JEM405 Maden Yatakları Ders Notu – II (Prof.Dr.Şükrü KOÇ)

katılmaları mümkün olur. Dolayısıyla ortomagmatik evrede oluşmasına imkan bulunmayan mineraller
(örneğin nadir toprak mineralleri) ortaya çıkar.
5.1.1.6.1.c. Pnömatolitik Evre: Bu evrede artık magma, ana maddesi uçucu elemanlardan oluşan bir
eriyik haline gelmiştir. Bu eriyiğin iç basıncı çok yüksektir. Aynı zamanda büyük bir eritme gücü ve
reaksiyon kabiliyetine sahiptir. Đçinde yüksek oranda metal klorür, flüorür, oksit ve sülfürler, çeşitli
silikatlar v.s. vardır. Pnömatolitik adı verilen bu eriyikler katılaşmış magma kütlesinin içine çatlaklar
veya mineral sınırları boyunca nüfuz ederek ayrışım olaylarına ve yeni mineralleşmelere sebebiyet
verirler (turmalinleşme, greyzenleşme gibi). Bazı hallerde pnömatolitler magma sınırlarını aşarak yan
taşlara süzülürler ve oralarda kontakt başkalaşımı meydana getirirler. Pirometazomatik (kontakt
pinomatojen)maden yatakları bu şekilde oluşmuşlardır. Pegmatitik ve pnömatolitik evreler 700 °C ile
400 °C sıcaklık aralığında oluşmaktadır.
5.1.1.6.1.d. Hidrotermal Evre: Sıcaklığın 400 °C’nin altına düşmesiyle başlar ve 100 °C’ye inmesine
kadar devam eder. Uçucu elemanlarla ihtiva ettikleri çeşitli maddeler daha önce kristalleşmiş
olduklarından artık magma su bakımından zengin eriyikler haline dönüşmüştür. Bu eriyikler içinde,
kristalleşme noktası düşük bir çok mineral erimiş halde bulunur. Hidrotermal sıvılar gerek magmasal
kayacın ve gerekse yantaşların içine sızarak iki önemli oluşuma sebep olurlar.
1) Au, Ag, Cu, Pb, Zn, Sb, Hg gibi çeşitli maden yatakları oluşur.
2) Kayaçlar hidrotermal ayrışımlara maruz kalırlar ve çoğu kez hidratlı mineraller ortaya çıkar.
a) Piroksenler Amfibole Çevrilir (Uralitleşme)
b) Feldspatlar Kaolene Dönüşür (Kaolenleşme)
c) Mikalar Kloritleşir (Kloritleşme)
d) Olivin Serpantin olur (Serpantinleşme)
e) Propillitleşme sonucunda bazı kayaçlar yeşil renkli ve gevrek bir kayaca dönüşürler. Propillit
içinde serisit, epidot, klorit, kalsit, albit gibi mineraller vardır. Propillitleşme olayına
genellikle sülfürlü cevherleşmeye neden olmuş bölgelerde rastlanır.
5.1.1.6.2. Magmanın Kristalleşme Seyri
Magmaların katılaşma evreleri arasında kesin bir sınır çizmek mümkün değildir. Bir kayacın oluşumu için
mutlaka dört evreden geçmesi gerekmez. Zira magmasal kayaçların çoğu ortomagmatik evrede
katılaşmışlardır. Pegmatit gibi damar kayaçları sadece pegmatitik evrede kristalleşirler.
Magmanın kristalleşme seyri çok karışık olmasına rağmen genel hatlarıyla iki bileşenli bir silikat
sisteminin kristalleşme seyrine benzetilebilir. Bir uçucu eleman ile (U), uçucu olmayan diğer
elemanlardan (R) oluşan sistemin katılaşması Nıggli tarafından etüd edilmiş ve Şekil 5.1’de verilen
diyagramda elde edilmiştir. Magmaların 4 evrelik gelişimini daha iyi anlayabilmek için bileşimi M1 olan
bir sıvı düşünelim. Sıvı % 90 R ile %10 U’dan müteşekkil olup bu oranlar doğal magmalardaki uçucu ve
uçucu olmayan elemanların oranına yakındır.
28