hakkariicd2009.pdf 8371KB May 03 2011 12:00:00 AM

T.C. 

ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI 

HAKKARİ İLİ ÇEVRE DURUM 

RAPORU-2009 

HAKKARİ İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ 

HAKKARİ, 2010

HAKKARİ İL ÇEVRE DURUM RAPORU-2009 

H a k k a r i İ l Ç e v r e v e O r m a n M ü d ü r l ü ğ ü 

i


ÖNSÖZ 

Çevre konusu, günümüz dünyasında ülke sınırlarını aĢmıĢ ve ülkelerin ortak 

çabalarıyla desteklemeleri gereken önemli bir konu haline gelmiĢtir. 

Ġnsanoğlu var oluĢundan bu yana sürekli refah içinde yaĢayabilmek için çaba 

harcamaktadır. Rahat ve mutlu yaĢayabilmenin ön koĢulu ekonomik kalkınmayla, 

dolayısıyla teknolojik ve endüstriyel olarak belli bir geliĢmiĢlik düzeyine ulaĢmakla 

mümkün olmaktadır. 

Sanayi devriminden bu yana sanayileĢme tüm dünyada baĢ döndürücü bir hızla 

ilerlemiĢ ve adeta bir yarıĢ halini almıĢtır. Bu yarıĢta baĢarılı olan ülkeler ekonomik 

ülkeler ekonomik anlamda kalkınıp ön plana çıkarak hem kendi haklarını rahata ve 

mutluluğa ulaĢtırmıĢ, hem de dünyada pek çok konuda söz sahibi olmayı baĢarmıĢlardır. 

Ancak tüm bu geliĢmeler, hızlı ve çarpık kentleĢme, dünya nüfusundaki büyük 

artıĢa bağlı olarak aĢırı ve bilinçsiz tüketimle birleĢince dünyanın doğal kaynaklarını tehdit 

edecek bir konuma gelmiĢtir. Ġnsanoğlu bir yandan teknoloji üretirken bir yandan da 

doğayı kirletmeye baĢlamıĢtır. Dünyada, doğal kaynakların temeli olan hava, su ve toprak 

her geçen gün biraz daha kirlenmeye; bir çok bitki ve hayvan türü yok olmaya baĢlamıĢtır. 

ĠĢte, bu tehlike durumu önce kontrol altına alıp daha sonra tersine çevirmek için 

tüm insanlığa bazı görevler düĢmektedir. Bu görevlerin baĢında etkin bir çevre bilincinin 

oluĢturulması kuĢkusuz çok önemlidir. Bu nedenle her bireye küçük yaĢlardan itibaren 

çevre bilincinin geliĢmesine yönelik eğitimler mutlaka verilmelidir ki çevre konusunda 

kendilerine düĢen sorumlulukların farkına vararak bu konuda duyarlı davranıĢlar sergileyip 

örnek bir birey olarak çevre sorunlarının çözümüne de katkı sağlasınlar. Doğanın 

kirlenerek yok edilmesinin önlenmesine yönelik olarak iyi bir planlama anlayıĢı da 

kaçınılmaz bir önlemdir. Koruma ve kullanma dengesini sağlamanın temel bir politika 

olduğu düĢüncesiyle hareket eden bir planlama anlayıĢı,hızlı kentleĢmenin olumsuz 

etkilerini mümkün olduğunca en aza indirgeyebilecek bir yöntemdir. 


ii


Dünyadaki ve ülkemizdeki hızlı geliĢme içerisinde muhakkak ki ilimizin de önemli 

bir yeri bulunmaktadır. Ayrıca ilimizde ĢehirleĢme hızlı bir süreç göstermekte, bu da çeĢitli 

çevre sorunlarını beraberinde getirmektedir. 

Ġlimizde çevre temizliğinin sağlanması ve çöp sorunun çözümü için ilgili birimlere 

gerekli talimatlar verilmiĢ olup, sonuçları takip edilmektedir. Bununla birlikte ilimizde 

hava, su, toprak ve doğa tahribatının önlenmesi için düzenlenen eğitim çalıĢmaları 

desteklenmektedir. 

Ġlimizde dağlık bir bölge oluĢu erozyon sorununu da beraberinde getirmektedir. Bu 

amaçla Ġlimizde ağaçlandırma çalıĢmalarına büyük önem verilmektedir. Valiliğimizce 

2009 yılında Zap Vadisi Çok Amaçlı (Rehabilitasyon ve Erozyon Kontrolü) Uygulama 

Projesinde 41.750 fidan dikimi yapılmıĢ olup, aynı yıl içinde 13,500 adet fidan Kamu 

Kurum ve KuruluĢları, sivil toplum örgütleri ve halka dağıtılarak dikimleri 

gerçekleĢtirilmiĢtir. 

Bu mücadelenin temeli olan halkımızın çevre bilincinin geliĢmesine katkıda 

bulunacağına yürekten inandığım bu raporun hazırlanmasında katkıları bulunanlara 

teĢekkür ederim. 

Muammer TÜRKER 

Hakkari Valisi 


iii


SUNUġ 

Hakkâri Anadolu‟muzun Doğu Anadolu Bölgesinde bulunan en uzak ilimizdir. 

Doğu‟da Ġran Devleti, Batı‟da ġırnak Ġli, Kuzeyde Van Ġli ve Güneyde Irak Devleti ile 

komĢu olan ilimiz Türkiye‟nin en dağlık ve sarp yerlerinden biridir. 

Hakkari Ġlimiz, güzel yaylaları, zengin bitki örtüsü ile hayvancılığın geliĢtirilmesi 

açısından çok uygun bir coğrafyaya sahiptir. Hayvancılık projelerinin uygulanması halinde 

hem kendi ihtiyaçlarını hem de diğer illerimizin ihtiyacını karĢılayabilecek hatta ihracat 

yapacak bir duruma gelebilecek zengin bir potansiyele sahiptir. 

Hakkari halkı son zamanlarda bu güzel ilimize yeteri kadar sahip çıkmadığından, 

ilimizin çevre sorunları ihmal edilerek, insanların bilinçsizce bitki örtüsünü tahrip etmesi, 

bunun yanında doğal afetlerin (erozyon, çığ, sel vb.) çevreye verdiği zarar, buradaki 

insanları fakirleĢtirmiĢ, gelecek nesillerin yaĢamlarını tehdit eder duruma gelerek çevre 

sorunlarının artmasına sebep olmuĢtur. 

Hakkari ilimizde 1990‟lı yıllardan itibaren köyden kente aĢırı göç olması, Ġl ve 

Ġlçelerin kentsel sorunlarını arttırmıĢtır. Önemli çevre sorunları olarak çöp, atık su, 

kanalizasyon, çarpık kentleĢme, içme ve kullanma sularının kirlenmesini ve bitki 

örtüsünün tahribatını sayabiliriz. 

Türkiye‟nin en yüksek ilçesi olan Yüksekova Nehil Sulak Alanı maksatlı 

müdahalelerle kurutulmaya çalıĢılmıĢ, bozulan ekolojik denge sonucunda bu ovadaki 

tarımsal verim düĢmüĢtür. 

Hakkarililer olarak bizlerin ortak varlığımız olan, çevrenin korunması, 


iv


iyileĢtirilmesi, kırsal ve kentsel alanda arazinin ve doğal kaynakların en uygun Ģekilde 

kullanılması ve korunması, toprak, bitki örtüsü, su ve havanın kirlenmesinin önlenmesi, 

ilimizin çevre ve doğal zenginliklerinin korunması; Ġlimiz ve Ġlçelerimizde toplum 

sağlığını ve çevremizi yakından ilgilendiren konularda duyarlı olunması ve vatandaĢ olarak 

üzerine düĢen görevleri yerine getirmesi çok önemlidir. 

Ġlimizde dördüncü defa hazırlanan bu Çevre Durum Raporu ile; insanlarımızın 

bilinçlendirilmesini sağlamak, çevre sorunlarını kontrol altına almak, ilimizde 

sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak, gelecek nesillerin bizlere emanet ettiği bu güzel 

çevreyi tüketmeden, kirletmeden, üreterek daha sağlıklı bir çevrede yaĢamak 

amaçlanmaktadır. 

Çevre sorunları ile mücadelede sadece kurum ve kuruluĢların çabaları yeterli 

olmayacağından mücadelenin daha geniĢ kitlelere yayılması sivil toplum örgütleri ve 

gönüllü kuruluĢlar ile beraber bir çalıĢma yürütülmesi belirlenen hedeflere ulaĢmamızı 

daha da kolaylaĢtıracaktır. Tabi ki bu da ancak halkın çevre konusunda eğitimi ile 

mümkündür. ĠĢte çevre eğitiminin bir parçası olarak çevre sorunlarının belirlenebilmesi ve 

bu sorunlara çözümler getirilebilmesi amacı ile Çevre Durum Raporu hazırlanmıĢtır. 

Bu duygu ve düĢüncelerle, Ġlimiz Çevre Durum Raporunun hazırlanmasında bizlere 

desteklerini esirgemeyen baĢta sayın Valimiz Muammer TÜRKER‟e Ģükranlarımı arz 

eder, kamu kurum ve kuruluĢlarına, sivil toplum örgütlerine ve emeği geçen mesai 

arkadaĢlarıma teĢekkür ederim. 

AyĢe OKAY 

Ġl Çevre ve Orman Müdürü 


v


HAZIRLAYANLAR 

AyĢe OKAY 

Ġl Çevre ve Orman Müdürü 

Ġzettin ġAHNALĠ Çevre Yön. ve ÇED ġube Müdür V. 

Murat ĠDĠġ 

Lokman YALÇIN 

Çevre Mühendisi 

Bilgisayar ĠĢletmeni 


vi


ĠÇĠNDEKĠLER 

A. COĞRAFİ KAPSAM ......................................................................................................................... 1 

A.1. Giriş ......................................................................................................................................... 1 

A.1.1. Tarih ................................................................................................................................. 1 

A.1.2 İslam Uygarlığı Dönemi ..................................................................................................... 1 

A.1.3 Osmanlı Uygarlığı Dönemi ................................................................................................. 1 

A.1.4 Cumhuriyet Dönemi .......................................................................................................... 2 

A.2. İl ve İlçe Sınırları ...................................................................................................................... 2 

A.2.1. Merkez İlçe ....................................................................................................................... 2 

A.2.2. Çukurca İlçesi ................................................................................................................... 3 

A.2.3. Şemdinli İlçesi ................................................................................................................... 3 

A.2.4. Yüksekova İlçesi ............................................................................................................... 4 

A.3. İlin Coğrafi Durumu ................................................................................................................. 4 

A.4. İlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu ............................................................................ 4 

A.4.1. Dağlar ............................................................................................................................... 5 

A.4.2. Yaylalar ............................................................................................................................. 6 

A.4.3. Platolar ............................................................................................................................. 6 

A.4.4. Ovalar ............................................................................................................................... 6 

A.4.5. Vadiler .............................................................................................................................. 6 

A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi ....................................................................................................... 6 

A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma ....................................................................................... 7 

A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya ............................................................................................... 7 

B. DOĞAL KAYNAKLAR ........................................................................................................................ 9 

B.1. Enerji Kaynakları ...................................................................................................................... 9 

B.1.1. Güneş ............................................................................................................................... 9 

B.1.2. Su Gücü ............................................................................................................................ 9 

B.1.3. Kömür ............................................................................................................................. 10 

B.1.4. Doğalgaz ......................................................................................................................... 10 

B.1.5. Rüzgar ............................................................................................................................. 10 

B.1.6. Biyokütle ........................................................................................................................ 10 

B.1.7. Petrol .............................................................................................................................. 10 

B.1.8. Jeotermal Sahalar ........................................................................................................... 10 


vii


B.2. Biyolojik Çeşitlilik ................................................................................................................... 10 

B.2.1. Ormanlar ........................................................................................................................ 10 

B.2.2. Çayır ve Mera ................................................................................................................. 13 

B.2.3. Sulak Alanlar ................................................................................................................... 13 

B.3. Toprak ................................................................................................................................... 14 

B.3.1. Alüvyal Toprak ................................................................................................................ 14 

B.3.2. Kolüvyal Topraklar .......................................................................................................... 15 

B.3.3. Kahverengi Orman Toprakları ........................................................................................ 15 

B.3.4. Kireçsiz Kahverengi Topraklar ........................................................................................ 15 

B.3.5. Gri-Kahverengi Podzolik Topraklar. ................................................................................ 16 

B.3.6. Kestane Renkli Topraklar................................................................................................ 16 

B.3.7. Sierozemler .................................................................................................................... 16 

B.3.8. Çıplak Kaya ve Molozlar ................................................................................................. 17 

B.3.9. Irmak Taşkın Yatakları .................................................................................................... 17 

B.4. Su Kaynakları ......................................................................................................................... 18 

B.4.1. İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar ................................................................................... 19 

B.4.2. Yeraltı Su Kaynakları ....................................................................................................... 19 

B.4.3. Akarsular ........................................................................................................................ 19 

B.4.4. Göller ve Göletler ........................................................................................................... 19 

C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) ........................................................................................................ 20 

C.1. İklim ve Hava ......................................................................................................................... 20 

C.1.1. Doğal Değişkenler........................................................................................................... 20 

C.1.2. Yapay Etmenler .............................................................................................................. 26 

C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları ..................................................................................... 26 

C.2.1. Kükürt dioksit Konsantrasyonu ve Duman ..................................................................... 27 

C.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları .................................................................................. 27 

C.2.3. Karbon monoksit Emisyonları ........................................................................................ 27 

C.2.4. Azot Oksit (NOx) Emisyonları ......................................................................................... 27 

C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları ............................................................................... 27 

C.3. Atmosferik Kirlilik .................................................................................................................. 27 

C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri .......................................................................... 27 

C.3.2. Asit Yağışlarının Etkileri .................................................................................................. 27 

C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri ............................................................................. 27 


viii


C.4.1. Doğal Çevreye Etkileri .................................................................................................... 27 

C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri .......................................................... 28 

D. SU ................................................................................................................................................. 29 

D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı .................................................................................................... 29 

D.1.1. Yeraltı Suları ................................................................................................................... 29 

D.1.2. Jeotermal Kaynaklar....................................................................................................... 29 

D.1.3. Akarsular ........................................................................................................................ 29 

D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar .................................................................................... 32 

D.1.5. Denizler .......................................................................................................................... 32 

D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri ...................................................................... 32 

D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik.................................................................................................... 32 

D.3.2. Akarsularda Kirlilik ......................................................................................................... 33 

D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik ...................................................................... 36 

D.3.4. Denizlerde Kirlilik ........................................................................................................... 36 

E.1. Genel Toprak Yapısı ............................................................................................................... 37 

E.2. Toprak Kirliliği ........................................................................................................................ 37 

E.2.1. Kimyasal Kirlenme .......................................................................................................... 37 

E.3. Arazi ....................................................................................................................................... 37 

E.3.1. Arazi Varlığı ..................................................................................................................... 37 

E.3.2. Arazi Problemleri ............................................................................................................ 41 

F.1. Ekosistem Tipleri ................................................................................................................... 42 

F.1.1. Ormanlar......................................................................................................................... 42 

F.1.2. Çayır ve Meralar ............................................................................................................. 46 

F.1.3. Sulak Alanlar ................................................................................................................... 46 

F.2. Flora ....................................................................................................................................... 46 

F.2.1. Habitat ve Toplulukları ................................................................................................... 46 

F.2.2. Türler ve Popülasyonları ................................................................................................ 46 

F. 3. Fauna .................................................................................................................................... 47 

F.3.1. Türler ve Populasyonları ................................................................................................. 47 

G.1. Yörenin Turistik Değerleri ..................................................................................................... 48 

G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri ................................................................................................. 48 

G.1.2. Kültürel Değerler ............................................................................................................ 49 

G.2. Turizm Çeşitleri ..................................................................................................................... 56 


ix


G.2.1.Yayla Turizmi ................................................................................................................... 56 

G.2.2. Dağ Turizmi .................................................................................................................... 57 

G.2.3. Av Turizmi ...................................................................................................................... 58 

G.2.4. Yürüyüş Turizmi ............................................................................................................. 59 

G.2.5. Su Sporları (Rafting) ....................................................................................................... 59 

G.2.6. Kültür Turizmi ................................................................................................................ 59 

G.2.7. İnanç Turizmi .................................................................................................................. 59 

G.2.8. Şifalı Sular....................................................................................................................... 60 

G.2.9.Kamp- Karavan Turizmi (Günübirlik)............................................................................... 60 

G.2.10. Hakkari’de Gelişmesi Beklenen Turizm Türleri ............................................................ 60 

G.2.11. Yüksekova Kuş Alanı (Nehil Sazlığı) .............................................................................. 64 

G.2.12. Hakkari’nin Ulaşım İmkanları ....................................................................................... 64 

G.3. Turistik Altyapı ...................................................................................................................... 65 

H.1. Genel Tarımsal Yapı .............................................................................................................. 67 

H.2. Tarımsal Üretim ................................................................................................................... 68 

H.2.1. Bitkisel Üretim ............................................................................................................... 70 

A Tarla Ürünleri Üretimi (MERKEZ)........................................................................................... 70 

A Tarla Ürünleri Üretimi (ÇUKURCA)............................................................................................ 70 

A Tarla Ürünleri Üretimi(ŞEMDİNLİ) ............................................................................................. 71 

A Tarla Ürünleri Üretimi(YÜKSEKOVA) ......................................................................................... 71 

A Meyve Üretimi (MERKEZ)...................................................................................................... 72 

C Meyve Üretimi (ÇUKURCA) ...................................................................................................... 72 

C Meyve Üretimi(ŞEMDİNLİ) ....................................................................................................... 73 

C Meyve Üretimi (YÜKSEKOVA)................................................................................................... 73 

A Sebze Üretimi(MERKEZ) ........................................................................................................ 74 

B Sebze Üretimi(ÇUKURCA) ......................................................................................................... 74 

B Sebze Üretimi(ŞEMDİNLİ) ......................................................................................................... 74 

B Sebze Üretimi(YÜKSEKOVA) ..................................................................................................... 75 

H.2.2. Hayvansal Üretim ........................................................................................................... 77 

H.2.2.1. Büyükbaş Hayvancılık ................................................................................................. 78 

H.3. Organik Tarım ....................................................................................................................... 84 

H.5. Tarımsal Faaliyetler ............................................................................................................... 84 

H.5.1. Pestisit Kullanımı ............................................................................................................ 84 


x


I. MADENCİLİK ................................................................................................................................. 85 

I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal 

Malzemeler .................................................................................................................................. 85 

I.1.1.Sanayi Madenleri .............................................................................................................. 85 

I.1.2. Metalik Madenler ............................................................................................................ 86 

I.1.3. Enerji Madenleri .............................................................................................................. 86 

I.1.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler ............................................ 86 

J. ENERJİ ........................................................................................................................................... 90 

J.1. Birincil Enerji Kaynakları ........................................................................................................ 90 

J.1.1. Taşkömürü ve Linyit ........................................................................................................ 90 

J.1.3. Asfaltit ............................................................................................................................. 90 

J.1.4. Bitümlü Şist ..................................................................................................................... 90 

J.1.5. Ham petrol ...................................................................................................................... 90 

J.1.6. Doğalgaz .......................................................................................................................... 90 

J.1.7. Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum) ....................................................................... 90 

J.1.8. Orman ............................................................................................................................. 90 

J.1.9. Hidrolik ............................................................................................................................ 90 

J.1.10. Jeotermal ...................................................................................................................... 91 

J.1.11. Güneş ............................................................................................................................ 91 

J.1.12. Rüzgar ........................................................................................................................... 91 

J.1.13. Biyokütle ....................................................................................................................... 91 

J.2. İkincil Enerji Kaynakları .......................................................................................................... 91 

J.2.1. Termik Enerji ................................................................................................................... 91 

J.2.2. Hidrolik Enerji .................................................................................................................. 91 

J.2.3. Nükleer Enerji .................................................................................................................. 91 

J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Dağılımı .................................................................................. 92 

J.4. Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar ........................................................................... 92 

K.1. İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler ................................. 93 

K.2. Genel Anlamda Sanayi Gruplandırılması ............................................................................... 93 

K.2.1. Hakkari Organize Sanayi Bölgesi .................................................................................... 94 

K.2.2. Tarıma Dayalı İhtisas Organize Sanayi Bölgesi ............................................................... 95 

K.2.3. İlimizdeki Diğer Sanayi Kuruluşları ................................................................................. 95 

K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı ........................................................................................... 97 

K.4. Hakkari’nin Sanayi ve Ticaret Durumu Göstergeleri ............................................................. 98 


xi


L.1. Altyapı .................................................................................................................................. 103 

L.1.1. Temiz Su Sistemi ........................................................................................................... 103 

L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi .......................................................... 106 

L.1.3. Yeşil Alanlar .................................................................................................................. 106 

L.1.4. Elektrik İletim Hatları .................................................................................................... 106 

L.2. Ulaşım .................................................................................................................................. 107 

L.2.1. Karayolları ..................................................................................................................... 107 

L.2.2. Demiryolları .................................................................................................................. 109 

L.2.3. Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı .................................................................................... 109 

L.2.4. Havayolları .................................................................................................................... 109 

L.3. Haberleşme .......................................................................................................................... 109 

L.4. İlin Plan Durumu .................................................................................................................. 111 

L.5. İldeki Baz İstasyonları .......................................................................................................... 111 

M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama ................................................................................................. 112 

M.1.1. Kentsel Alanlar ............................................................................................................ 112 

M.2. Altyapı ................................................................................................................................ 113 

M.3. Binalar ve Yapı Çeşitleri ...................................................................................................... 113 

M.3.1. Kamu Binaları .............................................................................................................. 113 

M.3.2. Okullar ......................................................................................................................... 114 

M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri ...................................................................................... 122 

M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler ........................................................................................... 124 

M.3.5. Endüstriyel Yapılar ...................................................................................................... 125 

M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar ..................................................................................... 125 

M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar ................................................................. 125 

M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar .................................................................................................. 125 

M.3.9. Yerel Mimari Özelikler ................................................................................................ 125 

M.3.10. Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller ............................................................ 126 

M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı ......................................................................................................... 126 

M.4.1. İş Alanları ve İşsizlik ..................................................................................................... 126 

M.4.2. Göçler .......................................................................................................................... 126 

M.4.3. Göçebe İşçiler (Mevsimlik).......................................................................................... 126 

M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı.............................................................................. 126 

M.4.5. Konut Yapım Süreçleri ................................................................................................. 127 


xii


M.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri ........................................................................ 127 

M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri .................................................................................. 127 

M.5.1. Binalarda Ses İzolasyonu ............................................................................................. 127 

M.5.2. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları ........................................... 127 

M.5.3. Kentsel Atıklar ............................................................................................................. 127 

M.5.4. Binalarda Isı Yalıtımı .................................................................................................... 127 

M.6. Nüfus .................................................................................................................................. 127 

M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi .................................................................................... 127 

M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları ................................................................................. 130 

M.6.4. Nüfus Değişim Oranı ................................................................................................... 131 

N.1. Evsel Katı Atıklar ................................................................................................................. 132 

N.2. Özel Atıklar .......................................................................................................................... 132 

N.2.1. Tıbbi Atıklar .................................................................................................................. 132 

N.2.2. Atık Yağlar .................................................................................................................... 132 

N.3. Diğer Atıklar ........................................................................................................................ 132 

N.3.1. Radyoaktif Atıklar ........................................................................................................ 132 

N.3.2. Mezbaha Atıkları .......................................................................................................... 132 

N.4. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Transferi ........................................ 132 

N.5. Atıkların Bertaraf Yöntemleri .............................................................................................. 133 

N.5.1. Katı Atıkların Depolanması .......................................................................................... 133 

N.5.2. Atıkların Yakılması ........................................................................................................ 133 

N.5.3. Kompost ....................................................................................................................... 133 

N.6. Atıkların Geri Kazandırılması Ve Değerlendirilmesi ............................................................ 133 

N.7. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri ...................................................................................... 133 

O.1. Gürültü ................................................................................................................................ 134 

O.1.1. Gürültü Kaynakları ....................................................................................................... 135 

O.1.2. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri ............................................................................... 135 

O.1.3. Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan Etkileri ................................................................... 136 

O.2. Titreşim ............................................................................................................................... 136 

P. AFETLER ...................................................................................................................................... 138 

P.1. Doğal Afetler ....................................................................................................................... 138 

P.1.1. Depremler .................................................................................................................... 138 

P.1.2. Heyelan ve Çığlar .......................................................................................................... 139 


xiii


P.1.3. Seller ............................................................................................................................. 142 

P.1.4. Fırtınalar ....................................................................................................................... 143 

P.2. Diğer Afetler ........................................................................................................................ 143 

P.2.1. Radyoaktif Maddeler .................................................................................................... 143 

P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar .......................................................... 143 

P.2.3. Tehlikeli Maddeler ........................................................................................................ 143 

P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri ................................................................................. 144 

P.3.1. Sivil Savunma Birimleri ................................................................................................. 144 

P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri ........................................................................... 145 

P.3.3. İlkyardım Servisleri ....................................................................................................... 145 

P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı .................................................................. 145 

R.1. Temel Sağlık Hizmetleri ....................................................................................................... 146 

R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı ........................................................................................ 146 

R.1.2. Bulaşıcı Hastalıklar........................................................................................................ 148 

R.1.3. Aşılama Çalışmaları ..................................................................................................... 149 

R.1.4. Bebek Ölümleri ............................................................................................................. 149 

R.1.5. Aile Planlaması Çalışmaları ........................................................................................... 149 

R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri ......................................................... 150 

S.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi İle İlgili Faaliyetleri ....................................................... 152 

S.2. Çevreyle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri ................................................................. 157 

S.2.1. Çevre Vakıfları............................................................................................................... 157 

S.2.2. Çevre Dernekleri ........................................................................................................... 157 

T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE ÇED PLANLAMA ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ ........................................................ 158 

T.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi ............................................................ 158 

T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması ve 

Geliştirilmesi ............................................................................................................................... 159 

T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak Biçimde 

Planlanması ................................................................................................................................ 159 

T.4. Çevrenin İnsan-Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması ...................................... 159 

