выделенным мною четырем комбинациям сил<br />

расширения (антигравитации) и сжатия (гравитации).<br />

По понятным причинам наиболее изученным объектом Вселенной<br />

является наша Галактика – Млечный путь и Местное скопление галактик, в<br />

которую она входит. Поскольку, по-существу частная теория синхронно<br />

расширяющейся и сжимающейся Вселенной сформулирована автором<br />

(О.А.Одеков, 1990) на этих объектах, поэтому остается лишь констатировать,<br />

что аргументы и новые факты, приведенные в первых двух разделах настоящей<br />

статьи неоспоримо доказывают, что Местное скопление галактик с входящей<br />

в ее состав нашей галактикой Млечный путь располагаются в<br />

преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся частью<br />

Вселенной, соответствуя формуле С Р.<br />

Идентификацию этой крупномасштабной структуры с одним из четырех<br />

механизмов совместно действующих сил сжатия и расширения трудно<br />

переоценить, поскольку Местное скопление галактик вместе с Нашей<br />

64


галактикой, относится к типу спиральных, что составляет половину от общего<br />

числа галактик Вселенной.<br />

Кстати говоря, заслуга классификации галактик по форме на спиральные<br />

(50%), эллиптические (25%), сферические или линзовидные (20%) и<br />

неправильные (5%) принадлежит Э.Хабблу. При этом 95% галактик,<br />

включающих спиральные, эллиптические, сферические (линзовидные), имеют<br />

правильную симметричную форму и лишь 5% относятся к неправильным.<br />

Известный астрофизик Вальтер Бааде по этому поводу написал: –<br />

“Система Хаббла настолько эффективна, что число исключений<br />

неправдоподобно мало”. Даже в числе неправильных (5%) лишь у 3% галактик<br />

не удалось обнаружить какую-либо структуру.<br />

Две другие группы галактик и их скоплений из числа правильных<br />

симметричных – эллиптические и сферические (или линзовидные) –<br />

сформировались, очевидно, тождественным действием сил сжатия и<br />

расширения, отвечая формуле С ≡ Р.<br />

И, наконец, в образовании неправильных (5%) по форме галактик<br />

и их скоплений сыграла главенствующую роль сложная комбинация<br />

совместно действующих сил сжатия и расширения, соответствующая<br />

формуле С Р.<br />

Итак, как видно из Общей теории происхождения и эволюции<br />

Вселенной, современная Вселенная в целом развивалась<br />

– от чистого расширения (в течение 700 000 лет);<br />

– через преобладающее расширение в сочетании со сжатием в<br />

интервале 0,7 млн. – около 2 млрд. лет;<br />

– к преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся в<br />

интервале с почти 2 млрд. до примерно 8,7 млрд. лет;<br />

– и далее к преобладающе расширяющейся в сочетании со<br />

сжимающейся Вселенной в последующие 5 млрд. лет, когда началось<br />

ускорение ее расширения.<br />

При этом крупномасштабные объекты в составе Вселенной после<br />

700 000 – летнего рубежа уже в течение около 2 млрд. лет, когда произошло их<br />

формирование и доныне развивались в режиме:<br />

– преобладающе сжимающихся сил в сочетании с расширяющимися<br />

(спиралевидные галактики);<br />

– или тождественно действующих сил расширения и сжатия<br />

(эллиптические и сферические галактики);<br />

– либо сложной комбинации сил расширения и сжатия (неправильные<br />

галактики).<br />

Отмеченное же астрономами ускорение расширения Вселенной в<br />

целом, начиная с 5 млрд. лет назад, свидетельствуя о тенденции<br />

преобладания расширения над ее сжатием, поэтому проблемой наблюдательных<br />

и аналитических исследований ученых является установление временной<br />

границы, когда могут смениться знаки этих процессов и Вселенная в целом<br />

вступит в другую фазу своей эволюции, что не станет помехой проявлениям<br />

65


иных своеобразных процессов в крупномасштабных (галактики, скопления<br />

галактик и их сверхскопления) и мелкомасштабных (звезды, планеты и т.д.) ее<br />

объектах и структурах.<br />

Вместе с тем общими как для Вселенной в целом, так и для ее<br />

крупномасштабных объектов несомненно будут сохраняться процессы<br />

сочетания сил расширения и сжатия, то есть дуалистический механизм<br />

эволюции.<br />

В галактических формах (спиральные, эллиптические, сферические и<br />

неправильные) современной Вселенной ученые в последние годы пытались<br />

найти последовательность возникновения и трансформации их из одних форм<br />

в другие, но основываясь при этом на концепции расширяющейся Вселенной.<br />

Однако эти попытки не увенчались успехом, поскольку возникли необъяснимые<br />

противоречия, вызванные необходимостью подразделять галактики на<br />

старые и молодые (между тем как они возникли одновременно);<br />

– а также невозможностью объяснить почему у “очень старых”<br />

неправильных галактик обнаружено наибольшее количество газов, иногда до<br />

трети от массы самого объекта:<br />

– и, наконец, почему у “старого” объекта есть еще вещество, из<br />

которого могут образовываться звезды?<br />

Все эти вопросы и противоречия полностью снимает созданная<br />

автором Общая теория происхождения и эволюции Вселенной.<br />

Итак, как отмечалось выше, по единодушному убеждению ученых, все<br />

галактики сформировались одновременно в интервале времени после<br />

начала Большого взрыва 0,7 млн. – около 2 млрд. лет. На начальном этапе<br />

данного временного интервала, очевидно, во Вселенной проявлялись сложные<br />

комбинации сил расширения и сжатия, поэтому галактики имели<br />

неправильную форму. В последующем из этого хаоса неправильных<br />

галактик сформировался тот наблюдаемый ныне п орядок – из спиральных,<br />

эллиптических и сферических галактик. При этом модель трансформации<br />

галактик из одних форм в другие выглядит следующим образом:<br />

неправильные → спиральные → эллиптические → сферические.<br />

Эта последовательная цепочка трансформации галактик снимает неясные<br />

вопросы: почему у неправильных галактик обнаружено наибольшее количество<br />

газов и почему у них есть еще вещество, из которого могут образовываться<br />

звезды? Ответ очевиден: неправильные галактики – это реликт начального,<br />

после этапа чистого расширения хаоса, существовавшего в современной<br />

Вселенной, из которого возникла наблюдаемая нами гармония.<br />

Косвенным, если не сказать больше, подтверждением приведенной выше<br />

цепочке причинно – следственных трансформаций галактик служит и<br />

предложенная Э.Хабблом схема. Она имеет вид “камертона”: на “рукоятке”<br />

ее изображены эллиптические галактики, на двух ответвлениях – спиральные<br />

галактики. В том месте, где ответвления соединяются с рукояткой находится<br />

чечевицеобразная галактика, обладающая некоторыми особенностями<br />

спиральных и эллиптических галактик. Из этой схемы также следует, что<br />

66


спиральные галактики в своем развитии трансформируются в<br />

эллиптические.<br />

Очевидно, что эта схема нуждается в дополнении недостающих звеньев из<br />

неправильных и сферических галактик. При этом неправильные галактики<br />

закономерно ложатся между двух ответвлений “камертона”, на которых размещены<br />

спиральные галактики, а сферические галактики укладываются в основание<br />

“рукоятки” “камертона Хаббла”, придавая схеме полную завершенность.<br />

Выводы:<br />

1. Впервые создана Общая теория происхождения и эволюции<br />

Вселенной, основанная на фактологических данных, полученных к настоящему<br />

времени, в которой получили научное обоснование механизмы формирования<br />

первозданной Вселенной, сингулярности, Большого взрыва и современной<br />

Вселенной в целом, а также крупномасштабных ее объектов.<br />

2. В Общей теории происхождения и эволюции Вселенной доказано,<br />

что сжатие (гравитация, притяжение) и расширение (антигравитация,<br />

отталкивание) являются главными физическими причинами механизма<br />

формирования Вселенной в целом, а также крупномасштабных и<br />

мелкомасштабных ее объектов и структур.<br />

3. В составе Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

обосновано наличие трех частных теорий:<br />

– Расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн, А.Фридман, Э.Хаббл; (1922);<br />

– Сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков; 2008);<br />

– Синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной<br />

(О.А.Одеков; 1990).<br />

4. Положения Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

применимы и к мелкомасштабным структурам Вселенной (звезды, планеты и<br />

др.), причем одно из приложений, отвечающее частной теории, опубликовано<br />

под названием “Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Земля” в<br />

монографии автора (7, стр. 183-190).<br />

Научно-исследовательский<br />

геолого-разведочный институт<br />

ГК “Туркменгеология”<br />

Принято 19 января 2009 г.<br />

ЛИТЕРАТУРА<br />

1. Одеков О.А. О природе “вторичных” складок Юго-Западного Туркменистана.<br />

Ж. Нефтяная и газовая промышленность Средней Азии. Выпуск 1, 1965.<br />

2. Одеков О.А. Новый генетический тип складки. Известия АН ТССР, серия ФТХ и<br />

ГН, №3, 1969.<br />

3. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />

тектонических движений в земной коре (научное открытие). Приоритетная справка<br />

Госкомизобретений, 1978.<br />

4. Одеков О.А. Общая теория образования складчатых и разрывных дислокаций в<br />

земной коре. Известия АН ТССР, серия ФТХ и ГН, №2, 1979.<br />

67


5. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />

тектонических движений в земной коре (обнаружение, исследование и<br />

приложения). Ашхабад: “Ылым”, 1981.<br />

6. Одеков О.А. Землетрясения. Москва: Изд. “Знание”, 1988/11.<br />

7. Одеков О.А. Земли неровное дыханье. Ашхабад: “Туркменистан”. 1990.<br />

8. Одеков О.А. Биобиблиография. Ашхабад: “Ылым”, 2005.<br />

9. Галактики. Интернет. Gonov.net, Vseprogolub.net Website Astroera. 2008.<br />

10. Девис П. Случайная Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1985.<br />

11. Девис П. Суперсила. Поиск единой силы природы. Москва: Изд. “Мир”, 1989.<br />

12. Кауфман У. Космические рубежи теории относительности. Москва: Изд.<br />

“Мысль”, 1984.<br />

13. Кросс Л. и Шеррер. Наступит ли конец космологии? Ускоряющаяся Вселенная<br />

уничтожает следы собственного прошлого.<br />

14. Крупномасштабная структура Вселенной. Сб. под редакцией Лонгейра Л. и<br />

Эйнасто Я. Москва: Изд. “Мир”, 1981.<br />

15. Николсон Л. Тяготение, черные дыры и Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1983.<br />

16. Пригожин И. и Стенгерс И. Порядок из хаоса. Новый диалог человека с<br />

природой. Москва: Изд. “Прогресс”, 1986.<br />

17. Силк Дж. Большой взрыв. Рождение и эволюция Вселенной. Москва: Изд.<br />

“Мир”, 1982.<br />

Ö.A.Ödekow<br />

ÄLEMIŇ EMELE GELŞINIŇ <strong>WE</strong> EWOLÝUSIÝASYNYŇ<br />

UMUMY TAGLYMATY<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň dogrulygyna awtor<br />

sinhron ýagdaýda giňelýän we gysylýan älem baradaky garaýşyny esaslandyrmanyň üsti bilen<br />

geldi. Ol bolsa öz gezeginde Ýeriň özünde hem onuň daşynda giňemegiň we gysylmagyň<br />

bardygyna şaýatlyk edýän delillere we ýeriň kosmiki jisim hökmünde ewolýusiýasynda<br />

tektogenez prosesleriň öwrenilişine daýanýar (1965-1990). Älemiň emele gelmeginde,<br />

döremeginde we uzak wagtlaýyn ewolýusiýasynda giňelmäniň (antigrawitasiýanyň, itişmäniň)<br />

we gysylmanyň (grawitasiýanyň, çekişmäniň) barlygynyň ykrar edilmegi täze delilleriň<br />

alynmagy we olara akyl ýetirilmegi bilen baglanyşykly döreýän soraglara jogap bermäge, şeýle<br />

hem bu garaýşyň netijesinde düýpli netijelere gelmäge mümkinçilik berýär.<br />

Älemiň ilkibaşda emele gelmesinde gysylýan Älem baradaky hususy taglymata laýyk<br />

gelýän ösüş mehanizmleriniň biri amala aşýar (Ö.Ödekow).<br />

Soňra bolsa singulýarlyga öwrülen Älem häzirki Älemiň düwünçegine (meniň teklip<br />

edýän adalgam) öwrülýär.<br />

Häzirki Älem umumylykda ösüşiň aşakdaky döwürlerini başdan geçirdi:<br />

– arassa görnüşde giňelmek (700000 ýyl);<br />

– gysylmaklyk bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (0,7 million –<br />

