yönetim ve örgüt araştırmalarında ölçek kullanımı - Osmangazi ...

YÖNETİM VE ÖRGÜT ARAŞTIRMALARINDA ÖLÇEK KULLANIMI:
YÖNETİM ORGANİZASYON KONGRE BİLDİRİLERİ ÖRNEĞİ
Arş. Gör. Dr. Erkan ERDEMİR
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü
Meşelik Kampusu, Eskişehir
Tel: 0 222 2393750 / 1174
Fax: 0 222 229 25 27
eerdemir@ogu.edu.tr
ÖZET
Bu çalışmada yönetim ve örgüt araştırmalarında ölçek kullanımı ile ilgili yöntem sorunları, 2002-
2007 yılları arasında gerçekleştirilen Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongrelerinde sunulan bildiriler
üzerinden tartışılmaktadır. Öncelikle ölçek geliştirme ve uyumlama konusunda yazındaki yeni gelişmeler
ışığında genel kabul gören bir süreç ortaya konmuş, daha sonra kongre bildirileri bu çerçevede çeşitli
kriterler açısından değerlendirilmiştir. Araştırma sonuçları; ölçek kullanılan araştırmaların sayısında bir
artış görüldüğünü, ancak ölçek geliştirme ve uyumlama çalışmalarının nitelik ve nicelik açısından yetersiz
kaldığını, daha çok devşirme ölçeklerin tercih edildiğini, güvenilirlik-geçerlilik ve ölçek kaynağı bilgilerinin
verilmediğini ve yerli yazında geliştirilmiş veya uyumlannmış ölçeklerin yeterince yaygınlaşamadığını
ortaya koymaktadır. Çalışmada bu sorunların çözümüyle ilgili öneriler de getirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Ölçek geliştirme, ölçek uyumlama, Ulusal Yönetim ve Organizasyon
Kongreleri, Yöntem Sorunları.
1. Giriş
Ölçekler belli sosyal değişkenleri ölçmek üzere geliştirilen veya daha önce geliştirilmiş ölçeklerin
uyumlanmasıyla elde edilen ölçüm araçlarıdır (Neumann, 1996). Özellikle mikro ve mezo düzeyde yapılan
görgül çalışmalarda en sık başvurulan veri toplama yöntemlerinden biri de anket/ölçek kullanımıdır
(Hinkin, 1995). Türkiye’de yönetim ve örgüt yazını üzerinde yapılmış çalışmalarda çeşitlilik ve yeterlilik
açısından yöntem sorunu üzerinde durulmuş (Üsdiken ve diğerleri, 1992; Özen, 2000) ve özellikle görgül
çalışmalarda ‘törensel görgülcülük’ sorununa dikkat çekilmiştir (Özen, 2002). Bu bağlamda yönetim ve
örgüt araştırmalarında ölçek kullanımında geliştirme veya uyumlama yerine doğrudan tercüme yoluna
gidildiği, kaynak belirtilmediği, güvenilirlik ve geçerlilik düzeyleri ile ilgili yeterli bilgi verilmediği ve ağırlıklı
olarak tek veya iki değişkenli analiz tekniklerinden yararlanıldığı belirlenmiştir (Özen, 2000). Diğer
yandan, ölçek geliştirme-uyumlama çalışmaları ve güvenilirlik-geçerlilik ölçümleri konusunda yabancı
yazında önerilen Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA), Çok Boyutlu Çok Metotlu Matris (MTMM) gibi yeni bazı
analiz tekniklerinin (Gerbing ve diğerleri, 1988; Bagozzi ve diğerleri, 1991; Hinkin, 1995, 1998;
Netemeyer ve diğerleri, 2003; Worthington ve diğerleri, 2006) yerli yazında pek kullanılmadığı da
gözlemlenmektedir.
2. Ölçek Geliştirme ve Uyumlama Süreci
Ölçekler, doğrudan gözlemlenemeyen değişkenler hakkında bilgi toplamak ve bu bilgileri
sayısallaştırmak amacıyla kullanılan ölçüm araçlarıdır (DeVellis, 2003). Ölçek geliştirme yeterli düzeyde
kavramsal ve teknik bilgi birikiminin yanında önemli ölçüde çaba harcamayı da gerektiren zorlu bir süreçtir
397

(Punch, 2005). Bu nedenle öncelikle yeni bir ölçek geliştirmektense mevcut ölçekleri kullanmak veya farklı
ölçeklerden ifadeler derleyerek yeni bir ölçek oluşturmak daha doğru bir yol gibi görünmektedir (DeVellis,
2003). Ancak bu durumda da yeni ölçeğin uyumlanması gerekmektedir. Çünkü farklı kültürlerde
geliştirilmiş ölçeklerin tercüme edilerek uyumlama yapılmadan kullanılmasının ölçüm denkliği açısından
sorun oluşturulduğu belirtilmektedir (Cheung ve diğerleri, 1999). Bu nedenle gerek hazır ölçeklerin
kullanımında gerekse ölçek geliştirmede güvenilirlik ve geçerlilik açısından izlenmesi önerilen belli süreçler
bulunmaktadır.