T.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması ............................................................................. 159 

T.6. Çevresel Etki Değerlendirmesi ve ÇED Faaliyetleri .............................................................. 160 

T.6.1. Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Çerçevesinde Yapılan Çalışmalar .............................. 160 

T.6.2. ÇED Çalışmaları ve Denetimi ........................................................................................ 161 

T.6.3. Evsel Atıklar .................................................................................................................. 161 


xiv


T.6.4. Tıbbi Atıklar .................................................................................................................. 162 

T.6.5. Tehlikeli Atıklar ............................................................................................................. 163 

T.6.6. Kimyasal Atıklar ............................................................................................................ 163 

T.7. Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği Çalışmaları .......................................................... 163 

T.8. Gürültü Kontrol Yönetmeliği Çalışmaları ............................................................................. 164 

T.10. Oman-Köy İlişkileri Mühendisliği Çalışmaları .................................................................... 166 

T.11. DKMP Mühendisliği Çalışmaları ........................................................................................ 168 

TABLO LĠSTESĠ 

Tablo 1. 2007 yılında yapılan su ölçümleri (güncel bilgi) __________________________________________ 9 

Tablo 2. Hakkari ilinin ilçelere göre orman durumu, 2009 ________________________________________ 12 

Tablo 3. Alüvyal Topraklara Ait Haritalama Birimleri (Tarım İl Müdürlüğü 2008) ______________________ 17 

Tablo 4. Kolüvyal Topraklara Ait Haritalama Birimleri (Tarım İl Müdürlüğü 2008) _____________________ 18 

Tablo 5. Gri-Kahverengi Podzolik Topraklara Ait Haritalama Birimleri (İl Müdürlüğü 2008) _____________ 18 

Tablo 6. Büyük Toprak Gruplarının İlçelere Göre Dağılımı (Hektar) (Tarım İl Müdürlüğü 2008) ___________ 18 

Tablo 7. 2009 yılı ortalama ve maksimum rüzgar hızı ( Meteoroloji Müdürlüğü 2009) _________________ 20 

Tablo 8. 2009 yılı ortalama fırtınalı günler sayısı ( Meteoroloji Müdürlüğü 2009) _____________________ 21 

Tablo 9. 2009 yılı ortalama kuvvetli rüzgarlı günler sayısı ( Meteoroloji Müdürlüğü 2009) ______________ 21 

Tablo 10. 2009 yılı en düşük, en yüksek ve ortalama basınç değerleri ( Meteoroloji Müdürlüğü 2009) _____ 22 

Tablo 11. 2009 yılı aylık ortalama bağıl nem ve en düşük bağıl nem değerleri (Meteoroloji Müdürlüğü 2009) 

______________________________________________________________________________________ 22 

Tablo 12. 2009 yılı aylık sıcaklık, ortalama yüksek ve ortalama düşük sıcaklık değerleri (Meteoroloji 

Müdürlüğü 2009) ________________________________________________________________________ 22 

Tablo 13. 2009 yılı en yüksek sıcaklık günü ve en yüksek sıcaklık değerleri (Meteoroloji Müdürlüğü 2009) _ 23 

Tablo 14. 2009 yılı ortalama buharlaşma ve günlük en çok buharlaşma miktarları (Meteoroloji Müdürlüğü 

2009) _________________________________________________________________________________ 24 

Tablo 15. 2009 yılı ortalama toplam yağış miktarı ve günlük en çok yağış miktarları (Meteoroloji Müdürlüğü 

2009) _________________________________________________________________________________ 24 

Tablo 16. 2009 yılı ortalama kar yağışlı, sisli, dolulu ve kırağılı günler sayısı (Meteoroloji Müdürlüğü 2009) 25 

Tablo 17. 2009 yılı akarsu ölçüm değerleri (Güncel Bilgiler Devlet Su İşleri, 2007) _____________________ 30 

Tablo 18. Zap suyu ölçüm sonuçları (İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009)___________________________ 31 

Tablo 19.Hakkari ilindeki yeraltı su kaynaklarının yerleri, kapasiteleri ve nitelikleri (Güncel bilgi Devlet Su 

İşleri, 2006) _____________________________________________________________________________ 33 

Tablo 20. Hakkari ili sınırları içerisinde su numunesi alınan istasyon yerleri (güncel bilgi) _______________ 34 

Tablo 21. Hakkari ili sınırları içerisinde su numuneleri analiz sonuçları (Sağlık İl Müdürlüğü 2009)________ 36 

Tablo 22. Hakkari ili arazi dağılımı (Güncel Veri Tarım İl Müdürlüğü, 2009) __________________________ 40 

Tablo 23. Hakkari ili arazi kullanım durumu (Güncel Veri Tarım İl Müdürlüğü, 2009) __________________ 41 

Tablo 24. Hakkari ili Orman durumu (Orman İşletme Müdürlüğü 2009) ____________________________ 43 

Tablo 25. Hakkari ili orman durumu(Güncel Veri Orman İşletme 2009) _____________________________ 44 

Tablo 26. Hakkari ilindeki bitki florası (Güncel Veri Orman İşletme Müdürlüğü 2009) __________________ 47 

Tablo 27. Hakkari ilinde bulunan fauna türleri (Güncel Veri Orman İşletme Müdürlüğü)________________ 48 

Tablo 28. Hakkari il merkezinin başlıca merkezlerden uzaklıkları __________________________________ 65 

Tablo 29. Bakanlık Belgeli Turistik İşletmeler __________________________________________________ 66 

Tablo 30. Belediye onaylı turistik işletmeler ___________________________________________________ 66 

Tablo 31. Turizm işletmesi belgeli işletme sayısı(Güncel Veri) _____________________________________ 66 

Tablo 32.Belediye belgeli işletme sayısı (Güncel Veri) ___________________________________________ 66 

Tablo 33.Tarımda İşletme Büyüklüğü ve Edinme Biçimi (Güncel Veri Tarım İl Müdürlüğü, 2009) _________ 69 

Tablo 34.Tarım arazisi dağılımı (ha) (Güncel Veri Tarım İl Müdürlüğü, 2009) _________________________ 69 

Tablo 35. Tarla ürünlerinin üretim alanları (Tarım İl Müdürlüğü, 2009) _____________________________ 70 



xv



Tablo 38.Tarla ürünlerinin üretim alanları (Tarım İl Müdürlüğü, 2009) ______________________________ 71 

Tablo 39. Yem bitkileri üretim miktarları (Güncel Veri Tarım İl Müdürlüğü, 2009) _____________________ 72 

Tablo 40. Endüstri ürünleri üretim miktarları (Tarım İl Müdürlüğü, 2009) ___________________________ 72 

Tablo 41. Meyveciliği geliştirme programı satın alım miktarları (Tarım İl Müdürlüğü, 2009) ____________ 72 




Tablo 45. 2009 yılında sebze üretim miktarları (Tarım İl Müdürlüğü, 2009) __________________________ 74 




Tablo 49. Ters Lale'nin yetiştiği yerler (Güncel Bilgi Tarım İl Müdürlüğü, 2009) _______________________ 77 

Tablo 50. Yıllara göre ilçelerdeki büyükbaş hayvan sayısı (Tarım İl Müdürlüğü, 2009) __________________ 78 

Tablo 51. Yıllara göre ilçelerdeki küçükbaş hayvan sayısı (Tarım İl Müdürlüğü, 2008) __________________ 79 

Tablo 52. İlçeler göre kümes hayvancılığı (Tarım İl Müdürlüğü, 2009) ______________________________ 80 

Tablo 53. ÇED yönetmeliği kapsamında İzin alan işletmeler ( İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2009) _______ 89 

Tablo 54. Hakkari ilinde küçük sanayi sitelerinin durumu (Güncel Veri Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü 2009 ) 

______________________________________________________________________________________ 93 

Tablo 55. Hakkari ilinde organize sanayi bölgesinin parsel bilgi durumu (Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü 2009 

) ______________________________________________________________________________________ 94 

Tablo 56.Hakkari'deki diğer sanayi kuruluşları (Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü 2009) ___________________ 97 

Tablo 57. Meslek Gruplarına göre dağılımı (Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü 2009 ______________________ 97 



Tablo 60. Hakkari ili genel sanayi durumu (Güncel Bilgi) _________________________________________ 98 

Tablo 61. Hakkari ili genel ticaret durumu (Güncel Bilgiler) _______________________________________ 99 

Tablo 62. Hakkari ili iktisadi faaliyet kollarının sektörlere göre dağılımı(Güncel Bilgiler 2007) __________ 100 

Tablo 63. Hakkari ili imalat sanayi firma adedi ve istihdam sayısı (Güncel Bilgiler 2007)_______________ 101 

Tablo 64. Hakkari ili kamu gelirleri-kamu giderleri (bin YTL Güncel Bilgiler 2007) ____________________ 101 

Tablo 65. Hakkari ili kamu yatırımları (Güncel Bilgiler 2007) _____________________________________ 101 

Tablo 66. Hakkari ili kooperatiflerinin sayısal dağılımı (güncel Bilgiler 2007) ________________________ 102 

Tablo 67. Proje taşkınları pik debileri _______________________________________________________ 104 

Tablo 68. Projelendirmeye esas hidrolik kapasiteler ___________________________________________ 104 

Tablo 69. İldeki motorlu araç sayısı (Emniyet İl Müdürlüğü, 2009) ________________________________ 108 

Tablo 70. Hakkari ilinin belli başlı merkezlere uzaklığı __________________________________________ 108 

Tablo 71. Telefon hatlarının yer altından ve yer üstünden geçirilme oranları (Güncel Bilgi İl Telekom 

Müdürlüğü, 2007-2009) __________________________________________________________________ 110 

Tablo 72. GSM firmalarına ait baz istasyonları (Merkez 2009) ___________________________________ 111 

Tablo 73. GSM firmalarına ait baz istasyonları (İlçeler 2009) ____________________________________ 111 

Tablo 74. Merkez ilçedeki 2009 yılına ait okul ve öğrenci sayıları (Milli Eğitim Müdürlüğü, 2009) _______ 116 

Tablo 75. Çukurca ilçesindeki 2009 yılına ait okul ve öğrenci sayıları (Milli Eğitim Müdürlüğü, 2009) _____ 116 

Tablo 76. Şemdinli ilçesindeki 2009 yılına ait okul ve öğrenci sayıları (Milli Eğitim Müdürlüğü, 2009) ____ 118 

Tablo 77. Yüksekova ilçesindeki 2009 yılına ait okul ve öğrenci sayıları (Milli Eğitim Müdürlüğü, 2009) ___ 121 

Tablo 78. İlçe merkezlerindeki okul ve öğrenci sayıları (Güncel Bilgi Milli Eğitim Müdürlüğü, 2009) ______ 122 

Tablo 79. Halk Eğitim Merkezi Müdürlüklerince yapılan faaliyetler (Güncel Bilgi) ____________________ 122 

Tablo 80. Resmi pansiyonlar ______________________________________________________________ 122 

Tablo 81. İlimizdeki mevcut sağlık birimleri (İl Sağlık Müdürlüğü, 2009) ____________________________ 124 

Tablo 82. Yıllara göre nüfus artış oranları (Türkiye İstatistik Kurumu, 2009) ________________________ 128 

Tablo 83. 2007 yılı nüfus sayımlarına göre nüfus yoğunlukları ___________________________________ 130 

Tablo 84. Hakkari’de meydana gelen depremler ve şiddetleri (İl Afet ve Acil Durum Müd., 2009) ________ 139 

Tablo 85. Hakkari ilinde geçmiş yıllarda meydana gelen heyelanlar (İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü, 2009) 

_____________________________________________________________________________________ 140 

Tablo 86. Hakkari ilinde geçmiş yıllarda meydana gelen çığ olayları ve çığ riski olan bölgeler (İl Afet ve Acil 

Durum Müdürlüğü 2009) _________________________________________________________________ 141 

Tablo 87. Hakkari'de meydana gelen kaya düşmesi olayları (İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü 2009) ____ 142 


xvi


Tablo 88. Hakkari ilinde meydana gelen sel olayları (İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü 2009) __________ 143 

Tablo 89. Bulaşıcı hastalıklar (Güncel Bilgi) __________________________________________________ 148 

Tablo 90. Aşılama çalışmaları Güncel Bilgi) __________________________________________________ 149 

Tablo 91. Bebek ölümleri (Sağlık İl Müdürlüğü, 2009) __________________________________________ 149 

Tablo 92. 2009 yılında aile planlaması çalışmalarında kullanılan yöntemler ________________________ 150 

Tablo 93. Su numuneleri (İl çevre ve Orman Müdürlüğü 2009) ___________________________________ 160 

Tablo 94. İş Temrin Planları Tablosu ________________________________________________________ 160 

Tablo 95.Proje Sahası ____________________________________________________________________ 164 

Tablo 96. Proje Sahası ___________________________________________________________________ 165 

Tablo 97. Süt Koyunculuğu _______________________________________________________________ 167 

Tablo 98. Dam Örtülüğü _________________________________________________________________ 167 

HARĠTA LĠSTESĠ 

Harita 1. Hakkari il sınırları ( İl Kültür Müd.2009) ________________________________________________ 5 

Harita 2. Nehil Sazlığı, 2009 ________________________________________________________________ 14 

Harita 3. Hakkari İli Sınırları İçerisinde Yapılan Su Kalitesi Gözlem Çalışmalarının Yerleri (Güncel Bilgi Devlet 

Su İşleri) _______________________________________________________________________________ 34 

Harita 4. Hakkari karayolları haritası _______________________________________________________ 109 

GRAFĠK LĠSTESĠ 

Grafik 1. İlde Bulunan Yüksek Dağlar (2009 Hakkari İl Yıllığı) ______________________________________ 5 

Grafik 2. Yakacak odun üretiminin yıllara göre dağılımı 2009 _____________________________________ 13 

Grafik 3. Hakkari ili arazi sınıfları kullanma durumları (Tarım İl Müdürlüğü, 2009) ____________________ 38 

Grafik 4. Hakkari ili ilçelerine göre arazi dağılımları (Güncel Veri Tarım İl Müdürlüğü, 2009) ____________ 40 

Grafik 5. Hakkari ilin Tarım İşletmelerinin faaliyeti (Güncel Veri Tarım İl Müdürlüğü, 2009) _____________ 68 

Grafik 6. Tarım işletmelerinin büyüklüklerine göre dağılımı (Tarım İl Müdürlüğü, 2009) ________________ 68 

Grafik 7. Yıllara göre büyükbaş hayvancılığın gelişimi (Güncel Veri Tarım İl Müdürlüğü, 2009)___________ 78 

Grafik 8. Yıllara göre küçükbaş hayvancılığı gelişimi (Güncel Veri Tarım İl Müdürlüğü, 2009) ____________ 79 

Grafik 9. 2008 yılı nüfus sonuçlarının cinsiyet ve yaşa göre dağılımı (Türkiye İstatistik Kurumu, 2009) ____ 128 

Grafik 10. 2008 yılı nüfus sonuçları Merkez ilçe cinsiyet ve yaşa göre dağılımı (Türkiye İstatistik Kurumu, 

2009) ________________________________________________________________________________ 128 

Grafik 11. 2008 yılı nüfus sonuçları Çukurca ilçesi cinsiyet ve yaşa göre dağılımı (Türkiye İstatistik Kurumu, 


Grafik 12. 2008 yılı nüfus sonuçları Şemdinli ilçesi cinsiyet ve yaşa göre dağılımı (Türkiye İstatistik Kurumu, 


Grafik 13. 2008 yılı nüfus sonuçları Yüksekova ilçesi cinsiyet ve yaşa göre dağılımı (Türkiye İstatistik Kurumu, 

2009) ________________________________________________________________________________ 130 

Grafik 14. 2008 nüfus sonuçlarının ilçelere göre köy ve kent değerleri (Türkiye İstatistik Kurumu, 2009) __ 130 

RESĠM LĠSTESĠ 

Resim 1. Tarihi Meydan Medresesi (Güncel Veri Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2009) ___________________ 50 

Resim 2. Kelat Sarayından bir görünüm (Güncel Veri Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2009) _______________ 52 

Resim 3. Tarihi mezar taşlarından bir görünüm (Güncel Veri Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2009) _________ 54 

Resim 4.Cilo Sat Dağları (Güncel Veri Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2009)____________________________ 58 

Resim 5. Berçelan Yaylası (Güncel Veri Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2009) __________________________ 61 

Resim 6. Sadece Hakkari'de yetişen “Ters Lale” ________________________________________________ 76 

Resim 11. Çevre eğitimi çalışmaları-1 _______________________________________________________ 153 

Resim 12. Çevre eğitimi çalışmaları-2 _______________________________________________________ 154 





xvii





Resim 21. Evsel atıklar ___________________________________________________________________ 161 

Resim 22. Tıbbi atıklar ___________________________________________________________________ 162 

Resim 23. Kömür satışı ___________________________________________________________________ 163 

Resim 28. AGM Mühendisliği çalışmaları-2 __________________________________________________ 165 




Resim 37. ORKÖY Mühendisliği çalışmaları-3 _________________________________________________ 168 

Resim 38. DKMP Mühendisliği çalışmaları-1 __________________________________________________ 169 

Resim 39. DKMP Mühendisliği çalışmaları-2 __________________________________________________ 170 

Resim 40. Kurban kesimi denetimleri _______________________________________________________ 170 


xviii


A. COĞRAFĠ KAPSAM 

A.1. Giriş 

A.1.1. Tarih 

ĠÖ.7000'den bu yana sürekli bir yerleĢme yeri olan Hakkari yöresinin adına iliĢkin 

ilk bilgilere, X.yy Arap tarih ve coğrafya kaynaklarında rastlanmaktadır. Ünlü Arap 

tarihçisi Ġn Havsal, yöredeki Hakkari yani Her-kariyan (Güçlü, savaĢçı, edebilen) anlamına 

gelen ve o coğrafyada yaĢayan boyların adıdır. 300 yıl öncesine dek tarihi Hakkari 

topraklarının yüz ölçümü 35-40 bin km2 idi. Böylesine geniĢ bir alanda ErtuĢi ve PinyaniĢi 

aĢiretleri bu boylardan ikisi ve yöre siyasetinde etkin olanlarıdır. "Akar" ise köy altı sulak, 

bahçelik alan demektir. Bugün Hakkari merkez ilçesine bağlı bir köy ile Yüksekova'ya 

bağlı Oramar Bucağı'nın bir köyü de yine bu aĢiretin adıyla, Akar (Akarı) olarak 

anılmaktadır. Yöre 1536'da Kanuni Sultan Süleyman'ca Osmanlı topraklarına 

katılmasından bu yana, Hakkari olarak anıla gelmektedir. 

Hakkari yöresi tarihin ilk dönemlerinden bu yana insan toplulukların yerleĢim alanı 

olmuĢtur. Bölgede prehistorik dönemlerde bazı yerleĢmeler olduğu il sınırları içinde 

değiĢik yerlerde bulunan kaya resimlerinden anlaĢılmaktadır. Ancak bu resimlerin hangi 

döneme ait olduğunun kesin olarak belirlenmesi oldukça güçtür. Bu resimleri önemli bir 

bölümü 2600 metre yükseklikteki Geveruk vadisinde yer almaktadır. Bunların çoğu 

yöredeki bir tür dağ keçisini belirtmektedir. Ġlkel ve simgesel olan av tuzakları ile 

hayvanlara sopalarla saldıran insan resimleri de vardır. Bunlar Doğu Anadolu‟dan 

Azerbaycan‟a değin uzanan dağlık yörede karĢılanan on binlerce kaya resimlerine 

benzerler. Bir baĢka kaya resimleri kümesi de ġiye Handevade tepesinin eteklerinde ortaya 

çıkarılmıĢtır. Kayalar üzerindeki çok sayıda resim kompozisyonu yöre halkının yerleĢik 

hayata geçtiğini, avcılığın yanı sıra hayvancılık ve tarımla uğraĢtığını ortaya koymaktadır. 

Bugün Hakkari ilinin Merkez ilçesi olan Çölemerik'e, Ermenilerin Ġlmar, 

Süryanilerin Gülarmak, Memlukların da Colamerg adını verdikleri bilinmektedir. 

A.1.2 Ġslam Uygarlığı Dönemi 

VII. yy‟da gerçekleĢen Ġslam akınları ile bölgedeki Bizans hakimiyeti etkisini 

kaybetmeye baĢlamıĢtır. Halife Hz. Ömer‟in hilafeti döneminde Hakkari fethedilerek Ġslam 

topraklarına katılmıĢtır. 

A.1.3 Osmanlı Uygarlığı Dönemi 

Hakkari Beylerinden Zahit Bey beyliğini iki oğlu arasında paylaĢtırmıĢtı. 

Oğullarında Seyyid Mehmet Vastan (GevaĢ) Melik Bey Bay (Bay) kalesini merkez 

edinerek kendilerine verilen yerleri yönettiler. Ġki ayrı betin yönetiminde bulunan Hakkari 

1534‟te Osmanlılara bağlandı. Ancak 1535‟te Safevi hükümdarı ġah Tahmasb‟ın öneriler 

karĢısında Seyyid Mehmet Safevilerin güdümünde bir yönetim kurdu. Aynı yıl yörenin 

H a k k a r i İ l Ç e v r e v e O r m a n M ü d ü r l ü ğ ü 1


aĢiret beyleri egemen oldukları yerlerdeki haklarını korumak iç iĢlerinde bağımsız olmak 

ve Osmanlı toprak düzeni dıĢında bir sistemle yönetilmek Ģartı ile Osmanlılara bağlandılar. 

Hakkari beylerinde Melik Bey‟in Van Beyler Beyi Ġskender PaĢaca idam edilmesi 

Osmanlılara karĢı isyanın baĢlamasına sebep oldu. Bu sınır kentte olayların büyümesini 

istemeyen Osmanlı Devleti ödün vermek zorunda kaldı. Beyliğin yönetimi Melik Beyin 

Oğullarında Zeynel Bey‟e verildi. Ancak Zeynel Bey‟in amcası Seyyid Mehmet ve oğlu 

Zahit Bey PinyaniĢi AĢiretinin desteğini alarak yönetimi Zeynel Beyden aldılar. Bunun 

üzerini Osmanlı Devletinde yardım isteyen Zeynel Bey aldığı destek ile yönetimi yeniden 

aldı. Osmanlı Devleti ile olan iyi iliĢkilerini geliĢtiren Zeynel Bey 1578‟de PadiĢah 

Buyruğu ile Ġbrahim Bey‟i Hakkari Beyliğinin baĢına geçirdi. Osmanlı Ordusunun 1585‟te 

Tebriz üzerine yaptığı sefere Zeynel Bey de katıldı. Bu sefer esnasında Merent‟te yapılan 

savaĢta öldü. Hakkari Beyliği varlığını 18.yy da korudu. Yalnız 1688 yılından itibaren 

yörenin yönetim biçimi “Bağlı Hükümetten” “Ocaklık” biçimine dönüĢtü. 

A.1.4 Cumhuriyet Dönemi 

Cumhuriyet öncesinde Hakkari, Van Vilayetinin bir sancağı idi. Ancak Musul‟un 

kuzeyinde yer alması Emperyalist devletlerinin burayla ilgilenmesine sebep olmuĢtur. 

Ġngiltere 1830‟dan itibaren Hakkari‟de bulunan Nesturilerle ilgilenerek emellerine 

ulaĢmaya çalıĢmıĢtır. Ġngiltere‟nin Musul ile beraber Hakkari‟nin Ġmaniye ve Zaho 

kazalarını da iĢgal etmiĢ olması Hakkari‟nin siyasal geleceğini Musul Vilayetinin alacağı 

duruma bağlamıĢtır. 

Lozan BarıĢ görüĢmelerinde hal edemediğimiz problemlerden biri Türk-Irak sınırı 

olmuĢtur. Türkiye Milli sınırlar içerisindeki bir toprağını kaybetmemek; Ġngiltere ise 

zengin petrollere sahip bölgeyi bırakmamak için mücadele etmiĢtir. Hatta göre Musul ve 

Hakkari bir birinden ayrılıyordu. Komisyon daha sonra Musul‟un Irak‟ta Hakkari‟nin de 

Türkiye de kalmasına karar verdi. Bu karar 16 Aralık 1920‟te Van Cemiyeti‟nin Karar 

olarak kabul edildi. 20 Mayıs 1923‟te Van‟a bağlı ilçe durumuna getirilen Hakkari 4 Ocak 

1936‟da il yapılarak bu günkü konumunu kazanmıĢtır. 

A.2. İl ve İlçe Sınırları 

Hakkari ili, Merkez ilçe dâhil 4 (dört) ilçe ile Doğu Anadolu Bölgesi‟nde yer 

almakta olup bu ilçeler aĢağıda sıralanmıĢtır: 

1- Merkez Ġlçe 

2- Çukurca Ġlçesi 

3- ġemdinli Ġlçesi 

4- Yüksekova Ġlçesi 

A.2.1. Merkez Ġlçe 

Merkez ilçe Zap suyu vadisinin 3 km kadar batısında, yükseltileri 3500,4000 

metreyi bulan ReĢko, Cilo, Karadağ ve Sümbül dağlarıyla çevrili bir alanda yer almaktadır. 

Bu alanın yükseltisi 1.600-1.700 m‟dir. Kent güneyde Çukurca üzerinden Irak‟a, 

Yüksekova üzerinden Ġran‟a ve BaĢkale üzerinden Van‟a giden yollarla çevre illere ve 

komĢu ülkelere bağlanmaktadır. 



Merkez Ġlçenin 2000 sayımına göre nüfusu 83.853 kiĢidir. Ġlçe merkezine bağlı 1 

Bucak, 33 Köy ve 149 mezra bulunmaktadır. 

Merkez ilçe tarihsel yapıt yönünden hayli zengindir. Ġlçe merkezinde ve çevre 

köylerinde (Konak, Üzümcü, Çanaklı, Geçimli) Nasturilerden kalma kilise kalıntıları 

vardır. Kentte egemen bir tepe üstündeki Hakkari kalesinde su sarnıçları ve arkları 

bulunmaktadır. Ayrıca Biçer mahallesindeki meydan Medresesi en önemli tarihi 

eserlerindendir. Bunun yanı sıra Kızılkümbet, Kalealtı, Melik Esat ve Zeynel bey tarihi 

mezarlıkları da tescil edilmiĢ kültür varlıklarındandır. GülüreĢbaba, ġeyh Nazır, ġeyh Ali 

ve ġeyh Musa türbeleri de yörede tanınmıĢ halk arasında saygı duyulan ve ziyaret edilen 

mekanlardır. 