– 2milliard ýyl);<br />

– giňelmek bilen bir hatarda gysylmaklygyň artykmaçlyk etmegi (2 milliard ýyldan<br />

az – takmynan 8,7 milliard ýyla çenli);<br />

– mundan soňra gysylmak bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (soňky<br />

5 mlrd. ýyl). Bu döwürde giňemegiň tizlenmesi başlady.<br />

Şunlukda, Älemiň düzümindäki iri obýektler 700000 ýyllyk möhletden soň<br />

68


2mlrd ýyla ýakyn wagtyň içinde, ýagny olaryň emele gelmegi tamamlanýança we häzirki<br />

zamanda şeýle ösüşleri başdan geçiripdirler:<br />

– giňeýän güýçler bilen bilelikde gysylýan güýçleriň artykmaçlyk etmegi (Spiral<br />

görnüşli galaktikalar);<br />

– ýa-da deň hereket edýän, giňeýän we gysylýan güýçleriň täsiri (elliptiki we steriki<br />

galaktikalar);<br />

– ýa-da giňeme we gysylma güýçleriniň çylşyrymly kombinasiýasy (dogry däl<br />

galaktikalar).<br />

Şunda galaktikalaryň bir görnüşden başga bir görnüşe geçmegi şu görnüşde bolup<br />

geçýär:<br />

dogry däl → spiral görnüşli → elliptiki → sferiki.<br />

Geçişiň şu yzygiderli zynjyry düşnüksiz birnäçe soragy aradan aýyrýar: näme üçin<br />

dogry däl galaktikalarda gazlaryň iň köp möçberi hem-de entägem ýyldyz döreme<br />

mümkinçiligi bolan jisimler bar.<br />

Jogap aýdyňdyr: dogry däl galaktikalar häzirki Älemde bar bolan haosyň arassa<br />

giňelme döwrüniň galyndysydyr.Ondan soň bolsa biziň häzirki görýän sazlaşykly dünýämiz<br />

emele gelendir.<br />

Ilkinji gezek häzirki wagta çenli belli bolan delillere daýanýan Älemiň emele<br />

gelme we ewolýusion taglymaty esaslandyryldy.<br />

Onda ilkibaşda Älemiň emele gelmesiniň singuliýarlygynyň ägirt uly<br />

partlamasynyň, häzirkizaman Äleminiň we onuň iri obýektleriniň emele gelme<br />

mehanizmi ylmy taýdan esaslandyryldy.<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynda gysylma<br />

(grawitasiýa, çekilme) we giňelme (antigrawitasiýa, itekleşme) hadysalarynyň Älemiň we<br />

onuň iri hem ownuk obýektleriniň we strukturalarynyň emele gelme mehanizminiň esasy<br />

fiziki sebäpleridigi subut edildi.<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň düzüminde üç<br />

sany aýratyn taglymat esaslandyryldy:<br />

– giňeýän Älem taglymaty (Eýnşteýin, A. Tridman, E.Habbl; 1922);<br />

– gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 2008);<br />

– bir wagtda giňeýän we gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 1990).<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy nazaryýetiniň düzgünleri Älemiň<br />

kiçi möçberdäki strukturalary dogrusynda hem kabul ederliklidir. Hususy taglymatyň bölegi<br />

awtoryň monografiýasynda “Bir wagtda giňeýän we gysylýan Ýer” ady bilen çap edildi<br />

(7; 183-190 sah.).<br />

O.A.Odekov<br />

GENERAL THEORY OF ORIGIN AND EVOLUTION OF THE UNIVERSE<br />

The author created General theory of origin and evolution of the Universe (GTOEU)<br />

through explanation of the conception of the synchronously expanding and contracting<br />

Universe. In its turn the Universe was formulated on the basis of the study of the processes<br />

of tectogenesis in the evolution of the Earth as cosmic body and facts, which are indicative<br />

of presence of tensions and contractions both in the Earth and outside its limits (1965-1990).<br />

Admission of the origin, birth and long evolution of the Universe and expansion<br />

(antigravitation, repulsion) and contraction (gravitation, attraction) answers many questions,<br />

occurring in connection with acquisition of new facts and their perception, as well as<br />

enables to discover fundamental consequences following from conception.<br />

69


One of the mechanisms of the development of the Universe, appropriate to the<br />

particular theory of the contracting Universe was realized in the scenario of the primeval<br />

Universe. (O.A.Odekov)<br />

Then the real primeval Universe, transformed into singularity, substantially becomes<br />

embryo (the term suggested by me) of the modern Universe.<br />

Modern Universe was developing in whole<br />

– from pure expansion (during 700 000 years);<br />

– through prevalent expansion in combination with contraction in interval 0.7<br />

million – about 2 billion years;<br />

– to prevalently contracting in combination with expanding in interval from less<br />

2 billion till approximately 8.7 billion years;<br />

– and later to prevalently expanding in combination with contracting in the next<br />

5 billion years, when the acceleration of the expansion began.<br />

In this case when the large-scale objects formation occurred in the composition of<br />

the Universe after boundary of 700 000 years during approximately 2 billion years, they<br />

developed till nowadays in the regimen:<br />

– prevalently contractive force in the combination with expanding (helical<br />

galaxies);<br />

– or identically effective force of expansion and contraction (elliptical and<br />

spherical galaxies);<br />

– or complex combination of forces of expansion and contraction (irregular<br />

galaxies).<br />

In this case model of transformation of galaxies from one form into other forms can<br />

be shown in the following way:<br />

irregular → helical → elliptical → spherical<br />

This consecutive chain of transformation of galaxies withdraws unnecessary<br />

questions: why was the maximal quantity of gases discovered in irregular galaxies? Why<br />

do they have a substance, which is able to form stars? The answer is clear: irregular<br />

galaxies are the relict of initial, pure expansion of chaos after the stage; this chaos existed<br />

in the modern Universe with the help of which the observed harmony arose.<br />

It is the first time General theory of origin and evolution of the Universe is created,<br />

this theory is based on fact data, received at present time. Mechanisms of formation of the<br />

primeval Universe, singularity, Big Bang and in whole the modern Universe, as well as<br />

its large-scale objects acquired scientific explanation in this theory.<br />

It was proved in the General theory of origin and evolution of the Universe, that<br />

contraction (gravitation, attraction) and expansion (antigravitation, repulsion) are the main<br />

physical reasons of the mechanism of formation of the Universe in whole, as well as its<br />

large-scale and small-scale objects and structures.<br />

The presence of three particular theories is proved in the composition of General<br />

theory of origin and evolution of the Universe:<br />

– theory of the Expanding Universe (A.Einstein, A.Friedmann, E.Habble; (1992);<br />

– theory of the Contracting Universe (O.A.Odekov; 2008);<br />

– theory of the synchronously expanding and contracting Universe (O.A.Odekov; 1990).<br />

Outlines of the General theory of origin and evolution of the Universe is also used<br />

to small-scale structures of the Universe (stars, planets and others), and one of the<br />

applications, answering the particular theory, is published with the name “The<br />

synchronously expanding and contracting Universe” in the monograph of the author<br />

(7, 183-190 pp.).<br />

70


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

P.A.Nazarow, A.Цkdirow<br />

KUWWATLY TRANSFORMATORLARYŇ YGTYBARLY<br />

PEЭDALANYLYŞYNY KESGITLEЭJI GURNAMA<br />

Tьrkmenistanda energetika ugry uly depgin bilen цsэдr [1,2]. Elektrik<br />

energiэany uzak aralyklara ibermek we elektrik эьklerini paэlamak ьзin ulanylэan<br />

esasy desga bolup, kuwwatly transformatorlar hyzmat edэдrler [3,4].<br />

Transformatorlaryň kuwwatlaryny isripsiz peэdalanmak bolsa ykdysady tarapdan<br />

mцhьm we цrдn дhmiэetli meseleleriň biridir.<br />

Kuwwatly transformatorlaryň energiэa эitgileri iki bцlekden durэarlar:<br />

– sarymlardaky эitgiler;<br />

– transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn эitgiler.<br />

Elektrik sarymlaryndaky эitgiler transformatoryň эьkьne baglydyr. Эьkьň<br />

togy ulaldygyзa bu эitgi toguň ikinji derejeli funksiэasy boэunзa kцpelэдr.<br />

Transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn energiэa эitgileri<br />

transformatoryň jigeriniň gцwrьmine, magnit hдsiэetnamasyna, gurluşyna we elektrik<br />

setiň эygylygyna, dartgynlylygyna (naprэaћeniэesine) baglydyr. Şeэlelikde,<br />

transformatoryň jigerindдki эitgileri transformatoryň эьkьne bagly dдldir. Senagat<br />

kдrhanalaryndaky transformatorlar uly kuwwat bermek ьзin niэetlenilip, kцplenз<br />

polat jigerindдki эitgileriniň kцplьgi bilen tapawutlanэarlar.<br />

Hдzirki dцwьrde transformatoryň jigerindдki эitgilerini hem-de sarym<br />

эitgilerini цzbaşdak aэratynlykda цlздp bilэдn abzal эokdur. Şol sebдpli awtorlar<br />

transformatorlaryň эitgilerini цlзeэдn abzalyň gцzlegleriniň netijelerini şu makalada<br />

getirmegi maksadalaэyk bildiler.<br />

Gьэзli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peэdalanmak ьзin,<br />

transformatorlarda эitirilэдn kuwwatlary nдdip azaldyp (minimizirleşdirip)<br />

bolэandygynyň usullaryny birnдзe зyzgylar arkaly seljermegi, цlзeglerde goэberilэдn<br />

эalňyşlyklary hasaba alyp, transformatorlaryň peэdaly tдsir koeffisiэentini (PTK)<br />

kesgitleэдn gurnamany (ulgamy) dцretmegi, soňra synaglardan geзirip цnьmзilikde<br />

ornaşdyrmagy, ylmy barlaglar bilen esaslandyrmagy awtorlar цz цňlerinde maksat<br />

edindiler. Kuwwatly transformatorlaryň PTK-syny kesgitleэдn ulgamy dцretmek ьзin<br />

birnдзe зyzgylary hцdьrleэдris.<br />

I wariant<br />

Эokary kuwwatly transformatorlaryň isripsiz ygtybarly ulanylэandygyny<br />

anyklamak ьзin kesgitli bir wagt aralykda degişli transformatoryň ortaзa PTK-syny<br />

kesgitlдp цwrenmeklik zerurdyr.<br />

71


TT 1<br />

KT<br />

TT 2<br />

TH 1 TH 2 DP 1 – цlзeэji P 1 – özgerdijiniň<br />

datзigi<br />

DP DP<br />

DP 2 – цlзejii P 2 – özgerdijiniň<br />

1 2<br />

datзigi<br />

P 2 /P 1<br />

P 2<br />

– bцlьji abzal<br />

P 1<br />

η<br />

η<br />

– PTK-ny gцrkeziji abzal<br />

1-nji зyzgy<br />

Ortaзa PTK-nyň tapylyşy:<br />

1<br />

T<br />

T<br />

∫<br />

P<br />

(t)dt<br />

2<br />

0<br />

Э2A<br />

η ort = =<br />

T<br />

(1)<br />

1 Э1A<br />

P<br />

1(t)dt<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

Bu эerde<br />

Э 2A<br />

– transformatoryň зykalgasyndaki işjeň (aktiw) energiэa.<br />

Э 1A<br />

– transformatoryň girelgesindдki işjeň energiэa.<br />

Eger-de (1) formula esaslansak, onda ortaзa PTK-syny kesgitlemek ьзin<br />

transformatoryň girelgesinde we зykalgasynda işjeň energiэany hasaplaэjylary<br />

TT 1<br />

KT<br />

TT 2<br />

TH 1<br />

WH 1 WH 2<br />

2-nji зyzgy<br />

TH 2<br />

ululygydyr.<br />

Цlзegiň эalňyşlygy şu formula bilen hasaplanyp bilner:<br />

(счетчик) oturtmaly bolэarys.<br />

Зyzgyda gцrkezilen WH 1<br />

,<br />

WH 2<br />

– transformatoryň эokarky we<br />

aşaky taraplarynda oturdylan işjeň<br />

energiэalaryň hasabyny эцrediji<br />

abzallar.<br />

Şular эaly зyzgylaryň, edilэдn<br />

talaplary kanagatlandyrmaэan tarapy<br />

TT, TH – transformatorlardaky<br />

burзuň we otnositel эalňyşlyklaryň<br />

δ<br />

2 2 2<br />

= 2 (δ + δ δ )<br />

(2)<br />

Σ wh TT +<br />

TH<br />

72


Bu эerde<br />

δ wh<br />

– hasaby эцredэдn hasaplaэjylaryň эalňyşlygy.<br />

δ TT<br />

– цlзeэji TT transformatoryň эalňyşlygy.<br />

δ TH<br />

– цlзeэji TH transformatoryň эalňyşlygy.<br />

Şu эalňyşlyklaryň дhlisi gьэзli transformatoryň nominal (takyk) kuwwatynyň<br />

dьzьmine girэдr.<br />

Şular эaly зyzgylar bilen hasaplanylanda эalňyşlyklar 3-4%-den uly bolэar.<br />

Mysal ьзin transformatorlarda hakyky işjeň эitgi adaty kuwwatyň 6-7%-ne deňdir,<br />