Ölçek geliştirme süreci üç aşamada özetlenebilir: İfade geliştirme, yapılandırma ve değerlendirme.
Bu üç aşama, her aşamada amaçlanan çıktılar ve kullanılan yöntemlerle birlikte Tablo 1’de özetlenmiştir.
Tablo 1. Ölçek Geliştirme Süreci
Aşama Amaç Yöntem - Teknik
Kavramsal çerçevenin
Literatür taraması
netleştirilmesi.
(tümdengelim).
Soru havuzunun
Yüzyüze görüşmeler ve bu
oluşturulması Ölçekte yer alabilecek
görüşmelerin betimsel analizi
ifadelerin derlenmesi.
(tümevarım).
Ölçeğin
yapılandırılması
Ölçeğin
değerlendirilmesi
Uygun olmayan soruların
elenmesi,
Görünüm ve içerik
geçerliliğinin sağlanması,
Güvenilirliğin ölçümü.
Örneklem temsil yeterliliğinin
belirlenmesi,
Uygun olmayan soruların
elenmesi,
Ölçekteki gizli faktörlerin
keşfedilmesi.
Ölçeğin faktör yapısının
değerlendirilmesi,
Gerekiyorsa değişiklikler
yapılması
Ölçeğin geçerliliğinin ölçülmesi
Ölçeğin güvenilirliğinin
ölçülmesi
Kaynak: (Erdemir, 2007).
Uzman incelemesi,
Öntest araştırma verileri ile;
Betimsel analizler,
İç tutarlılık analizi,
İlişkisel analizler.
Betimsel analizler,
İlişkisel analizler,
Açıklayıcı faktör analizi.
Doğrulayıcı Faktör Analizi ile
elde edilen;
Uyum iyiliği indeksleri.
Modifikasyon indeksleri,
Artık değer matrisleri.
Faktörlerarası ilişkisel
analizler,
Alternatif modellerin
denenmesi,
İkinci derece faktör analizi,
Çıkarılan ortalama varyans
(AVE)
İç tutarlılık analizi,
Bileşik güvenilirlik analizi.
Ölçek geliştirmede ilk ve en önemli adım neyin ölçüleceğini doğru tespit etmektir. Çünkü ölçek
doğrudan gözlemlenemeyen birtakım değişkenleri ölçmeyi amaçlamaktadır. Bu amaçla söz konusu gizli
değişkenlerin neler olabileceği, değişkenler arasındaki ilişkilerin yönü, başka değişkenlerle ilişkileri gibi
konularda kuramsal temelleri olan kavramsal bir çerçevenin tanımlanması gerekmektedir (Netemeyer ve
diğerleri, 2003). Ölçek geliştirme her ne kadar yapılan analizler dolayısıyla teknik boyutu yüksek bir çaba
gibi görünse de, örneğin verilere açıklayıcı faktör analizi (AFA) uygulandığı aşamada faktör sayısının ve
isimlerinin belirlenmesinde olduğu gibi, aslında araştırmacının belli bir kavramsal çerçeveye dayalı olarak
belli bir sosyal olguyu açıklama iddiasını yansıtmaktadır. Kavramsal çerçeve ölçeğin mantıksal geçerliliği
açısından da önemlidir (Şencan, 2005).
Kavramsal çerçeve belirlenirken yapılan yazın taraması sırasında aynı zamanda ölçekte yer
alabilecek ifadeler de belirlenmeye başlanmış olur. Çünkü ölçekte yer alacak ifadeler tümdengelim ve
tümevarım şeklinde iki farklı kaynaktan derlenebilir (Hinkin, 1998). İlk yöntem yazın taraması sonuçlarına
dayanırken, tümevarım yöntemi ölçülmek istenen yapıya ilişkin olarak yapılacak mülakat vb. saha
araştırmalarına dayanır.
İkinci aşamada ölçeği yapılandırmak amacıyla ilk olarak oluşturulan havuzdaki ifadeler gözden
geçirilir. Burada amaç çok sayıda ifade arasından gizli değişkenleri en iyi ölçebilecek ve uygulanabilir
sayıdaki ifadeyi seçmek ve bu ifadeleri uygun bir anket formuna dönüştürmektir. Bu aşamada çeşitli
yöntemler kullanılarak biçim ve içerik açısından geçerli ve güvenilir bir ölçek taslağı oluşturulur, ardından
da uygun bir örneklem üzerinden veri toplanır. Toplanan verilere betimsel/ilişkisel analizler ve AFA
398

uygulanarak hem elenmesi gereken ifadeler hem de ölçülecek sosyal olguya ilişkin gizli değişkenler yani
faktörler belirlenir.