A.2.2. Çukurca Ġlçesi 

Çukurca Urartu Uygarlığının ilk yerleĢim yerlerinden biri olarak bilinmektedir. 

Abbasiler bu küçük yerleĢim yerini “Mir” adı verilen dini, siyasi askeri Ģeflikler 

yönetmiĢlerdir. Selçuklular zamanında Çukurca Ġmaniye Beyliği‟ne bağlanmıĢtır. 

Selçuklulardan sonra Osmanlı döneminde Hakkari Beyliğine tabi olmuĢtur. 1.Dünya 

savaĢında Ruslar ve Nasturiler Çukurca‟yı yakıp yıkmıĢtır. Musul sorunu ile önem kazanan 

Çukurca, 1926 yılında Ankara AntlaĢmasıyla Türkiye toprakları içine alınmıĢtır. 6068 

sayılı kanunla 1953 yılında ilçe yapılmıĢtır. 

Çukurca‟nın yüzölçümü 1009 km² dir. Doğuda Yüksekova, batıda ġırnak kuzeyde 

Hakkari Merkez ilçe, güneyde ise Irak sınırı ile çevrili olup, rakımı 1285 m‟dir. Ġlçe 

yerleĢim merkezi dağlarla çevrilidir. 

A.2.3. ġemdinli Ġlçesi 

Bölgenin tarih çağına Sümerler ve Akatlarla girdiği kentte ilk önce Sümerlerin hakan 

boyu olduğu, sonra Akatlar, Urartular ve Asurların bölgede uzun süre yaĢadıkları 

anlaĢılmıĢtır. 

Bölgenin daha sonra Med‟ler, Babiller, Persler, Makedonyalılar ve Silveskosların 

eline geçtiği, Hz. Ömer devrinde Ġslam Ordularının bölgeyi Müslüman Birliğine kattığı, 

daha Yavuz Sultan Selim‟in 1514 yılında Çaldıran zaferinden sonra Osmanlı egemenliğine 

girdiği ve tarih boyunca birçok kavimlere belde olduğu görülmüĢtür. 

Rusların 1853 yılında Türklere savaĢ açması sonucunda Dağıstan‟daki ġeyh ġamil ile 

iĢbirliği yapan ġemdinlili Seyyid Taha düĢmana savaĢ ilan etmiĢtir. Ölümü üzerine kardeĢi 

ġeyh Salih Azerbaycanlıları ve Hakkarilileri Ruslara karĢı ayaklandırdı. Fakat güneyde 

Cizre‟de hüküm süren Ġzzettin ġir Ruslar tarafından kandırılarak isyan çıkarması sağlandı. 

Yezidi ve Nesturilerle birleĢen Ġzzettin ġir Musul ve Bitlis dolaylarını yağma ile iĢgal etti. 

Fakat Diyarbakırlı Timur Ağa asileri tamamen ortadan kaldırdı. Sonra Van 

sancağına bağlı ġemdinan (ġemdinli) albak, Çölemerik (Hakkari), Gever( Yüksekova), 

BeytüĢĢebap, Çal, Tiyari ve Kotor ilçeleri ile birlikte Erzurum Vilayetine Bağlandı. 

1865‟te Van Vilayetinin kurulması ile ilçeler Van‟a bağlandı. 



1926 yılında yapılan Ankara antlaĢması ile Musul ve Hakkari‟nin 5 bölgesi sınır dıĢı 

kaldı. Nihayet Çölemerik (Hakkari), Gever (Yüksekova) ve ġemdinan (ġemdinli) 

ilçelerinden meydana gelen Hakkari Vilayeti kuruldu. Cumhuriyet döneminde bir süre Van 

Vilayeti içerisinde kaldı. 4 Ocak 1936 tarihinde Hakkari tekrar vilayet olunca ġemdinli‟de 

Hakkari‟ye bağlandı. 

A.2.4. Yüksekova Ġlçesi 

Tarihi bir kent olan Yüksekova‟da sürekli yerleĢimin M.Ö. 7000'lere değin uzandığı 

kesin olarak bilinmektedir. M.Ö.1000‟de ise yörede Urartu Uygarlığı yaĢamıĢtır. Eski adı 

Gever olan Yüksekova, Kanuni Sultan Süleyman döneminde Osmanlı topraklarına 

katılmıĢtır. 

Yüksekova I.Dünya SavaĢı sonunda Rus ĠĢgaline uğramıĢ. Ġlçenin milis kuvvetleri ve 

ordunun baĢarısı sonucu 5 Mayıs 1918‟de düĢman iĢgalinden kurtulmuĢtur. 19.yy‟da da 

Van Vilayetine bağlı Hakkari livasının kazası olan Yüksekova, 1936‟da ilçe durumuna 

getirilmiĢtir. Ġlçe merkezinin eski adı Dize‟dir. 

Tarihi eser olarak Urartu Uygarlığının en kalıcı kanıtları ünlü “Ordu Yolu” dur. Bu 

yol Yüksekova KelaĢin Geçidinden Van‟a uzanmaktadır. Ordu yolu üzerindeki kelaĢin ve 

toprağa stelleri anıtları üzerinde Urartu diliyle yazılmıĢ yazıtlar vardır ki, bu uygarlıkla 

ilgili en doğrudan bilgiler bu yazıtlarda elde edilmiĢtir. 

A.3. İlin Coğrafi Durumu 

Türkiye‟nin Serhat illerinden olan Hakkari Doğu Anadolu Bölgesi‟nin güneydoğu 

ucunda 42-10 ve 44-50 doğu boyları ile 36-57 ve 37-48 kuzey enlemleri arasında yer 

almaktadır. 

Ġlimiz doğuda Ġran, güneyde Irak Devletleri ile komĢudur. Ülke içerisindeki 

sınırlarımızda kuzeyde Van ilinin BaĢkale, Gürpınar ve Çatak ilçeleri batı sınırımızda da 

ġırnak ilinin BeytüĢĢebap ve Uludere ilçeleri ile sınır komĢuluğumuz vardır. 

A.4. İlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu 

Hakkari Ġl Merkezi ve çevresi, değiĢik yükseltilerde ve eğimlerde dağlarla kaplıdır. 

Hakkari Ġlinin % 86‟sı dağlık , % 2,4‟ü ova, % 2,8‟i yayla, % 7,5‟u dalgalı ve % 1‟i 

vadilerden meydana gelmektedir. Ġl Merkezi kuzeyden güneye doğru alçalan bir 

topografyaya sahiptir. Eğimler yer yer 30 derecenin üzerindedir. Litolojilerin üst seviyeleri 

ve dik yamaçlı yerleri çok gevĢek bir yapı kazanmıĢtır. 

Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan Hakkari‟nin il merkezi denizden 1650 metre 

yüksekliktedir. Hakkari, bölgesinin özelliklerine uygun olarak geniĢ düzlükleri olmayan, 

3.500 metrenin üzerinde 10‟dan yükseklikleri kapsayan dağlık ve engebeli bir bölgedir. 

Ġlin sınırları içerisinde bulunan Güneydoğu Torosların uzantısı olan bu dağlar derin akarsu 

vadileri ve ırmakları ile birbirinden ayrılmaktadır. Topraklarının büyük bir kısmını dağlar 

oluĢturmaktadır. Az bir kısmı ova, diğer kısmı ise yaylalardan meydana gelmiĢtir. En 

önemli ovası Yüksekova ovası, en önemli akarsuyu Zap suyudur. 



Harita 1. Hakkari il sınırları ( Özel Ġdaresi Genel Sekreterliği.2009) 

A.4.1. Dağlar 

Yörenin %87,6 sı dağlık %10,3 ü platoluk %2,1 ovalıktır. Hakkari MuhteĢem 

dağları ve vadileriyle ünlüdür. Üstte ünlü Sat-Cilo dağlarından bir bölüm 

görül 

4500 

4168 

4000 



3559 

3245 3300 

3049 


3380 

3250 3245 







0 

Yüksekliği (M.) 

Cilo Dağları(Reşko Tepesi) Arnos Dağı Gökdağı 

Sat Dağı Tanin Dağları Sümbül Dağı 

Altın Dağları Küp Dağı Samur Dağı 

Grafik 1. Ġlde Bulunan Yüksek Dağlar (2009 Hakkari Ġl Yıllığı) 



3. zaman yereyleri Alp-Himalayaların ülkemizdeki bağlantı kuĢağı durumundaki 

Toroslar en heybetli durumunu oluĢturur. DıĢ Doğu Toroslar Bitlis sınırından sonra 

Hakkari Dağları ismini alır, Ġran sınırına kadar devam eder. Dağlar burada doğu batı 

doğrultulu uzanır. Ancak yer yerde bu uzantılar, güney-kuzey doğrultulu derin vadilerle 

parçalanır. UlaĢım bu akarsu yatakları durumundaki vadi yamaçlarında, yer yer ise 

dağların zirvelerindeki geçiĢlerden sağlanır. 

Ġl topraklarının yaklaĢık %86‟sını kapsayan dağlar, genellikle ülke dağlarının 

ortalamasından daha yüksektedir. Bu dağların en önemlileri; Cilo (4168), Sandil (3818), 

Mordağ (3810), Karadağ (3630), Geverok (3680), Sümbül (3250)m‟dir. 

A.4.2. Yaylalar 

Hakkari‟de yaylalar ekonomik hayatı belirlemiĢ ve hayvancılığı ön plana 

geçirmiĢtir. Ġlde arazi engebeli, dağlık ve yüksek olmakla birlikte dağların üst kesimlerinde 

nispi düzlükler görülebilir Önemli yaylaları Armutdüzü, Berçelan Yaylası, Meydan Çiçek, 

Davut Meydanı, Han Yaylası, Devman Meydanıdır. Bu düzlüklerin yükseklikleri yaklaĢık 

2500 ile 3000 metre civarındadır. 

A.4.3. Platolar 

Dağlık alandan sonra en geniĢ alanı platolar kaplar. Ġl arazisinin %10‟una sahip 

platolar 3. zaman sonunda buradaki orojenik hareketlerle kubbelenmiĢ arazilerin buzul su 

ve ısı farkından dolayı parçalanmaları sonucunda oluĢmuĢlardır. Genellikle orman üst 

sınırında bir yükseltiye sahiptirler. Bu sebeple tarımsal etkinliklere sahip değillerdir. 

Ağaçsız bu bölgeler hayvan sürüleri ve yaylacılık alanlarıdır. 

A.4.4. Ovalar 

Ovalık alanlar Hakkari topraklarının ancak %2.5‟ini kapsamaktadır. Hakkari ilinin 

tek önemli ovası uzunluğu 40 km.yi bulan ve geniĢliği 15 km. olan Yüksekova ovasıdır. 

Tabanı 2.000 metre yükseklikte olan bu ova kapalı havza durumundadır. Nehil Çayı bu 

havzanın sularını Zap vadisine boĢaltmaktadır. 

A.4.5. Vadiler 

Hakkari il toprakları Dicle‟nin havzası alanındadır. Dolayısı ile il toprakları 

Dicle‟nin kulları olan Zap ve Habur sularının akıĢ vadileri ile ayrılmıĢtır. 4. zamandan 

sonra buzulların çekilmesi sonucu derin karstik vadiler açılmıĢtır. 

Zap Vadisi Hakkari ile simgelenmiĢ bir vadidir. Havril dağlarından baĢlayan vadi 

geniĢ olarak devam eder. BaĢkale yakınlarında daha da geniĢler. Hakkari il sınırına 

girdikten sonra daralma ve geniĢleme baĢlar. Çukurca ilçe sınırımızı terk edip Irak 

topraklarına gider 

A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi 



Hakkari hakkında jeolojik ve jeomorfolojik anlamda ilk ciddi çalıĢmalar 1994 

yılında Türkiye‟nin 1. Coğrafya kongresini araĢtırma gezilerinde ele alındı. Jeolojik olarak 

bu bölüm “Hakkari Bölgesi” olarak adlandırıldı. Bu kongrenin dıĢında 1980 yılında 

Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) Maden Tetkik Arama (MTA) Enstitüsünün 

veya maden arayan birkaç yerli ve yabancı Ģirketinde raporları Hakkari‟nin jeolojik 

yapısına ıĢık tutmuĢtur. 

Bu bölüm Arabistan, Avrasya levhalarıyla Anadolu levhasının tektonik 

hareketlerinin bir ürünüdür. Bu levhaların orta eosen ve miyosen ile 3. zaman sonlarında 

birbirlerine yaklaĢma sonunda geliĢen perokzismal (Toplu yükselme) nitelikli erojenez 

(Dağ OluĢumu) fazları ile tektonik çatı sağlamıĢtır. Bu yapısal hareketler sonucunda bölüm 

kuzey-güney yönlü, tektonik kuvvetlerin etkisinde kalmıĢ otokton birimlerin üzerine 

allokton örtüleri ile ilerlemiĢtir. Bundan dolayı bölüm Alp Himalaya orojenezin bir 

devamın niteliğinde geliĢip faylar, kıvrımlar, yapraklanma ve heyelanlara çokça sahne 

olmuĢtur. Ġlin kuzey kısımlarında Ģistler, doğusunda ise daha ziyade kratese kalkerleri 

görülür. Bölümün güney batısı ise oldukça kalın çimentolaĢmıĢ konglomeralar ve kırmızı 

kum taĢları ile götürmüĢtür. 

Hakkari KarmaĢığı: Tipik olarak Hakkari il merkezi yerleĢim alanı ve yakın 

civarında yüzeyleme veren karmaĢığın litolojisini ince- orta katmanlı kumtaĢı, kiltaĢı, Ģeyl, 

marn, kireçtaĢı, radyolarit, çörtler ile kireçtaĢı blokları oluĢturmaktadır. Oldukça kırıklı 

olan formasyonun üst bölümlerinde ayrıĢmalar sonucu birkaç metreye varan kalınlıkta 

toprak örtüsü oluĢmuĢtur. KarmaĢığın litolojisini oluĢturan kayaçlar genellikle ardalanmalı, 

bazen de düzensiz Ģekilde bulunmaktadır. Formasyonun litolojik ve paleontolojik 

özellikleri derin denizel ortamda çökelmiĢ olduğuna iĢaret etmektedir. 

Sümbül Dağı Formasyonu: Sümbül Dağının batı yamaçları boyunca tipik olarak 

yüzeyleme veren formasyon gri, sarımsı gri-bej renkli, orta katmanlı ve bol fosilli oldukça 

çatlaklı kireçtaĢlarından oluĢmaktadır. Birimin uzantısı genelde KB-GD dir. Engebeli ve 

sarp bir topoğrafik görünüm sağlamaktadır. Litolojik ve paleontolojik özelikleri sığ denizel 

bir ortamda çökelmiĢ olduğunu göstermektedir. 

Alüvyonlar: Genellikle Yüksekova Ovasının tipik birimi olan bu birimler, yatağı 

geniĢ olan akarsular civarında ve yer yer düzlük alanlarda görülmektedir. 

A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma 

Hakkari ilinde bulunan jeolojik birimlerin tektonik yapısı ve mevcut metamorfik 

kayalar ve mermer yatakları metamorfizmanın göstergesi durumundadır. Ayrıca magmatik 

kayalar, özellikle granit grubu derinlik kayaları oldukça geniĢ alanlarda yayılım 

göstermektedir. 

A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya 

Hakkari il merkezi güney dolaylarında plastik malzemeli Kretase oluĢukları, 

Lamraien hareketleri sonunda ve güney yönünde Ģiddetli kıvrımlar kaydetmiĢtir. Bu faz 

sırasında diğer arazilerde de küçük çaplı kıvrımlar ile güneye bakıĢla faylar oluĢmuĢtur. 

Hakkari‟nin doğusunda geliĢmiĢ Sümbül, Cilo, Sad ve Geverok dağlarının en yüksek 

tepeleri hemen hemen tümüyle ofiyolit kompleksi arazilerinden oluĢmuĢtur. Ofiyolit 

kompleksi kretase kalker, killi kalkerleri ve Lutetien kalkelleri ile güney yönünde, otokton 



üst jurasik karbonatları üzerinde naplanmıĢlardır. Napların tabanından baĢlayarak kimi 

yerde, Irak sınırı ötesine kadar komprehansıf ve birkaç bin metre kalınlığındaki jurasik- üst 

trias karbonatkları ile diğer araziler kalın oluĢuklar olduğundan dolayı ancak antiklinal 

kıvrımları ve bindirmeler kaydetmiĢlerdir. Sümbül ve Cilo dağlarında napların Lütetien 

kalkerlerinin tabanında görülmesi bunların Laremien hareketleri sırasında oluĢmuĢ olması 

olasılığına karĢın diğer dağlardakiler savien hareketleri ürünüdür. Zira Sat ve Geverok 

dağlarında Lütetien kalkerleri de saplanmıĢtır. Doğu-batı yönlü ve genellikle güneye 

bakıĢlı faylar savien hareketleri sırasında oluĢmuĢtur. 

SONUÇ: Ġlimizin bulunduğu bölgenin Genel Jeolojisi aĢağıda verilecek olan 

stratigrafik tanımlamayla verilebilir. Birimler alttan üste doğru bu Ģekilde tanımlanabilir. 

Üst Kretase yaĢlı Dağlıca gurubu (Dağlıca kireçtaĢları ile Çubuklu volkanitleri ve 

Ģeylleri) Ġntrusif dokanakla YeĢiltaĢ bazik mağmatikleri tarafından örtülür. Kalınlığı 3500 

metreden fazladır. 

Eosen yaĢlı ġemdinli gurubu (YeĢiltaĢ bazik mağmatikleri, Çayır kireçtaĢları, 

KöĢkönü serpantinleĢmiĢ ultrabazikleri, Ġkizlen Ģeyl-marn-kumtaĢı-kireçtaĢları, Beyazpınar 

filiĢi) faylı dokanakla Karlı volkanitleri tarafından örtülür. Ayrıca ġemdinli gurubu 

üyelerinden KöĢkönü serpantinleĢmiĢ ultrabazikleri Çayır kireçtaĢları tarafından tektonik 

dokanakla örtülür. ġemdinli gurubu üyelerinin toplam kalınlığı 2500-7000 metre arası 

değiĢmektedir. 

Eosen ve Miyosen yaĢlı Yüksekova gurubu (Karlı volkanitleri, Çamdalı kireçtaĢlar- 

Ģeylleri, Serindere kumtaĢları) tektonik dokanakla Hakkari melanjı tarafından örtülür. 

Yüksekova gurubunun toplam kalınlığı 2750 metreden fazladır. 

Eosen yaĢlı Hakkari melanjı 1500 metreden fazla kalınlığa sahip olup tektonik 

dokanakla Yüksekova gurubundan ayrılır. Hakkari melanjı Dağlıca, ġemdinli ve 

Yüksekova guruplarını Hakkari-Yüksekova-Esendere bindirme kuĢağı boyunca transverse 

olarak örter. Hakkari melanjı içerisinde serpantin, spilit, kırmızımsı ve beyazımsı 

kireçtaĢları, yeĢilimsi silis bileĢenleri, beyazımsı kireçtaĢı blokları, ġeyl, marn, anglomera 

v.b. birimler bulunmaktadır. 

BÖLÜM KAYNAKÇASI: 

Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2009 

Hakkari 2009 Ġl Yıllığı 

2008 Ġl Çevre Durum Raporu 



B. DOĞAL KAYNAKLAR 

B.1. Enerji Kaynakları 

B.1.1. GüneĢ 

Hakkari ilinde yılık güneĢlenme süresi 3000 saat civarında olup, bu da günde 

ortalama 8 saati aĢmaktadır. Hakkari ilinde güneĢ enerjisinden yararlanarak iĢletilen sanayi 

tesisi mevcut değildir. 

B.1.2. Su Gücü 

Hakkari ilinin en büyük akarsuyu Dicle Nehrinin bir kolu olan Zap suyudur. Bu 

suyun yıllık olarak debisi Max:100.541 m³/sn-Mil: 9.733.m³/sn.dir. Bu akarsu, tabanının 

derin olması ve rejimi nedeniyle sulama suyu olarak kullanılmamakta olup elektrik enerjisi 

üretiminde yararlanılması tamamlanmaktadır. Bu amaçla Enerji ve Tabii Kaynaklar 

Bakanlığı Zap suyu üzerinde iki adet hidroelektrik santrali kurmayı programlamıĢtır. 

ÇalıĢmalar etüt safhasındadır. Yüksekova ve ġemdinli ilçelerindeki derelerden ise sulama 

amaçlı faaliyetlerde yararlanılabilmektedir. 

Sıra No Suyun Adı Ölçü Tarihi Ölçü Değeri (m 3 /s) 

1 Geyman Çayı 11,04,2007 144,905 

2 Kotum Suyu - Tatvan - Kotum 13,06,2007 119,711 

1 Zap Suyu - Üzümcü 11,04,2007 75,541 

2 Zap Suyu - Üzümcü 13,06,2007 100,541 

1 Zap Suyu - Depin 10,04,2007 71,136 


1 Zap Suyu - Çaldıran 11,04,2007 12,326 

2 Zap Suyu - Çaldıran 13,06,2007 9,733 

1 Esendere Çayı-Esendere 10,04,02007 3,853 

2 Esendere Çayı-Esendere 12,06,20047 2,599 

1 Büyükçay-Dilimli 07,11,2006 2,158 

2 Büyükçay-Dilimli 12,06,2007 1,085 

1 Nehil Suyu-Konaklı 10,11,2007 35,633 


1 Navroza-ġemdilli 10,04,2007 31,042 

2 Navroza-ġemdilli 12,06,2007 10,785 

Tablo 1. 2009 su ölçümleri (DSĠ güncel bilgi) 



B.1.3. Kömür 

ġemdinli‟ye bağlı Derecik beldesinde özel Ģahıslar tarafından ruhsatlanmıĢ kömür 

yatakları mevcuttur. Ancak bu kömür yatakları henüz iĢletme aĢamasına gelmemiĢtir. 

Hakkari‟de çeĢitli amaçlarla kullanılan kömür baĢka yerlerden gelmektedir. 

B.1.4. Doğalgaz 

Ġlimizde tespit edilmiĢ doğalgaz rezervleri bulunmamakta olduğu gibi herhangi bir 

alanda doğalgaz kullanımı da yoktur. 

B.1.5. Rüzgar 

Ġlimizde herhangi bir alanda rüzgar enerjisinden yararlanılmamaktadır. 

B.1.6. Biyokütle 

Hakkari ilinde biyogaz üretimi ve kullanımı bulunmamaktadır. Ancak odun ve 

özellikle kırsal kesimlerde tezek kullanımı yaygındır. Kullanılan odun Hakkari 

ormanlarından sağlanmaktadır. 

Ġlimiz ormanlarında asli ürün olarak enerji (yakacak) amaçlı odun üretilmektedir. 

Tomruk üretimi yapılmamaktadır. Ġlimizde yakacak amaçlı olarak yıllık ortalama 30.000 

ster yakacak odun üretimi gerçekleĢtirilmektedir. Bunun yanında tüm ülkemizde olduğu 

gibi ilimizde de halkın gayri resmi (kaçak) olarak yıllık ürettiği yakacak odun miktarı da 

resmi olarak üretilen yakacak odun miktarına yakın olduğu tahmin edilmektedir. 

B.1.7. Petrol 

Hakkari il sınırları içerisinde günümüze kadar ilgili kurumlarca tespit edilen petrol 

yatakları mevcut değildir. 

B.1.8. Jeotermal Sahalar 

Hakkari ilinde bilinen en önemli kaplıca Hakkari- Van karayolu güzergahındaki 

Karasu kaplıcasıdır. Kent merkezlerinde jeotermal sulardan yararlanılmamaktadır. 

B.2. Biyolojik Çeşitlilik 

B.2.1. Ormanlar 

Hakkari Orman ĠĢletme Müdürlüğü‟nün Hakkari ilini kapsayan tüm alanı 742.705 

Ha.‟dır. Bu alanın %19,96‟sı (148.213 Ha.) orman alanıdır. Ormanların bulunduğu 

alanların tamamına yakın kısmı çok meyilli, engebeli ve dağlık alanlarda yayılıĢ 

göstermektedir. Hakkari ilinin değiĢik bölgeleri arasında çok büyük yükselti ve iklim 

farklılıkları mevcuttur. Dağlık, sarp alanlardan oluĢmaktadır. Tarıma elveriĢli alan yok 

denecek kadar azdır. Tarım alanlarının genel alana oranı ancak %5 civarındadır. Tamamen 

verimsiz, hasılat vermeyen arazi ormanlık alanı dahi geçerek genel alana oranı %20,06 



(149.053 Ha.) dır. Yükseltisi 3000 m. Üzerinde çok sayıda yer bulunmaktadır. 

Hakkari‟nin en düĢük rakımlı yeri ġemdinli Ġlçesinde Derecik bölgesinde 600 m., Çukurca 

Ġlçesinde 750 m. Rakımlara kadar inebilmektedir. En yüksek rakımlı yeri ise Cilo 

dağlarıdır. 4500 m. Rakımın üzerindedir. YerleĢim birimleri de 600 m. Ġle 2000 m. 

rakımları arasında çeĢitli yükseltilerde kurulmuĢlardır. 

Hakkari ili yazları çok kurak ve sıcak; kıĢları soğuk ve uzun sürelidir. En fazla 

yağıĢlar ilkbahar mevsiminde yağmur Ģeklinde, kıĢları da kar Ģeklinde görülmektedir. 

Yıllık ortalama yağıĢ miktarı 757 mm dir. Ġlkbahar ve sonbahar mevsimleri çok kısa 

sürmektedir. Ġlkbahar ve sonbahar donları sık olmaktadır. Bu nedenle ağaçlandırma 

çalıĢmalarını kısıtlamaktadır. Orman ağaçları türleri bakımından da çeĢitlilik 

göstermemektedir. 