эagny ∆ P T<br />

≈ (0,06–0,07)·P a<br />

, (cosφ = 1).<br />

Diэmek, 2-nji formuladan:<br />

2 (2<br />

2<br />

2 2<br />

+ 0,5 + 0,5 ) = 3% – netijдni alarys.<br />

Şeэlelikde, gцrkezilen usul bilen transformatoryň PTK-syny цlзesek, цlзegiň<br />

эalňyşlygy 50%-den kцp bolэar.<br />

II wariant<br />

Эitirilэдn kuwwatlaryň gцni цlзenilişi.<br />

Bu usulda-da gцrkezilen зyzga degişli şertleri kabul edip, transformatoryň<br />

peэdaly tдsir koeffisientini<br />

η<br />

tr<br />

P<br />

P<br />

2 1 tr<br />

tr<br />

= = = 1−<br />

(3)<br />

1<br />

P − ΔP<br />

P<br />

1<br />

ΔP<br />

P<br />

1<br />

gцrnьşde aňladyp bileris.<br />

Bu эerde<br />

∆ P tr<br />

= ∆ P mis<br />

+ ∆ P polat<br />

– transformatoryň mis sargylaryndaky we polat<br />

demrindдki эitgileri.<br />

Onda bir dцwrьň (periodyň) dowamynda transformatoryň ortalaşdyrylan<br />

peэdaly tдsir koeffisientiniň kesgitlenilişi.<br />

= 1−<br />

T<br />

∫<br />

ΔP<br />

η<br />

tr.ort.<br />

(t)dt +<br />

mis<br />

0 0<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

ΔP<br />

= 1−<br />

ΔP<br />

1 tr<br />

T<br />

∫<br />

∆P<br />

(t)dt<br />

mis.ort.<br />

polat<br />

+ ΔP<br />

ΔP<br />

l.ort<br />

polat.ort.<br />

(t)dt<br />

ΔЭ<br />

= 1−<br />

=<br />

mis<br />

+ ΔЭ<br />

Э<br />

1 tr<br />

polat<br />

(4)<br />

(4) formuladan gelip зykyşyna gцrд, transformatoryň PTK-syny hasaplamak<br />

ьзin energiэany цlзeэji ьз sany (∆ Э mis<br />

; ∆ Э polat<br />

; Э 1tr<br />

) hasaplaэan hasaplaэjylaryň<br />

gerekdigini delillendirip bolэar. Şol ьз sany hasaplaэjylaryň ikisi mis geзirijidдki we<br />

73


polat demirdдki эitirilэдn energiэalary цlзeэдn bolsalar, onda ьзьnji hasaplaэjy<br />

transformatoryň эokary woltly tarapyndaky energiэany цlзeэдr. Bu 3-nji hasaplaэjy<br />

transformatoryň эokarky tarapyndaky TT we TH цlзeэji transformatorlar bilen<br />

эцriteleşdirilen зyzgyda эygnalэar.<br />

Şeэlelikde, transformatoryň mis sargylaryndaky we polat demrindдki эitgilerini<br />

hemişe цlздp (hasaplap) durar эaly эцrite hasaplaэjyny dцretmegiň zerurlygy эьze<br />

зykэar.<br />

Indi bolsa tдze hasaplaэjyny nдdip dцretmegiň meselelerine garalyň;<br />

Belli formulany [2] цzleşdireliň.<br />

∆ P mis<br />

=3 · I 2 2tr<br />

· r e.m.<br />

Bu эerde r e.m.<br />

= r' 2 tr.<br />

+ r 1 tr.<br />

r 1 tr.<br />

– transformatordaky birinji sarymyň işjeň garşylygy.<br />

r' 2 tr.<br />

– transformatordaky ikinji sarymyň birinji sarymyna gцrд hasaplamalar<br />

arkaly getirilen işjeň garşylygy,<br />

r e.m<br />

– transformatoryň mis sargylaryndaky işjeň garşylyklarynyň jemi.<br />

Onda<br />

ΔPmis.nom<br />

re.m<br />

= bolar. (5)<br />

2<br />

3⋅<br />

I<br />

Şeэlelikde, islendik iş dьzgьninde transformatoryň mis sargylarynda эitirэдn<br />

kuwwat эitgisi<br />

2 tr<br />

2 ΔP<br />

2 ΔP<br />

ΔP mis = 3⋅<br />

I2 tr ⋅ = I2 tr bolar. (6)<br />

3⋅<br />

I<br />

Sargylardaky эitirilэдn energiэa:<br />

Onda<br />

Bu эerde<br />

mis.nom<br />

2<br />

tr.nom<br />

mis.nom<br />

2<br />

Itr.nom<br />

T<br />

mis.nom<br />

2<br />

tr.nom<br />

ΔЭ = ∫ΔP<br />

⋅dt<br />

bolar.<br />

mis<br />

T<br />

0<br />

mis<br />

T<br />

ΔPmis.nom<br />

2<br />

2<br />

ΔЭ mis = ⋅∫ I2<br />

(t)dt = k<br />

2<br />

∫ I<br />

tr<br />

2 tr.nom (t)dt bolar (7)<br />

I<br />

tr.nom<br />

ΔP<br />

k = gцnьmellik koeffisienti;<br />

I<br />

I 2<br />

– islendik iş dьzgьnindдki toguň bahasy.<br />

Эene-de [2] belli bolşy эaly,<br />

0<br />

∆ P x.x<br />

= ∆ P polat<br />

= U 2 1<br />

· g tr<br />

bolar.<br />

0<br />

74


Bu эerde<br />

g tr.<br />

– transformatoryň geзirijiligi;<br />

ΔPpolat<br />

onda g<br />

tr.<br />

=<br />

2<br />

bolar (8)<br />

U<br />

nom<br />

ΔP<br />

polat<br />

ΔP<br />

polat.nom 2<br />

= ⋅ U<br />

2<br />

1 tr bolar (9)<br />

Unom<br />

Bu эitirilэдn ∆ P polat<br />

– kuwwata degişli energiэa<br />

T<br />

T<br />

ΔPpolat.nom<br />

2<br />

2<br />

ΔЭ mis = ⋅∫ U (t)dt = C<br />

2<br />

∫ U<br />

1<br />

1 (t)dt<br />

(10)<br />

U<br />

0<br />

Bu эerde<br />

ΔPpolat.nom<br />

C =<br />

2<br />

– transformatoryň pasporty boэunзa hasaplap bolэan koeffisient<br />

Unom<br />

U 1<br />

– islendik iş dьzgьninde transformatoryň birinji sargysyndaky dartgynlylyk<br />

(naprэaћeniэe).<br />

Эokarda seljerilen formulalara esaslanyp, gьэзli transformatorlar ьзin<br />

PTK-nyň ortaзa bahasy.<br />

T<br />

∫<br />

∫<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

2<br />

2<br />

K U2<br />

(t)dt + C U1<br />

(t)dt<br />

0 0<br />

η tr.ort. = 1−<br />

(11)<br />

T<br />

P (P)dt<br />

0<br />

1 tr.<br />

Bu gelen analitiki (11) netijд esaslanyp, şu aşakdaky зyzgyny hцdьrleэдris.<br />

∫<br />

U 2<br />

u<br />

TH<br />

Wh<br />

TT<br />

∫<br />

I 2<br />

I<br />

KT<br />

3-nji зyzgy<br />

75


Зyzgyda integrator hцkmьnde birfazaly induksion hasaplaэjylar ulanyldy.<br />

Derňelэдn ulgamyň goэberen эalňyşlyklarynyň<br />

jemini derňemek<br />

Umumy эalňyşlyklaryň jemini şu aşakdaky formula bilen hasaplamaklyk kabul<br />

edildi.<br />

δ<br />

2 2 2 2 2<br />

= δ % + δ % + δ % + δ % δ %<br />

(12)<br />

Σ TT TH UC UH +<br />

Bu formulada:<br />

δ TT<br />

– TT – transformatoryň;<br />

δ TH<br />

– TH – transformatoryň;<br />

δ UC<br />

– induksion hasaplaэjynyň;<br />

δ UH<br />

– integratoryň, degişlilikde doly we otnositel эalňyşlyklary;<br />

δ goşm<br />

– temperaturanyň ьэtgemegi netijesinde dцreэдn goşmaзa эalňyşlyk.<br />

goşm<br />

δ goşm<br />

= δ (t);<br />

R t<br />

= R 0<br />

(1 + αt)<br />

Bu эerde<br />

R 0<br />

– nolo temperaturada sarymlaryň garşylygy. Цz gezeginde<br />

1<br />

R 0<br />

= ρ ⋅ , α – misiň temperatura koeffisienti.<br />

S<br />

Temperatura bagly goşmaзa эalňyşlygy tapmak ьзin transformatoryň rugsat<br />

berlen gyzma temperaturasyny kesgitlemeli. Bu ∆ t – temperatura,<br />

Onda<br />

∆ t = t maks<br />

– t min<br />

.<br />

∆ R t<br />

= R 0<br />

(1 + αt)<br />

Şeэle эagdaэda goşmaзa эalňyşlygyň tapylyşy:<br />

δ<br />

goşm<br />

ΔR<br />

% =<br />

R<br />

t<br />

ort<br />

⋅100%<br />

Эalňyşlyklaryň tejribeler arkaly kesgitlenilişi<br />

a) Takyk toklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen t – wagtdaky<br />

bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />

Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />

76


1-nji tablisa<br />

I,[A] 1 2 3 4 5<br />

t 1 [s] 322 237 85 45 28<br />

t 2 [s] 340 239 86 45 28<br />

t 3 [s] 325 234 88 46 30<br />

t 4 [s] 335 243 88 47 29<br />

t 5 [s] 358 232 88 46 30<br />

t 6 [s] 332 231 86 45 29<br />

t 7 [s] 335 233 84 44 30<br />

t 8 [s] 332 237 84 44 29,5<br />

t 9 [s] 335 235 86 44 30<br />

t 10 [s] 332 231 85 44 30<br />

Bдş gezek geзirilen tejribeleriň ortaзa t ort<br />

bahalary.<br />

I = 1[A] deň bolanda, t 1ort<br />

= 333,6[s] = 5,56 min<br />

I = 2[A] deň bolanda, t 2ort<br />

= 235,2[s] = 3,92 min<br />

I = 3[A] deň bolanda, t 3ort<br />

= 86[s] = 1,43 min<br />

I = 4[A] deň bolanda, t 4ort<br />

= 45[s] = 0,75 min<br />

I = 5[A] deň bolanda, t 5ort<br />

= 29,35[s] = 0,49 min netijeleri alarys.<br />

b) Takyk dartgynlylyklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen<br />

t – wagtdaky bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />

Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />

2-nji tablisa<br />

U, [kW] 0,05 0,1 0,15 0,2 0,22 0,24<br />

t 1, [min] 3,45 0,68 0,32 0,183 0,15 0,145<br />

t 2 [min] 3,5 0,69 0,32 0,183 0,16 0,148<br />

t 3 [min] , 3,53 0,7 0,32 0,183 0,163 0,15<br />

t 4 [min] 3,3 0,7 0,32 0,183 0,163 0,148<br />

t 5, [min] 3,23 0,69 0,32 0,183 0,165 0,148<br />

t 6, [min] 3,33 0,7 0,32 0,183 0,167 0,147<br />

t 7, [min] 3,1 0,72 0,32 0,183 0,167 0,148<br />

t 8, [min] 3,17 0,7 0,32 0,183 0,165 0,148<br />

t 9, [min] 3,3 0,69 0,32 0,183 0,167 0,15<br />

t 10, [min] 3,33 0,68 0,32 0,183 0,165 0,15<br />

Alty gezek geзirilen tejribe netijesinde ortaзa t ort<br />

bahalary<br />

U = 0,005 [kw] deň bolanda, ∆ t 1 ort<br />

= 3,324 min<br />

U = 0,1 [kw] deň bolanda, ∆ t 2 ort<br />

= 0,695 min<br />

U = 0,15 [kw] deň bolanda, ∆ t 3 ort<br />

= 0,32 min<br />

77


U = 0,2 [kw] deň bolanda, ∆ t 4 ort<br />

= 0,1834 min<br />

U = 0,22 [kw] deň bolanda, ∆ t 5 ort<br />

= 0,1632 min<br />

U = 0,24 [kw] deň bolanda, ∆ t 6 ort<br />

= 0,1482 min<br />

Эokarda gцrkezilen tablisalara hem-de hasaplamalara esaslanyp, iki sany<br />

t=f(I) hem-de t = f (U) baglanyşyklaryň grafikleri 4-nji (a) we (b) зyzgylarda<br />