Son aşamada ise belirlenen faktör yapısının uygunluğu mümkünse yeni bir veri seti üzerinde
doğrulayıcı faktör analizi (DFA) ile test edilir ve gerekiyorsa faktörel yapıda değişiklikler yapılarak analiz
tekrarlanır. DFA, faktör yapısının uygunluğu yanında ölçeğin iç tutarlılık ve bileşik güvenilirliği ile benzeşim
ve ayrım geçerliliğiyle ilgili de çeşitli çıktılar üretebilmektedir. Ölçeğin geliştirilmesinden sonra kavramsal
çerçevede ilişkili olduğu varsayılan başka değişkenlerle ilişkisinin ölçülmesi de kriter geçerliliği açısından
önemlidir (Şencan, 2005).
Hazır ölçeklerin uyumlanması için izlenecek yol ise ölçek geliştirmenin son aşamasının
uygulanmasından ibarettir. Farklı bir dilde ve kültürde veya uzun zaman önce geliştirilmiş hazır bir ölçeğin
zaten belirli bir faktör yapısı bulunmaktadır. Bu yapının uygunluğunun yeni araştırmanın başında DFA
kullanılarak test edilmesi, ölçeğin geçerliliği ve güvenilirliği belirlendikten sonra diğer analizlere geçilmesi
daha uygun olacaktır (Hurley ve diğerleri, 1997).
3. Amaç
Bu çalışmada, ölçek geliştirme-uyumlama ve güvenilirlik-geçerlilik hesaplamaları konusundaki yeni
gelişmeler ışığında yönetim ve örgüt araştırmalarında ölçek kullanımı incelenmiş ve özellikle 1996–1998
yılları arasını kapsayan çalışmada Özen (2000) tarafından ortaya konan yöntem sorunlarının ölçek
kullanımı ile ilgili bulgularının son yıllardaki çalışmalarda da devam edip etmediği belirlenmeye
çalışılmıştır. Araştırma ile ölçek kullanımı konusundaki yeni gelişmelerin paylaşılması, kongre bildirilerinin
bu gelişmeler ışığında değerlendirilerek ölçek kullanımı ile ilgili yöntem sorunlarının tartışılması,
araştırmalarda ‘veri üretimi yerine bilgi üretimi’ için (Özen, 2002) bir çerçeve önerilmesi hedeflenmektedir.
4. Kapsam ve Yöntem
Çalışma, 2002–2007 yılları arasında düzenlenen altı Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresinde
sunulan bildirilerde ölçek kullanılarak yapılan araştırmaları kapsamaktadır. Ölçek kullanılan çalışmaların
belirlenmesinde sadece doğrudan gözlemlenemeyen değişkenler hakkında bilgi toplamak ve bu bilgileri
sayısallaştırmak amacıyla ölçek kullanılan çalışmalar (DeVellis, 2003) dikkate alınmış, somut
örgütsel/yönetsel olgulara ilişkin (Özen, 2000) ölçeklerin kullanıldığı çalışmalar kapsam dışı bırakılmıştır.
Araştırmada Yönetim ve Organizasyon Kongrelerinde sunulan bildirilerin belirlenen ölçütler çerçevesinde
incelendiği betimsel analiz yöntemi kullanılmıştır. Söz konusu araştırmalar; tür (ölçek geliştirme,
uyumlama veya araştırma), güvenilirlik ve geçerliliğin belirtilmesi, ölçek kaynağının belirtilmesi ve
araştırmalarda kullanılan analiz teknikleri açısından sınıflandırılarak incelenmiştir. Ayrıca, belli konularda
sıklıkla kullanılan bazı ölçeklerin yerli yazında önceden geliştirilmiş veya uyumlanmış olanlarının dikkate
alınıp alınmadığı da bilimsel bilgi üretimi açısından değerlendirilmiştir.
5. Bulgular
Bu bölümde çalışmada elde edilen temel bulgular tablolar aracılığıyla açıklanmıştır.