Yukarıda belirtilen ekolojik nedenlerden dolayı bölgede kazık ve derin kök yapan, 

kuraklığa karĢı dayanıklı türler ile donlardan fazla etkilenmeyen türler doğal olarak 

yetiĢebilmektedir. Orman oluĢturan doğal türler MeĢe ve Ardıç türleridir. Bu ormanlarda 

çok nadiren diğer türlerde bu türlerle karıĢıma katılmaktadır. 

Ġlimiz ormanları genel olarak dağlık bölgelerde yoğunlaĢmıĢtır. Arazi yapısı sarp ve 

çok engebelidir. Ormanlık alanlarda eğim çok yüksektir. Ormanlık alanlarının yaklaĢık % 

75 inin arazi meyli % 50 nin üzerindedir. Bu nedenle mevcut birçok orman alanının 

koruma altına alınması gerekmektedir. Orman alanlarının tahribi durumunda yeniden 

ormanlaĢtırma olanaksızlaĢacaktır. 

Bütün bölgede ormanlar 600 m. rakımdan baĢlayarak, 1700 m., bazı yerlerde 2000 

m. rakıma kadar yayılıĢ göstermektedir. Bu nedenledir ki; dağların büyük bölümü orman 

örtüsünden yoksun olup, sadece otsu ve dikenli çalımsı türler bulunmaktadır. Çoğunlukla 

çıplak ve sert kayalardan oluĢmaktadır. 

Ġlimizde mevcut ormanların tamamı devlet ormanlarıdır. Özel mülkiyete ve diğer 

tüzel kiĢiliklere ait ormanlar bulunmamaktadır. Ormanların tamamı Orman Genel 

Müdürlüğü tarafından iĢletilmektedir. Ormanlarımızın tamamı meĢe baltalık ormanlar 

olup, yakacak odun amaçlı üretim yapılmaktadır. Ormanlarımızın ilçelere dağılımı; 

Merkez %18, Çukurca %23, ġemdinli %53, Yüksekova %6 Ģeklindedir. 

MERKEZ ÇUKURCA ġEMDĠNLĠ YÜKSEKOVA TOPLAM 

Seri Adedi 4 3 7 2 16 

Ormanlık Sahalar 26.629 34.231 78.657 8.696 148.213 

Bozuk Baltalık Orman Sahası 16.260 12.708 47.764 6.123 82.855 

Verimli Baltalık Orman Sahası 2.224 12.040 19.294 1.622 35.179 

Baltalık Orman Sahası 18.484 24.748 67.057 7.745 118.034 

Bozuk Koru Orman Sahası 8.145 9.483 11.600 951 30.179 

Verimli Koru Orman Sahası - - - - - 

Koru orman Sahası 8.145 9.483 11.600 951 30.179 

Verimli Orman Sahası 2.224 12.040 19.294 1.622 35.179 

Bozuk Orman Sahası 24.405 22.191 59.364 7.074 113.034 

Ormansız Sahalar 202.029 59.020 102.140 231.303 594.492 

Ağaçlanması Mümkün Orm.Ġçi 

- 26 - - 26 

Açıklık "AOT" 

Ağaçlanması Müm.Olmayan 1.361 2.177 4.567 28 8.133 



Açıklık "OT" 

Yanık Saha "Y" - - - - - 

Fidanlık "F" - - 

- - 

- 

Hasılat vermeyen Arazi "T" 30.079 30.168 43.858 44.949 149.053 

Gol,Bent,Baraj "SU" 241 88 146 3.368 3.843 

Otlak,Yayla,Çayır,Mera "Me" 169.000 23.382 46.793 157.627 396.802 

Ġskan Sahası "Ġs" 11 326 352 60 749 

Tarım Arazisi "Z" 1.337 2.853 6.426 25.271 35.887 

Genel Saha 228.657 93.252 180.797 239.999 742.705 

Ağaç Türlerinin Kapladığı Saha 26.629 34.231 78.657 8.696 148.213 

MeĢe "M" 22.854 34.231 78.657 8.066 143.808 

Ardıç "A" 1.821 - - - 1.821 

Diğer 1.954 - - 630 2.584 

Blt.Ormanları Hac.Durumu 

393.365,1 909.213,5 3.199.328,1 194.618,0 4.696.524,7 

Top.(Ster) 

Blt.Ormanları Art.Durumu 

15.611,6 30.152,2 84.676,4 8.599,0 139.039,2 

Top.(Ster) 

Koru Ormanları Hacim Durumu 

92.770,0 99.718,0 130.971,0 8.696,0 332.155,0 

M3 

Koru Ormanları Artım Durumu 

2.419,0 1.996,6 3.445,0 196,0 8.056,6 

M3 

Ağaçlanması Lüzumlu Saha 2.857,0 850,3 11.489,0 1.021,0 16.217,25 

Yıllık Eta Ster 14.854,6 46.928,1 169.568,0 7.192,0 238.542,7 

Periyodik Eta 297.084,5 1.045.225,7 3.391.340,0 143.836,0 4.877.486,2 

Tablo 2. Hakkari ilinin ilçelere göre orman durumu Orman ĠĢletme Müdürlüğü, 2009 

B.2.1.1. Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları 

Yakacak Odun Üretiminin Yıllara Göre Dağılımı 

Hakkari ilimizde ilk orman envanteri 1972 yılında halen Orman ĠĢletme 

Müdürlüğümüzce kullanılan Orman Amenajman Planlarıdır. Bu planların dıĢında günün 

koĢullarına cevap veren sağlıklı bir envanter çalıĢması yapılamamıĢtır. Mevcut amenajman 

planları 1972-1992 yıllarını kapsamaktadır. Planların süreleri 1992 de bitmesine rağmen 

plan yenilemeleri yapılamamıĢtır. 2011 yılında amenajman planlarının yenilenmesi, günün 

koĢullarına ve ormancılık anlayıĢına uyan envanter çalıĢmalarının yapılması planlanmıĢtır. 

H a k k a r i İ l Ç e v r e v e O r m a n M ü d ü r l ü ğ ü 12


YILI Progam GERÇEKLEġME (Ster) 

2005 25.000 4.908 





Grafik 2. Yakacak odun üretiminin yıllara göre dağılımı Orman ĠĢletme Müdürlüğü, 2009 

Bozuk orman alanlarının verimli orman haline dönüĢtürülmesi için yapılan 

rehabilitasyon çalıĢmalarında 2009 yılında, Hakkari merkez ilçe sınırları içerisinde 713 

hektar, ġemdinli ilçe sınırları içerisinde ise; 153 hektar alanda olmak üzere toplam 866 

hektarlık alanda çalıĢma yapılmıĢtır. Bu çalıĢmalar neticesinde orman köylüsüne 300 bin 

TL gelir sağlanmıĢtır. Bu çalıĢmalara önümüzdeki yıllarda da düzenli olarak devam 

edilecektir. 

B.2.2. Çayır ve Mera 

Ġlimiz sınırları dahilinde çayır ve mera alanı olarak envanter tablosunda da 

görüleceği üzere; Hakkari Merkezde 169.000 ha., Çukurca ilçesinde 23.382 ha., ġemdinli 

Ġlçesinde 46.793 ha., Yüksekova Ġlçesinde 157.627 ha. Alan olmak üzere toplam 396.802 

ha. Çayır ve mera alanı bulunmaktadır. Mevcut veriler 1972 Amenajman planı verilerine 

dayanmaktadır. 1972 yılından bu yana herhangi bir envanter çalıĢması yapılmamıĢtır. 

Çayır ve mera alanında planlama ve ıslahı gibi hiçbir çalıĢma yapılmamıĢtır. Ġlimizdeki 

tüm orman varlığı hakkında detaylı envanter ve fonksiyonel planlama çalıĢmaları 2011 

yılında yapılması öngörülmüĢtür. 

B.2.3. Sulak Alanlar 

Ġlimiz Yüksekova Ġlçesi‟nde bulunan Nehil Sazlığı uluslar arası kriterlere sahip B 

sınıfı nitelikli sulak alanlar listesinde yer almakta olup, toplam 28.000 hektar alan 

kaplamaktadır. 

Zap Suyu vasıtasıyla Dicle Nehrine karıĢan Nehil Çayının oluĢturduğu etrafı 

yüksek dağlarla çevrili taĢkın ovası niteliğindedir. 

Ovada yer alan birçok küçük dere Nehil Çayına karıĢır. Nehil Çayının taĢkın alanı 

boyunca mevsimsel bataklıklar ile sulak çayırlar yer alır.Ovanın büyük bir bölümü baharda 

taĢkına maruz kalır. 



GeniĢ sulak çayırlara yoğun olarak hayvancılık yapılmaktadır.Sazlık alanlarda 

ġeker Pancarı ve hububat baĢlıca tarım ürünleridir.Alanda turna, toy, saz delicesi ve 

erguvani balıkçılın önemli üreme alanıdır. 

Harita 2. Nehil Sazlığı, Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009 

B.3. Toprak 

Ġklim, topografya ve ana madde farklılıkları nedeniyle Hakkari‟de çeĢitli büyük 

toprak gurupları oluĢmuĢtur. Büyük toprak guruplarının yanı sıra toprak üstünde yoksun 

bazı arazi tipleri de görülmektedir. 

B.3.1. Alüvyal Toprak 

Bu topraklar akarsular tarafından taĢınıp depolanan materyaller üzerinde oluĢan 

(A)C profilli genç topraklardır. Mineral bileĢimleri akarsu havzasının litolojik bileĢimi ile 

jeolojik periyotlarda yer alan toprak geliĢimi sırasındaki erozyon ve birikme devirlerine 

bağlı olup heterejonlardır. Profillerinde hirozonlaĢma ya hiç yok, yada çok az belirginidir. 

Buna karĢılık değiĢik özellikte katlar görülür. Çoğu yukarı arazilerden yıkanan kireçse 

zengindir. 



Üzerelerindeki bitki örtüsü iklime bağlıdır. Bulundukları iklime uyabilen her türlü 

kültür bitkisinin yetiĢtirilmesine elveriĢli ve üretken topraklardır. 

Hakkari ilinde alüvyal toprakların toplam alanı 9289 hektardır. Bunun 1307 hektarı 

I. Sınıf, 6166 hektarı II. Sınıf,1175 hektarı III. Sınıf ve 507 hektarı IV. Sınıf arazi 

topraklarıdır. 

Bu topraklara ait haritalama birimleri kullanma Ģekilleri ve yüzölçümleri çizelge 

1‟de gösterilmiĢtir. 

B.3.2. Kolüvyal Topraklar 

Genellikle dik eğimlerin eteklerinde ve vadi ağızlarında yer alırlar. Yerçekimi, 

toprak kayması, yüzey akıĢı ve yan derelerle taĢınarak biriken materyaller üzerinde 

oluĢmuĢ.(A)C profilli genç topraklardır. Ayrıca özellikleri bakımından daha çok çevredeki 

yukarı arazi topraklarına benzerlerse de ana materyalde derecelenme ya hiç yada 

yetersizdir. Dik eğimler ve vadi ağızlarında bulunanlar çoğunlukla az topraklı olup kaba 

taĢ ve molozları içerirler. Eğimin çok azaldığı yerlerde parçacıklardaki küçülme alüvyüm 

parçaları düzeyine geldiğinden, bu gibi yerlerde kolüvyal topraklar, geçiĢli olarak alüvyal 

topraklara karıĢır. 

Toplam alanları 1463 hektar olan kolüvyal toprakların, yağıĢın yeteli olması veya 

sulanmaları halinde verimleri yüksektir. 

Bu topraklara ait haritalama birimleri kullanma Ģekilleri ve yüzölçümleri çizelge 

3‟de gösterilmiĢtir. 

B.3.3. Kahverengi Orman Toprakları 

Kahverengi orman toprakları kireççe zengin ana madde üzerinde oluĢurlar. 

Profilleri A (B) C Ģeklinde olup Horizaonlar birbirine tedricen geçiĢ yapar. A horizonu çok 

geliĢmiĢ olduğundan iyice belirgin olup koyu kahverengi ve dağılgandır. B horizon rengi 

açık kahverengi ile kırmızı arasında değiĢir. Reaksiyonu A horizonundaki gibidir. Çok az 

miktarda kil birikmesi olabilir. Horizonun aĢağıdaki kısımlarında CaCO 3 bulunur. 

Ġldeki toplam alanları 222.252 hektardır. Bunun 40 hektarı I.Sınıf, 558 hektarı 

II.sınıf, 6039 hektarı III sınıf, 1185 hektarı IV. Sınıf, 10368 hektarı V. Sınıf, 204062 

hektarı VI. Sınıf arazilerden oluĢur. 

B.3.4. Kireçsiz Kahverengi Topraklar 

A (B) C profilli topraklardır. A horizonu kahverengi kırmızımsı kahverengi, grimsi 

kahverengi olup yumuĢak kıvamda veya biraz sıkıdır. B horizonu daha ağır bünyeli, daha 

sert, kahverengi veya kırmızımsı kahverengidir. B horizonun normal olarak kireci 

yıkanmıĢtır. Fakat reaksiyon nötr veya kalevidir. A‟dan B‟ye geçiĢ tedricidir. 

Kireçsiz kahverengi topraklar asit ana madde üzerinde olduğu kadar, kireçtaĢı 

üzerinde de oluĢabilir. Doğal bitki örtüsü çalı ve otlar ile yaprağını döken ormandır. Doğal 

drenajları iyidir. 



Ġldeki toplam alanları 271520 hektardır. Bunun 179 hektarı I. Sınıf, 635 hektarı II. 

Sınıf, 2912 hektarı III.sınıf, 599 hektarı IV. Sınıf, 9012 hektarı V.sınıf, 258.183 hektarı VI. 

Sınıf arazilerden oluĢmaktadır. 

B.3.5. Gri-Kahverengi Podzolik Topraklar. 

Zonal topraklara sahip olması nedeniyle bariz olarak A,B ve C horizonları yer alır. 

A horizonu ince olup humus mineral madde ile iyice karıĢmıĢ haldedir. A 1 horizonu çok 

zayıf teĢekkül eder ve fazla asit reaksiyonuna sahip değildir. A 2 horizonundaki yıkanma 

kuvvetli değildir. Bu sebeple renk açık beyaz olmayıp sarımsı kahverengidir. 

Bu topraklardaki en önemli karakteri kahverengi bünyesel B horizonuna sahip 

olması nedeniyle B horizonunda kil birikmesinin mecburiyetidir. Bu durum ped 

yüzeylerinde kil kaplamaları veya kanallardaki kil dolguları ile kendini belli eder. B 

horizonunun baz satüresyonu %40‟tan büyüktür ve bu derinlikte artıĢ gösterir. Tabi 

vejetasyon esas olarak yaprağını döken kısmen de iğne yapraklı orman ağaçlarıdır. 

Ġkilim genellikle bütün yıl boyunca toprağın nemli olduğu mutedil-hum id iklimdir. 

Yıllık ortalama yağıĢ 500-1200 mm dir. 

Ana madde çok değiĢiklik gösterir. KumtaĢından Ģistlere, kalkerden volkanik 

kayalara kadar çeĢitliliğe sahiptir. 

Ġldeki toplam alanları 84,631 hektardır. Bunun 3318 hektarı II. Sınıf, 620 hektarı 

III.sınıf, 3648 hektarı IV. Sınıf, 2915 hektarı VI. Sınıf, 74130 hektarı VII. Sınıf arazilerden 

meydana gelir. 

B.3.6. Kestane Renkli Topraklar 

ABC veya A (B) C profiline sahip kalsifikasyon amaliyesi sonucu oluĢmuĢ zonal 

bir topraktır. Kalsifikasyon sebebi ile profilde kalsiyum zengin olup baz satürasyonu 

yüksektir. 

A horizonu nispeten kalın (30-50 cm) garnürel yapıda, orta derecede organik 

madde muhtevasına ve dağılabilir kıvama sahiptir. Renk koyu kahverengidir. B 

horizonunun rengi koyu kahverengi ve veya kırmızımsı kahverengi yapısı prizmatik olup 

kil birikmesi görülür. Profilde slikat killerinden illit gurubu dominattır. 

Tabi vejetasyon kısa ve uzun otlarla çalılardan ve seyrek ağaçlardan ibarettir. Yılın 

birçok ayları kurak geçen sub, hum, id ve semiasid iklimlerde yer alır. Ancak ender 

hallerde bütün profil nemlilik gösterir. Bu da yağıĢlı mevsimlere isabet eder. Yıllık 

ortalama yağıĢ 370-620 mm dir. 

B.3.7. Sierozemler 

Sierozem topraklar, çöl topraklarına nazaren oldukça yüksek rutubet Ģartlarında 

oluĢur. Bitki vejetasyonunun zayıf ve az olması nedeniyle topraklarda organik madde 

birikmesi çok azdır. Toprakların rengi açık gri ile kahverengi-gri arasında değiĢir. 



Ġldeki toplam alanlar 207 hektardır. 

B.3.8. Çıplak Kaya ve Molozlar 

Üzerinde toprak örtüsü bulunmayan parçalanmamıĢ veya sert kaya ve taĢlarla kaplı 

sahalardır. Genellikle bitki örtüsünden yoksundur. Bazen arasında toprak bulunan kaya 

çatlaklarında veya topraklı küçük ceplerde yetiĢen çok seyrek orman ağaçları, çalı ve otlar 

bulunur. 

Hakkari‟de bu tür arazilerin toplam alanı 134088 hektar olup il genel ölçümünün 

%14.08‟ini oluĢturur. 

B.3.9. Irmak TaĢkın Yatakları 

Akarsuların normal yatakları dıĢında, feyezan halinde iken yayıldıkları alanlardır. 

Genellikle kumlu, çakıllı ve molozlu malzeme ile kaplıdır. TaĢkın suları ile sık sık 

yıkanmaya maruz kaldıklarından toprak materyali ihtiva etmezler ve bu nedenle arazi tipi 

olarak nitelendirilmezler. Tarıma elveriĢli olmadıkları gibi üzerlerinde doğal bitki örtüsü 

de yoktur. 

Hakkari‟de bu tür arazilerin toplam alanı 62 hektardır. Ayrıca sazlık, bataklık arazi 

3080 hektar daima karla kaplı arazi 1304 hektardır. 

Haritalama 

Arazi Kullanma (Hektar) 

Toplam 

Birimi K S Sy B Ç M O F Yo 

A2 1119 1119 

A4y 93 6 99 

A5y 3348 2113 530 20 6011 

A6y 161 137 289 

A7f 686 686 

A7hf 504 504 

A8f 484 484 

TOPLAM 3509 3413 2204 137 26 9289 

Tablo 3. Alüvyal Topraklara Ait Haritalama Birimleri (Tarım Ġl Müdürlüğü 2009) 

Haritalama 


Toplam 

Birimi K S Sy B Ç M O F Ya 

G6.2 1930 555 109 5 2599 

G10.2 98 399 104 19 620 

G15.2 3648 3648 

G15.3 34 2868 13 2915 

G16.4 293 34 327 

G19.3 185 1553 1963 5 3706 

G19.13 96 96 

G19.14 126 126 

G23.3 34983 6 34989 

G23.13 700 700 



G23.4 250 250 

G23.14 2199 3527 5693 5 11424 

G24.14 2058 10615 10558 23231 

TOPLAM 1930 653 508 0 0 4873 55026 21588 53 84631 

Tablo 4. Kolüvyal Topraklara Ait Haritalama Birimleri (Tarım Ġl Müdürlüğü 2009) 

BÜYÜK TOPRAK 

GRUPLARI 

ĠLÇELER 

Merkez Çukurca ġemdinli Yüksekova 

Tablo 5. Gri-Kahverengi Podzolik Topraklara Ait Haritalama Birimleri (Ġl Müdürlüğü 2009) 

TOPLAM 

Alüvyal Topraklar 348 272 8342 9289 

Kestane rengi Topraklar 66369 66856 214339 

Hidromorfik Alüvyal 

8811 8811 

Topraklar 

Gri Kahverengi Podzolik 

84631 84631 

Topraklar 

Kolüvyal Topraklar 22 546 489 406 1463 

Kahverengi Orman 

53103 46112 1145 24464 222252 

Topraklar 

Kireçsiz Kahverengi 

57812 35456 3997 97554 221520 

Topraklar 

Siorezemler 207 

Sazlık-Bataklık 3080 3080 

YerleĢim Alanı (Yoğun) 171 25 31 92 409 

Su Yüzeyi 151 53 132 176 621 

TOPLAM 213019 93605 167183 240877 952146 

Büyük Toprak 


Toplam 

Grubu K S Sy B Ç M O F Ya 

Alüvyal 3509 3413 2204 137 26 9289 

Topraklar 

Kolüvyal 335 1080 28 20 1463 

Topraklar 

Kahverengi 1930 653 508 4873 55026 21588 53 84631 

Podzolik 

Kahverengi 772 4179 58 348 67310 19248 130034 303 222252 

Orman Top 

Kestane rengi 6430 9819 685 332 196911 232 214409 

Topraklar 

Kireçsiz 

3001 252944 6807 8603 165 271520 

Kahverengi 

Sierozenler 207 207 

TOPLAM 12976 22145 1251 348 11341 522410 81081 160225 805 812582 

Tablo 6. Büyük Toprak Gruplarının Ġlçelere Göre Dağılımı (Hektar) (Tarım Ġl Müdürlüğü 2009) 

B.4. Su Kaynakları 



B.4.1. Ġçme Suyu Kaynakları ve Barajlar 

Ġlimizde içme suyu kaynakları, taĢıdıkları su miktarlar; 

Ġlimiz merkezi genel anlamda 2 adet isale hattı içme suları açısından 

beslenmektedir. 

1) Golan Ġçme Suyu Ġsale Hattı 

2) Berçelan içme suyu isale hattı 

1) Golan Ġçme suyu isale hattını besleyen su kaynakları 

a) Kara dağdan gelen kaynak 

b) Beusumak kaynağı 

c) Golan Kaynağı 

d) Bayram dere kaynağı 

2) Berçelan içme Suyu Ġsale Hattını besleyen kaynaklar: 

a) Dahula ġura Kaynağı 

b) Vali Kaynak 

c) Kani Hiyal Su Kaynağı 

Kırkaynalar ve Katırcılar çeĢmesi de geçen yaz döneminde AKSA enerji Ģirketinin 

desteğiyle yaptırılmıĢtır. 

Yukarıda belirtilen kaynakların su miktarları (debileri): 

Berçelan(yaz):Dahula Sura+Vali Kaynak+Kani Hiyal+Kırkaynak+katırcı 

20 lt/sn+10 lt/sn+20lt/sn+22lt/sn+8lt/sn= 80lt/sn 

Berçelan(kıĢ): Dahula Sura+Vali Kaynak+Kani Hiyal+Kırkaynak+katırcı 

12lt/sn+5lt/sn+10lt/sn+10lt/sn+2lt/sn= 39lt/sn 

Golan (Yaz) : Karadağ+Beysumak+Golan+Büyük Dere 

30lt/sn+15lt/sn+35lt/sn+20lt/sn =100 lt/sn 

Golan (KıĢ) : Karadağ+Beysumak+Golan+Büyük Dere 

15 lt/sn+7 lt/sn+25lt/sn+13lt/sn= 60 lt/sn 

B.4.2. Yeraltı Su Kaynakları 

Yeraltısuyu: 147,32 hm3/yıl 

B.4.3. Akarsular 

Bakınız D.1.1. 

B.4.4. Göller ve Göletler 

Bakınız D.1.2. 



C. HAVA (ATMOSFER VE ĠKLĠM) 

C.1. İklim ve Hava 

Bir bölgenin ikliminin izahında meteorolojik veriler kadar bitki örtüsünün de 

önemli olduğu görülür. Doğu Anadolu iklim özellikleri ile Hakkari‟nin bitki örtüsü yer yer 

birbirine tezatlık teĢkil eder. 

YağıĢlar, yıllık ortalama mevsimlerine göre dağılıĢı bakımından da doğu 

Anadolu‟nun diğer kesimlerinden farklılıklar gösterir. YağıĢların büyük bölümü ilkbahar 

ve kıĢ aylarında olur. Ġlde bulunan meteorolojik istasyon klimatik ve sinoptik özelliktedir. 

C.1.1. Doğal DeğiĢkenler 

C.1.1.1. Rüzgar 

Hakkari ilinin 2009 yılı için aylık ve yıllık ortalama rüzgar hızı (m/sn), maksimum rüzgar 

hızı ve yönü, ortalama fırtınalı günler sayısı, ortalama kuvvetli rüzgarlı günler sayısı 

bilgileri aĢağıdaki gibidir. 

Aylar 

Ortalama Rüzgar Maksimum Rüzgar 

Hızı (M/Sn) Hızı ve Yönü (M/Sn) 

Ocak 0,5 16.3 SSW 

ġubat 0.5 18.0 SSW 

Mart 1.9 21.0 S 

Nisan 1.7 26.0 WSW 

Mayıs 1.7 17.7 SSW 

Haziran 1.0 21.7 ESE 

Temmuz 1.4 11.1 NNE 

Ağustos 1.9 14.1 N 

Eylül 1.9 17.7 NNW 

Ekim 1.3 15.2WSW 

Kasım 0.4 19.0 SSW 

Aralık 1.0 11.9 SSW 

Tablo 7. 2009 yılı ortalama ve maksimum rüzgar hızı ( Meteoroloji Müdürlüğü 2009) 

Aylar 

Ortalama Fırtınalı Günler Sayısı 

Ocak 0 

ġubat 1.0 

Mart 1.0 

Nisan 1.0 

Mayıs 2.0 

Haziran 1.0 



Temmuz 0 

Ağustos 0 

Eylül 2.1 

Ekim 0 

Kasım 1.0 

Aralık 0 

Yıllık 9 

Tablo 8. 2009 yılı ortalama fırtınalı günler sayısı ( Meteoroloji Müdürlüğü 2009) 

Aylar 

Ortalama Kuvvetli Rüzgarlı Günler 

Sayısı 

Ocak 3.0 

ġubat 4.0 

Mart 7.0 

Nisan 8.0 

Mayıs 9.0 

Haziran 12.0 

Temmuz 1.0 

Ağustos 4.0 

Eylül 4.0 

Ekim 3.0 

Kasım 2.0 

Aralık 2.0 

Yıllık 59 

Tablo 9. 2009 yılı ortalama kuvvetli rüzgarlı günler sayısı ( Meteoroloji Müdürlüğü 2009) 

C.1.1.2. Basınç 

Hakkari ili 2009 yılı için ortalama en yüksek ve en düĢük yerel basınç (hPa), aylık 

ortalama basınç, aylık ortalama buhar basıncı (hPa) aĢağıdaki gibidir. 