degişlilikde gцrkezildi.<br />

5<br />

4<br />

•<br />

•<br />

• 1,82<br />

• 3,93<br />

3<br />

•<br />

3,324<br />

•<br />

3<br />

t ort<br />

0,75<br />

•<br />

a)<br />

2<br />

t ort<br />

0,00 0,1 0,15 0,2 0,25<br />

•<br />

•<br />

b)<br />

•<br />

1,43<br />

•<br />

•<br />

1 •<br />

0,695<br />

•<br />

• 0,33<br />

0,49<br />

•<br />

0,184<br />

•<br />

0,1632<br />

0 • ••<br />

• • •<br />

•<br />

•<br />

1 2 3 4 5<br />

0 • • • 0,1482<br />

•<br />

I(A)<br />

U(kw)<br />

2<br />

1<br />

4-nji çyzgy<br />

Gurlan grafiklerden peэdalanyp, islendik ∆ t wagt aralyklary ьзin эalňyşlyklary<br />

anyklap bolэan deňlemeleri hцdьrlдp, grafikleri bцleklдp gцni approksimirlenişiň<br />

formulasyndan peэdalanэarys.<br />

Tok ьзin<br />

t<br />

t<br />

1<br />

2<br />

= a<br />

1<br />

= a<br />

1<br />

+ b I<br />

1 1<br />

+ b I<br />

1<br />

⎫<br />

⎬ gцrnьşde эazyp bileris<br />

⎭<br />

2<br />

t1<br />

= 5,56 min, I1<br />

= 1,8 A ⎫<br />

Mysal ьзin,<br />

⎬ berlen bahalar ьзin a 1<br />

= 20,3,<br />

t 2 = 3,92 min, I2<br />

= 2 A ⎭<br />

b 1<br />

= – 8,2 netijeleri alarys, onda şu bahalar ьзin<br />

⎛ 20,32 − t1<br />

⎞<br />

I1<br />

= ⎜ ⎟<br />

⎝ 8,2 ⎠<br />

formulany alarys.<br />

Edil şular эaly meňzeşlikde, islendik ∆ t aralyk ьзin toklaryň formulalary:<br />

⎛ 8,9 − t ⎞ ⎛ 3,47 − t ⎞<br />

I2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

I2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

I4<br />

⎝ 2,49 ⎠ ⎝ 0,68 ⎠<br />

⎛1,79<br />

− t<br />

= ⎜<br />

⎝ 0,26<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

Şeэlelikde, transformatoryň mis sargysynda эitirilэдn energiэany takyk<br />

hasaplamak ьзin şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris:<br />

78


ΔЭ<br />

+<br />

mis<br />

0,75<br />

∫<br />

1,43<br />

= n<br />

TT<br />

⋅ k ⋅ A<br />

⎛ 3,47 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,68 ⎠<br />

2<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

dt +<br />

2<br />

I (t)dt = n<br />

0,49<br />

∫<br />

0,75<br />

TT<br />

⎛1,79<br />

− t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,26 ⎠<br />

⎡<br />

⋅ k ⋅ A⎢<br />

⎢⎣<br />

2<br />

⎤<br />

dt⎥<br />

;<br />

⎥⎦<br />

3,92<br />

∫<br />

5,56<br />

⎛ 20,32 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 8,2 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

Bu эerde<br />

n TT<br />

– peэdalanylan TT-niň transformasiэa koeffisienti.<br />

M.nom<br />

2<br />

nom<br />

1,43<br />

∫<br />

3,92<br />

⎛ 8,9 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 2,49 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

ΔP<br />

k = = 3 re.m.nom<br />

– peэdalanylan TT-niň sargysyndaky ekwiwalent,<br />

I<br />

nominal garşylygy.<br />

A – dьzleэji koeffisient.<br />

0,49<br />

Biziň peэdalanan TT – transformatorymyz ьзin A = = 2,042 bolar,<br />

0,24<br />

0,49 – nominal (berlen) ∆ t – wagtda toguň minimal bahasy.<br />

Indiki hasapda naprэaћeniэe ьзin aňlatmany эazalyň (2-nji tablisa hem-de<br />

4-nji (b) зyzga seret).<br />

Naprэaћeniэe ьзin<br />

t<br />

t<br />

1<br />

2<br />

= c<br />

1<br />

= c<br />

1<br />

+ d U<br />

1<br />

+ d U<br />

1<br />

1<br />

2<br />

⎫<br />

⎬<br />

⎭<br />

deňlemeden peэdalanalyň<br />

t1<br />

= 3,324 min, U1<br />

= 0,05 kW ⎫<br />

Mysal ьзin:<br />

⎬<br />

t 2 = 0,695 min, U2<br />

= 0,1kW ⎭<br />

berlen bahalar ьзin<br />

c 1<br />

= 5,953; d 1<br />

= – 52,58<br />

netijeleri alarys.<br />

Onda şu bahalar ьзin<br />

⎛ 5,953 − t ⎞<br />

U 1<br />

= ⎜ ⎟ formulany alarys.<br />

⎝ 52,58 ⎠<br />

Şeэlelikde, islendik ∆ t – aralyk ьзin naprэaћeniэeleriň formulalary:<br />

⎛1,445<br />

− t ⎞ ⎛ 0,7298 − t ⎞ ⎛ 0,3854 − t ⎞ ⎛ 0,3282 − t ⎞<br />

2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U3<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U4<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U = ⎜ ⎟ bolar.<br />

⎝ 7,5 ⎠ ⎝ 2,732 ⎠ ⎝ 1,01 ⎠ ⎝ 0,75 ⎠<br />

U<br />

5<br />

Transformatoryň polat demrinden эitirilэдn energiэany takyk hasaplamak ьзin<br />

şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris.<br />

ΔЭ<br />

+<br />

polat<br />

0,1834<br />

∫<br />

0,32<br />

= n<br />

TH<br />

⎛ 0,7298 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 2,732 ⎠<br />

T<br />

⎡0,695<br />

2<br />

2<br />

⎛ 5,953 − t ⎞<br />

⋅C<br />

⋅ B ∫ U (t)dt = nTH<br />

⋅C<br />

⋅ B ⎢ ∫ ⎜ ⎟ dt +<br />

0<br />

⎢⎣<br />

3,324⎝<br />

52,58<br />

∫<br />

⎠<br />

2<br />

dt +<br />

0,1632<br />

∫<br />

0,1834<br />

⎛ 0,3854 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 1,01 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

0,1482<br />

∫<br />

0,1632<br />

0,32<br />

0,695<br />

⎛ 0,3282 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,75 ⎠<br />

⎛1,445<br />

− t<br />

⎜<br />

⎝ 7,5<br />

2<br />

⎤<br />

dt⎥;<br />

⎥⎦<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

2<br />

dt +<br />

79


Bu эerde<br />

n TH<br />

– peэdalanylan TH-niň transformasiэa koeffisienti.<br />

ΔPpol.nom<br />

C = – transformatoryň nominal geзirijiligi;<br />

2<br />

U<br />

B – dьzleэji koeffisient<br />

Biziň peэdalanan TH – transformatorymyz ьзin<br />

0,1632<br />

B = = 0,68 diэip hasaplalyň<br />

0,24<br />

0,1632 – nominal (berlen) ∆ t wagtda naprэaћeniэдniň minimal bahasy.<br />

Эokardaky formulalardan gцrnьşi эaly, sarymlardaky energiэa эitgisiniň цlзeg<br />

эalňyşlygy эьkьň toguna baglydyr. Эьkьň togy nдзe az boldugyзa şonзa-da цlзegiň<br />

otnositel эalňyşlygy kцpelэдr. Emma цlзegiň getirilen эalňyşlygy эьkьň togy boэunзa<br />

az ьэtgeэдr. Barlagyň netijelerinde hцdьrlenilэдn abzalyň umumy эalňyşlygynyň<br />

4%-den эokary dдldigi anyklanyldy.<br />

6-10 kw-ly эokary kuwwatly transformatorlar ьзin hцdьrlenilэдn abzal<br />

taээarlanyldy.<br />

Taээarlanylan abzalyň uzak wagtlap bцkdenзsiz işlemegi onuň<br />

ygtybarlydygyny hem-de durnuklydygyny gцrkezdi.<br />

Netije<br />

1. Güýçli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peýdalanmak üçin birnäçe зyzgylara<br />

seredildi. Şol çyzgynyň içinden gereklisi saэlanyp alyndy (4-nji зyzga seret!)<br />

2. Saэlanyp hцdьrlenilen çyzgynyň prinsipinde güýçli transformatoryň peýdaly täsir<br />

koeffisientini gцni цlзeэдn mьmkinзilik dцredildi.<br />

3. Ölçegleriň netijelerinde ýüze çykýan ýalňyşlyklaryň dürli görnüşleriniň hasaba<br />

alnyşynyň formulasy (13) hödürlenildi.<br />

4. Ýalňyşlyklar geçirilen ylmy tejribeler arkaly kesgitlenildi (1-nji we 2-nji<br />

tablisalara seret!).<br />

5. Transformatorlaryň mis sargylaryndaky we polat demrindäki ýitgileri hasaplamak<br />

ьзin зyzgyda hasaba alnan (integratorlar, kwadratorlar) tertipleşdirilen takyk<br />

formulalar alyndy.<br />

Tьrkmen politehniki<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji эylyň<br />

6-njy iэuny<br />

80<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Gurbanguly Berdimuhamedow. “Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky sцэmek –<br />

– bagtdyr. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />

2. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň ýurdy täzeden<br />

galkyndyrmak baradaky syýasaty. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />

3. Федоров А.А. Справочник по электроснабжению промышленных предприятий.<br />

Электрооборудование и автоматизация. Москва: Энергоиздат, 1981.


4. Неклепаев Б.Н., Крючков И.П. Электрическая часть электростанций и<br />

подстанций. Справочные материалы для курсового и дипломного проектирования.<br />

М.: Энергоатомиздат, 1989.<br />

П.А.Назаров, А.Окдыров<br />

ИССЛЕДОВАНИЕ РАЗРАБОТКИ АВТОМАТИЧЕСКИХ УСТРОЙСТВ ДЛЯ<br />

ПОВЫШЕНИЯ НАДЕЖНОСТИ ЭЛЕКТРОСНАБЖЕНИЯ<br />

В связи с резким увеличением потребления органического топлива и<br />

уменьшением мировых запасов вопросы энергосбережения наравне с вопросами<br />

экологии приобрели в XXI веке особое значение.<br />

Решение данных проблем требует комплексного подхода, т.к. эти вопросы<br />

взаимосвязаны.<br />

Повышение коэффициента полезного действия (к.п.д.) эксплуатируемых<br />

электрических машин является одним из актуальных задач энергосбережения.<br />

Авторами статьи разработан измерительный комплекс для определения<br />

среднего к.п.д. силовых трансформаторов за контрольный период.<br />

Данный комплекс позволяет определить раздельно потери электроэнергии в<br />

стали и в обмотках эксплуатируемых силовых трансформаторов и, следовательно,<br />

сделать соответствующие выводы о целесообразности использования трансформатора<br />

данной мощности и конструкции.<br />

В работе приведены результаты исследований погрешности указанного<br />

комплекса при различных электрических нагрузках силовых трансформаторов.<br />

Длительная эксплуатация разработанного комплекса показала его достаточную<br />

надежность и эффективность.<br />

P.A.Nazarov, A.Okdirov<br />

RESEARCHES OF AUTOMATIC FACILITIES FOR THE INCREASE OF<br />

RELIABILITY OF PO<strong>WE</strong>R SUPPLY<br />

At present time due to high growth of organic fuel consumption and world stock<br />

decrease.<br />

The issues of saving the energy, as well as ecology problems acquire special<br />

importance.<br />

The solution of these problems requires a complex approach, because these issues<br />

are interrelated.<br />

The increase of the performance index of the electrical cars is one of the vital<br />

questions of energy saving.<br />

The article concerns the results of the measuring complex, which allow to measure<br />

the average efficiency of power transformers during a definite time.<br />

This complex make it possible to measure the loss of the power supply in steel and<br />

in the windings of the power transformers and, thus, come to corresponding conclusion on<br />

the expediency of the usage of the definite transformer.<br />

The results of the researches of the named complex’s error at the different electric<br />

load of power transformers are given in the article.<br />

The long-time exploitation of the worked out complex has shown its reliability and<br />

effectiveness.<br />

81


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

M.Mдmmedow<br />

TÄZE ÇYZYKLY DEŇAGRAMSYZ TERMODINAMIKA <strong>WE</strong><br />

TERMOELEKTRIGIŇ TERMODINAMIKA – FENOMENOLOGIЭA<br />

TEORIЭASY<br />

Bize Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň düýpgöter ýalňyşdygynyň üstüni<br />

açmak başartdy.<br />

Onuň ýalňyşlygynyň esasy sebдbi hem termodinamikanyň ikinji başlangyjynyň<br />

nдdogry interpretasiэasyna esaslanэandygyndan ybaratdyr. Bu interpretasiэa gцrд,<br />