Kongreler
Tablo 2. Araştırma Kapsamında İncelenen Ölçekler
Toplam Çalışmaya Ölçek Ölçek
Bildiri Dahil Kullanılan Geliştirilen
Adedi Bildiriler Bildiriler Bildiriler
Ölçek
Uyumlanan
Bildiriler
10. Kongre
(2002)
79 32 %41 26 %33 5 %6 1 %1
11. Kongre
(2003)
88 32 %36 29 %33 1 %1 2 %2
12. Kongre
(2004)
96 24 %25 23 %24 0 %0 1 %1
13. Kongre
(2005)
85 20 %24 20 %24 0 %0 0 %0
14. Kongre
(2006)
104 46 %44 42 %40 3 %3 1 %1
15. Kongre
(2007)
122 57 %47 48 %39 6 %5 3 %2
Toplam 574 211 %37 188 %89 15 %7 8 %4
Çalışmada altı adet kongre bildiri kitabındaki 574 adet bildiri incelenmiş ve ölçek kullanılarak
araştırma yapılmış olan 211 adet bildiri (%37) çalışma kapsamına alınmıştır. İncelenen altı kongreden 10
ve 11.’de bildiriler tam metin olarak, 12 ve 13.’de özet olarak, 14 ve15.’de ise genişletilmiş özet olarak
basılmıştır. Bildirilerin özet olarak basıldığı kongrelerden 44, tam metin basılan kongrelerden 64,
genişletilmiş özet olarak basılan kongrelerden ise 103 bildiri çalışmaya dâhil edilmiştir. Sadece özet
metinlerin basıldığı kitaplarda bildirilerle ilgili verilen bilgilerin kısıtlığı olabileceği dikkate alınırsa, genel
olarak ölçek kullanılan çalışmaların sayısının arttığı söylenebilir. Çalışmaya dâhil edilen 211 bildirinin çok
399

üyük bir bölümü (188 adet - %89) ölçek kullanılarak yapılan çalışmalardan oluşurken, 15 adet ölçek
geliştirme çalışması, 8 adet de ölçek uyumlama çalışması bulunmaktadır.
Tablo 3. Uyumlanma Durumuna Göre Ölçekler
Bildirilerde Kullanılan Ölçekler F %
Yerli yazından alınmış hazır ölçekler 16 5
Daha önce uyumlanmış yabancı hazır ölçekler 26 8
Araştırma sırasında uyumlanmış yabancı ölçekler 41 12
Uyumlanmadan kullanılmış yabancı ölçek 169 49
Uyumlanmadan kullanılmış kaynağı belirtilmemiş ölçek 91 26
Araştırma sırasında uyumlanmış kaynağı belirtilmemiş
ölçek
2 1
Toplam 345 100
Çalışmada incelenen bildirilerde toplam 345 adet ölçek kullanılmıştır. Aynı ölçeğin farklı
çalışmalarda kullanıldığı durumlarda her bir kullanım da bu sayıya dâhil edilmiştir. Tablo 3’ten de
görülebileceği gibi, bildirilerin büyük bir kısmında (%75) ölçekler uyumlama yapılmadan olduğu gibi
kullanılmıştır. Bildirilerin yarısında yabancı ölçekler uyumlanmadan doğrudan doğruya tercüme edilerek
kullanılmış, dörtte birinde ise ölçek uyumlanmadığı gibi kaynağı da belirtilmemiştir. Daha önceden
uyumlanmış veya doğrudan Türkiye’de geliştirilmiş ölçekleri kullanan çalışmaların sayısı çok azdır (%13).
Tablo 4. Ölçek Geliştirme ve Uyulmama Yöntemleri
Ölçek Geliştirme Yöntemleri F %
Ölçek Uyumlama
Yöntemleri
F %
Yazın, DFA 2 13 AFA 2 25
AFA 1 7 DFA, AFA 2 25
DFA 1 7 DFA 1 13
Mülakat 1 7 DFA, İlişkisel 1 13
Mülakat, Odak Grup 1 7 DFA, AFA, İlişkisel 1 13
Mülakat, Öntest, AFA 1 7 Uzman, Öntest, AFA, DFA 1 13
Mülakat, Öntest, Uzman, AFA 1 7
Mülakat, Yazın, AFA 1 7
Mülakat, Yazın, Öntest, AFA 1 7
Mülakat, Yazın, Uzm., Öntest, AFA,
DFA
1 7
Öntest, AFA 1 7
Yazın, Odak Grup, MTMM 1 7
Yazın, AFA 1 7
Yazın, Uzman, Öntest, AFA 1 7
Toplam 15 100 8 100
Ölçek geliştirme ve uyulmamada kullanılan yöntemler Tablo 4’te görülmektedir. Ölçek geliştirme
uzun bir süreci kapsayan, çeşitli araştırma yöntemleri ve analiz teknikleri kullanmayı gerektiren bir
çabadır. Bu nedenle ölçek geliştirme konusunda sunulmuş 15 bildirinin hemen her birinde farklı
yöntem/teknik bileşimleri uygulanmıştır. Sadece iki çalışmada önce yazın taraması ardından DFA
uygulanmıştır. En ideal bileşim olarak kabul edilebilecek ve tüm yöntemleri içeren mülakat, yazın, uzman,
öntest, AFA, DFA biçiminde sadece bir çalışma belirlenmiştir. Diğer çalışmalarda hep farklı bileşimler
kullanılmıştır. Tek tek kullanılan yöntemler/teknikler değerlendirildiğinde ise AFA’nin (9) ölçek geliştirmede
en çok yararlanılan teknik olduğu görülmektedir. Yazın taraması, (8) Mülakat (7) ve öntestler ise en sık
kullanılan diğer yöntemlerdir. 15 ölçek geliştirme çalışmasının 6’sında geliştirilen ölçek ayrıca bir
araştırmada da kullanılmıştır.