Aylar 

En DüĢük Basınç En Yüksek Basınç Ortalama Basınç Ortalama Buhar 

(hPa) 

(hPa) 

(hPa) 

Basıncı (hPa) 

Ocak 817.5 844.1 830.7 2.9 

ġubat 815.9 834.5 826.0 4.2 

Mart 815.4 833.8 825.7 4.6 

Nisan 818.6 831.7 826.0 5.9 

Mayıs 820.2 832.0 827.3 7.8 

Haziran 821.7 830.8 827.2 10.3 

Temmuz 816.3 825.6 821.0 11.8 

Ağustos 820.1 826.5 823.8 10.2 

Eylül 821.7 830.1 825.9 9.9 

Ekim 826.0 836.4 831.0 7.7 

Kasım 821.1 821.1 829.4 5.6 

Aralık 820.7 820.7 828.4 4.7 



Tablo 10. 2009 yılı en düĢük, en yüksek ve ortalama basınç değerleri ( Meteoroloji Müdürlüğü 2009) 

C.1.1.3. Nem 

Hakkari ili 2009 yılı için aylık ortalama ve en düĢük bağıl nem (%) değerleri 

aĢağıdaki gibidir. 

Aylar 

Ortalama Bağıl En DüĢük Bağıl 

Nem (%) 

Nem (%) 

Ocak 74.7 48 

ġubat 75.5 48 

Mart 70.8 43 

Nisan 63.8 25 

Mayıs 53.2 25 

Haziran 54.1 27 

Temmuz 44.7 23 

Ağustos 38.2 17 

Eylül 51.6 23 

Ekim 50.9 22 

Kasım 67.8 36 

Aralık 77.1 43 

Tablo 11. 2009 yılı aylık ortalama bağıl nem ve en düĢük bağıl nem değerleri (Meteoroloji Müdürlüğü 2009) 

C.1.1.4. Sıcaklık 

Hakkari ili 2009 yılı için aylık ve yıllık ortalama sıcaklık ( о C), aylık ve yıllık 

ortalama yüksek ve düĢük sıcaklık ( о C), en yüksek sıcaklık günü ve en yüksek sıcaklık ( о C) 

değerleri aĢağıdaki gibidir. 

Aylar 

Ortalama 

Sıcaklık ( о C) 

Ortalama Yüksek 


Ortalama DüĢük 


Ocak -6.1 -3.1 -10.0 

ġubat -0.1 -1.8 -4.0 

Mart 1.6 4.0 -1.9 

Nisan 7.2 10.1 2.5 

Mayıs 14.4 17.2 8.4 

Haziran 18.6 21.7 12.1 

Temmuz 24.7 27.0 16.3 

Ağustos 24.8 27.5 16.4 

Eylül 18.4 22.1 12.2 

Ekim 15.1 19.1 8.3 

Kasım 4.6 8.0 0.1 

Aralık 0.1 3.1 -3.0 

Yıllık 11.8 13.7 7.9 

Tablo 12. 2009 yılı aylık sıcaklık, ortalama yüksek ve ortalama düĢük sıcaklık değerleri (Meteoroloji Müdürlüğü 

2009) 



Aylar 

En Yüksek 

Sıcaklık Günü 

En Yüksek 


Ocak 4 2.0 

ġubat 16 7.0 

Mart 9 8.0 

Nisan 29 15.2 

Mayıs 20 23.7 

Haziran 1 27.3 

Temmuz 13 30.6 

Ağustos 20 31.0 

Eylül 5 29.6 

Ekim 5 23.5 

Kasım 13 14.2 

Aralık 27 8.0 

Tablo 13. 2009 yılı en yüksek sıcaklık günü ve en yüksek sıcaklık değerleri (Meteoroloji Müdürlüğü 2009) 

C.1.1.5. BuharlaĢma 

BuharlaĢma suyun sıvı halden su buharı Ģekline gelmesi Ģeklinde tanımlanır. 

BuharlaĢma uygun Ģartlarda doyma noktasına kadar devam eder. 

BuharlaĢma ölçümleri, yeryüzündeki serbest suda, toprak ve bitkilerde 

buharlaĢma nedeniyle meydana gelen su kayıplarını tespit etmek için yapılır. BuharlaĢma 

yolu ile kaybolan su buharını ölçmek için evaporimetre adı verilen aletler kullanılır. 

AĢağıdaki sebepler her hangi bir yerdeki buharlaĢma miktarına etki eden 

faktörlerdir. 

0- Radyasyon 

1- Havanın ve buharlaĢma yüzeyinin sıcaklığı 

2- Yüzey rüzgar hızı 

3- Havanın nisbi nemi 

4- Atmosferik basınç 

5- Yüzeyin doğal durumu 

6- BuharlaĢma yüzeyi üzerindeki havanın bahar basıncı ve duymuĢ bahar 

basıncı 

Hakkari ili 2009 yılı için ortalama buharlaĢma ve günlük en çok buharlaĢma miktarı 

(mm) aĢağıdaki gibidir. 

Aylar 

Ortalama Günlük En Çok BuharlaĢma 

BuharlaĢma (mm) Miktarı (mm) 

Ocak 0.0 0.0 

ġubat 0.0 0.0 

Mart 0.0 0.0 

Nisan 0.0 0.0 

Mayıs 169.3 9.6 

Haziran 228.0 15.3 



Temmuz 291.6 12.0 

Ağustos 295.5 12.0 

Eylül 195.3 12.3 

Ekim 102.3 5.8 

Kasım 0 0.0 

Aralık 0 0.0 

Tablo 14. 2009 yılı ortalama buharlaĢma ve günlük en çok buharlaĢma miktarları (Meteoroloji Müdürlüğü 2009) 

C.1.1.6. YağıĢlar 

C.1.1.6.1. Yağmur 

Hakkari iĢi 2009 yılı için ortalama toplam yağıĢ miktarı (mm), günlük en çok yağıĢ 

miktarı ile yağıĢın aylar ve mevsimlere göre dağılımı aĢağıdaki gibidir. 

Aylar 

Aylık Ortalama Toplam 

YağıĢ Miktarı (mm) 

Ocak 43.0 

Günlük En Çok YağıĢ 

Miktarı (mm) 

ġubat 113.2 44.0 

Mart 189.3 52.3 

Nisan 60.1 9.2 

Mayıs 16.0 3.0 

Haziran 31.1 27.8 

Temmuz 0.7 0.4 

Ağustos 

Eylül 31.2 7.0 

Ekim 36.2 14.2 

Kasım 106.2 38.1 

Aralık 75.5 14.0 

Tablo 15. 2009 yılı ortalama toplam yağıĢ miktarı ve günlük en çok yağıĢ miktarları (Meteoroloji Müdürlüğü 


C.1.1.6.2. Kar, Dolu, Sis ve Kırağı 

Hakkari ili 2009 yılı için ortalama kar yağıĢlı günler sayısı, ortalama karla örtülü 

günler sayısı, en yüksek kar örtüsü kalınlığı (cm), donlu gün sayısı, ortalama sisli, dolulu 

ve kırağılı günler sayısı, sisin, dolunun ve kırağının en yüksek ve en düĢük olduğu aylar 



Ortalama Karla 

Örtülü Günler Sayısı 

En Yüksek Kar 

Örtüsü Kalınlığı (cm) 

Donlu Gün Sayısı 

Ortalama Sisli Gün 

Sayısı 

Ortalama Kırağılı 

Günler Sayısı 

Ortalama Orajlı 

Günler Sayısı 


Aylar 

Ocak 31.0 71 0 0 0 0 

ġubat 24.0 40 0 2 0 0 

Mart 16.0 50 2.0 0 0 2.0 

Nisan 0 0 0 0 0 0 

Mayıs 0 0 1.0 0 0 2.0 

Haziran 0 0 0 0 0 0 

Temmuz 0 0 0 0 0 0 

Ağustos 0 0 0 0 0 0 

Eylül 0 0 0 0 0 0 

Ekim 0 0 0 0 0 0 

Kasım 0 0 0 0 0 0 

Aralık 9.0 18 0 8 0 0 

Yıllık 80 179 3 1 0 4 

Tablo 16. 2009 yılı ortalama kar yağıĢlı, sisli, dolulu ve kırağılı günler sayısı (Meteoroloji Müdürlüğü 2009) 

C.1.1.7. Seller 

TaĢkın Koruma Tesisi Tesis Arazi(ha) Meskun Mahal 

ĠĢletmede olan : 10 163 10 

Hakkari Yüksekova Bulaklı TaĢ. Kor. Tes. : 140 1 

Hakkari Yüksekova Tatlıköyü TaĢ. Kor. Tes. : 17 1 

Hakkari Merkez Kırıkdağ TaĢ. Kor. Tes. : 1 

Hakkari Çukurca Uzundere Köyü TaĢ. Rus. Kont : 6 1 

Hakkari Merkez Erziki Köyü TaĢ. Kor. Tes. : 1 

Hakkari Merkez Olgunlar Köyü TaĢ. Kor. Tes. : 1 

Hakkari Merkez Üzümcü Köyü TaĢ. Kor. Tes. : 1 

Hakkari Çukurca Köprülü Köyü TaĢ. Kor. Tes. : 1 

Hakkari Yüksekova Nehil Çayı TaĢ. Kor. Tes. : 1 

Hakkari Yüksekova Esendere TaĢ. Kor. Tes. : 1 

C.1.1.8. Kuraklık 

Hakkari ili tüm yıllarda yaz aylarında kuraklık yaĢamaktadır. 

C.1.1.9. Mikroklima 



Bugüne kadar Hakkari„de meteorolojik etmenlerden oluĢan küçük klima yaratan 

farklı alanlar konusunda çalıĢmalar yapılmamıĢtır. 

C.1.2. Yapay Etmenler 

C.1.2.1. Plansız KentleĢme 

Plansız kentleĢmenin en büyük olgusu göçtür. Göç eden nüfusun göç nedeni 

bulundukları yerdeki; 

- ĠĢ güvenliklerinin olmayıĢı, 

- ĠĢsizlik, 

- Aile büyüklüğünün ülke standartlarının üzerinde olması ve çalıĢılan sektörde 

(çoğunlukla tarım alanında) gizli iĢsizliğin yaĢanması, 

- Sosyal hayatın olmaması, 

- Kentlerin yaĢanan yere göre çekici olması (eğitim, teknik altyapı, sosyal altyapı, 

sağlık koĢulları ve iĢ imkanları) 

Son yıllarda köylerden kent merkezine yapılan göçler sonucunda ortaya çıkan 

çarpık ve düzensiz kentleĢme ilin geliĢmesine engel teĢkil etmekte olup, bu sorun düzenli 

imar ve çevre düzen planlarının yapılması zorunluluğunu ortaya çıkarmaktadır. 

C.1.2.2. YeĢil Alanlar 

Ġlde kiĢi baĢına düĢen yeĢil alan, toplam kentsel yeĢil alan yüzölçümü, doğal veya 

kent koĢullarına uyum sağlamıĢ bitki türleri, ağaçlandırma planları gibi bilgiler 

incelenmelidir. 

C.1.2.3. Isınmada Kullanılan Yakıtlar 

Ġlimizde ısınma amaçlı olarak kullanılan yakıtlarda en büyük pay ithal ve yerli 

taĢkömürü ile odundur. Buna ilave olarak son zamanlarda sıvı yakıt (mazot, fuel-oil), 

gibi yakıtlar da ısınmada kullanılmaktadır. Ayrıca köylerde geleneksel yakıt türü olarak 

tezek kullanılmaktadır. 

C.1.2.4. Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar 

Hakkari Valiliği Emniyet Müdürlüğü‟nden alınan bilgilere göre, il trafiğine kayıtlı 

8784 adet motorlu araç bulunmaktadır. 

C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları 



C.2.1. Kükürt dioksit Konsantrasyonu ve Duman 

180 µg/m3 

C.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları 

113 µg/m3 

C.2.3. Karbon monoksit Emisyonları 

Ġlde ölçüm yapılmamıĢtır. 

C.2.4. Azot Oksit (NOx) Emisyonları 


C.2.5. Hidrokarbon ve KurĢun Emisyonları 


C.3. Atmosferik Kirlilik 

C.3.1. Ozon Tabakasının Ġncelmesinin Etkileri 

Atmosferde ozon tabakasına zarar veren floroklorokarbonlar ile ilgili hiçbir faaliyet 

olmamasına karĢın çevre sorunlarının sınır tanınamazlığı nedeniyle Hakkari‟de ozon 

tabakasının delinmesinden oluĢan zararlardan etkilenmektedir. Ġldeki sanayiler içinde 

dondurucu-soğutucu denilen malzemelerin imalatı yoktur. 

C.3.2. Asit YağıĢlarının Etkileri 

Hakkari ilinde henüz bu konuda çalıĢma yapılmadı. 

C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri 

C.4.1. Doğal Çevreye Etkileri 

C.4.1.1. Su Üzerindeki Etkileri 

Atmosfere atılan kükürt dioksit (SO 2 ) ve azot oksitler (NO x ) havadaki su buharı ile 

birleĢerek sülfat ve nitrat asitlerine dönüĢmektedir. Benzer Ģekilde egzoz gazlarından 

atmosfere atılan azot monoksit (NO) azot dioksite (NO 2 ) dönüĢmektedir. Azot dioksit 

(NO 2 ) hidroksil radikalleriyle nitrat asidine (HNO 3 ) yükseltgenir. Sonuçta yağmurlar 

yukarıdaki asitlere sahip olarak yeryüzüne inmektedir. Böylece toprağın asitleĢmesi 

nedeniyle birçok zehirli metal çözünerek yeraltı sularına karıĢmaktadır. 

C.4.1.2. Toprak Üzerine Etkileri 



Havanın kalitesini bozan ve havada istenmeyen emisyonların örneğin NO x ve 

SO 2 'lerin havanın su buharı ile etkilerinin sonucu oluĢan asit yağmurları havanın, suyun 

kalitesini bozduğu gibi toprağında doğal yapısını bozmaktadır. Toprağın asitleĢmesi 

sonucu bir takım istenmeyen zehirli metalleri açığa çıkarabilir. Toprak kalitesinin belli 

zaman dilimlerinde etüt edilmesinde yarar olacaktır. 

C.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri 

Atmosfere salınan kirleticilerin çoğu, ikincil tepkimeler aracılığıyla etkilerini 

devam ettirerek istenmeyen pek çok yan ürün oluĢturabilirler. Örneğin güneĢ ıĢınlarının 

katalitik etkisiyle ozon, azot monoksit, azottrioksit (NO-O 3 -NO 3 ) arasında gerçekleĢen 

fotolitik çevrimde oluĢan çeĢitli radikaller, olefinik ve aromatik yapılı hidrokarbonlarla 

tepkimeye girerek PAN ve PB 2 N gibi zararlı ürünlerin ve fotokimyasal dumanın 

oluĢumuna yol açarlar. 

C.4.1.4. Ġnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri 

Havada kirletici maddelerden karbondioksit renksiz, kokusuz ve zehirli bir gazdır. 

Sülfürlü ve azotlu hava kirleticileri de insan sağlığını olumsuz yönde etkilemekte, farenjit, 

astım, bronĢit, gibi solunum yolu enfeksiyonlarına yol açabilmekte, maruz kalma süresine 

göre de insandaki etkileri artmaktadır. 

C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri 

Hava kirletici gazların yağmur etkisiyle asit yağmuruna dönüĢmesi ile asidik 

karakter kazanır. Asit yağmurları korozit özellik taĢıdıkları için bölgedeki yapay çevrede 

aĢındırıcı etki göstermektedir. Konuyla ilgili araĢtırmaya rastlanmaması nedeniyle 

bölgedeki boyutları hakkında kesin bilgiye ulaĢılamamıĢtır. 


Meteoroloji Ġl Müdürlüğü, 2009 

Çevre ve Orman Ġl Müdürlüğü, 2009 




D. SU 

D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı 

D.1.1. Yeraltı Suları 

Hakkari ilinde yer altı suları çıkarılmamaktadır. 

D.1.2. Jeotermal Kaynaklar 

Hakkari ilinde jeotermal kaynak yoktur. 

D.1.3. Akarsular 

Hakkari toprakları aynı zamanda Dicle nehrinin bir havzası konumundadır. Bu 

sebeple Hakkari‟deki bütün Dicle‟nin kolları durumundadır. Bu kolların en önemlisi ise 

Hakkari ili ile özdeĢleĢmiĢ olan Zap suyudur. Bundan sonra Yüksekova‟da Nehil ve 

Oramar, Merkez ilçede Katil suyu, Erziki, Kırıkdağ, Katramas dereleri ile Ceylanlı suyu, 

ġemdinli‟de AvarobaĢin, ġemdinli deresi ve Hacıbey deresidir. 

Bu akarsuların tümünün özellikleri birbirine benzer. Rejimleri düzensiz, debileri 

güçlü olup, kar ve yer altı suları ile beslenirler. Bu sebeple Nisan ve Mayıs aylarında 

karların erimesi ile kabarmaya baĢlar ve coĢarlar. Bu coĢkulu akıĢ yaz ortalarına kadar 

sürer. Drene ettikleri alanlardan sürükledikleri alüvyon topraklarla, coĢkulu zamanlarında 

adeta bir çamur seli gibi akarlar. 

Zap suyu; ilk kaynağını BaĢkale‟nin kuzeyindeki Havril dağlarından alır. 

Yüksekova‟nın Nehil çayı ile birleĢir ve 180-190 km‟lik akıĢını daha birçok kollar 

toplayarak, güçlü debisi ile beraber sınırlarımız dıĢında Dicle nehrine katılır. Ancak 

Hakkari ili sınırları içindeki uzunluğu 100 km kadardır. Debisi saniyede 80 m3 tür. Bu debi 

ile ülkemizdeki akarsular içinde en güçlü debiye sahiptir. Aynı zamanda Türkiye‟nin en 

görkemli ve en derin vadisine sahip Zap suyunun yamaç yükseklikleri bazı yerlerde 2500 

m yi geçmektedir. Bu zorlu doğa koĢullarına rağmen Zap suyu üzerine 11 betonarme köprü 

ve çok sayıda asma köprü yapılmıĢtır. 



Sıra No Suyun Adı Ölçü Tarihi Ölçü Değeri (m 3 /s) 

1 Geyman Çayı 11,04,2007 144,905 

2 Kotum Suyu - Tatvan - Kotum 13,06,2007 119,711 

1 Zap Suyu - Üzümcü 11,04,2007 75,541 

2 Zap Suyu - Üzümcü 13,06,2007 100,541 



1 Zap Suyu - Çaldıran 11,04,2007 12,326 

2 Zap Suyu - Çaldıran 13,06,2007 9,733 

1 Esendere Çayı-Esendere 10,04,02007 3,853 

2 Esendere Çayı-Esendere 12,06,20047 2,599 

1 Büyükçay-Dilimli 07,11,2006 2,158 

2 Büyükçay-Dilimli 12,06,2007 1,085 



1 Navroza-ġemdilli 10,04,2007 31,042 

2 Navroza-ġemdilli 12,06,2007 10,785 

Tablo 17. 2009 yılı akarsu ölçüm değerleri (Güncel Bilgiler Devlet Su ĠĢleri, 2007) 

D.1.3.1. Zap Suyu Analiz Sonuçları 

Hakkari Valiliği Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü tarafından 27.08.2009 tarihinde 

Zap suyu ġıne köprüsü mevkiinde alınan dere su numunesi sonuçlarını Çevre ve Orman 

Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Ölçüm ve Denetim Dairesi BaĢkanlığı Çevre 

Referans Laboratuarı tarafından aĢağıdaki tabloda verilmiĢtir. 

SKKYTA 

BLO1 

SU KALĠTE SINIFLAR ÖLÇÜLEN 

DEĞERLER 

I II III IV 

A) Fiziksel Ve Ġnorganik Kimyasal Parametreler 

Sıcaklık (0C ) 25 25 30 >30 24,4 

pH 6,5-8,5 6,5-8,5 6.0-9.0 6.0-9.0 8.26 

dıĢında 

ÇözülmüĢ Oksijen 8 6 3 400 

Amozyon Asotu (mg NH 4 -N/L) 0,2 c 1 c 2 c >2 

Nitrit Azoto (mgNO 2 -N/L) 0,002 0.01 0.05 >0,05 

Nitrit Azoto (mgNO 3 -N/L) 5 10 20 >20 

Toplam Fosfor (mg P/L) 0,02 0.16 0.65 >0,65 0,1881 

Toplam ÇözünmüĢ Madde (mg/1) 500 1500 5000 >5000 - 

Renk (pt-Co birimi) 5 50 300 >300 - 

Sodyum (mg Na + /L) 125 125 250 >250 12 

B) Organik Parametreler 

Kim. oksijen Ġhtiyacı KOĠ (mg/1) 25 50 70 >70 10 

Biyolojik oksijen iht. BOĠ (m) 4 8 20 >20 - 

Toplam organik karbon (mg/1) 5 8 12 >12 - 



Toplam Kjeldal Azotu (mg/1) 0,5 1.5 5 >5 - 

Yağ ve gres (mg/1) 0,02 0.3 0.5 >0.5 - 

Metilen mavisi ile reaks. veren yüzey aktif 0,05 0.2 1 >1.5 - 

mad. (MBAS) (mg/1) 

Fenolik Maddeler (uçucu)(mg/1) 0,002 0.01 0.1 >0.1 - 

Mineral yağlar ve türevleri (mg/1) 0,02 0.1 0.5 >0.5 - 

Toplam Pestisid (mg/1) 0,001 0.01 0.1 >0.1 - 

C) Ġnolik kirlenme parametreleri -d 

Civa (µHg/1) 0,1 0,5 2 >2 10 50 3 

Arsenik (µg As/1) 20 50 100 >100 200 1 

Krom (toplam) (µg Cr/1) 20 50 200 >200 10 

Krom (µg Cr +6 /1) 

Ölçülemeye 20 50 >50 200 1 

Nikel (µg Ni/1) 20 50 200 >200 180 

Çinko (µg Zn) 200 500 2000 >2000 5 

Siyanür (toplam) (µgCN/1) 10 50 100 >100 2000 

Serbest Klor ( µg CI/1) 10 10 50 >50 10 

Demir (µg Fe/1) 300 1000 5000 >5000 1074 

Mangan (µg Mn/1) 100 500 3000 3000 63 

Bor (µg B/1) 1000 c 1000 c 1000 c >1000 167 

Selenyum (µg Se/1) 10 10 20 >20 2000 74 

Alüminyum (mg Al/1) 0,3 0,3 1 >1 1,397 

Radyoaktivite ( (pCi/1) 

Alfa-aktivite 1 10 10 >10 - 

Beta-aktivite 10 100 100 >100 - 

D) Bakteriyolojik Parametreler 

Fekal Kaliform (EMS/100 ml) 10 200 2000 >2000 - 

Toplam Koliform (EMS/100 ml) 100 20000 10000 >10000 - 

Tablo 18. Zap suyu ölçüm sonuçları (Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009) 

a) Kontrasyon veya dolgunluk yüzdesi parametrelerinden sadece birisinin sağlanması 

yeterlidir. 

b) Klore karĢı hassas bitkilerin sulanmasında bu konsantrasyon limitini düĢürmek 

gerekebilir. 

c) pH değerine bağlı olarak serbest amonyak azotu konsantrasyonu 0.02mg/1 NH 3 -N/1 

değerini geçmemelidir. 

d) Bu guruptaki kriterler parametreleri oluĢturan kimyasal türlerin toplam 

konsantrasyonlarını vermektedir. 

e) Bora karĢı hassa bitkilerin sulanmasında kriteri sulanmasında 300 µg/1‟ye kadar 

düĢürmek gerekebilir. 

Analizi yapanlar; pH, sıcaklık, çözünmüĢ oksijen doygunluğu gibi yerinde 

ölçülmesi gereken parametreler laboratuarda ölçülmüĢtür. 



D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar 

Doğal Göl yüzeyleri : 139 ha 

Akarsu yüzeyleri : 550 ha 

Zap suyu : 438 ha 

Nahil çayı : 112 ha 

ĠĢletmede olan Sulamalar 

Diğer Sulamalar 

Topraksu kooperatifleri sulamaları(YAS) : --- 

KHGM (gölet ve yerüstü) sulamaları : 6 843 ha 

Halk sulamaları : 4 600 ha 

Diğer sulamalar toplamı : 11 443 ha 

D.1.5. Denizler 

Hakkari ilinin denizlerle hiçbir kıyısı yoktur. 

D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri 

D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik 

Ġlimiz sınırları içinde bulunan yer altı suları içme suyu, kullanma suyu ile sulama 

amaçlı olarak kullanılmaktadır. Yer altı suları evsel atıkların kanalizasyon sistemi olmayan 

yerlerde sızdırmalı fosseptiklere verilmesinden dolayı kirlenmektedir. 

Mikroorganizmalar, yer altı suyuna taĢınım sırasında doğal olarak temizlenmeye uğrar. 

Ancak deterjan gibi parçalamaya karĢı dayanıklı bileĢikler yer altı suyuna ulaĢarak içme 

suyu açısından sorun yaratabilmektedir. Çöplerin açık alanlarda depolanması ve kirliliği 

azaltıcı faaliyetlerin uygulamaya konmaması önemli sorunlara neden olmaktadır. 

Kaynak 

Debi (lt/sn) 

Kaynak Yeri Çıktığı Formasyon Adedi Mayıs Eylül EC mho/cm. 