зyzykly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz эagdaэynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />

lokal bahasy diňe oňyndyrlar (poloћiteldir). Şonuň ьзin hem, termodinamikanyň<br />

здginde hemme deňagramsyz prosesler цwrьlmeэдndirler.<br />

Eэsemde bolsa ikinji başlangyjyň matematiki formulirowkasyna görä,<br />

çylşyrymly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz ýagdaýynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />

lokal bahalary (otrisatel) dдldir. Muňa biziň guran täze çyzykly deňagramsyz<br />

termodinamikamyz şaýatlyk edýär. Ol aşakdaky formulalar arkaly aňladylýar [1].<br />

n<br />

J<br />

n<br />

= ∑γ ik X k ( i,<br />

k 1... n),<br />

(1)<br />

i =<br />

k=<br />

1<br />

σ = ∑ Ji<br />

X i = ∑γ<br />

ik X i X k ≥ 0 ( X i ≠ 0, X k ≠ 0),<br />

(2)<br />

i=<br />

1<br />

n<br />

i,<br />

k = 1<br />

γ γ = 2 γ γ<br />

( γ > 0, γ > 0)<br />

(3)<br />

ik + ki ii kk<br />

ii kk<br />

(3) şerte görä (1) we (2) deňlikler aşakdaky görnüşe eýe bolarlar:<br />

Eger-de<br />

J<br />

n<br />

n<br />

1<br />

= γ i i ∑ X i γ ii + ∑(<br />

γ i k −γ<br />

ki)<br />

X k ( i,<br />

k 1... n),<br />

(4)<br />

2<br />

i =<br />

i=<br />

1<br />

k=<br />

1<br />

2<br />

n<br />

⎡ ⎤<br />

σ = ⎢∑<br />

Xi<br />

γ<br />

ii ⎥ ≥ 0<br />

(5)<br />

⎣ i=<br />

1 ⎦<br />

n<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlэдndir.<br />

Eger-de<br />

X γ = 0<br />

(6)<br />

i<br />

ii<br />

82


n<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlmeэдndir.<br />

(1)-(7) gatnaşyklarda:<br />

i<br />

i<br />

k<br />

X γ ≠ 0<br />

(7)<br />

i<br />

J , X , X – umumylaşdyrylan termodinamiki akymlar we gьэзler,<br />

γ<br />

ik<br />

( i,<br />

k = 1.... n)<br />

– kinetik koeffisientler;<br />

n – umumylaşdyrylan akymlaryň sany.<br />

Atanaklaэyn kinetik koeffisientler özara deň bolanda, (3) formula aşakdaky<br />

görnüşe eýe bolýar:<br />

ii<br />

γ = γ = γ γ ( i,<br />

k 1.... n)<br />

(8)<br />

ik ki i i kk =<br />

we umumylaşdyrylan akymlaryň hemmesi nola цwrьlэдrler. Bu bolsa Onzageriň<br />

зyzykly termodinamikasynyň ýetmiş эyldan hem artygrak döwrüň dowamynda<br />

цwrьlэдn prosesleriň termodinamikasy bolmak bilen, цwrьlmeэдn prosesleriň<br />

termodinamikasy diýen ýalňyş ada eэe bolup gelenligine şaýatlyk edэдr.<br />

Tдze termodinamikada Tomsonyň gipotezasy dogry bolэar. Netijede, bir эarym<br />

asyrdan artygrak dцwьrden soň Tomsonyň gipotezasy teoriэa taэdan esaslandyrylэar.<br />

Tдze зyzykly termodinamikany deňagramsyz termodinamika ulgamynda akyl<br />

ýetirmegiň derejesini dьэpgцter цzgerdэдnligi üçin, gürrüňsiz, ylmy rewolэusiэa<br />

hasap etmek bolar.<br />

Tдze termodinamikanyň здklerinde цwrьlэдnlik we цwrьlmeэдnlik<br />

düşünjeleriniň adaty kesgitlemeleri hem-de ikinji jynsly цmьrlik dwigateliň<br />

gadaganlygy ýalňyş bolýarlar. Şeýlelik bilen, tдze termodinamika adamzadyň öňki<br />

dьnэдgaraýşyny dьэpgцter özgerdýär. Şonuň üçin hem Onzageriň termodinamikasyna<br />

daэanэan hemme bilim ulgamyna tankydy nukdaэnazardan tдzeden seretmekligiň<br />

zerurlygy dцreэдr. Mysal hцkmьnde elektronlaryň konsentrasiýasynyň gradienti<br />

bolmadyk elektron geçirijiler üçin termoelektrigiň adaty termodinamikafenomenologiэa<br />

teoriýasynyň esasynyň tankydy derňewine garalyň.<br />

Bu эagdaэda tдze termodinamikanyň nukdaэnazaryndan, R Haazeniň [2]<br />

deňlemeleri aşakdaky görnüşe eэe bolarlar.<br />

J<br />

1<br />

∇T<br />

( β − ) ,<br />

⎛ 1 γ ⎞ F /<br />

= F α F ⎜ F<br />

T ⎟<br />

α ∇ϕ<br />

+ ∇ −<br />

T F<br />

β<br />

(9)<br />

⎝<br />

⎠ 2 T<br />

∇T<br />

( β − ) ,<br />

γ ⎛ 1 γ ⎞ F /<br />

J2<br />

= F ⎜ F<br />

T ⎟ +<br />

F<br />

α ∇ϕ<br />

+ ∇<br />

T F<br />

β<br />

⎝<br />

⎠ 2 T<br />

(10)<br />

Eksperimental postulata gцrд, eger akymlaryň biri nola deň bolsa, onda<br />

β = β<br />

/ = αγ bolar. (11)<br />

Şeýle bolanda, akymlaryň beýlekisiniň hem nola deň bojakdygy (9) we (10)<br />

deňlemelerden gцrьnэдr. Diэmek, Onzageriň özara gatnaşyklary (11) ýerine ýetende,<br />

akymlaryň ikisi hem nola deň bolэar. Akymlar noldan tapawutly bolup (6) şert ýerine<br />

83


ýetende bolsa (11) şert dogry bolmaэar. Emma şonda-da Tomsonyň gipotezasy dogry<br />

bolэar. Bu bolsa Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň Tomsonyň gipotezasynyň<br />

hususy halyna ekwiwalentdigini gцrkezэдr.<br />

Şeýle hem, tдze termodinamika görä, Prigožiniň entropiýanyň öndürilişiniň<br />

minimumy hakyndaky prinsipi-de, Grootuň stasioanar эagdaэlary we<br />

termodinamikanyň Onzageriň gatnaşyklaryna daэanэan дhli wariasion prinsipleri<br />

nдdogry bolэarlar.<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Tьrkmen dцwlet uniwersiteti<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

30-njy oktýabry<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Мамедов М.М. Новая линейная неравновесная термодинамика – предполагаемое<br />

научное открытие революционного характера. Журнал “Естественные и<br />

технические науки”. Москва, №4, 2006.<br />

2. Хаазе Р. Термодинамика необратимых процессов. Москва: Издательство<br />

“Мир”, 1967.<br />

М.Мамедов<br />

НОВАЯ ЛИНЕЙНАЯ НЕРАВНОВЕСНАЯ ТЕРМОДИНАМИКА И<br />

ТЕРМОДИНАМИЧЕСКИ – ФЕНОМЕНОЛОГИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ<br />

ТЕРМОЭЛЕКТРИЧЕСТВА<br />

вид:<br />

Математическая модель новой линейной неравновесной термодинамики имеет<br />

J<br />

n<br />

n<br />

1<br />

= γ<br />

ii ∑ X<br />

i<br />

γ<br />

ii<br />

+ ∑ ( γ<br />

i k<br />

−γ<br />

ki<br />

) X<br />

k<br />

( i,<br />

k 1... n),<br />

(1)<br />

2<br />

i<br />

=<br />

i=<br />

1<br />

k = 1<br />

γ γ = 2 γ γ<br />

( γ > 0, γ > 0).<br />

(2)<br />

ik<br />

+<br />

ki ii kk<br />

ii kk<br />

n<br />

∑<br />

При этом, если X γ = 0<br />

(3)<br />

i=<br />

1<br />

то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />

В рамках новой линейной термодинамики, термодинамически –<br />

феноменологическая теория термоэлектричества для электронных проводников при<br />

отсутствии градиента концентрации электронов выражается соотношениями:<br />

J<br />

i<br />

ii<br />

/ F<br />

( β − ) ∇ ,<br />

= F α F f − β<br />

(4)<br />

2T<br />

1<br />

T<br />

/ F<br />

( β − β ) ∇ ,<br />

J<br />

2<br />

= γF<br />

f +<br />

ϕ где<br />

1 γ<br />

f = α F∆ϕ<br />

+ ∆T.<br />

(5)<br />

2<br />

T F<br />

84


Здесь: F – постоянная фарадея, φ – электрический потенциал, α – относится<br />

/<br />

электропроводности, γ – k теплопроводности, β характеризует эффект наложения, β<br />

– соотствующий обратный эффект.<br />

В (4) и (5), если f = 0, то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />

/<br />

Более того, если β = β , то процесс обратим с нулевыми потоками.<br />

Таким образом, изложенное свидетельствует о том, что традиционная теория<br />

термоэлектричества неадекватна.<br />

M.Mammedov<br />

NEW LINEAR NONEQUILIBRIUM THERMODYNAMICS AND<br />

THERMODYNAMICAL – PHENOMENOLOGICAL THEORY OF<br />

THERMOELECTRICITY<br />

The mathematical model of new linear nonequilibrium thermodynamics looks like:<br />

r<br />

J<br />

n<br />

n<br />

r 1<br />

r<br />

= γ<br />

ii ∑ xi<br />

γ<br />

ii<br />

+ ∑(<br />

γ<br />

ik<br />

−γ<br />

ki<br />

) xk<br />

( i,<br />

k 1... n)<br />

, (1)<br />

2<br />

i<br />

=<br />

i=<br />

1<br />

i=<br />

1<br />

γ γ = 2 γ γ ( γ > 0, γ > 0).<br />

(2)<br />

ik<br />

+<br />

ki ii kk II<br />

KK<br />

n<br />

r<br />

Thus, if x γ = 0<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

i<br />

the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />

Within the limits of new linear thermodynamics, the thermodynamical –<br />

phenomenological theory of thermoelectricity for electronic conductors at the absence of a<br />

gradient of concentration of electrons is expressed by ratio:<br />

r<br />

F<br />

J1 = F αF<br />

f −(<br />

β − β′<br />

) ∇T,<br />

(4)<br />

2T<br />

ii<br />

F<br />

J r 1 γ<br />

2<br />

= γF<br />

f + ( β − β′<br />

) ∇ϕ,<br />

where f = α F∇ϕ<br />

+ ∇T.<br />

(5)<br />

2<br />

T F<br />

Here: F – is constant Pharadeya, ϕ – electric potential, α – concerns electric<br />

conductivity, γ – concerns heat conductivity, β – characterizes the effect of the imposing,<br />