Ölçek uyumlama çalışmalarında da çeşitli bileşimler bulunmasına rağmen çoğunlukla tercüme
edilen ölçeklere DFA (2) veya hem DFA hem AFA (2) uygulanarak uyumlama yapılmıştır. Bir çalışmada ise
tercüme ölçeğe ölçek geliştirme süreci aynen uygulanmıştır. Tek tek analizler bazında değerlendirildiğinde
DFA (6) ve AFA (6) en çok kullanılan uyumlama teknikleridir. Bunlara bazı çalışmalarda ilişkisel analizler
de eklenmiştir.
Tablo 5. Güvenilirlik, Geçerlilik ve Analiz Teknikleri
Güvenilirlik F % Geçerlilik F % Analiz Tekniği F %
Belirtilmiş 122 58 Belirtilmiş 28 13 İki değişkenli 140 47
Belirtilmemiş 89 42 Belirtilmemiş 183 87 Çok değişkenli 92 31
Tek değişkenli 68 23
Toplam 211 100 211 100 300 100
400

Yapılan çalışmalarda güvenilirlik ve geçerlilik bilgilerinin verilmesi ve kullanılan analiz teknikleri ile
ilgili bilgiler Tablo 5’te görülmektedir. Çalışmalarda güvenilirlik ve geçerlilik bilgilerinin de ihmal edildiği
gözlenmektedir. Ölçek kullanılarak yapılmış 211 çalışmadan sadece 122’sinde (%58) güvenilirlik bilgisi
verilmiştir. Bu 122 çalışmanın Kappa değeri kullanılan biri hariç tamamında güvenilirlik, Cronbach’s Alpha
iç tutarlılık katsayısıyla ölçülmüştür. Ayrıca çok boyutlu ölçekler için tek Alpha değeri verildiği de
gözlenmiştir. Diğer yandan incelenen ölçekler üzerinde gerçekleştirilen 300 adet analizin yaklaşık yarısında
(%47) iki değişkenli ilişkisel analizlerin kullanıldığı, bunu çok değişkenli ve tek değişkenli analizlerin
izlediği belirlenmiştir.
Tablo 6. Bildirilerde En Sık Kullanılan Ölçekler
Ölçekler F %
İş tatmini 25 14
Örgütsel bağlılık 22 5
Örgüt kültürü 7 3
Mesleki tükenmişlik 7 1
Mobbing 6 4
Örgütsel güven 5 3
İşten ayrılma niyeti 5 4
Örgütsel vatandaşlık 4 1
İş performansı 3 3
Mesleki bağlılık 3 2
İş stresi 3 3
Örgütsel yapı 3 3
Dağıtım adaleti 3 1
Toplam 96 100
Son olarak, incelenen bildirilerde en sık kullanılan ölçeklerle ilgili bulgular da Tablo 6’da
görülmektedir. Bildirilerde 345 kez ölçek kullanılmıştır. 96 bildiride en az üç veya daha fazla kez aynı
kavram farklı ölçeklerle de olsa değişken olarak kullanılmıştır. En sık kullanılan değişkenler iş tatmini (25)
ve örgütsel bağlılıktır (22). İş tatmininin ölçümünde; Minnesota iş tatmini ölçeği (Weiss ve diğerleri, 1967)
3 kez uyumlanmış 2 kez uyumlanmamış haliyle, Michigan iş tatmini ölçeği (Spector, 1997) 1 kez
uyumlanmış 1 kez de uyumlanmamış haliyle, 5 iş tatmini ölçeği de kaynak belirtilmeden kullanılmıştır.
Hackman ve Oldham’ın (1975; 1980) iş tatmini ölçeği ise 2 kez uyumlanmadan kullanılmıştır. Bunlar
dışında iş tatminini ölçmek için genellikle uyumlanmadan 11 farklı yabancı ölçek kullanılmıştır. Örgütsel
bağlılık konusunda ise en sık kullanılan üç ölçekten Allen ve Meyer (1990) 13 kez, Mowday ve diğerleri
(1979) ve Porter ve diğerleri (1974) ise 3’er kez kullanılmıştır. Ancak Allen ve Meyer ölçeği 2000 ve 2002
yıllarında iki kez Türkiye için uyumlandığı halde pek çok çalışmada halen doğrudan kullanılmaktadır.