No 

1 Köprücek Köyü içi Dolomitli KireçtaĢı (ep) 1 20 15 Analiz Yapılmadı 

2 Köprücek Köyü 1,3km. W'sı FiliĢ (em) KireçtaĢı (ep) 3 10 10 Analiz Yapılmadı 

kontağı 

3 Oymakaya Köyü içi Mermerimsi KireçtaĢı 2 60 50 Analiz Yapılmadı 

(Akr) 

4 Büyükçiftlik Köyü 1,8 km. Kırmızı marn (Akr) 2 40 35 280 

N'yi 

5 Büyükçiftlik Köyü 1km. NE'su Alüvyon (Al) 4 15 12 Analiz Yapılmadı 

6 Büyük Çiftlik Köyü 250m. Kırmızı marn (Akr) 2 16 10 170 

S'yi 

7 Kadıköy giriĢi Kırmızı marn (Akr) 2 30 25 250 

8 Kadıköy 2,5 km. NW'sı Mermerimsi KireçtaĢı 3 20 15 Analiz Yapılmadı 

(Akr) 

9 Mamak Köyü 1 km. W'sı Alüvyon (Al) 4 65 40 Analiz Yapılmadı 



10 Mamak Köyü içi Alüvyon (Al) 3 16 12 310 

11 Mamak Köyü 1 km. E'su Alüvyon (Al) 2 15 10 Analiz Yapılmadı 

12 Kalemli Köyü 500 m. S'yi Kırmızı marn (Akr) 2 15 10 Analiz Yapılmadı 

13 Adaklı Köyü 500 m. W'sı Alüvyon (Al) 3 15 13 Analiz Yapılmadı 

14 Bulak Köyü içi Kırmızı marn (Akr) 2 20 15 Analiz Yapılmadı 

15 Karlı Köyü 750 m. SE'su Volkanik (Ükr) 2 12 10 330 

16 Bulak Köyü 1 km. SE'su Kırmızı marn (Akr) 4 50 40 Analiz Yapılmadı 

17 Çatma Köyü içi Volkanik (Ükr) 2 15 12 350 

18 Kilimli Köyü içi Alüvyon (Al) 2 13 10 Analiz Yapılmadı 

19 Karabağ Köyü 2 km. E'su Mermerimsi KireçtaĢı 2 600 150 250 

(Akr) 

20 Yürekli Köyü 1 km. NW'sı Kırmızı marn (Akr) 1 15 12 340 

21 Uzunsırt Köyü 1 km. S'yi Kristalize kireçtaĢı (Pz) 2 30 15 280 

22 Çatma Köyü 500 m. N'yi Kristalize kireçtaĢı (Pz) 3 25 10 290 

23 Güçlü Köyü 2,5 km. S'yi Alüvyon (Al) 4 15 10 300 

24 BaĢpınar Köyü 150m E'su Dolamitli kalker (ep) 1 25 20 Analiz Yapılmadı 

25 Köprücek Köyü 750 m. NE'su Alüvyon (Al) 2 12 10 Analiz Yapılmadı 

26 Karabey Köyü 250 m. NW'sı Metamorfik Ģist (P2) 1 20 18 Analiz Yapılmadı 

27 Akalın Köyü 500 m. W'sı Alüvyon (Al) 2 13 10 Analiz Yapılmadı 

Tablo 19.Hakkari ilindeki yeraltı su kaynaklarının yerleri, kapasiteleri ve nitelikleri (Güncel bilgi Devlet Su ĠĢleri, 


D.3.2. Akarsularda Kirlilik 

DSĠ. 17.Bölge Kalite kontrol ve laboratuar Ģube müdürlüğü tarafından 26-17-00- 

092 (Zap Suyu Yeniköprü Mevkii),26-17-00-093 (Zap Suyu Hakkari çıkıĢı) Kalite Gözlem 

ÇalıĢmaları 1991 yılında, geniĢ çaplı kalite izleme çalıĢmaları ise 2001 yılında baĢlamıĢtır. 

Bu amaçla Hakkari ili sınırları içerisinde tespit edilen toplam istasyon sayısı 2 

tanedir. 

Su Kalitesi Gözlem ÇalıĢmalarında Ölçülen Parametreler 

Kalsiyum (Ca) pH Fosfat PO4-P 

Klor (Cl) Bor (B) Toplam Karbonat 

Elektriksel Ġletkenlik (EC) Organik Madde (pV) Alkanite Karbonat 

Magnezyum (Mg) Toplam Tuzluluk (TDS) Toplam Sertlik 

Sodyum (Na) Nitrat (NO3-N) Bulanıklık (Turb) 

Potasyum (K) Amonyum (NH4-N ) Renk (Col) 

Sülfat (SO4) Nitrit (NO2-N) Sıcaklık (T) 



Harita 3. Hakkari Ġli Sınırları Ġçerisinde Yapılan Su Kalitesi Gözlem ÇalıĢmalarının Yerleri (Güncel Bilgi Devlet 

Su ĠĢleri) 

DSĠ XVII. Bölge Müdürlüğü’nce Yürütülen Su Kalitesi Gözlem ÇalıĢmaları 

ISTASYON NO İLİ İSTASYON ADI 

KOORDİNATLAR 

KUZEY 

DOĞU 

1 26-17-00-092 HAKKARİ ZAP SUYU - YENİKÖPRÜ MEVKİİ 4173869 415903 

2 26-17-00-093 HAKKARİ ZAP SUYU - HAKKARİ ÇIKIŞI 4155738 389670 

Tablo 20. Hakkari ili sınırları içerisinde su numunesi alınan istasyon yerleri (güncel bilgi) 



Su Kalitesi Gözlem ÇalıĢmaları Ġle Ġlgili Değerlendirmeler: 

26-17-00-092 Zap Suyu Yeniköprü Mevkii Orta derecede tuzlu su olup, tuza çok 

hassas bitkiler hariç sulamada kullanılabilir. Kirletici parametrelerden Azot grubu 

parametreler değerlendirildiğinde III. sınıf kirlenmiĢ sudur. Tekstil ve gıda gibi kaliteli su 

gerektiren endüstriler hariç uygun bir arıtmadan sonra endüstriyel su temininde 

iyileĢtirilerek kullanılabilecek yüzeysel sulardır.26-17-00-093 Zapsuyu Hakkari çıkıĢı Orta 

derecede Tuzlu su olup tuza çok hassas bitkiler hariç sulamada kullanılabilir.Kirletici 

paramatrelerden Azot gurubu parametreler değerlendirildiğinde II. Sınıf az kirlenmiĢ 

sudur.Ġleri veya uygun bir arıtmayla içme suyu olarak kullanılabilir. 

Hakkari ilindeki Ġstasyonlara Ait Su Numunelerinin Analiz Sonuçlarına Göre 

Sınıflaması; 

Kurumun 

Adı: 

Aylar Alınan Su Numunesi Bakiye Klor Ölçümü 

İl Geneli 

Ocak 

“ “ ġubat 

“ “ Mart 

“ “ Nisan 

“ “ Mayıs 

“ “ Haziran 

“ “ Temmuz 

“ “ Ağustos 

“ “ Eylül 

“ “ Ekim 

“ “ Kasım 

Toplam:123 Temiz:79 Kirli:44 

ġebeke:111 Temiz:73 Kirli:38 

Kaynak:12 Temiz:6 Kirli:6 

Toplam:86 Temiz:72 Kirli:14 


Kaynak:8 Temiz:5 Kirli:3 



Kaynak: Temiz: Kirli: 

Toplam:151 Temiz:124 Kirli:27 

ġebeke:121 Temiz:105 Kirli:16 


Toplam:212 Temiz:189 Kirli:23 

ġebeke:146 Temiz:134 Kirli:12 












ġebeke:89 Temiz: 65 Kirli:24 







Toplam: Yeterli: 

Yetersiz: 

650 518 132 


Yetersiz: 

600 489 111 


Yetersiz: 

800 629 171 


Yetersiz: 

755 626 129 


Yetersiz: 

725 592 133 


Yetersiz: 

835 607 228 


Yetersiz: 

935 603 332 


Yetersiz: 

875 672 203 


Yetersiz: 

830 698 132 


Yetersiz: 

925 735 190 


Yetersiz: 



“ “ Aralık 

Genel 

Toplam 

Kaynak:11 Temiz:1 Kirli:10 852 680 172 

Toplam:60 Temiz:30 Kirli:30 Toplam: Yeterli: 

ġebeke:56 Temiz:29 Kirli:27 Yetersiz: 


865 673 192 


Şebeke:1366 Temiz:1041 

Kirli:325 



Yetersiz: 

9647 7522 2125 

Tablo 21. Hakkari ili sınırları içerisinde su numuneleri analiz sonuçları (Sağlık Ġl Müdürlüğü 2009) 

D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik 

Hakkari ilinde bulunan göl ve göletlerde insan yaĢamı olmadığı için kirlilikte 

yoktur. 

D.3.4. Denizlerde Kirlilik 

Hakkari ilinin denizlere kıyısı yoktur. 


Devlet Su ĠĢleri Müdürlüğü, 2009 

Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009 


E. TOPRAK VE ARAZĠ KULLANIMI 



E.1. Genel Toprak Yapısı 

Hakkari ilinin genellinde hemen hemen her tür litolojik birimler (Tortul, Volkanik, 

Metamorfik) mevcut olduğundan dolayı toprak türleri de çeĢitlilik arz etmektedir. Ancak 

bu toprak çeĢitlerinden sanayi alanında yararlanılmamaktadır. Daha çok tarımsal faaliyetler 

yürütülmektedir. Toprak profilinin pedgenetik özelliklerini esas alan kategorilere göre 

Hakkari ili arazilerinin toprak grupları düzeyinde tasnifi yapılmıĢ, yaygın olan topraklar ve 

miktarları aĢağıda belirtilmiĢtir. Ġlin tarım yapılan topraklarının %10.4‟ü kum,%76‟sı tın, 

%13.6‟sı tilli-tın bünyesine sahiptir. 

Toprak reaksiyonu %3.5 asit, %6.5‟i orta kireçli, %25.6‟sı kireçli ve %25.9‟u da 

fazla kireçlidir. Organik madde yönünden ise fakirdir. 

E.2. Toprak Kirliliği 

E.2.1. Kimyasal Kirlenme 

E.2.1.1 .Atmosferik Kirlenme 

Bu konuyla ilgili olarak ilimizde henüz bir çalıĢma yapılmamıĢtır. 

E.3. Arazi 

E.3.1. Arazi Varlığı 

E.3.1.1. Arazi Sınıfları 

Hakkari‟de I-IV. sınıf tarım arazileri 62.676 ha olup, genelde tarım bu araziler 

üzerinde yapılmaktadır. 652.008 ha alan V-VIII. sınıf arazi sınıfına girmektedir. Tarım 

alanlarından önce birinci sırayı alan mera alanları Vll. sınıf araziler üzerinde 

yoğunlaĢmaktadır. 

Kullanma kabiliyet sınıfları sekiz adet olup, toprak zarar ve sınırlandırmaları 1. 

sınıf‟tan VIlI. sınıf‟a doğru giderek artmaktadır. 

SINIF - l: 

1. Sınıf arazilerin kapladığı alan 2063 ha olup il yüzölçümünün % 0,22‟siniı teĢkil 

etmektedir. 1. Sınıf arazilerin; % 63,35‟ni alüvyal topraklar, % 1,07‟sini kolüvyal 

topraklar, % 1,94‟ünü kahverengi orman topraklar, % 24,96‟sını kestane rengi topraklar ve 

% 8,68„ini kireçsiz kahverengi topraklar, % 3,5‟nu kırmızı kahverengi topraklar 

oluĢturmaktadır. 

Bu arazilerin 615 hektarında nadaslı kuru tarım, 1448 hektarında sulu tarım 

yapılmaktadır. 

SINIF- Il: 



Toplam miktarı 14219 hektarlık yüzölçümleri ile %1,49‟luk bir oran teĢkil 

etmektedir.. Bu arazileri % 43,36‟sını alüvyal topraklar, % 9,94‟ünü kolüvyal topraklar, % 

23,33‟ünü Gri Kahverengi Podzolik,%3,92‟sini Kahverengi orman toprakları, % 14,07‟sini 

Kestane rengi ve %4,47‟sini kireçsiz kahverengi topraklar oluĢturmaktadır. 

Bu arazilerin; 6236 hektarı nadaslı kuru, 6942 hektarı sulu, 109 hektarı yetersiz 

sulu, 577 hektarı çayır,206 hektarı orman,149 hektarı da tarım dıĢı ve diğer araziler olarak 

kullanılmaktadır. 

SINIF- III: 

III. sınıf araziler 29321 ha kapladığı alan ile ilin % 3,08‟ini teĢkil eder. Bu arazinin 

toprak gruplarına göre dağılımı ise % 4,01‟ini alüvyal topraklar, % 0,09‟unu kolüvyal 

topraklar, % 2,11‟ini Gri-kahvene rengi podzolik topraklar, % 20,6‟sını Kahverengi orman 

toprak, % 63,26‟sını kestane rengi toprak ve % 9,93‟ünü kireçsiz kahverengi topraklar 

Ģeklindedir. 

Bu alanların kullanım durumları ise Ģöyledir; 4294 hektarı kuru, 13303 hektarı sulu, 

1142 hektarı yetersiz sulu, 64 hektarı bahçe(kuru), 1455 hektarı çayır, 7893 hektarı mera, 

856 hektarı funda, 314 hektarı da tarım dıĢı ve diğer araziler olarak kullanılmaktadır. 

Grafik 3. Hakkari ili arazi sınıfları kullanma durumları (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 

SINIF- IV: 



IV. sınıf araziler ilin 26069 ha alanı ile il genelinin % 2,74‟ünü kaplamaktadır. 

lV.‟üncü sınıf arazilerin toprak gruplarına göre dağılımı ise Ģöyledir; 504 hektarı alüvyal 

topraklar, 3648 hektarı gri-kahverengi toprak,1185 hektarı kahverengi orman topraklar, 

20163 hektarı kestane rengi topraklar ve 599 hektarı kireçsiz kahverengi topraklardan 

oluĢmaktadır. 

Bu alanların kullanım durumları ise Ģöyledir; 700 ha‟da kuru tarım, 326 ha‟da sulu 

tarım, 20565 ha‟da mera,3768 hektarı orman,216 hektarı orman,20 hektarı tarım dıĢı(az 

yoğun yerleĢim alanı) olarak kullanılan alanlardır. 

SINIF- V: 

8811 ha alanı ile ilin % 0,93‟ünü kaplamaktadır. Bu alanın büyük toprak gruplarına 

göre dağılımı Ģöyledir;Bu arazilerin 8805 hektarı çayır arazisi olarak kullanılırken geri 

kalanı da az yoğun yerleĢim alanı olarak kullanılmaktadır. 

SINIF- VI: 

76088 alanı ile ilin % 7,99‟luk kaplar ve toprak gruplarına göre dağılımı ise; 

%0,18 alüvyal,% 3,83ü Gri-kahverengi podzolik, %13,63‟ü Kahverengi 

orman,%70,52‟si kestane rengi,% 11,84‟ü Kireçsiz kahverengi topraklardan oluĢmaktadır. 

Bu toprakların kullanım durumları ise Ģöyledir; 

1131 ha‟ında kuru tarım, 126 ha‟ında sulu tarım yapılmaktadır. Bu toprakların 

68929 ha‟ında mera, 5845 ha‟ında fundalık, 57 ha‟ında tarım dıĢı(az yoğun yerleĢim 

alanı)olarak kullanılmaktadır. 

SINIF- VII: 

655981 ha alanı ile ilin % 68,90‟lık kısmını kaplar. Bu alanların toprak gruplarının 

dağılımı ise; 74130 ha gri-kahverengi podzolik topraklar, 204062 ha kahverengi orman 

toprakları, 119399 ha kestane rengi topraklar, 258183 ha kireçsiz kahverengi topraklar, 207 

ha sierozem topraklar Ģeklindedir. 

VII. sınıf toprak alanlarının; 284 ha‟ında kuru(bahçe) tarım, 425023 ha‟ı 

mera,77107 ha orman, 153308 ha funda arazisi ve 259 ha yerleĢim alanı mevcuttur. 

SINIF- VIlI: 

138943 ha ile il topraklarının % 14,59‟luk kısmını oluĢturur. Bu arazilerin 3080 

hektarı sazlık,bataklık,62 hektarı ırmak taĢkın yatakları,1304 hektarı daimi karla kaplı 

arazi, 134088 hektarı çıplak kaya ve moloz, 409 hektarı da yoğun yerleĢim alanıdır. 

Kuru tarımda kullanılan arazi 12976 hektar, sulu tarım yapılan 23396 hektar, bağbahçe 

olarak kullanılan arazi miktarı 348 hektar,çayır-mera olara kullanılan 533751 hektar 

olup bunun 11341 hektarı çayır, 522410 hektarı da mera olarak kullanılmaktadır. 



Orman ve fundalık alanlar ilin 241306 ha‟ını kaplar. Bunun 81081 ha‟ı orman, 

160225 ha‟ı fundalıktır.Orman-fundalık alanların % 97,91‟i VI. Ve VII. Sınıf arazilerde 

bulunmaktadır. 

Tarım dıĢı arazilerin toplam alanı 1214 hektardır. 

Tarım arazilerinde Hakkari‟de kuru, sulu ve bahçe arazilerinin çoğunluğu herhangi 

bir Ģekilde muhafaza çalıĢması gerekmektedir. Muhafaza iĢlemlerine gerek göstermeyen ve 

I. sınıf olarak nitelendirilen tarım arazilerinin oranı % 0,2‟dir. Bunların dıĢında kalan tarım 

arazileri problemin cinsine göre değiĢik muhafaza çalıĢmalarına ihtiyaç göstermektedir. 

Tarım arazilerinde muhafaza iĢlemlerini gerektiren problemler erozyon zararı, aĢırı su ve 

elveriĢsiz toprak Ģartlarıdır. Yüzey akıĢı toprağın üst katmanını tabalar halinde taĢıyıp 

götürdükçe, daha alt tabakaların sürülmesi gerekmekte ve en sonunda yüzeye çıkan 

verimsiz ana materyalin bile iĢlenmesi icap etmektedir. Erozyon ilerledikçe toprakların 

verimi de düĢmektedir. Çünkü bitki besin maddeleri, organik maddeler ve toprağa canlılık 

veren mikroorganizmalarda yüzey akıĢları ile taĢınıp gitmektedir. Erozyonu önlemede 

kontur sürüm, Ģeritvari ekim ve teraslama önerilebilir. 

ARAZĠ 

MĠKTARI(HA) 

TARIM ARAZĠSĠ 61.529 

ÇAYIR-MERA 369.610 

ORMAN VE FUNDALIK 174.955 

YERLEġĠM ALANI 959 

TARIM DIġI ARAZĠ(Terk edilmiĢ Arazi) 107.631 

TOPLAM 714.684 

Tablo 22. Hakkari ili arazi dağılımı (Güncel Veri Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 

Hakkari ili ilçelere göre arazi dağılımı aĢağıdaki gibidir. 

Grafik 4. Hakkari ili ilçelerine göre arazi dağılımları (Güncel Veri Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 



E.3.1.2. Kullanım Durumu 

Hakkari ili arazi kullanım durumları aĢağıdaki gibidir. 

KULLANMA 

ĠLÇELER(HA) 


ġEKLĠ 

Merkez Çukurca ġemdinli Yüksekova 

Kuru Tarım 4.869 1.477 4.870 9.054 20.270 

Sulu Tarım 10.512 4.523 6.205 18.256 39.496 

Yetersiz Sulu Tarım 155 508 588 1.251 

Çayır 327 5 10.743 11.075 

Mera 130.210 30.058 50.065 148.202 358.535 

Orman 0 15.128 57.537 2.659 75.324 

Funda 30.903 29.178 21.587 17.963 99.631 

Yoğun YerleĢim Alanı 171 25 31 92 319 

Az yoğun Yer.Alanı 178 87 133 242 640 

Su Yüzeyi 151 53 132 176 512 

Terk EdilmiĢ Arazi 35.043 11.141 26.702 34.745 107.631 

Toplam 213.019 93.605 167.183 240.877 714.684 

Tablo 23. Hakkari ili arazi kullanım durumu (Güncel Veri Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 

E.3.2. Arazi Problemleri 

Toprak sığlılığı; topraklarda köklerin geliĢtiği ve bitki besin maddelerinin ve 

suyun temin edildiği bölgenin derinliği bitki yetiĢtirme açısından önemlidir. Bu bölge derin 

olursa iklime uyabilen her türlü kültür bitkisini yetiĢtirmek mümkün olur.Hakkari ili 

topraklarının 22049 hektarı (%2,71) 90 cm‟den fazla derinliğe sahiptir.Bunun da 18463 

hektarı düz ve düze yakın eğimlerde yer almaktadır.Erozyon ya hiç yok ya da hafiftir. 

Büyük bir kısmı I.,II.,III. Sınıf olup kuru tarım ,sulu tarım ve çayır mera olarak 

kullanılmaktadır. 

Orta derin topraklar 49165 hektarlık alanı, sığ topraklar 298531 hektar,çok sığ 

topraklar 442837 hektarlık alanı teĢkil etmektedirler. 

Sığ ve çok sığ topraklar ise 741368 hektarlık yüzölçümleri ile il genelinin % 

91,18‟lik bir oran oluĢturmaktadır. 

Drenaj; Genellikle alüvyal düzlüklerde görülen ve taban suyunun her zaman veya 

yılın bir bölümünde bitki geliĢimine zarar verecek kadar yüksek düzeyde bulunduğu 

topraklar 17303 hektarlık bir alanı kaplamaktadır. 6408 hektarı yetersiz drenajlı,1170 

hektarı fena drenajlı,9315 hektarı hafif tuzlu fena drenajlıdır. 

Erozyon; Hakkari‟de en yaygın sorun su erozyonudur. Bu sorundan çok az 

etkilenen veya hiç etkilenmeyen alanlar genellikle alüvyal topraklardan oluĢan taban 

araziler ve kolüvyal toprakların düze yakın ve hafif eğimli alanlarıdır. 

BÖLÜM KAYNAKÇASI 

Güncel Veri Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009 



F . FLORA - FAUNA VE HASSAS YÖRELER 

F.1. Ekosistem Tipleri 

F.1.1. Ormanlar 

F.1.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı 

Hakkari Orman ĠĢletme Müdürlüğü‟nün Hakkari ilini kapsayan tüm alanı 742.705 

Ha. dır. Bu alanın %19,96‟sı (148.213 Ha.) orman alanıdır. Ormanların bulunduğu 

alanların tamamına yakın kısmı çok meyilli, engebeli ve dağlık alanlarda yayılıĢ 

göstermektedir. Hakkari ilinin değiĢik bölgeleri arasında çok büyük yükselti ve iklim 

farklılıkları mevcuttur. Dağlık, sarp alanlardan oluĢmaktadır. Tarıma elveriĢli alan yok 

denecek kadar azdır. Tarım alanlarının genel alana oranı ancak %5 civarındadır. Tamamen 

verimsiz, hasılat vermeyen arazi ormanlık alanı dahi geçerek genel alana oranı %20,06 

(149.053 Ha.) dır. Yükseltisi 3000 m. Üzerinde çok sayıda yer bulunmaktadır. 

Hakkari‟nin en düĢük rakımlı yeri ġemdinli Ġlçesinde Derecik bölgesinde 600 m., Çukurca 

Ġlçesinde 750 m. Rakımlara kadar inebilmektedir. En yüksek rakımlı yeri ise Cilo 

dağlarıdır. 4500 m. Rakımın üzerindedir. YerleĢim birimleri de 600 m. Ġle 2000 m. 

rakımları arasında çeĢitli yükseltilerde kurulmuĢlardır. 

Hakkari ili yazları çok kurak ve sıcak; kıĢları soğuk ve uzun sürelidir. En fazla 

yağıĢlar ilkbahar mevsiminde yağmur Ģeklinde, kıĢları da kar Ģeklinde görülmektedir. 

Yıllık ortalama yağıĢ miktarı 757 mm dir. Ġlkbahar ve sonbahar mevsimleri çok kısa 

sürmektedir. Ġlkbahar ve sonbahar donları sık olmaktadır. Bu nedenle ağaçlandırma 

çalıĢmalarını kısıtlamaktadır. Orman ağaçları türleri bakımından da çeĢitlilik 

göstermemektedir. 

Yukarıda belirtilen ekolojik nedenlerden dolayı bölgede kazık ve derin kök yapan, 

kuraklığa karĢı dayanıklı türler ile donlardan fazla etkilenmeyen türler doğal olarak 

yetiĢebilmektedir. Orman oluĢturan doğal türler MeĢe ve Ardıç türleridir. Bu ormanlarda 

çok nadiren diğer türlerde bu türlerle karıĢıma katılmaktadır. 

Ġlimiz ormanları genel olarak dağlık bölgelerde yoğunlaĢmıĢtır. Arazi yapısı sarp ve 

çok engebelidir. Ormanlık alanlarda eğim çok yüksektir. Ormanlık alanlarının yaklaĢık % 

75 inin arazi meyli % 50 nin üzerindedir. Bu nedenle mevcut birçok orman alanının 

koruma altına alınması gerekmektedir. Orman alanlarının tahribi durumunda yeniden 

ormanlaĢtırma olanaksızlaĢacaktır. 

Belli BaĢlı Dağ, Tepe ve Sırtlar 

En Belirginleri; Gökdağ (3604 m.), Herifte dağı (3399 m.), Kürek dağı (3328 m.), 

Sümbül dağı (3886 m.), Mere dağı (3421 m.), Mirhamza T. (3919 m.), Samur dağı (3254 

m.), Milamujuli T.(3346 m.), Mavorsis T.(3336 m.), Keçilik dağı (3171 m.), Lat dağı 

(3403 m.), Arslan dağı (3743 m.), Cilo dağı, Halil Ati dağı (4572 m.), Dolampar dağı 

(3711 m.), Kandil dağı (3350 m.9, Mordağ (3807 m.), Peridağı (3374 m.), ġehidan dağı 

(3523 m.), Zamta dağı (3010 m.), Ziyaret T. (3294 m.), Varvezir T.(3099 m.), Serabiri T. 

(3044 m.), Tereguluk T. (3414 m.), MedliĢend (3364 m.), Siyah T. (3273 m.), KesmetaĢ T. 



(3549 m.), Dolampardağı (3794 m.), GiriptirĢi T. (3544 m.) gibi 3000 m. rakımın üzerinde 

çok sayıda dağ ve tepe mevcuttur. Buraya önemli bir kısmı alınmıĢtır. 

Bütün bölgede ormanlar 600 m. rakımdan baĢlayarak, 1700 m., bazı yerlerde 2000 

m. rakıma kadar yayılıĢ göstermektedir. Bu nedenledir ki; dağların büyük bölümü orman 

örtüsünden yoksun olup, sadece otsu ve dikenli çalımsı türler bulunmaktadır. Çoğunlukla 

çıplak ve sert kayalardan oluĢmaktadır. 

