JEM405 Maden Yatakları Ders Notu – II (Prof.Dr.Şükrü KOÇ)

t1 sıcaklığından itibaren kristalleşmeler başlar ve bir kısım R kristalleri sıvıdan ayrılarak artık sıvının U
bakımından zenginleşmesine sebep olurlar. Böylece sistemin kristalleşme noktası daha da düşer. R
kristalleşmesinin devamıyla sistemin bileşimi a1a2 eğrisi boyunca değişmeye başlar. t2 sıcaklığında
bakiye sıvı hemen hemen eşit miktarda U ve R ihtiva etmektedir. (Diyagramda a2’ye ait M2 noktasına
bakınız).
Kristalleşme diyagramının a1a2 arası yüksek sıcaklıklara tekabül eder ve bu kısmın eğimi büyüktür. Zira
R ağır ağır kristalleşir, artık sıvı da U bakımından yavaş yavaş zenginleşerek vizkozitesi gittikçe azalır.
Diyagramın a2a3 arasındaki eğimi azdır. Sıcaklığın çok az düşmesine mukabil R geniş çapta
kristalleşerek sıvıdan ayrılır. Bu esnada artık sıvının U tenörü de hızla artar. Demek ki t2 ve t3 sıcaklıkları
arasında magmaların bileşiminde hızlı değişiklikler olmaktadır. Fakat t3 sıcaklığından daha düşük
derecelerde kristalleşmeler tekrar yavaşlar ve eğrinin eğimi fazlalaşır.
Görüldüğü gibi bu diyagram bileşimi çok daha karışık olan magmalara da tatbik edilebilir. O zaman
diyagramın a1a2 bölümü silikatların büyük bir kısmının kristalleştiği ve derinlik kayaçlarının katılaştığı
ortomagmatitik evreye tekabül eder. Bu evrede önce silikat eriyiği içinde çözünürlülük sınırını aşmış
olan sülfid eriyiği ayrılır. Daha sonra kristalizasyon başlar ve Fe, Ti ve Cr oksitler ve Fe, Mg silikatlar
oluşur. a2a3 bölümü uçucu eleman oranının hızla arttığı pegmatitik evredir. Bu evrede magmatik
kayaçları oluşturan silikatların kristal yapılarına girmeyen bazı elementler birikir. Bunlar Li, Be, Cs, B, F,
Rb, NTE, Zn, Hf, Ta, U olup ayrıca kısmen Sn, Mo, W ve Au’da bulunur.
a3a4 eğrisi uçucu elemanların maksimum konsantrasyona ulaşarak mühim rol oynadıkları pnömatolitik
evredir. Bu evrenin en karakteristik elementleri Sn, W ve Mo’dir. Bunlar cevher minerali olarak başlıca
kasiterit, volframit ve molibdeniti oluştururlar. Nihayet a4 noktasından sonra bakiye magma su
bakımından çok zenginleşir ve bir çok mineralleri eriyik halinde ihtiva edebilir. Zira laboratuar
araştırmaları esnasında süperkritik haldeki su buharının çok eritici olduğu 450 °C ve 30 kg/cm 2 basınç
altında bol miktarda silisi eritebildiği tespit edilmiştir. Hidrotermal çözeltilerde bulunan en tipik
elementler Au, Ag, Cu, Pb, Zn, Hg, As, Bi, Ni, Co vb. elementlerdir. Bu elementler çok düşük erime
sıcaklığı olan ağır metal Na çift tuzları vasıtasıyla solüsyonda kalarak taşınır ve uygun fizikokimyasal
şartlarda kristalleşerek çeşitli cevher minerallerini oluştururlar.
Demek ki ortomagmatik evreden sonra magmaların artık sıvıları, uçucu elemanları, nadir elementleri ve
bazı minerallerce çok çok zenginleşirler. Bu durum onların akıcılıklarını, reaksiyon kabiliyetlerini ve
eritme güçlerini çok artırır. Uygun şartlar altında bu sıvılardan itibaren güzel teşekkül etmiş kristaller ve
çeşitli maden yatakları oluşur. Bundan dolayı pnömatolitik ve hidrotermal evrelerin bakiye eriyiklerine
mineralizatör adı verilmiştir. Basınç ilişkisine gelince, ana kristalizasyon evresinde (likit magmatitik evre)
kristalizasyonu takiben magmanın iç basıncı artar. Bu basınç pegmatittik ve pnöymatolitik evrelerde en
yüksek değere ulaşır. Hidrotermal evrede giderek azalır. Bu evrede sıcaklıkla birlikte basınçta
düşmektedir.
29