JEM405 Maden Yatakları Ders Notu – II (Prof.Dr.Şükrü KOÇ)

Şekil (Tracht): Kristali oluşturan yüzeylerin kombinasyonuna Şekil (Tracht) denir.
Kristallerin bu yapıları çok dikkatli olarak değerlendirilmelidir. Yapı ve dokuların bir kısmının oluş
sebebi tamamen açıklanamamasına rağmen bu özellikler oluşum yorumlarına götürebilir. Renk, biçim ve
bileşimleri oluşum şartlarına göre değişen minerallere Tipomorf mineraller denir. Başlıcaları: turmalin,
topaz, beril, fluorit, kasiterit, mineralleridir. Mesela granitik plütonlar içinde veya hemen sınırlarında
oluşmuş kalay yataklarında kasiterit kısa ve basık prizma şeklinde bulunur. Volkanik ve subvolkanik
oluşumlarda çok küçük veya iğne şeklinde kristalli daha üst seviyelerde oksidasyon zonunda ise iç içe
geçmiş konsantrik kabuk şeklinde (kolloform) görülür.
Yakın zamana kadar tipomorf olmayan her şartta oluştuğu düşünülen bazı minerallerin de belirli tipomorf
özellikleri taşıdığı tespit edilmiştir. Örnek olarak kalkopirit içindeki sfalerit yıldızcıklarının yüksek
sıcaklıktaki hidrotermal oluşlar için tipomorf bir eksolüsyon yapısı olduğunun kesinleşmesi gösterilebilir.
4.1.d.Eksolüsyon yapıları: Eksolüsyon sıcaklığı mineral birliğinin çökelmesi için gerekli sıcaklığın alt
sınırını verir. Deneysel incelemelerden anlaşılmıştır ki katı çözeltilerden eksolüsyon ve bozulma
yapılarının meydana gelebilmesi için sıcaklığın ağır ağır düşmesi gerekmektedir. Ani düşen sıcaklıkta
homojen madde oluşmaktadır. Yani bir eksolüsyon yapısının izlenmesi daha önce yüksek sıcaklıkta bir
katı çözeltinin var olduğunu, sonradan bu minerali oluşturan bileşenlerin müstakil mineraller haline
geçtiğini gösterir. Đlmenit içindeki eksolüsyon kapanımları büyüklüklerine göre daha önce 500-700 °C’de
bir katı çözeltinin mevcut olduğunu gösterir. Kalkopiritte kübanit lamellerinin görülebilmesi için
sıcaklığın yaklaşık 250-450 °C olduğu iddia edilmiştir. Bornit ile kalkopiritden oluşan mişkristalin
oluşum sıcaklığı da kalkopirit konsantrasyonuna göre % 6 ise, 320 °C, %12 ise 430 °C’dir.
4.1.e. Süksesyon: Ortamın jeolojik, fiziksel ve kimyasal özelliklerine göre parajenezdeki minerallerin
oluşum sırasına süksesyon denir. Mineral oluşumlarında bir genelleme yapılırsa bu sıra; 1) Silikatlar, 2)
Oksitler, 3) Sülfürler, 4) Kıymetli metaller olarak söylenebilir. Ancak bu sırada çeşitli düzensizlikler
gözlenir. Mesela altın sülfürlerden sonra oluşur. Fakat pirit ve kalkopirit gibi sülfürler içinde
bulunduğunda onlarla aynı yaşta olmaktadır. Genelleştirilmiş bir süksesyon sırası Şekil 4.2‘de
görülmektedir.
17