F.1.1.2. Ġlin Orman Envanteri 

Hakkari Orman ĠĢletme Müdürlüğünün Hakkari Ġlini kapsayan Merkez ve ġemdinli 

Orman ĠĢletme ġefliklerinin genel alanı; 742.705 ha. olup, bu alanın 148.213 ha. alanı 

orman alanıdır. Bu duruma göre alanın % 19.96 „ sı orman alanıdır. Mevcut ormanlık 

alanın 118.034 ha. baltalık orman, 30.179 ha. koru orman alanıdır. Bu alanlarında % 23.7‟ 

si verimli orman, % 76.3 „ ü bozuk orman alanıdır. 

Orman Genel Müdürlüğü tarafından iĢletilmekte olan devlet ormanlarından üretilip 

kullanıma sunulan ilimizdeki en önemli ürün yakacak odunudur. Bazı yıllarda orman tali 

ürünü olan meĢe mazısı üretimi de yapılmıĢtır. Ancak bu üretimde süreklilik 

sağlanamamıĢtır. 

Yakacak Odun Üretiminin Yıllara Göre Dağılımı 







ÜRETĠMĠN YILARA GÖRE DAĞILIMI 

YILI PORGRAM GERÇEKLEġME (Ster) 






Tablo 24. Hakkari ili Orman durumu (Orman ĠĢletme Müdürlüğü 2009) 

Bozuk orman alanlarının verimli orman haline dönüĢtürülmesi için yapılan 

rehabilitasyon çalıĢmalarında 2009 yılında, Hakkari merkez ilçe sınırları içde 713 hektar, 

ġemdinli ilçe sınırları içerisinde ise; 153 hektar alanda olmak üzere toplam 866 hektarlık 

alanda çalıĢma yapılmıĢtır. Bu çalıĢmalar neticesinde orman köylüsüne 300 bin TL gelir 

sağlanmıĢtır. Bu çalıĢmalara önümüzdeki yıllarda da düzenli olarak devam edilecektir 









AĢağıda verilen envanter bilgileri 1972 tarihli amenajman plan verilerine göre 

düzenlenmiĢtir. 


Seri Adedi 4 3 7 2 16 

Ormanlık Sahalar 26.629 34.231 78.657 8.696 148.213 

Bozuk Baltalık Orman Sahası 16.260 12.708 47.764 6.123 82.855 

Verimli Baltalık Orman Sahası 2.224 12.040 19.294 1.622 35.179 

Baltalık Orman Sahası 18.484 24.748 67.057 7.745 118.034 

Bozuk Koru Orman Sahası 8.145 9.483 11.600 951 30.179 

Verimli Koru Orman Sahası - - - - - 

Koru orman Sahası 8.145 9.483 11.600 951 30.179 

Verimli Orman Sahası 2.224 12.040 19.294 1.622 35.179 

Bozuk Orman Sahası 24.405 22.191 59.364 7.074 113.034 

Ormansız Sahalar 202.029 59.020 102.140 231.303 594.492 

Ağaçlanması Mümkün Orm.Ġçi 

- 26 - - 26 

Açıklık "AOT" 

Ağaçlanması Müm.Olmayan 

1.361 2.177 4.567 28 8.133 

Açıklık "OT" 

Yanık Saha "Y" - - - - - 

Fidanlık "F" - - 

- - 

- 

Hasılat vermeyen Arazi "T" 30.079 30.168 43.858 44.949 149.053 

Gol,Bent,Baraj "SU" 241 88 146 3.368 3.843 

Otlak,Yayla,Çayır,Mera "Me" 169.000 23.382 46.793 157.627 396.802 

Ġskan Sahası "Ġs" 11 326 352 60 749 

Tarım Arazisi "Z" 1.337 2.853 6.426 25.271 35.887 

Genel Saha 228.657 93.252 180.797 239.999 742.705 

Ağaç Türlerinin Kapladığı Saha 26.629 34.231 78.657 8.696 148.213 

MeĢe "M" 22.854 34.231 78.657 8.066 143.808 

Ardıç "A" 1.821 - - - 1.821 

Diğer 1.954 - - 630 2.584 

Blt.Ormanları Hac.Durumu 

393.365,1 909.213,5 3.199.328,1 194.618,0 4.696.524,7 

Top.(Ster) 

Blt.Ormanları Art.Durumu 

15.611,6 30.152,2 84.676,4 8.599,0 139.039,2 

Top.(Ster) 

Koru Ormanları Hacim Durumu 

92.770,0 99.718,0 130.971,0 8.696,0 332.155,0 

M3 

Koru Ormanları Artım Durumu 

2.419,0 1.996,6 3.445,0 196,0 8.056,6 

M3 

Ağaçlanması Lüzumlu Saha 2.857,0 850,3 11.489,0 1.021,0 16.217,25 

Yıllık Eta Ster 14.854,6 46.928,1 169.568,0 7.192,0 238.542,7 

Periyodik Eta 297.084,5 1.045.225,7 3.391.340,0 143.836,0 4.877.486,2 

Tablo 25. Hakkari ili orman durumu(Güncel Veri Orman ĠĢletme 2009) 

F.1.1.3. Orman Varlığının Yararları 

Ġlimiz topografyası çok engebeli ve sarp olduğundan; Ģiddetli erozyona maruz 

kalmaktadır. Bu nedenle özellikle havzalar boyunca mevcut ormanların özellikle erozyonu 



önleme, toprak verimliliğinin korunması, peyzaj değeri ve yaban hayatının korunması 

açısından muhafaza ormanı olarak ayrılması yönünde çalıĢmaların yapılması 

gerekmektedir. 

Rekreasyon amaçlı olarak; Hakkari Ġli Merkez Ġlçesi yakın çevresinde peyzaj değeri 

yüksek iki bölgede; Bay kalesi ve çevresinde 75.Yıl Ormanı, Hakkari il merkezi giriĢinde 

Valilik Ormanı adı altında toplam 60 ha. lık alanda ağaçlandırma çalıĢmaları Hakkari 

Orman ĠĢletme Müdürlüğü ve Hakkari Valiliği iĢbirliği ile gerçekleĢtirilmiĢtir. Gelecekte 

rekreasyon amaçlı kullanılabilecek Ģekilde düzenlenmiĢtir. Her iki alanda da yöreye uygun 

20.000 adetten fazla yapraklı ve ibreli fidan dikimi ve 8 tona yakın yapraklı ağaç tohumu 

ekimi gerçekleĢtirilmiĢtir. Sahalarda baĢarı oranı % 90 nın üzerindedir. Her iki sahanın da 

tamamının çevre ihatası yapılmıĢ ve koruma altına alınmıĢtır. 

Ağaçlandırılan bu sahaların yıllık bakımları Hakkari Orman ĠĢletme 

Müdürlüğümüzce düzenli olarak yapılmaktadır. 

Üzümcü köyünde Hakkari Orman ĠĢletme Müdürlüğü ve Tema Vakfı ĠĢbirliği ile 

20 Ha.lık alanda enerji ormanı tesisi gerçekleĢtirilmiĢtir. 

Enerji ormanı yenileme çalıĢmaları her yıl düzenli olarak yapılmaktadır. 2005 

yılında 196 Ha. alanda enerji orman yenileme çalıĢması yapılmıĢtır. Son 10 yılda yapılan 

enerji ormanı yenileme çalıĢması 4.560 Ha.dır. 

F.1.1.4. Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları 

Ġlimizde 2008 yılında 3402 sayılı Kanuna göre Tapu kadastro Müdürlükleri ile 

beraber Hakkari Merkez Ġlçede 23 Köy 10 Mahalle, Yükseova Ġlçesinde 36 Köy, ġemdinli 

Ġlçesinde 19 köyde kadastro çalıĢmalarına baĢlanmıĢ, çalıĢmalar halen devam etmektedir. 

Hakkari ili sınırları dahilinde orman sınırlandırma çalıĢmaları henüz hiçbir yerde 

tamamlanmadığından; 

Orman olarak muhafazasında bilim ve fen bakımından hiçbir yarar görülmeyen 

ve tarım alanlarına dönüĢtürülen alan da bulunmamaktadır. 

Bölgede orman niteliğini tam olarak kaybetmiĢ olan tarla, bağ, meyvelik, 

zeytinlik gibi çeĢitli tarım alanlarında veya hayvancılıkta kullanılması yararlı 

araziler de ancak kadastro çalıĢmalarının tamamlanması sonucu tespitler 

yapılabilecektir. Bölgede halen bu Ģekilde tespiti yapılan bir alan 

bulunmamaktadır. 

Bölgede yapılan planlama 1972 yılında gerçekleĢtirilmiĢ, yapılan 16 

amenajman planından 15 adedinin süresi 1992 yılında, 1 adedinin de süresi 

2002 yılında bitmiĢ, bu planların hiç biri henüz yenilenmemiĢ, 2011 yılında 

yenilenmesi düĢünülmüĢtür. 

Orman alanlarının orman dıĢı kullanım amaçları ile yasal dayanaklar 

doğrultusunda daraltılması çalıĢmaları yapılmamıĢtır. 

Bu güne kadar 2/B ile orman sınırı dıĢına çıkarılan alan bulunmamaktadır. 

6831 sayılı Orman Kanunu‟nun 16., 17. ve 18. maddelerine göre ormanlık 

sahalardan özellikle madencilik faaliyetleri için baĢvurular artmıĢ; daha önce izin 



verilenlerle beraber verilen izin sayısı 15‟e çıkmıĢtır. Verilen izin alanı 30 hektara 

yakındır. 

Hakkari ili sınırları dahilinde 2008 yılında 3 adet orman yangını çıkmıĢ. Bu 

yangınlar ġemdinli ilçesinde meydana gelmiĢtir. Toplam yanan alan 128 hektardır. Yanan 

ağaç türü meĢedir. Yangınlardan dolayı toplam zarar miktarının parasal değeri 66.892 

TL‟dir. 

Orman yangınları için; iĢletme müdürlüğümüz ve askeri birliklerle yangınla 

mücadele protokolü, ilimizde bulunan diğer kamu kurum ve kuruluĢlarıyla iĢbirliği 

yapılarak daha etkin mücadele yapılabilmesi sağlanmıĢtır. Yangın sezonu döneminde 

Orman ĠĢletme Müdürlüğümüz tüm personeli ile orman yangınlarına en kısa ve en etkin 

biçimde yangına müdahale edebilmesi için; düzenli olarak orman muhafaza memurları 

kontrollere gönderilmekte; yangın söndürme malzemeleri ĠĢletme Müdürlüğümüzde hazır 

bulundurulmaktadır. 

F.1.2. Çayır ve Meralar 

Ġlimiz sınırları dahilinde çayır ve mera alanı olarak envanter tablosunda da 

görüleceği üzere; Hakkari Merkezde 169.000 ha., Çukurca ilçesinde 23.382 ha., ġemdinli 

Ġlçesinde 46.793 ha., Yüksekova Ġlçesinde 157.627 ha. Alan olmak üzere toplam 396.802 

ha. Çayır ve mera alanı bulunmaktadır. Mevcut veriler 1972 Amenajman planı verilerine 

dayanmaktadır. 1972 yılından bu yana herhangi bir envanter çalıĢması yapılmamıĢtır. 

Çayır ve mera alanında planlama ve ıslahı gibi hiçbir çalıĢma yapılmamıĢtır. 

Ġlimizdeki tüm orman varlığı hakkında detaylı envanter ve fonksiyonel planlama 

çalıĢmaları 2011 yılında yapılması öngörülmüĢtür. 

F.1.3. Sulak Alanlar 

Bu baĢlıkla ilgili ayrıntılı bilgiler F.4. bölümünde verilmektedir. 

F.2. Flora 

F.2.1. Habitat ve Toplulukları 

Aquatik yaĢam ortamları olarak yukarıda sözü edilen belli baĢlı derelerimizdir. 

Ancak bu derelerde de herhangi bir envanter çalıĢması yapılmamıĢtır. 

Karasal yaĢam ortamları ve mevcut fauna hakkında da sağlıklı bir bilgi ve envanter 

bulunmamaktadır. 

Fauna varlığı ve endemik hayvanlar (karasal ve aquatik türler, popülasyonlar, 

habitat ve toplulukları) hakkında herhangi bir envanter çalıĢması yapılmamıĢtır. Bu 

nedenle konu ile ilgili olarak amenajman planlarımızda veri bulunmamaktadır. 

F.2.2. Türler ve Popülasyonları 



Bitki florası ve biyolojik çeĢitlilik bakımından ilimiz zengin olmakla birlikte, 

konuyla ilgili yeterli araĢtırma yapılmamıĢtır. Ġlimizde genel olarak bilinen bitki listesi 

aĢağıda verilmiĢtir. Bu listenin dıĢında çok sayıda bitki türü mevcuttur. Ancak bu konuda 

yapılacak bir araĢtırma ile tür mevcudu ve çeĢidi hakkında bilgi edinilebilir. 

Quercus aegilops 

Salix viminalis 

Quercus libani 

Quercus infectoria 

Juniperus sabina 

Juniperus Excelsa 

Pyrus eleagnifulia Pall. 

Morus alba 

Crataegus monogyna Pistacia vera L. 

Vaccinium myrtillus 

Prunus amygdalus 

Tamarix 

Rosa gallica 

Crataegus orientalis 

Cercis siliquastrum 

Rhus corioria 

Polirus 

Cornus mos 

Cistus 

Vitis 

Fragaria vesca 

Cotinus sp. 

Rubus sp. 

Malus sp. 

Morus nigra 

Astralagus microcephalus Wild. Eleagnus angustifolia L. 

Ficus sp. 

Rosa canina 

Pictacia terebinthus 

Pictacia lentiscus 

Calluna vulgaris 

Malus sylvestris 

Betula verrucusa 

Fraxinus excelsior 

Fraxcinus oxicarpa 

Juglans regia 

Platanus orientalis 

Populus alba 

Populus tremula 

Populus nigra 

Salix alba 

Salix caprea 

Quercus brantii 

Tablo 26. Hakkari ilindeki bitki florası (Güncel Veri Orman ĠĢletme Müdürlüğü 2009) 

Bunların dıĢında daha birçok ağaç ve ağaçcık ile çalımsı türden bitki türleri mevcut 

olup, burada yalnızca bildiklerimi ve önemlilerini listeledim. Ayrıca otsu bitkilere hiç 

değinilmemiĢtir. Otsu bitkiler bakımından oldukça zengin olmasına karĢın, bu konuda 

herhangi bir araĢtırma yapılamamıĢtır. 

F. 3. Fauna 

F.3.1. Türler ve Populasyonları 

Hakkari ilinde bulunan fauna türleri aĢağıdaki gibidir. 

Ġl Genelinde Bilinen Mevcut KuĢ Türleri 

Tadurna tadurna (Suna) 

Coturnix coturnix (Bıldırcın) 

Rallidae (Sutavuğugiller) 

Karatavuk (Turtus merula) 

Buteo buteo (ġahin) 

Neophron percnopterus (Küçük akbaba) 

Ciconia ciconia (Leylek) 

Melanitta nigra (Kara Ördek) 

Alectoris chukar (Kınalı Keklik) 

Columba livia (Kaya güvercini) 

Accipiter nisus (Küçük Atmaca) 

Aquila chrysaetos (Kaya Kartalı) 

Falconidae (Doğangiller) 



Falco tinnunculus (Kerkenez) 

Perdix perdix (Çil Keklik) 

Glareolidae (Kırlangıçgiller) 

Larus armenicus (Doğu Martısı) 

Steptopelia orientalis (Doğu üveyiği) 

Aegolius funereus (Paçalı BaykuĢ) 

Apus apus (Ebabil) 

Merops apiaster (Arı kuĢu) 

Merops supercilliosus (YeĢil Arı KuĢu) 

Upupa epops (Ġbibik) 

Dryocopus martius (Kara Ağaçkakan) 

Picus canus ( Küçük YeĢil Ağaçkakan) 

Picus viridis (YeĢil Ağaçkakan) 

Dendrocopus minor (Küçük Ağaçkakan) 

Pytonoprogne rupestris (Kaya Kırlangıcı) 

Anthus trivialis (Ağaç incirkuĢu) 

Motacilla alba (Ak Kuyruksallayan) 

Hypuculius ampelinus (Tırtılyiyen) 

Lanius collurio (çekirge KuĢu) 

Prunella modularis (dağ Bülbülü) 

Alauda arvensis (Tarla KuĢu) 

Regulus regulus (ÇalıkuĢu) 

Sylviaconspicillata (Bozkır Ötleğeni) 

Oenante picata (Doğu Kuyrukkakanı) 

Luscinia megarhynchus (Bülbül) 

Cinclus cinclus (Dere KuĢu) 

Passer domesticus (Serçe) 

Stumus vulgaris (Sığırcık) 

Ablepharus kitaibeli (Ġnce Kertenkele) 

Genel Olarak Fauna Türleri 

Spermophilis citellus (Sincap) 

Testudo graeca (Adi Kaplumbağa) 

Acanthodactylus vulgaris (Kertenkele) 

Passer domestricus (Serçe) 

Corvus comix (leĢ Kargası) 

Erinaceus concolor (Kirpi) 

Alauda arvensis (Tarla KuĢu) 

Sus scrofa scrofa (Yaban Domuzu) 

Canis lupus (Kurt) 

Capra aegagrus (Dağ Keçisi) 

Hystrix cristata (Oklu Kirpi) 

Tablo 27. Hakkari ilinde bulunan fauna türleri (Güncel Veri Orman ĠĢletme Müdürlüğü) 

Listelenen bu türler dıĢında yine çok sayıda fauna türü mevcut olup, konu ile ilgili 

yeterli bir araĢtırma yapılmadığından ancak bilinenler listelenmiĢtir. 


Orman ĠĢletme Müdürlüğü, 2009 

Ġl Çevre Durum Raporu 2008 

G. TURĠZM 

G.1. Yörenin Turistik Değerleri 

G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri 

Ġlimiz Gökyüzünü uzanan yüksek ve haĢmetli dağları, derin vadileri, buzullu göl ve 

durukları, yüksek Ģelaleri, rengarenk ot ve çiçeklerle bezenmiĢ alpin çayırları, devamlı 

karlarla kaplı yüksek zirveleri, yazın koyun ve kuzu sürülerinin meleĢtiği soğuk sulu serin 

yaylaları ile dağcılık , su ve kara avcılığı, kıĢ sporları, doğa yürüyüĢü ve raftingin rahatlıkla 

yapılabileceği turizm açısından zengin doğal kaynaklara sahiptir. 

Ġnsanoğluna adeta meydan okuyan bütün bu manzaraya baĢka yerlerde rastlamak 

mümkün değildir. Bunun yanında M.Ö. 7000‟li yıllara kadar uzanan tarihi geçmiĢe sahip 

çeĢitli kültür ve medeniyet izlerini taĢıyan tarihi eserlerin varlığı turizm açısından ayrı bir 

potansiyel oluĢturmaktadır. 



Bugüne kadar ulaĢım, tesis, alt yapı ve tanıtım yetersizliği gibi nedenlerle yeterince değerlendirilemeyen bu 

bakir kaynaklar rasyonel bir Ģekilde ele alınıp turizme kazandırıldığı takdirde bölgenin sosyal ve ekonomik 

yönden kalkınmasına önemli katkı sağlayacaktır. 

Hakkari taĢıdığı doğal değerler açısından ülke genelinde özel bir konuma sahiptir. 

Bu nedenle Hakkari‟de ağırlıklı olarak doğaya yönelik turizm türleri önemli 

kazanmaktadır. 

Günümüzde büyük Ģehirlerde yaĢayan insanların Ģehrin gürültüsü ve kirliliğinden 

kaçıp doğal güzelliklere sahip sessiz alanları tercih etmelerinin doğal bir sonucu olarak, 

özellikle deniz sahillerinde ki tatil beldelerinin sıcak ve nemli havasına karĢılık yaylaların 

çok çeĢitli bitki örtüsü soğuk suları, krater gölleri, dereleri, tarihi kültürel ve arkeolojik 

değerleri, dağ ve doğa yürüyüĢleri rafting, kıĢ sporları, avcılık, el sanatları, yayla Ģenlikleri 

gibi değerleri taĢıması nedeniyle turizm çekim merkezleri olmalarına imkan sağlamaktadır. 

Bu açıdan bakıldığında Hakkari‟nin meĢhur Berçelan Yaylası, Golan yayları, Cilo- 

Sat dağları üzerindeki yaylalar birer turizm cazibe merkezleri durumundadır. 

G.1.2. Kültürel Değerler 

G.1.2.1. Zeynel Bey Medresesi 

Medrese, Hakkari‟nin GülereĢ Baba Mahallesi‟nde bahçeler arasında ve dere 

kenarında yer almaktadır. 

Bugün büyük ölçüde yıkılmıĢ Medrese Hakkari Beyleri‟nden aynı zamanda Kanuni 

Sultan Süleyman ve II. Selim‟in mazhariyetine nail olmuĢ, Zeynel Bey tarafında 

yapılmıĢtır. Zeynel Bey 1560-1578 tarihleri arasında Hakkari Beyliği‟nde kalmıĢtır. 

Muhtemelen medreseyi bu tarihler arasında yapmıĢ olmalıdır. Ġranlılarla yapılan bir savaĢ 

sırasında 1585 tarihinde Marend‟de Ģehit düĢen Zeynel Bey‟in naaĢı 1587 de Çölemerik‟e 

nakledilerek kendi yaptırdığı medresenin avlusuna gömülmüĢtür. 

G.1.2.2. Meydan Medresesi 

Hakkari Merkez Biçer Mahallesinde bulunmaktadır. Medrese 1701 tarihinde 

Hakkari beylerinden Ġzzettin oğlu Ġbrahim Bey tarafında yaptırılmıĢtır. Meyden Medresesi, 

anıtsal yapısı, düzgün kesme taĢ iĢçiliği içteki revaklı avlusu, kapısındaki süslemeleri ve iki 

katlı planıyla Hakkari‟nin günümüze kadar sağlam olarak gelmiĢ en önemli anıtsal 

yapısıdır. 



Resim 1. Tarihi Meydan Medresesi (Güncel Veri Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2009) 

Ayrıca Van Yüzüncü Yıl Rektörlüğü tarafından müze haline getirilecek olan 

Meydan Medresesine, geçmiĢten bugüne kadar Hakkari ve çevresinde çıkan tarihi eserler 

bu müzede sergilenecektir. 

Hakkari‟nin Osmanlı idaresine girmesiyle birlikte, yerel Hakkari Beyleri tarafından 

yönetilmeye devam etmiĢtir. Bu dönemde yapılmıĢ olan medreseler, Hakkari‟deki en 

önemli mimari yapıları teĢkil etmektedir. Bunlardan birisini 16. yüzyılın ikinci yarısında 

Zeynel Bey tarafından yaptırılmıĢ “Zeynel Bey Medresesi” değerini ise, 18. yüzyılın 

baĢında yani 1700 yılında inĢa edilmiĢ “Meydan Medresesi” oluĢturmaktadır. Zeynel Bey 

medresesinin büyük ölçüde yıkılmıĢ olmasına karĢın, Meydan medresesinin sağlam ve 

anıtsal yapısı, haklı olarak kendini Hakkari‟nin sembolü durumuna getirmektedir. Bu 

yazımız çerçevesinde bu önemli yapıyı plan, mimari ve süsleme özellikleriyle tanıtmaya 

çalıĢacağız. 

Meydan Medresesi, Hakkari merkezinde Biçer Mahallesi‟nde bulunmaktadır. 

GiriĢ kapısı üzerindeki kitabesine göre medrese, H.1112 M.1700-1701 tarihinde 

yaptırılmıĢtır. Kapı üzerindeki iki satır halinde dört bölümden oluĢan kitabenin büyük bir 

bölümünü Kur‟an-ı Kerim‟den ayetler oluĢturmaktadır. Bu nedenle kitabeden medreseyi 

kimin yaptırdığı anlaĢılamamıĢtır. Ancak o yıllarda Hakkari Hükümeti‟nin mutasarrıfı olan 

Ġzzeddin oğlu Ġbrahim Bey tarafından yaptırılmıĢ olabilir. Ayrıca medresenin 1472 tarihli 

bir Akkoyunlu eseri olduğuna dair görüĢler mevcuttur. Yapım tarihi üzerindeki kitabeyle 

kesin olarak belirlenen medresenin bu tarihte yapılmıĢ olması mümkün görülmemektedir. 

Kitabe, iki parçadan oluĢan mermer üzerine nesih bir hatla iki satır halinde yazılmıĢtır. 

0.30 x 0.90 m ölçülerindeki kitabelerin metni Ģöyledir: 



Ve iz bevve‟na li-Ġbrahime mekane‟l-beyti en la tuĢrik bî Ģey‟en. (el-Hac-26). 

Fetevekkel alallah kâle Ġbrahimu veccehtu vechiye lillezi feterassemavati ve‟l-ardı (el- 

En‟am - 79). Zakiren bi-tarihihi fetevekkel alallah sene - 1112. 

Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1984 yılında onarımı gerçekleĢtirilmiĢtir. 

1959‟da yapıdan bahseden O. Aslanapa, iki katlı yapının revaklı avlusunun yıkık olduğunu 

bildirmektedir. Bu da medresenin önceleri büyük ölçüde yıkılmıĢ olduğunu ortaya 

koymaktadır. 

Medrese, 18.25 x 23.40 m ebadında dıĢ ölçülere sahip, enine dikdörtgen bir alana 

oturmaktadır. Avlulu, iki katlı ve iki kanatlı medreseler grubuna girmektedir. Yapıya 

güney cephenin ortasındaki bir kapı vasıtasıyla girilmektedir. 

6.10 x 10.20 m ölçülerindeki boylamasına dikdörtgen avluyu dört yandan, iki kat 

halinde revaklar çevrelemektedir. Alt kat revakları değiĢik Ģekillerde baĢlık ve kaideleri 

olan silindirik gövdeli sütunlara, ikinci kat ise payelere oturmaktadır. Kuzey ve güneyde 

üçer, yanlarda dörder revak gözü yer almaktadır. Bunlar basık ve sivri kemerli Ģekillerde 

olup, her bir bölümün üzeri basık beĢik tonozlarla örtülmüĢtür. Yapının içerisine 

girildiğinde, ilk dikkati çeken hususun alt kat revaklarındaki sütun baĢlık ve altlıklarının 

olduğu görülmektedir. Her birisi değiĢik Ģekillerde düzenlenmiĢ baĢlıklar, mukarnaslı ve 

bilezikli olarak karĢımıza çıkmaktadır. 