β′ – corresponding boomerang effect.<br />

In (4) and (5) if f = 0<br />

, the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />

Moreover, if β = β′<br />

, the process is reversible with zero streams.<br />

Thus, the above stated testifies that the traditional theory of thermoelectricity is<br />

inadequate.<br />

(3)<br />

85


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

YLMA ÖRKLENEN ÖMÜR<br />

Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />

döwletimiz Hormatly Prezidentimiziň taýsyz<br />

tagallasy bilen gün-günden gülläp ösýär.<br />

Aýratyn hem, bilim, ylym ulgamy Täze<br />

Galkynyşlar we beýik özgertmeler döwründe<br />

has-da belende galdy. Muňa diýarymyzda bu<br />

ulgamda bolup geçen özgerişlikler, ýetilen<br />

sepgitler aňryýany bilen şaýatlyk edýär.<br />

Hormatly Prezidentimiz çykyşlarynyň<br />

birinde “Binýat berk bolanda, bina<br />

ömürlikdir” diýip ýerlikli belläp geçýär.<br />

Çuňňur manyly jümleleri özünde jemleýän şu<br />

parasatly pikirlerden ugur almak bilen, biz<br />

bütin ömrüni kitaba örklän, durmuşyny durky<br />

bilen ylma bagyşlan alymlaryň biri barada<br />

söhbet etmekçi bolýarys.<br />

Oňa Türkmenistanyň Prezidentiniň<br />

ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky ýokary<br />

geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

direktory, taryh ylymlarynyň doktory, Türkmenistanyň medeniýetde at gazanan işgäri<br />

Almaz Ýazberdiýew diýýärler. Almaz Berdiýewiçiň ady diňe bir türkmen<br />

diýarymyzda däl-de, eýsem, sebitdeş döwletlerde-de, GDA ýurtlarynda-da belli<br />

kitapşynas, kitaphanaşynas we bibliografiýaşynas alym, pedagog hem-de başarjaň<br />

ýolbaşçy hökmünde uly hormat bilen tutulýar.<br />

A.Ýazberdiýew 1939-njy ýylyň 8-nji ýanwarynda Daşoguz welaýatynyň<br />

Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşiginde gullukçy maşgalasynda eneden<br />

dogulýar.<br />

Ol başlangyç bilimi Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşigindäki<br />

ýediýyllyk mekdepde alýar.<br />

1953-1956-njy ýyllarda Akdepe etrabynyň 1-nji orta mekdebinde okuwyny<br />

dowam edýär hem-de ony üstünlikli tamamlaýar.<br />

1957-1959-njy ýyllarda A.Ýazberdiýew Aşgabadyň medeni aň-bilim<br />

tehnikumynyň kitaphanaçylyk bölüminde okaýar we ony gyzyl diplom bilen gutarýar.<br />

Şol ýyl ol Moskwanyň Döwlet kitaphanaçylyk (häzirki Medeniýet) institutyna okuwa<br />

girýär. Eýýäm talyplyk ýyllarynda onuň ylmy döredijilige bolan ukyby ýüze çykyp<br />

başlaýar. Ol ýokary okuw mekdebiniň jemgyýetçilik, ylmy-döredijilik işlerine<br />

höwesjeň gatnaşanlygy üçin Medeniýet ministrliginiň Hormat hatyna mynasyp bolýar<br />

86


hem-de şol döwürde Leningrad şäherine (häzirki Sankt-Peterburg) 20 günlük<br />

ýeňillikli şertlerde syýahat etmäge goýberilýär.<br />

1963-nji ýylda A.Ýazberdiýew ýokary bilim baradaky diplomy alandan soň, öz<br />

dogduk mekanyna, ýagny Türkmenistanyň Ylymlar Akademiýasynyň Merkezi ylmy<br />

kitaphanasyna işe iberilýär. Onuň zähmet depderçesinde şu güne çenli bary-ýogy<br />

Merkezi ylmy kitaphana diýen ýekeje ýazgy bar. Geljekki alym işe gelen gününden<br />

başlap, beýleki ýaş hünärmenler bilen bir hatarda özüni başarjaň işgär hökmünde<br />

tanadyp ugraýar hem-de kitaphana-bibliografiýa işiniň inçe tilsimlerini has içgin<br />

öwrenmäge girişip başlaýar.<br />

1966-njy ýylda onuň ylmy döredijiliginiň ilkinji başlangyjy hökmünde<br />

“Советская библиография” žurnalynda “Türkmenistan SSR-niň Kitap palatasy we<br />

onuň bibliografik işleri” atly giňgöwrümli makalasy hem-de kitaphanalar üçin ylmy<br />

we usuly görkezmeleriň ençemesi çap edilýär.<br />

1968-nji ýylda A.Ýazberdiýew Moskwanyň Döwlet Medeniýet institutynyň<br />

aspiranturasyna kabul edilýär. Ol dissertasiýasynyň temasy edip XIX asyryň ikinji<br />

ýarymynda XX asyryň I çärýeginde Orta Aziýa halklarynyň milli metbugatynyň<br />

bibliografiýasynyň taryhy barada entek ýüzlenilmedik meseläni esas edip alýar. Onuň<br />

bu işi 1974-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda aýratyn kitap bolup çykýar. Alymyň bu<br />

monografiýasynyň esasy özeni Orta Aziýa döwletlerinde Sowet hökümetiniň ilkinji<br />

ýyllarynda döwlet bibliografiýasynyň ýola goýluşyna we ösüş taryhyna bagyşlanýar.<br />

Alymyň 1981-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda “Arap grafikasynda neşir edilen<br />

türkmençe kitaplar” atly düýpli işi neşir edilýär. Onda arap grafikasynda neşir edilen<br />

türkmençe kitaplaryň neşir ediliş taryhy dolulygyna, yzygiderli beýan edilýär. Şol<br />

döwürlerde ol Orta Aziýada milli bibliografiýanyň taryhyna, kitaphanaşynaslyk<br />

işlerine hem-de olaryň çözgütlerini özünde jemleýän derwaýys meselelere bagyşlap<br />

ençeme ylmy makalalar ýazýar. Şolaryň esasynda onuň “Türkmenistanda<br />

rewolýusiýadan öňki döwürde kitap neşir ediliş işi” (A., Ylym, 1993) atly ylmy işi<br />

neşir edilýär. Onda kitap neşir edilişiniň taryhy, milli neşirleri ýygnamak we saklamak<br />

baradaky meseleler yzarlanýar.<br />

1993-nji ýylda “Книжное дело в Средней Азии и Туркменистане (с V в.до<br />

н.э. по 1917 года)” diýen tema boýunça doktorlyk dissertasiýasyny üstünlikli goraýar<br />

hem-de taryh ylymlarynyň doktory diýen hormatly ada eýe bolýar. Şondan soň<br />

alymyň ylmy döredijiliginiň has-da kämilleşen döwri başlanýar.<br />

A.Ýazberdiýewiň “Книжное дело в древней Средней Азии: (доисламский<br />

период)” atly düýpli, giňgöwrümli monografiýasy (A., Ылым, 1995) neşir edilýär.<br />

Onda Orta Aziýada kitapşynaslyk hem-de kitabyň taryhy baradaky ylmy taýdan<br />

derňelen, işläp taýýarlanan meseleler beýan edilýär. Türkmen kitabynyň taryhyny,<br />

medeniýetini açyp görkezýän bu kitaba metbugatda ençeme seslenmeler ýazylýar.<br />

Alymyň iri kitaphanalarda, gündogarşynaslyk merkezlerinde örän çuň we<br />

hemmetaraplaýyn gözlegleri hem-de bibliografiki çeşmeleri ünsli, inçeden<br />

öwrenmegi, irginsiz zähmeti netijesinde “Gündogar metbeçiligi we köne türkmen<br />

basma kitaplary” (A., 2002, 679 s.) atly, sebitdeş döwletleriň hiç birinde entek<br />

ýüzlenilmedik göwrümli işi neşir edilýär. Şeýle hem bu kitap awtoryň öz terjimesi<br />

esasynda gysgaldylan görnüşde Moskwanyň “Oriýent Press” neşirýatynda (M., 2001)<br />

87


ary-ýogy 500 nusgasy çap edilýär. Gynansak-da, bu gymmatly gollanma örän az<br />

mukdarda neşir edilipdir. Şu nukdaýnazardan bu kitap awtoryň haýyşy boýunça<br />

EYR-yň Ilçihanasynyň ýanyndaky Eýran Medeniýet merkeziniň howandarlygynda<br />

“Köne türkmen basma kitaplary” (A., 2004) ady bilen gysgaldylan görnüşde<br />

1000 nusgasy neşir edilýär.<br />

A.Ýazberdiýewiň kitapşynaslyk we bibliografiýaşynaslyk ulgamlarynda alyp<br />

barýan ylmy döredijilik işleri daşary döwletlerde hem gyzyklanma döredýär.<br />

1998-nji ýylda Türkiýäniň Milli kitaphanasy alymyň “Gadymy Merwiň Orta<br />

asyr kitaphanalary” atly işini türk dilinde aýratyn kitap görnüşinde neşir edýär<br />

(Ankara, 1998). Oňa Türkiýäniň Medeniýet ministri M. Istemihan Talaý sözbaşy<br />

ýazýar.<br />

2005-nji ýylda Stambulda “Kaknus” neşirýaty tarapyndan “Gündogarda kitap<br />

neşir edilişini ýaýratmagyň taryhy” atly kitaby türk dilinde neşir edilýär.<br />

A.Ýazberdiýew terjimeçilik işlerinden hem daşda durmaýar. Ol iňlis, pars, rus<br />

dillerinde ýazylan işleri, ylmy makalalary türkmen diline terjime edýär. Alymyň<br />

terjimeçilik işleriniň esasy aýratynlygy onuň alyp barýan işlerine, gozgaýan<br />

meselelerine çynlakaý çemeleşmeginden, daşary döwletlerdäki dürli dillerde ýazylan<br />

çeşmelerden hem-de olary has-da çuňňur derňemekden ybarat bolup durýar. Ol<br />

“Awestanyň” biziň döwrümize çenli gelip ýeten ýeke-täk 19-njy kitabyny<br />

(“Widewdat” (“Döwlere garşy kanun”)) dolulygyna türkmen diline terjime edýär<br />

hem-de onuň bu işi 2007-nji ýylda üç çap kagyzyndan ybarat ylmy makalasy bilen<br />

bilelikde “Türkmen arhiwi” žurnalynyň ýörite neşirinde “Awesta we zaratuştraçylyk<br />

dini eýýamynyň edebiýaty” ady bilen ähli maglumatlary berýän ylmy oçerki, onda<br />

duş gelýän şahslaryň, geografiki we beýleki atlaryň düýpli “Düşündirişli sözlügi” çap<br />

edilýär. Şeýle-de, ol Ahemeni patyşasy Dariý I (в.е.ö 521-486) meşhur Bisütin<br />

ýazgysyny türkmen diline terjime edýär. Alymyň bu sünnälen terjimesi “Garagum”<br />

žurnalynda çap edilýär.<br />

Bulardan başga-da A.Ýazberdiýew özüniň ençeme makalalar toplumyny<br />

XIX asyryň ahyrynda, XX asyryň başynda ýaşap geçen belli türkmen kitap neşir<br />

edijileri bolan Atajan Abdalowa, Mirzahyt Mirsyddyk ogluna, Abdyrahman Nyýaza<br />

we türkmen edebiýatynyň nusgawy şahyrlary Wepaýynyň, Fizulynyň, Magtymguly<br />

Pyragynyň eserleriniň neşir ediliş taryhyna bagyşlaýar.<br />

Onuň makalalary ylmy neşirlerde, gündelik metbugatda, kitaphanaşynaslyk,<br />

bibliografiýaşynaslyk we kitapşynaslyk işleriniň inçe tilsimleri baradaky dürli<br />

meseleleri öz içine alýan ýygyndylarda yzygiderli çap edilýär. Häzirki döwre çenli<br />

A.Ýazberdiýew 15 sany monografiýanyň we 10-dan gowrak bibliografik<br />

görkezijileriň, 350-den gowrak ylmy makalalaryň, synlaryň awtory hem-de 70-e golaý<br />

neşir edilen işleriň jogapkär redaktory hökmünde tanalýar.<br />

A.Ýazberdiýew indi 46 ýyla golaý wagtdan bäri şu MYK-da döredijilikli<br />

zähmet çekmek bilen, şonuň 35 ýylyny biregne kitaphana ýolbaşçylyk edip gelýär.<br />

Ol diňe bir başarjaň ýolbaşçy hökmünde tanalman, eýsem ol biziň Beýik Galkynyşlar<br />

we beýik özgertmeler döwrüni başdan geçirýän Garaşsyz, baky Bitarap döwletimiziň<br />

taryhyny öwrenmekde, hakyky beýan etmekde, milli medeniýetimizi ösdürmekde, ýaş<br />

hünärmenlere, talyp ýaşlara watançylyk terbiýesini bermekde uly tagalla edýär.<br />

88


Öňki sowet döwründe Moskwada we Aşgabatda Soýuz we respublikan<br />

möçberindäki ylmy-amaly geňeşleriň agzasy bolmak bilen, A.Ýazberdiýew türkmen<br />

halky Garaşsyzlyga, baky Bitaraplyga eýe bolandan soňky ýyllarda hem<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýörite Permany bilen Türkmen halkynyň taryhyny<br />