Mesleki tükenmişlik konusunda Maslach ve Jackson’un (1981), örgütsel vatandaşlık konusunda
Podsakoff’un (1990), dağıtım adaleti konusunda da Price ve Mueller’in (1986) ölçekleri uyumlanmış
biçimleriyle en sık kullanılan ölçeklerdir. Diğer konularda ise genellikle farklı ölçekler bazen uyumlanarak
bazen de uyumlanmadan kullanılmaktadır.
6. Sonuç ve Öneriler
Bu çalışmada yönetim ve örgüt araştırmalarında yaşanan yöntem sorunlarının ölçek kullanımı
alanındaki yansımaları üzerinde durulmuştur. Öncelikle ölçek geliştirme ve uyumlama konusunda
yazındaki yeni gelişmeler ışığında genel kabul gören bir süreç ortaya konmuş, daha sonra Ulusal Yönetim
ve Organizasyon Kongrelerinde sunulan bildiriler bu çerçevede çeşitli kriterlere göre değerlendirilmiştir.
Genel olarak ölçek kullanılan araştırmalarda bir artış olduğu söylenebilir. Ancak ölçek geliştirme ve
uyumlama çalışmalarının bu artıştaki payı çok azdır. Bu az sayıdaki ölçek geliştirme ve uyumlama
çalışmalarının önemli bir kısmının da belli birkaç akademisyen tarafından gerçekleştirildiği dikkate alınırsa,
ölçek geliştirme ve uyumlama yerine hazır ölçeklerin kullanılmasına yönelik bir eğilim olduğu
anlaşılmaktadır. Ancak hazır ölçek kullanımında da genellikle yabancı kültürlerde geliştirilmiş ölçeklerin
tercüme edilerek uyumlama yapılmaksızın doğrudan kullanıldığı gözlemlenmiştir. Hatta incelenen
bildirilerin dörtte birinde kullanılan ölçeğin kaynağı dahi belirtilmemiştir.
Az sayıdaki ölçek geliştirme ve uyumlama çalışmalarında da izlenen süreçler ideal olmaktan
uzaktır. Özellikle yazında sıklıkla kullanılmaya başlanan DFA bu çalışmalarda aktif olarak kullanılmaktaysa
da, analiz sonuçlarının çeşitli geçerlilik ve güvenilirlik testleri açısından yeterince etkin değerlendirilemediği
görülmektedir.
401

Çalışmaların yarısına yakınında güvenilirlik, çok büyük bir kısmında da geçerlilik bilgileri
verilmemiştir. Güvenilirlik ölçümünde tek istisna haricinde tüm çalışmalarda Cronbach’s Alpha değeri
kullanılmış, buna rağmen çoğu çalışmada çok boyutlu ölçekler için tek bir genel Alpha değeri ile
yetinilmiştir. Bazı çalışmalarda Cronbach’s Alpha değeri hem güvenilirlik hem de geçerlilik belirtmek için
kullanılmıştır. Geçerlilik analizlerinde ise genellikle görünüm ve içerik geçerliliği üzerinde durulmuş, diğer
geçerlilik türleri pek gündeme alınmamıştır. Analiz, örneklem ve yöntem türüne göre farklı güvenilirlik ve
geçerlilik testleri yapılabileceği üzerinde durulmamıştır. Analizlerde ise genellikle iki ve çok değişkenli
teknikler kullanılmıştır.
Diğer yandan, kullanılan ölçeklerin konuları bazında yapılan inceleme, çalışmalarda kullanılan
ölçeklerin büyük bölümünün örgütsel davranış alanındaki güncel kavramları ölçmeye yönelik olduğunu
göstermektedir. Oldukça popüler olan bu konularda Türkçe ölçek geliştirme çalışması ise yok gibidir.
Uyumlama çalışması yapılmış birkaç ölçek ise bildirilerde hak ettiği ilgiyi görememiştir. Aynı konularda
Türkiye için uyumlanmış hazır ölçekler varken belli bir neden gösterilmeden çeşitli yabancı ölçeklerin,
üstelik çoğu kez uyumlanmadan kullanıldığı gözlenmektedir. Bu ise Üsdiken ve Erden (2001) tarafından
bulgulanan Türk akademisyenlerin kendi ülkelerinde üretilen bilgiyi yeterince takip etmedikleri gerçeğini
teyit edici bir durumdur.
