JEM405 Maden Yatakları Ders Notu – II (Prof.Dr.Şükrü KOÇ)

anlatılmıştı. Ortomagmatik evrede derinlik kayaçlarının katılaşmaları esnasında yalnızca bazik veya
ultrabazik kayaçlara bağlı olarak metal zenginleşmesi olmaktadır. Bazik ve ultrabazik kayaçlar bol
miktarda Fe ve Mg içeren gabro, norit, anartozit, piroksenit, peridotit, serpantin gibi kayaçlardır. Bu tür
zenginleşmelerin ekonomik büyüklükte yatak oluşturmaları sınırlıdır. Bunların bazıları Cr ve Pt gibi
minerallerin kaynağı olabilecek cevherleşmeleri oluştururlar. Bazik ve ultrabazik magmatik kayaçlar
dışındaki kayaçlarla ilgili cevherleşmeler, ekseriyetle ortomagmatik evrenin dışında meydana gelmektedir.
Ortomagmatik evrede C, Ti, Fe, Cr, Pt, Cu, Ni, Co gibi elementler maden yatakları oluşturmaktadır. Bu
yataklar magma ayrımlaşması sürecinde erken ve geç magmatik olarak alt evrelere ayrılabilir.
Ortomagmatik evrede cevher oluşumunun birkaç şekli vardır. Erken magmatik evre olarak da bilinen bu
evredeki oluşum tiplerini üçe ayırabiliriz. Bunlar;
a) Saçılma (Disseminasyon)
b) Ayrılma (Segragasyon)
c) Enjeksiyon
a) Saçılma: Derinlerde yer alan bir magma ocağında soğumayla kayaç oluşurken cevher mineralleri de
kristalleşir ve ana kayaç içinde dağılmış olarak bulunurlar. Eğer böyle kristaller bol ve değerli iseler
cevher yatağından bahsedilebilir. Bu tip oluşuma örnek olarak G. Afrika’daki elmas bacaları gösterilebilir.
Elmaslar kimberlit kayacının içinde dağılmış olarak bulunurlar. Aynı oluşum metalik olmayan kıymetli
minerallerin iri kristaller halinde derinlik kayacının içinde dağılması şeklinde de görülebilir. Bu tip
yataklar dayk, baca veya küçük stoklar halindedir.
b) Ayrılma: Magma içinde ilk kristallenen mineraller arasında bulunan cevher mineralleri, ağır oluşları
nedeniyle gravitatif olarak sıvı magmadan ayrılırlar ve küçük hacimlerde birikerek cevher yatağı
oluştururlar. Bu şekilde gravitatif ayrılımla kromit, platin ve titanomagnetit yatakları oluşturmaktadır.
Genellikle mercek ya da katmanımsı biçimde oluşurlar. Örnek olarak güney Afrika’da görülen Bushveld
kompleksini verebiliriz. Burada bazik kayaçlarla ilişkili ve tabaka şekilli kromit bantları görülür.
Kilometrelerce uzanan kromit bantları arasında ekonomik miktarda Pt kristalleri içeren seviyelerde
bulunmaktadır. Geç magmatik süreçte silikatların kristallenmesinden sonra cevherleşme olur. Cevherli
eriyikler silikatların boşluklarını dolduracak şekilde yerleşir ve cevherleşmeleri oluştururlar. Bu süreçte
daha çok sıvı halde ayrımlaşmalar görülür. Bu yüzden geç magmatik evreye likit magmatik evre de
denilir. Geç magmatik evrede “artık sıvı ayrımlanmaları” ve “artık sıvı enjeksiyonları” biçiminde yataklar
oluşur. Özellikle Ni, Cu gibi sülfidler ve bazı platin zenginleşmeleri bu şekilde oluşurlar.
c) Enjeksiyonlar: Magmatik kristalizasyonu takip eden birikimden sonra oluşan mineraller ilk
oluştukları yerde kalmayarak yan kayaç içine enjekte olurlarsa bu tip yataklar meydana gelir. Enjeksiyon
neticesinde çökelen mineral oluşumları yan kayacın yapılarını keserler, kayaç parçaları ihtiva ederler.
Burada enjeksiyona uğrayan cevherli magmanın erken kristalizasyon ile ayrılmış minerallerin tekrar
erimesi ve ortamın kolay uçucularla zenginleşmesiyle özel bir magma haline gelmesi söz konusu
33