öwrenmek we dogruçyl beýan etmek boýunça hökümet toparynyň hem-de Dünýä<br />

türkmenleriniň Gumanitar birleşiginiň agzalygyna saýlanýar. Şeýle hem<br />

Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň ýanyndaky Taryh institutynyň, Saparmyrat<br />

Türkmenbaşy adyndaky Milli golýazmalar institutynyň hem-de Türkmen döwlet<br />

medeniýet institutlarynyň Alymlar geňeşleriniň agzasydyr.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň Permany bilen A.Ýazberdiýew Türkmenistanyň<br />

medeniýetde at gazanan işgäri, Zähmet weterany diýen hormatly atlara, birnäçe<br />

Hormat hatlara mynasyp bolýar hem-de Türkmenistanyň Garaşsyzlygynyň 5 ýyllygy<br />

mynasybetli “Watana bolan söýgüsi üçin” diýen ýubileý medaly bilen sylaglanýar. Ol<br />

Türkmenistanyň ýaşulylarynyň Halk Maslahatlarynyň birnäçesine gatnaşýar.<br />

A.Ýazberdiýewiň bagtly, agzybir maşgalasy bar. Onuň ýanýoldaşy Nurbike<br />

Ýazberdiýewa hem kitaphana işgäri bolup biregne 34 ýyllap zähmet çekmek bilen,<br />

häzir hormatly dynç alyşda. Bularyň maşgalasynda 1 gyz, 4 ogul ösüp kemala<br />

geldiler. Çaga terbiýesinden Ene – Ata baha berlişi ýaly, olaryň ählisi edepli, terbiýeli,<br />

Watanyna, il-gününe mynasyp bolup ýetişdiler. Olar ýokary derejeli hünärmenler<br />

bolmak bilen, Diýarymyzyň dürli edaralarynda abraýly zähmet çekýärler. Halypa alym<br />

sözüň doly manysynda maşgalasyna, çagalaryna, agtyklaryna guwanmaga hakly.<br />

Alym özüniň ýubileý toýuny ylmy döredijiliginiň, guramaçylyk ukybynyň<br />

has-da kämilleşen döwründe, Garaşsyzlyk alyp galkynan, baky Bitaraplygyna<br />

buýsanýan, Hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallasy bilen Beýik özgertmeleri,<br />

Galkynyşy başdan geçirýän türkmen döwletimiziň gülläp ösmegi üçin, halkymyz,<br />

Watanymyz üçin güýç-gayratyny gaýgyrman zähmet çekmek bilen garşylaýar.<br />

Uly alym, pedagog, ýurdumyzda we onuň çäklerinden daşda-da belli<br />

kitapşynas, talapkär we aladaçyl ýolbaşçy hökmünde tanalýan A.Ýazberdiýewiň<br />

şägirtleri bolan biz hem hormatly halypa – mugallymymyza mundan beýläk hem<br />

gujur-gaýrat, irginsiz, asylly zähmetinde uly üstünlikler arzuw edýäris.<br />

Mamagül Hudaýkulowa<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />

baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

Bibliografiýa, kitaphanaşynaslyk we kitapşynaslyk ylmy-barlag<br />

bölüminiň müdiri<br />

Arzygül Möwlamowa<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />

baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

Daşary ýurt edebiýaty we Halkara kitap alyş-çalyş bölüminiň müdiri<br />

89


INTERNET ULGAMYNDAN<br />

ALNAN MAGLUMATLAR<br />

ДЕСЯТКА НАУЧНЫХ ПРОРЫВОВ 2008 ГОДА ПО ВЕРСИИ<br />

ЖУРНАЛА SCIENCE<br />

90<br />

Перепрограммирование клеток – решение проблемы биоэтики<br />

Стволовые клетки, из которых на начальной<br />

стадии состоит эмбрион, способны превращаться в<br />

клетки многих тканей организма. Это дает<br />

уникальную возможность лечения многих<br />

болезней: из стволовых клеток можно выращивать<br />

органы, идеально подходящие для трансплантации,<br />

их можно использовать для восстановления<br />

нервной ткани спинного мозга и вылечивать<br />

параличи, бороться с рядом дегенеративных и<br />

наследственных болезней.<br />

Однако стволовые клетки получали из<br />

эмбрионов, убивая их, что создавало неразрешимую<br />

этическую проблему – ведь из зародыша может<br />

вырасти полноценный человек. Многие страны<br />

ограничили эксперименты с эмбриональными клетками, Ватикан в начале декабря<br />

потребовал запретить применение клеток эмбриона человека в медицине и косметике.<br />

Важный прорыв был сделан в 2006 году, когда японским ученым удалось с<br />

помощью вируса встроить четыре гена в зрелые клетки, полученные из хвоста мыши,<br />

превратив их в клетки, которые выглядели и вели себя как стволовые. Они получили<br />

название “индуцированные стволовые клетки”.<br />

Недостатком метода оказалось то, что для их перепрограммирования был<br />

необходим генетический материал ретровируса, способного вызывать раковые<br />

изменения в клетках.<br />

В этом году ученым удалось упростить метод и получить стволовые клетки из<br />

тканей людей, больных малоизученными заболеваниями, что открывает новые<br />

возможности для изучения этих болезней. Еще одна группа ученых с помощью этой<br />

технологии смогла напрямую превратить один из типов клеток поджелудочной железы<br />

мыши в другой.<br />

Увидеть планеты у других солнц<br />

Вторым в списке прорывов года журнал Science назвал достижение астрономов,<br />

которые с помощью специальной техники смогли увидеть планеты у других звезд, что<br />

ранее не удавалось из-за их крайне слабого света, который “заглушало” излучение<br />

звезды.<br />

С помощью телескопов Кек и Джемини ученые смогли получить изображения<br />

целой планетной системы – сразу трех планет у звезды HR 8799 в созвездии Пегаса,<br />

расположенной в 130 световых годах от Земли.<br />

www.inauka.ru/science/article88144


Тогда же – в ноябре – другая группа астрономов объявила, что с помощью<br />

орбитального телескопа “Хаббл” им удалось получить изображение планеты внутри<br />

пылевого пояса звезды Фомальгаут в 25 световых годах от Земли, в созвездии Южной<br />

Рыбы.<br />

Расширен список раковых мутаций<br />

В уходящем году ученым удалось значительно расширить перечень<br />

генетических мутаций, вызывающих появление раковых опухолей. С помощью<br />

расшифровки генома клеток различных типов рака были выявлены гены, повреждение<br />

которых “спускает тормоза” процесса деления клеток, вызывая рост опухоли.<br />

В частности были выявлены гены глиобластомы и рака поджелудочной железы<br />

– одни из самых опасных типов опухолей.<br />

Новая сверхпроводящая семья<br />

Физики открыли новое семейство высокотемпературных сверхпроводников –<br />

материалов, при определенной температуре теряющих электрическое сопротивление<br />

и способных в этом состоянии проводить электроток без потерь.<br />

Ранее известные высокотемпературные сверхпроводники создавались на базе<br />

меди и соединений кислорода. В начале года ученые объявили о создании нового типа<br />

сверхпроводников на базе соединений железа с температурой потери сопротивления<br />

55 градусов выше абсолютного нуля. Пока это далеко от 138 градусов – рекорда,<br />

поставленного традиционными сверхпроводниками, но ученые рассчитывают, что<br />

новые материалы будут весьма перспективными.<br />

Подглядывая за белками<br />

Хотя о существовании белковых молекул известно более ста лет, биохимикам<br />

удалось только в этом году увидеть их в действии. В ходе эксперимента ученым<br />

удалось пронаблюдать за процессом связывания белков с другими молекулами, что<br />

связано с состоянием клеток и процессом обмена веществ. В результате были<br />

выявлены механизмы, лежащие в основе этого процесса.<br />

Вода для сжигания<br />

Использование энергии ветра и Солнца не наносит ущерба экологии, однако<br />

при использовании их возникает большая проблема – откуда брать энергию, если<br />

Солнце не светит, а ветер не дует. Не существовало достаточно удобного способа<br />

запасать энергию в такой ситуации. Группа американских ученых создала новый<br />

катализатор на базе фосфора и кобальта, в присутствии которого значительно<br />

облегчался электролиз воды. Прежние типы катализаторов делались на базе дорогих<br />

материалов, например из платины.<br />

Дешевая альтернатива позволяет использовать воду как электрический<br />

аккумулятор – полученный при электролизе воды водород может быть сожжен в<br />

топливных элементах и превращен в электричество.<br />

Видеосъемка эмбриона<br />

В этом году ученым удалось в мельчайших подробностях и с беспрецедентной<br />

точностью пронаблюдать за начальными стадиями развития эмбриона. Немецкие<br />

ученые с помощью лазерного сканирования смогли проследить за движением около<br />

91


16 тысяч клеток зародыша рыбки данио рерио, а затем воспроизвести эту картину с<br />

помощью компьютера.<br />

В результате ученым удалось проследить начальные стадии формирования<br />

различных тканей, в частности сетчатки.<br />

“Плохой” и “хороший” жир<br />

О существовании двух типов жировой ткани – коричневой (“хорошей”) и белой<br />

(“плохой”) – известно уже более 400 лет. С ожирением связаны белые жировые<br />

клетки. Долгое время считалось, что оба типа жира образуются из одних и тех же<br />

клеток-предшественников. Ученые попытались воздействовать на гены коричневых<br />

клеток и превратить их в белые.<br />

Результат оказался неожиданным – коричневые жировые клетки превращались<br />

в мышечные и наоборот. Ученые рассчитывают, что это поможет создать<br />

принципиально новые методы борьбы с ожирением.<br />

Ученые взвесили протон теоретически<br />

Физики вновь взвесили протон. На этот раз они не буквально определили массу<br />

частицы, что было сделано достаточно давно, а теоретически подсчитали на основе<br />

существующих представлений – так называемой Стандартной модели. Полученные<br />

результаты совпали с практикой, еще раз подтвердив правильность теории.<br />

Дешифровка генов. Дешево<br />

Процесс дешифровки (секвенирования) генов живых организмов стал<br />

значительно дешевле и быстрее с момента завершения проекта расшифровки генома<br />

человека. В этом году ученым, в частности, удалось расшифровать 80% гена мамонта,<br />

получены предварительные результаты дешифровки гена неандертальца.<br />

Источник: РИА “Новости”<br />

92<br />

“SCIENCE” ŽURNALY 2008-nji ÝYLDAKY HAS MÖHÜM<br />

ÄHMIÝETLI YLMY AÇYŞLARYŇ SANAWYNY DÜZDI<br />

Öýjükleri gaýtadan ulanmak arkaly bioetika degişli meseleler çözüler<br />

Embrion (düwünçek) ýaňy dörän mahalynda ösüntgi (şaha görnüşindäki)<br />

öýjüklerinden ybarat bolýar, şol öýjükler bolsa organizmiň birentek dokumalarynyň<br />

öýjüklerine öwrülmäge ukyplydyr. Munuň özi köpsanly keselleri bejermekde haýran<br />

galdyryjy mükinçilikleri döredýär: ösüntgileriň öýjüklerinden transplantasiýa üçin ulanmaga<br />

ýaramly agzalar (organlar) taýýarlanýar, şol agzalary arkadaky ýiligiň nerwli dokumalaryny<br />

täzeden dikeltmekde hem-de ysmaz, degeneratiw we nesil yzarlaýan keselleri bejermekde<br />

ulanyp bolar.<br />

Ýöne ösüntgileriň öýjükleri embrionlary ýok etmek arkaly alynýardy, munuň özi<br />

etika degişli kyn meseläniň ýüze çykmagyna getirýärdi. Çünki düwünçekden diýseň sagdyn<br />

ynsanyň döremegi mümkin diýlip hasaplanýardy. Köp ýurtlarda embrional öýjükler bilen<br />

bagly synaglar çäklendirildi. Geçen ýylyň dekabrynyň başynda Watikan adamyň<br />

embrionynyň öýjükleriniň lukmançylykda we kosmetikada ulanylmagynyň gadagan<br />

edilmegini talap etdi.