Araştırmalarda ölçek kullanımı ile ilgili bulgular genel olarak değerlendirildiğinde Özen’in (2000)
kongre bildirileri üzerinde daha önce gerçekleştirdiği çalışmada bulguladığı sorunların bazı gelişmelerle
birlikte devam ettiği söylenebilir. Örneğin önceki çalışmada soyut örgütsel ve yönetsel olgulara ilişkin
ölçeklerin tamamı “devşirme” iken, son yıllarda az da olsa ölçek geliştirme ve uyumlama çalışmalarının
yapıldığı, çok değişkenli analiz tekniklerinin kullanımının arttığı görülmektedir. Ancak genel olarak bilgi
üretmekten çok veri üretmeye yarayan “törensel görgülcülük” eğilimi (Özen, 2002) devam etmektedir.
Anket yoluyla toplanan verilerin yönetsel ve örgütsel gerçekliklere ulaşmada zaten sınırlı bir katkı
sağladığı (Van Maanen, 1979; Mintzberg, 1979; Light, 1979) dikkate alındığında, ölçek kullanımındaki
yöntem eksikliklerinin bu katkıyı daha da azaltacağı açıktır. Veri toplama ve analiz sonucu elde edilen
bulguların değeri, söz konusu bulguların kuramsal gelişmelere katkı sağlayabilmesidir. Bu nedenle
öncelikle ölçek geliştirme ve uyumlama konusunda genel kabul görmüş süreçlerin takip edilmesi
benimsenmelidir. Bu süreçlerin benimsenmesi, ölçümde kullanılan araçların ve sonuçta elde edilen
bulguların yerel bağlama uygun ve anlamlı hale gelmesini sağlayacaktır. Çünkü yabancı bir ölçek
uyumlanmadığı veya eksik uyumlandığı takdirde yerel olguları açıklamada yetersiz olabilecektir. Bu
bağlamda, uyumlama çalışmalarında “gevşek ve esnek bir kuramsal çerçevede” (Özen, 2002) orijinal
ölçeklerin ifadelerinde değişiklikler yapılması, bazı ifadelerin silinmesi ve yenilerinin eklenmesi de göze
alınmalıdır. Devşirme araçların kullanımı yerine ölçek geliştirme çalışmalarına ağırlık verilmesi de anlamlı
bilgi üretilebilmesine katkı sağlayacaktır. Yabancı bağlamda keşfedilen örgütsel olguların yerli bağlamda
test edilmelerinin ötesine geçilerek, sahaya dayalı, nitel yöntemlerle keşfedilecek soyut örgütsel olgulara
yönelik ölçek geliştirme çabalarına ağırlık verilmelidir.
Türkiye’deki akademisyenlerin birbirlerinin çalışmalarını yeterince izle(ye)mediği sık dile getirilen
bir gerçektir. Bunun ölçek kullanımı konusu çerçevesinde aşılabilmesi açısından ise, pazarlama, psikoloji
gibi bilim dallarında olduğu gibi, yönetim ve örgüt alanında da belli standartlara uygun olarak geliştirilmiş
veya uyumlanmış ölçeklerin kitap veya on-line bir veritabanı haline getirilmesi düşünülebilir.
Bu çalışmanın kongre bildirileri üzerinde gerçekleştirilmiş olması bir eksiklik olarak kabul edilebilir.
Her ne kadar iki kongreye ait bildiriler tam metin olsa da kimi henüz tamamlanmamış çalışmaları da içeren
özet ve genişletilmiş özetlerde ölçeklerle ilgili yeterli bilgi olmadığı da göz önüne alınmalıdır. Çalışmanın bu
eksikliğinin giderilebilmesi amacıyla aynı çalışmanın yönetim ve organizasyon alanındaki hakemli dergi
makaleleri üzerinde gerçekleştirilmesi daha anlamlı olacaktır.
KAYNAKLAR
Allen, N. J.ve Meyer, J. P. The Measurement and Antecedents of Affective, Continuance and Normative
Commitment to the Organization, Journal of Occupational Psychology, 1990, Vol. 63(1) 1-18.
Bagozzi, P. R., Y. Yi ve L. W. Phillips. “Assessing Construct Validity in Organizational Research”,
Administrative Science Quarterly, 1991, 36(3), s. 421-458.
Cheung, G. W. ve Rensvold, R. B. “Testing Factorial Invariance across Groups: A Reconceptualization and
Proposed New Method”, Journal of Management, 1999, Vol. 25, No. 1, 1-27.
DeVellis, R. F. Scale Development: Theory and Applications, İkinci Basım, Sage, Thousand Oaks, 2003.
402

Erdemir, E. İşe Almada Aday Odaklılık: Kavramsal Çerçeve ve Ölçek Geliştirme, Yayımlanmamış Doktora
Tezi, Anadolu Üniversitesi SBE, 2007, Eskişehir.