2006-njy ýylda bu ugurda möhüm ähmiýetli ädim ädildi. Şonda ýaponiýaly alymlara<br />

wirusyň kömegi bilen, syçanyň guýrugyndan alnan kämil öýjüklere dört sany geni<br />

ornaşdyrmak we olary öýjüklere öwürmek başartdy. Şol öýjükleriň özüni alyp barşy edil<br />

ösüntgileriň öýjükleriniň bolşuna meňzeşdi. Olar “ösüntgileriň indusirlenen öýjükleri” diýlip<br />

atlandyryldy.<br />

Ýöne öýjükleri gaýtadan ulanmak üçin, öýjüklerde kanser bilen bagly özgerişleri<br />

döretmäge ukyply retrowirusyň genetiki materialy zerurdy. Munuň özi bu usulyň<br />

ýetmezçiligi diýlip hasaplanyldy.<br />

Geçen ýylda alymlara bu usuly ýönekeýleşdirmek hem-de ozal içgin öwrenilmedik<br />

kesellere ýolugan adamlaryň dokumalaryndan ösüntgileriň öýjüklerini almak başartdy.<br />

Munuň özi bolsa şol keselleri öwrenmek üçin täze mümkinçilikleri döredýär. Alymlaryň<br />

ýene bir topary şu tehnologiýany ulanmak arkaly syçanyň aşgazanasty mäziniň öýjükleriniň<br />

görnüşleriniň birini gös-göni başga görnüşe öwürmegi başardylar.<br />

Başga ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görmek<br />

“Science” žurnaly astronomlaryň gazanan üstünligini öz ähmiýeti boýunça ilkinji<br />

orna mynasyp diýip hasaplaýar. Şonda astronomlar ýörite tehnikanyň kömegi bilen beýleki<br />

ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görüpdirler. Bu bolsa ozal başartmaýardy. Şol ýagdaý<br />

planetalaryň ýagtylygynyň öçügsi ýagtylygy basýandygy bilen düşündirilýärdi.<br />

Alymlar “Kek” we “Jemini” atly teleskoplar arkaly planetanyň birbada tutuş<br />

ulgamynyň – Ýerden 130 ýagtylyk ýyllaryna barabar uzaklykda ýerleşýän Pegas diýen<br />

ýyldyzlar toplumyndaky HR 8799 belgili ýyldyzyň ýanyndaky üç sany planetanyň şekilini<br />

surata düşürdiler.<br />

Şol wagt – noýabrda astronomlaryň başga bir topary “Habbi” diýen orbital teleskop<br />

arkaly Günorta Balyk (Lu) ýyldyzlar toplumynda, ýagny Ýerden 25 ýagtylyk ýyllaryna<br />

barabar uzaklykdaky Fomalgaut ýyldyzynyň tozanly guşaklygynyň içindäki planetanyň<br />

şekilini surata düşürendigini aýan etdi.<br />

Düwnügiň mutasiýalarynyň sanawy uzaldyldy<br />

Geçen ýylda alymlara kanser keseliniň çişlerini döredýän genetiki mutasiýalaryň<br />

sanawyny uzaltmak başartdy. Kanseriň dürli görnüşleriniň öýjükleriniň genomlaryny<br />

aýdyňlaşdyrmak arkaly ýüze çykarylan genlere zeper ýetende, öýjükleriň bölünmek<br />

ýagdaýyna “giň ýol açylýandygy” we bu ýagdaýyň çişiň ulalmagyna sebäp bolýandygy äşgär<br />

edildi.<br />

Hususan-da, glioblastomanyň we aşgazanasty mäz kanseriniň genleri ýüze çykaryldy,<br />

bu keseller bolsa çişleriň has howply görnüşleri hasaplanýar.<br />

Ýokumlara syn etmek arkaly<br />

Ýokumlaryň molekulalarynyň bardygy ýüz ýyldan gowrak mundan ozal äşgär edilen<br />

bolsa-da, ahyry geçen ýylda biohimiklere olaryň hereketini görmek başartdy. Ýokumlaryň<br />

başga molekulalar bilen baglanyşygyna, ýagny öýjükleriň ýagdaýyna we maddalaryň<br />

çalşygyna alymlar synagyň barşynda gözegçilik edipdirler. Netijede, şol prosesiň özenini<br />

düzýän mehanizmler ýüze çykarylypdyr.<br />

Ýakmak üçin niýetlenen suw<br />

Ýeliň we Günüň energiýasynyň ulanylmagy daşky gurşawa hiç hili zeper ýetirmeýär.<br />

Ýöne bulary ulanmaly diýlende-de, eger Gün öz şöhlesini saçmasa, asla ýel öwüsmese,<br />

93


energiýany nireden almaly diýen mesele ör-boýuna galýar. Edil şu ýagdaýda energiýany<br />

toplamagyň diýseň amatly usulyny tapmak henize çenli başartmaýardy. Amerikan<br />

alymlarynyň bir topary fosfory we kobalty ulanmak esasynda düýpgöter täze katalizatory<br />

döretdiler. Şol katalizator ulanylanda, suwuň elektrolizi ep-esli ýeňleýärdi. Ozalky<br />

katalizatorlar platina ýaly gymmatbahaly materiallaryň ulanylmagy arkaly taýýarlanylýardy.<br />

Suwuň elektrolizinden alnan wodorody ýangyç hökmünde ulanyp, elektrik<br />

energiýasyny alyp bolýar. Bu arzan wariant suwy elektriki akkumulýator hökmünde<br />

ulanmaga mümkinçilik döredýär.<br />

Embrionyň wideousulynda surata düsürilişi<br />

2008-nji ýylda alymlar ýaňy dörän embrionyň (düwünçegiň) ösüşiniň gidişini<br />

jikme-jik we entek görlüp-eşidilmedik derejedäki takyklyk bilen synlapdyrlar. Nemes<br />

alymlary lazer bilen skanirlemek arkaly danio rerio diýwn balygynyň düwünçegindäki<br />

16 müňe golaý öýjükleriň hereket edişine gözegçilik edipdirler. Soňra kompýuteriň kömegi<br />

bilen olaryň hereketi täzeden görkezilipdir.<br />

Netijede, alymlar dürli dokumalaryň, hususan-da, gözüň ýagtylygy kabul edýän içki<br />

bardasynyň (setçatkanyň) emele gelşiniň başlangyç pursatlaryny synlamagyň hötdesinden<br />

geldiler.<br />

“Ýaramaz” we “gowy” ýag<br />

Ýagyň dokumalarynyň iki sany, ýagny goňur (“gowy”) we ak (“ýaramaz”) görnüşiniň<br />

bardygy indi 400 ýyldan hem gowrak wagt bäri mälimdir. Ýagyň ak öýjükleri semizlik bilen<br />

baglanyşyklydyr. Has köp wagtdan bäri ýagyň bu iki görnüşini hem ozalky birmeňzeş<br />

öýjüklerden emele gelýär diýlip hasaplanypdyr. Alymlar goňur öýjükleriň genlerine täsir<br />

edip, olary ak öýjüklere öwürmäge synanyşypdyrlar.<br />

Şonda asla garaşylmadyk netije alnyp oturylyberýär?! Ýagyň goňur öýjükleri beden<br />

etiniň öýjüklerine öwrüläýýär. Birdenem, tersine öwrülipdir. Alymlar aşa semizlige garşy<br />

göreşde ulanmak üçin munuň düýpgöter täze usullaryň özleşdirilmegine ýardam berjekdigine<br />

bil baglaýarlar.<br />

Alymlar taglymat esasynda protonyň agramyny ölçediler<br />

Fizikler protonyň agramyny ýene-de ölçäp gördüler. Şu gezek alymlar ülňä laýyk<br />

nusga diýlip atlandyrylýan düşünjelere esaslanyp, bölegiň öňden bäri belli massasyny<br />

taglymat esasynda hasaplap gördüler. Çykarylan netije iş ýüzünde ulanylýan görkezijä laýyk<br />

gelip, şuňa degişli taglymatyň dogrudygyny ýene-de bir gezek subut etdi.<br />

Genleri aýdyňlaşdyrmak işi arzanlady<br />

Adamyň genomynyň şifrini açmak baradaky taslamany durmuşa geçirmek arkaly<br />

janly organizmleriň genleriniň şifrini açmak (sekwenirlemek) işi has arzana düşüp ugrady.<br />

Bu bolsa işi çalt tamamlamaga mümkinçilik döretdi. Geçen ýylda alymlar hususan-da,<br />

mamontyň geniniň 80%-ni aýdyňlaşdyrdylar. Neandertaldyň (Germaniýada tapylan) şifrini<br />

açmak boýunça deslapky netijeler alyndy.<br />

Çeşme: Orsýetiň “Новости” habarlar agentligi.<br />

94


MAZMUNY<br />

Nuryýewa O. Baýram hanyň türkmen diwanynyň dilinde hal işlik şekilleri............. 3<br />

Söýegowa A. 1918-nji ýylda “Daň ýyldyzy” gazetinde çap edilen “Türkmen gyzy”<br />

goşgusy hakynda......................................................................................................... 8<br />

Gurbanow A., Gurbanowa L.N. Daşary ýurt dilleri boýunça sapaklarda<br />

emeli gepleşik ýagdaýlaryny döretmegiň käbir meseleleri...................................... 13<br />

Pleskanowskaýa S.A., Amanmyradowa D.A., Patyşagulyýew A.P. Demalyş<br />

ýollarynyň keselleriniň döremeginde tozanly howanyň täsiri................................... 18<br />

Jumaýew H.J., Kulow M.Ö. Türkmenistanyň şertinde parodont dokuma keselli<br />

näsaglarda kliniki-laborator barlaglaryň görkezijileri............................................... 25<br />

Kokanow A.A., Hanow M.K. Düwmeliniň (Sophora Japonica L.) lukmançylykdaky<br />

ähmiýeti.................................................................................................................... 33<br />

Garryýew G. Giňişlik babatda pikirlenmäni çagalaryň kabul edişinde geometriýanyň<br />

orny .......................................................................................................................... 43<br />

Одеков О.А. Общая теория происхождения и эволюции вселенной .................. 50<br />

Nazarow P.A., Ökdirow A. Kuwwatly transformatorlaryň ygtybarly peýdalanylyşyny<br />

kesgitleýji gurnama .................................................................................................. 71<br />

Mämmedow M. Täze çyzykly deňagramsyz termodinamika we termoelektrigiň<br />

termodinamika – fenomenologiýa teoriýasy ............................................................ 82<br />

Hudaýkulowa M., Möwlamowa A. Ylma örklenen ömür...................................... 86<br />

Internet ulgamyndan alnan maglumatlar.................................................................... 90<br />

95


СОДЕРЖАНИЕ<br />

Нурыева О. Деепричастные формы в диване Байрам хана ....................................................3<br />

Соегова А. О стихотворении “Туркмен гызы”, опубликованном в газете “Данг йылдызы”<br />

в 1918 году ......................................................................................................................................8<br />

Гурбанов А., Гурбанова Л.Н. Ситуации в обучении студентов иностранным языкам ........13<br />

Плескановская С.А., Аманмурадова Д.А., Патышагулыев А.П. О роли запыленности<br />

воздуха в развитии бронхолегочной патологии ..........................................................................18<br />

Джумаев Х.Д., Кулов М.О. Клинико-лабораторные показатели больных с заболеванием<br />

пародонта в условиях Tуркменистана .......................................................................................25<br />

Коканов А.А., Ханов М.К. Медицинское значение софоры японской ................................33<br />

Гаррыев Г. Роль геометрии в пространственном восприятии детей ....................................43<br />

Ödekow Ö.A. Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymaty .........................50<br />

Назаров П.А., Окдыров А. Исследование разработки автоматических устройств для<br />

повышения надежности электроснабжения...............................................................................71<br />

Мамедов М. Новая линейная неравновесная термодинамика и термодинамически –<br />

феноменологическая теория термоэлектричества .....................................................................82<br />

Информации, полученной из интернет – сети..........................................................................90<br />

CONTENTS<br />

Nuryyeva O. Adverbial participle forms in Bayram Khan’s divan ..............................................3<br />

Soyegova A. About “Turkmen gyzy” poem, published in “Dang yyldyzy”<br />

newspaper in 1918 ...........................................................................................................................8<br />

Gurbanov A., Gurbanova L.N. Situations in teaching students foreign languages .....................13<br />

Pleskanovskaya S.A., Amanmuradova D.A., Patyshagulyyev A.P. On the role of dusted air in<br />

the development of bronchopulmonary pathology..........................................................................18<br />

Jumayev H.J., Kulov M.O. Clinical and laboratory findings of investigation of parodontosis<br />

deseased within Turkmenistan .......................................................................................................25<br />

Kokanov A.A., Khanov M.K. Sophora Japonica’s medical significance ..................................33<br />

Garryyev G. The role of geometry in children’s space perception............................................43<br />

Odekov O.A. General theory of origin and evolution of the universe ......................................50<br />

Nazarov P.A., Okdirov A. Researches of Automatic Facilities for the Increase of Reliability<br />

of Power Supply.............................................................................................................................71<br />

Mammedov M. New linear nonequilibrium thermodynamics and thermodynamical –<br />

phenomenological theory of thermoelectricity..............................................................................82<br />

Internet web information................................................................................................................90<br />

96

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!