Gerbing, D. W. ve J. C. Anderson. “An Updated Paradigm for Scale Development Incorporating
Unidimensionalitiy and Its Assessment”, Journal of Marketing Research, 1988,25(2), 186-192.
Hackman, J. R. ve Oldham, G. R. “Development of the Job Diagnostic Survey”, Journal of Applied
Psychology, 1975 Apr Vol 60(2) 159-170
Hackman, J. R. ve Oldham, G. R. Work Redesign, Reading, MA: Addison-Wesley, 1980.
Hinkin, T. R. “A Brief Tutorial on Development of Measures for Use in Survey Questionnaires”,
Organizational Research Methods, 1998, 1(1), s. 104-121.
Hinkin, T. R. “A Review of Scale Development Practices in the Study of Organizations”, Journal of
Management, 1995, 21(5), s. 967-988.
Hurley, A. E., Scandura, T. A., Schriesheim, C. A., Brannick, M. T., Seers, A., Vandenberg, R. J. ve
Williams, L. J. “Exploratory and Confirmatory Factor Analysis: Guidelines, Issues, and
Alternatives”, Journal of Organizational Behavior, 1997, Vol. 18, 667-683.
Light, D. Jr. “Surface Data and Deep Structure: Observing the Organization of Professional Training”,
Administrative Science Quarterly, 1979, 24(4): 551-559.
Mintzberg, H. “An Emerging Strategy of “Direct” Research”, Administrative Science Quarterly, 1979,
24(4): 582-589.
Mowday, R. T, Steers, R. M. ve Porter, L. W., “The Measure of Organizational Commitment”, Journal of
Vocational Behavior, 1979, 14, 224–247.
Neumann, W. L. Social Research Methods Qualitative and Quantitative Approaches, Allyn and Bacon, 3.
Baskı, Boston, 1996.
Netemeyer, R. G., Bearden, W. O. ve Sharma, S. Scaling Procedures: Issues and Applications, Sage,
Thousand Oaks, 2003.
Özen, Ş. “Türk Yönetim/Organizasyon Yazınında Yöntem Sorunu: Kongre Bildirileri Üzerine Bir İnceleme”,
DAÜ Turizm Araştırmaları Dergisi, 2000, 1(1), s. 89-118.
Özen, Ş. “Türkiye’deki Örgütler/Yönetim Araştırmalarında Törensel Görgülcülük Sorunu”, Yönetim
Araştırmaları Dergisi, 2002, 2(2), s. 187-213.
Price, J. L., and Mueller, C. W. Handbook of Organizational Measures, Marshfield, MA: Pittman, 1986.
Podsakoff, P. M., MacKenzie, S. B., Moorman, R. H.ve Fetter, R. “Transformational Leader Behaviors and
Their Effects on Followers' Trust in Leader, Satisfaction, and Organizational Citizenship Behaviors”,
Leadership Quarterly, 1990, Vol. 1(2) 107-142.
Porter, L.W., Steers, R. M., Mowday, R.T., Bouliar. P. V. “Organizational Commitment, Job Satisfaction
and Turnover Among Psychiatric Technicians”, Journal of Appl. Psychology, 1974, 59: 603-609.
Punch, K. F. Sosyal Araştırmalara Giriş: Nicel ve Nitel Yaklaşımlar, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2005.
Spector, P. E. Job Satisfaction: Application, Assessment, Cause, and Consequences, Sage, London, 1997.
Şencan, H. Sosyal ve Davranışsal Ölçümlerde Güvenilirlik ve Geçerlilik, Seçkin Yayınları, Ankara, 2005.
Üsdiken, B. ve Erden, Z. “Örnek Alma, Mecbur Tutulma ve Geçmişe Bağımlılık: Türkiye’deki Yönetim
Yazınında Değişim”, Amme İdaresi Dergisi, 2001, 34(4), 1-31.
Üsdiken, B. ve Pasadeos, Y. “Türkiye’de Yayımlanan Yönetimle İlgili Veri Temelli Makalelerde Yöntem”,
ODTÜ Gelişme Dergisi, 1992, 19(2), s. 249-266.
Van Maanen, J. “Reclaiming Qualitative Methods for Organizational Research: A Preface”, Administrative
Science Quarterly, 1979, 24(4): 520-538.
Weiss, D. J., Dawis, R. V., England, G. W., & Lofquist, L. H. Manual for the Minnesota Satisfaction
Questionnaire (Minnesota Studies on Vocational Rehabilitation, vol. 22). Minneapolis, MN:
Industrial Relations Center, Work Adjustment Project, University of Minnesota, 1967.
Worthington, R. L. ve Whittaker, T. A. “Scale Development Research: A Content Analysis and
Recommendations for Best Practices” The Counseling Psychologist, 2006; 34; 806-838.
403