Doğu kanatta ise, altta üç, üstte iki oda yer almaktadır. Her iki katın kuzey 

tarafında daha büyük tutulmuĢ iki oda mescid ve dershane olarak düzenlenmiĢtir. Üst 

kattaki 3.50 x 9.50 m ölçüsünde dikdörtgen planlı ve üzeri beĢik tonoz örtülüdür. 

Kuzeybatı köĢeden bir kapıyla girilmektedir Doğu duvarında iki, batı ve kuzey duvarında 

birer pencereyle aydınlatılmaktadır. Güney duvarı ortasındaki mihrap, üstten üç dilimli 

kemerle taçlandırılmıĢ yarım daire planlıdır. Bunun güney tarafındaki diğer oda, 3.50 x 

5.50 m ölçüsünde beĢik tonoz örtülü olup, güney duvarında bir mazgal pencere, diğer 

duvarlarında ocak ve dolap niĢleri yer almaktadır. 

Düzgün kesme taĢlarla gerçekleĢtirilmiĢ yapının güney cephesi taç kapıyla 

hareketlendirilmiĢtir. Diğer cephelerde dikdörtgen açıklık Ģeklindeki pencereler dıĢında, 

herhangi bir hareketlendirici unsur göze çarpmamaktadır. 

Medrese, düzgün kesme taĢ iĢçiliği gösteren anıtsal yapısı, düzgün planı, iki katlı 

revaklı avlusu, mescit ve odaları ile kapısındaki süslemeler ve içerisindeki sütun baĢlıkları 

ile dikkat çekmektedir. Ayrıca günümüze sağlam olarak ve büyük ölçüde orijinal yapısını 

muhafaza ederek gelmiĢ, Hakkari‟nin, tek anıt yapısıdır. Bunun aslına uygun restorasyonu 

gerçekleĢtirecek, müze olarak kullanıma ve ziyaretçilere açılması, Hakkari‟ye büyük bir 

kültürel katkı sağlayacaktır. 

G.1.2.3. Hakkari Stelleri 

1998 yılında Hakkari Kalesi‟nin kuzey eteğinde yapılan bir kazı sonucu ortaya 

çıkarılan steller arkeoloji çevrelerinde derin yankılar uyandırdı. Uzmanların tespitlerine 

göre bu steller, tüm Anadolu ve hatta yakın doğu sanatı için eĢsiz bir görünüm 

sergilemektedirler. Bu güne kadar gerek stil ve gerekse konu açısından benzerlerin hiç 

rastlanmayan bu taĢtan kabartmalı stellerin yerli sanatçılarca üretildikleri anlaĢılmıĢtır. 



Hakkari Stelleri üzerinde betimlenen beylerin tarihte yukarı zap Nehrinin yukarı çığırı 

üzerinde küçük bir bağımsız devlet olarak yaĢayan HubuĢkia devletine ait olması kuvvetle 

muhtemeldir. Steller Hakkari Meydan Medresesin‟de koruma altına alınmıĢtır. 

G.1.2.4. TaĢ Köprü 

Osmanlı döneminde ġemdinli deresi üzerinde kurulan TaĢ Köprü Seyyid Mehmet 

Sıddık tarafından yaptırılmıĢtır. Yüksek dağların arasındaki derin vadide yer alan köprü 

kuzey-güney istikametinde tek açıklık halinde her iki ayağı kayalıklara oturmaktadır. 

Köprü yüksekliği 10,80 m. uzunluğu 21.10 m. GeniĢliği 2.90 m. Ölçülerine ihtiva 

etmektedir. 

Mimari yapısı ve estetik görünüĢüyle tarihi “MOSTAR KÖPRÜSÜ”‟nü 

anımsatmaktadır. 

G.1.2.5. Kelat Sarayı 

ġemdinli‟ye 17 km uzaklıktaki eski ilçe merkezi Nehri‟nin güney batısında dere 

kenarında kurulmuĢtur. Saray (Konak) büyük ölçüde yıkılmıĢ olup, halen ayakta kalan iki 

kemer ve bir duvar bulunmaktadır. Üç katlı muntazam bir yapı olduğu, güney duvar 

kısmen ayakta kalmıĢ diğer kısımları tamamen yıkılmıĢtır. Sarayın günümüze kadar ayakta 

kalan güney duvarındaki kalıntılarından cephenin ortada kapı ile bulunan yanındaki 

pencerelerle hareketlendirdiği görülmektedir. Cephenin ortasındaki kapı, anıtsal bir 

portakal Ģeklinde düzenlenmiĢtir. Yapının kesin tarihini veren kitabe ve herhangi bir yazılı 

belge mevcut değildir. Ancak mahalli kaynaklara göre Seyyit Ahmet Sıddık tarafından 

yaptırıldığı bilinmektedir. Seyyit Taha-i Hakkari‟nin torunlarından olan Seyyit M.Sıddık 

Seyyit Übeydullah‟ın oğlu olup, 1878-1903 yılları arasında yönetimde etkili olmuĢtur. 

Resim 2. Kelat Sarayından bir görünüm (Güncel Veri Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2009) 

G.1.2.6. Kayme Sarayı 



Saray Nehri‟deki eski yerleĢimlerin kuzey tarafında bugünkü köy evlerin batısında 

yer almaktadır. Ġki katlı olarak yapılmıĢ olan saray, 18.80-24.50 m. Ölçülerinde kuzey 

güney doğrultusunda dikdörtgen bir alana oturmaktadır. Günümüzde sarayın duvarları 

ekseriyetle doğu ve güney duvarları kısmen ayakta kalabilmiĢ örtüsü tamamen yıkılmıĢtır. 

Bakanlara hicri “ 1330 tarihinin (l909 müjdele” ibresi yazılıdır. Yapının kuzey cephesinde 

giriĢ kapısı sağ ve sol köĢelerine birer tane kitabe yerleĢtirilmiĢtir. Sağdaki kitabede H. 

1332 (l911) soldaki kitabede H 1330 (1909) tarihi yer almaktadır. Buna göre Nehri‟deki 

Kayma Sarayı 1909-1911 tarihleri arasında inĢa edilmiĢtir. 

Kitabelerde yaptırana iliĢkin herhangi bir isim yer almamakla beraber 

Übeydullah‟ın Oğlu Seyyit Abdullah tarafından yaptırıldığı kabul edilmektedir. 

G.1.2.7. Kızıl Kümbet Mezarlığı 

GülereĢ Baba Mahallesi‟nde Kuzeyden Güneye Doğru eyimli bir sırtta yer alan 

mezarlık halk tarafından ziyaret edilen ve kutsal bilinen yerlerden birisidir. Zaviye 

kalıntısının kuzey tarafındaki düzlük kesiminde Osmanlı döneminden kalma üzerleri 

kitabeli, zengin bitkisel ve geometrik desenli mezar taĢları mevcuttur. Burada Abdullah 

oğlu Ġbrahim Han‟a ait olan mezar taĢları sanatsal bakımdan en dikkate değer olanlardır. 

Üzerindeki “Amele Muhammed” Ģeklindeki usta kitabesi Çiçek motifleri ve yazılar 

gerçekten en önemli yanlarını oluĢturmaktadır. 

G.1.2.8. Kale Altı Mezarlığı 

Biçer Mahallesi‟nde kalenin doğu kesiminde kalan büyükçe bir mezarlıktır. Bu 

mezarlığın değiĢik kesimlerde 16 adet çoğu yerlerinde sökülmüĢ sanatsal özeliğe sahip 

üzerleri bitkisel ve geometrik desenlerle bezenmiĢ mezar taĢlarına rastlanmıĢtır. 



Resim 3. Tarihi mezar taĢlarından bir görünüm (Güncel Veri Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2009) 

G.1.2.9. Kiliseler 

G.1.2.9.1. Halil Kilisesi 

Hakkari‟ye 10 km mesafede ana yol kenarındaki Halil mevkiinde bulunmaktadır. 

Nasturilere ait olan yapının üzerinde kitabe ve süsleme mevcut olmadığından hangi tarihte 

ve kim tarafından yapıldığı bilinmemiĢtir. 

Kilise 6.70x13.70m. dıĢ ölçülere sahip doğu-batı doğrultusunda uzanan dörtgen 

planlı ve iki bölümden oluĢmuĢtur. Batıdaki birinci bölüm daha büyük tutulmuĢtur. Buraya 

güney cephedeki kapı vasıtasıyla girilmektedir. 

Doğudaki birinci bölüme daha büyük olan birinci bölümden iki kapı vasıtasıyla 

geçilmektedir. Kapılardan biri ortaya yakın yerde sivri kemerli bir girinti içerisinde sivri 

kemerli bir açıklık Ģeklinde, diğeri ise güney köĢede sivri kemerli açıklık biçimdedir. 

Yapının tamamında taĢ malzeme kullanılmıĢ olup dıĢ cephelerde düzgün sıralı kaba 

yontu taĢlar görülmektedir. Yapı oldukça sağlam dıĢtan düz toprak dam örtülüdür. 

G.1.2.9.2. Derav Kilisesi 

Zap vadisinde Üzümcü köyünün ilersinde Derav mevkiinde bulunmaktadır. Zap 

soyunun karĢı tarafındaki sırtta eğimli bir arazide kurulmuĢtur. 

Nasturilere ait olduğu kabul edilen yapının üzerinde kitabe süsleme olmadığından 

yapının tarihi ve dönemi belli değildir. 

Oldukça küçük olan yapı 6.85x10 m. ölçülere sahip, doğu batı doğrultusunda 

uzanan dikdörtgen planlıdır. 

Yapının tamamı moloz ve kaba yon taĢlarla gerçekleĢmiĢtir. DıĢtan üzeri düz toprak 

dam örtülüdür. Duvarları yer yer kırılmıĢ olmakla beraber, günümüze sağlam olarak 

olaĢmıĢtır. 

G.1.2.9.3. Konak Kilisesi 

Kilisenin bulunduğu Konak Köyü, Hakkari merkeze 18 km. uzaklıkta ve Ģehrin 

kuzey tarafında kalmaktadır. Doğu batı yönünde uzanan ve içerisinde geniĢçe düzlüklerin 

ve kavaklıkların bulunduğu bir vadi içerisinde yer almaktadır. 1996 yılından beri köy 

meskun değildir. Köye ulaĢım kuzeybatıdan Berçelan yaylası eteklerinden stabilize bir yol 

ile sağlanmaktadır. 



Kilise köyün doğu tarafına vadi hakim noktada doğal kayalık bir platform üzerine 

kurulmuĢtur. 16.70mx8.30m dıĢ ölçülere sahip, doğu-batı ekseninde dikdörtgen planlı bir 

yapıdır. Güney cephenin batı köĢesine kaydırılmıĢ bir kapı ile yapıya girilmektedir. Kilise 

iç mekanı iki bölümden meydana gelmiĢtir. Bunlardan birincisi doğrudan dıĢ ile bağlantılı 

sahın bölümü, ikincisi sahından iki kapı açıklığıyla geçilen doğudaki Kanki (Bema) 

bölümüdür. Ayrıca kuzey tarafa kayalıkların üzerine, biraz yüksekte kalan ve 

havalandırmaya geçiĢ sağlayan bir bölüm daha ilave edilmiĢtir. 

Ayrıca batıdan birinci bölümün kuzey arkası kamari üzerine ek bölüme geçiĢi 

sağlayan dikdörtgen açıklıklı bir kapı açılmıĢtır. Buraya çıkıĢ seyyar bir merdivenle 

sağlanmıĢ olmalıdır. Yine ikinci bölümün kuzey duvarına arkad kemeri içine bir niĢ daha 

açılmıĢtır. 

Doğadaki kanki bölümü 5.70mx2.40m ebatlarında kuzey- güney doğrultusunda 

dikdörtgen planlıdır. Ortadan duvarlara oturan sivri bir kemerle iki kısma ayrılmıĢ ve 

üzerileri kubbe ile örtülmüĢtür. buraya sahın bölümünden sivri kemer açıklı iki kapı ile 

girilmektedir. Güney duvarına sivri kemerli bir girinti açılmıĢ ortasına bir mazgal pencere 

yerleĢtirilmiĢtir. Doğu duvarı güneye doğru kaçak define arayıcıları tarafından yıkılarak 

burada dıĢtan 1.5m geniĢliğinde bir delik oluĢturulmuĢtur. Ġç kesimde de yine kaçak 

kazılarla kaplama taĢları sökülerek tahribatlar yapılmıĢtır. 

Bu kilise Hakkari bölgesinde yaĢayan Nasturiler‟in dini idare merkezinde yer 

almaktadır. Yani Patriğe karĢılık gelen büyük Mar ġemun unvanlı din adamları burada 

yaĢamaktaydı. Bu açıdan olduğu gibi mimari olarak da diğerlerinden ayrılan özelliklere 

sahiptir. DıĢ cephelerdeki düzgün kesme taĢ iĢçiliği ve süslemeleri bulunması bunu açıkça 

göstermektedir. Bu özellikleri yanında çevrenin doğal güzellikleri yapıyı daha da 

ayrıcalıklı kılmaktadır. Korunması ve turizme kazandırılması yörenin kültürel canlılığını 

arttırıcı bir rol oynayacaktır. 

G.1.2.9.4. Koçanıs Manastır Kilisesi 

Ġ.S. 4.y.y.‟da Papaz Nasturiyus tarafından kurulan ve onun adını taĢıyan merkezi 

kilisedir. “Doğu Asur Kilisesi” olarak da biliniyor. Kilise Koçanıs (Konak) köyünün doğu 

kesiminde inĢa edilmiĢtir. Kilisede en yüksek ruhani liderliği MarĢamon denilen Patrikler 

tarafından yürütülmüĢtü. Bina kesme taĢlardan oldukça düzgün bir mimari ile yapılmıĢtır. 

Ancak son yıllarda büyük bir tahribat görmüĢtür. 

G.1.2.9.5. Mar ġalita Kilisesi 

Merkez Kırıkdağ (Derz) vadisinin güney yakasında, oldukça yükseklikte inĢa edilen 

bir dağ kilisesidir. “Ak Kilise” veya “Dağ Kilise” de denir. Ġçinde doğal su kaynağı vardır. 

GeçmiĢte Hıristiyan Zahidler tarafından kullanılmıĢ kutsal kiliselerden biridir. Ġnanırları 

ona gitmekle hacı olurlardı. 

G.1.2.9.6. Mar Abdiso Kilisesi 



Merkeze bağlı Tal (Oğul) köyünde bir dağ Kilisesidir. Onunda içinde suyu vardır. 

Müritleri için kutsal bir değere sahiptir. Yılın belirli günlerinde dini ayinlere sahne olurdu. 

O da yörenin kutsal Kiliselerinden biridir. 

G.1.2.10. Ağaçdibi ġelalesi 

Ġlimiz Çukurca ilçesi yolunun 14.km.sinde solda dar ve derin bir vadinin içine geçit 

mahiyetinde bir araba yolu görünür. Bu yolun 6.km.sinde Ağaçdibi(Kehi) köyü vardır. 

Köyün 500 metre doğusunda yaklaĢık 35-40 metre yükseklikte düĢen bir Ģelale vardır. 

Sümbül dağının güney eteklerindeki buzul sularının bir kısmı önce yer altına süzülür. 

ġelalenin 50 metre kuzeyinde ak köprülerle yeniden fıĢkırarak güneye doğru akmaya 

baĢlar. Zamanla aĢındırdığı dik kayanın yüzünü terk ederek hızla aĢağı iner, sesi uzaktan 

yankılanan sular düĢtüğü yerde bir çukur meydana getirmiĢ, 20 metre çapında bir alanı 

akıntısından saçan damlacıklarla ıslatarak çevreyi serinletiyor. Güneyden gelen güneĢ 

ıĢınları vurunca Ģelale içinde görüntüsüne duyum olmayan bir gök kuĢağı oluĢuyor. 

Havaların açık olduğu Ağustos sıcağında bu renkli ve sık sık yer değiĢtiren kuĢağı izlemek 

insan ruhuna canlılık veriyor. ġelalenin beyazımsı suları doğudan gelen baĢka buzulların 

suları ile birleĢip köye akıyor. Çevresinde yüzlerce insanı barındıracak bir saha vardır. Az 

bir emekle her türlü ihtiyaca karĢılık verebilecek bir parka dönüĢtürebilir. Çıplak 

kentleĢmeden usanmıĢ, çamurlu ve tuzlu caddelerde gezmekten bunalmıĢ, her gün aynı 

yüzleri görmekten bıkmıĢ insanlar yanında oturmakla sıkıntılarını unuturlar. Ancak köy ile 

Ģelale arasındaki 500 metrelik mesafeyi araba ulaĢımına açmak gerekiyor. Yolda kaya yok. 

Az bir emekle açılabilir. Ġlimizi tanıtan belgelerde bu Ģelalenin görüntüleri vardır. ġehir 

merkezine sadece 20 Km mesafede olan bu güzelim doğa harikasının çevresini ıslah edip 

yöre halkının hizmetine sunmak önemli bir ihtiyacı karĢılaĢacağı gibi, Ağaçdibi (Kehi) 

köyünün sosyal ve ekonomik yapısına da önemli katkı sağlayacaktır. Hakkari‟de yaĢayan, 

hizmet veren, doğaya hayran insanların bu görmeye değer Ģelaleyi görmeleri stres ve 

tansiyon sıkıntılarını gidermek için yeterlidir. Cilo-Sat dağlarındaki buzul, zirve ve 

gölleriyle buluĢmak için zamanın erken olduğunu düĢünenler olabilir, Fakat kent insanının 

hemen yanı baĢındaki Ģelaleyi görmek için geç kalınıyor diye düĢünüyorum. 

G.2. Turizm Çeşitleri 

G.2.1.Yayla Turizmi 

Berçelan Yaylası ve çevresi dağcılık, kayak,doğa yürüyüĢü imkanına, güzel floraya 

sahip bir alandır. Berçelan yaylası diğer yaylalar gibi yöre halkının yazın hayvanlarını 

otlatmak ve ürünlerini değerlendirmek için göç ettikleri, geleneksel kara çadırları ile 

yaĢadıkları bir yayladır. Hakkari‟ye 18 km uzaklıkta bulunmaktadır. Yayla civarında 

bulunan Seyyidhan buzul gölü çevreye ayrı bir özellik ve güzellik katmaktadır. Dağcılık ve 

kayak sporları için uygun alanların bulunduğu bölgede kara avcılığı da rahatlıkla 

yapılabilmektedir. 

Berçelan yaylasının batısında bulunan Golan yaylası yörenin en önemli kayak 

merkezi olabilecek bir konumdadır. Golan yaylasına 15 km.lik bir yolla ulaĢılmaktadır. 



Cilo-sat dağlarındaki yaylalar diğer yaylaların sahip oldukları özelliklerin yanı sıra 

dağcılık sporu açısından Türkiye‟nin en önemli bölgeleridir. Sürekli karlı tepeleri, krater 

gölleri ve hırçın doğası ile olağan üstü güzellikler sahiptir. Cilo-Sat dağlarına Hakkari‟ye 

37km uzaklıkta Yüksekova ilçe merkezinden büyük bölümü araba ile bir kısmı da 

yürüyerek ulaĢılabilmektedir. 

G.2.2. Dağ Turizmi 

Ġlimiz dağcılık açısından dünya çapında önemli bir yer. Kent merkezine yakın 

yerlerde bile sayısız kaya duvarları, yürüyüĢ parkurları bulunmaktadır. 

Dağ turizmi, kayak sporu ve dağcılığın çeĢitli dallarını kapsamaktadır. Hakkari 

doğal yapısı nedeniyle kıĢ sporları ve dağcılık açısından Türkiye‟nin en önemli bölgesi 

olma potansiyelini taĢımaktadır. Hatta tanıtım ve tesis eksikliğinin giderilmesi halinde 

diğer ülkelerden de talep bulabileceğini söylemek mümkündür. 

Hakkari‟nin kuzey batısındaki Karadağ, orta kesimindeki Cilo (Buzul) Dağları ve 

güneyindeki Sat (Ġkiyaka) Dağları dağ turizmi için en önemli bölgelerdir. Bu dağlarda 

krater (buzul) gölleri de ayrı bir cazibe unsuru olmaktadır. 

Cilo ve Sat dağlarında yazın gezi ve tırmanıĢ yapacaklar için en uygun zaman 

haziran baĢı eylül sonu arasıdır. KıĢ tırmanıĢları için ise en uygun zaman Ģubat ve mart 

aylarıdır. Diğer aylarda çığ düĢme tehlikesi bulunmaktadır. 



Resim 4.Cilo Sat Dağları (Güncel Veri Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2009) 

Hakkari uzun soluklu kıĢ mevsimi ve yer yer 2 metreyi bulan karıyla kıĢ sporları 

için uygun olan bir bölgedir. Bu yönü itibariyle “Türkiye‟nin Ġsviçresi” diye tanımlamak 

fazla mübalağalı görülmemelidir. Ancak, ilde dağcılık ve kıĢ sporlarına yönelik Yüksekova 

Ġlçesinde 25 yataklı kayak tesisi ve pisti, il merkezinde de sadece bir kayak tesisi 

bulunması tesis yetersizliğini ve tanıtım yetersizliğini gözler önüne sermektedir. 

Spora elveriĢli alanların turizm açısından belirlenmesi, planlama yapılıp, altyapı 

sorunlarının çözümlenmesi ve tanıtıma yönelik çalıĢmaların tüm imkanlar kullanılarak 

yerine getirilmesinden sonra yatırımcıların bu alanlara yönlendirilmesi sağlanmalıdır. 

Jeomorfolog Ġsmet Ülker daha önce Türkiye‟deki dağ turizmi olanaklarını 

incelemiĢ ve sonuçta yazdığı “Dağ Turizmi – Planlama Yöntemleri Yüksek Dağlarımız, 

Kayak Merkezleri” adlı kitabında Cilo ve Sat Dağlarına da yer vermiĢ, gezi ve tırmanma 

programları oluĢturmuĢtur. 

G.2.3. Av Turizmi 

Hakkari av turizmi açısından da geliĢebilecek yörelerdendir. Özellikle merkez ilçe 

Sümbül Dağı ve Ağaçdibi Köyü dağ keçisi bakımından zengin bir bölgedir. Bu alanın av 

koruma sahası olarak saptanması ile yöreye av turizmi için yurtiçi ve yurtdıĢından 

turistlerin gelmesi sağlanmalıdır. 

Özellikle yabancı turistler için avcılık, yöreye gelmenin bir amacı haline 

getirilebilir. Bu yörede dıĢ bağlantılı turlar düzenlenebilir ve av programları geliĢtirilebilir. 

Bu çalıĢmalar kapsamında tespit edilecek belirli alanlarda avcı kulübeleri yapılmalıdır. 

Ayrıca Orman Bakanlığınca av hayvanlarını koruma ve üretme sahası olarak 

belirlenen Hakkari – ġemdinli – Rubaruk bölgesi dıĢında baĢka bölgelerin de av koruma 

alanı içine alınması ve kontrollü avcılık olanakları sağlanması sonucunda av turizmi 

geliĢecektir. 



Ayrıca Zap Suyu‟nda su avcılığı da yapılabilmektedir. Sazan, incili kefal ve 

alabalık bulunan akarsu kenarında günübirlik bir kamping için uygun alanların saptanması 

ve gerekli altyapının getirilmesi ile il halkı için rekreatif alanlar yaratılacağı gibi, turistler 

için de faaliyetlerin çeĢitlenmesi sağlanacaktır. 

G.2.4. YürüyüĢ Turizmi 

Hakkari‟nin doğal yapısı dağcılıkla birlikte yürüyüĢ turizmi açısından da uygun 

koĢullar taĢımaktadır. Hakkari‟de yürüyüĢ turizmine öncelikle organizasyonel olarak temel 

hazırlanması gerekmektedir. YürüyüĢ güzergahlarının araĢtırılması, haritalanması gibi 

çalıĢmaların yapılarak, gelen turistlerin esas ya da yan faaliyet olarak yürüyüĢ turlarını 

benimsemesi sağlanabilir. 

G.2.5. Su Sporları (Rafting) 

Hakkari‟de bulunan Zap Suyu ve kollarının bilimsel olarak incelenmesi ve 

kanoculuğa uygun olup olmadığının saptanması, uygun görülen alanlar için gerekli 

organizasyon giriĢimlerinin yapılması il turizmine katkı sağlayacaktır. 

G.2.6. Kültür Turizmi 

Kültür turizmi, ilk etapta ve baĢlı baĢına geliĢebilecek bir turizm türü olarak 

değerlendirilmiĢtir. Zira kayıtlarda geçen tarihi eserlerin çoğu harap durumdadır. Restore 

edilmiĢ olan birkaç eser ise kültür turizmi için bir potansiyel olarak görülmemektedir. Kazı 

ve restorasyon çalıĢmaları yapıldıktan sonra bu eserler doğaya dönük turizm amacıyla 

gelenlerin yan bir faaliyet olarak gezip görecekleri yerler olarak düĢünülmüĢtür. Kültür 

Turizmi, Hakkari Merkez, Yüksekova ve ġemdinli‟de geliĢebilecektir. 

G.2.7. Ġnanç Turizmi 

Hz. Süleyman Camisi 

Hakkari Çukurca yol güzergahında Tiyar Vadisinde MeĢeli Köyünde bulunan ve Süleyman Peygambere ait 

olduğu rivayet edilen türbe yerli ve yabancı ziyaretçilerin önemli uğrak yerlerinden biridir. 

Seyyit Taha-i Hakkari Mezarı 

ġemdinli ilçesi Bağlar Köyü‟nde bulunmaktadır. 18. yy‟da yaĢamıĢ büyük evliyalardandır. ġeyh Abdulkadir 

Geylani‟nin 11. torunudur. Mevlana Halid-i Bağdadi Hazretlerinin talebelerindendir. Mezarının bulunduğu 

Bağlar Köyü yurt içi ve yurt dıĢından gelen sevenleriyle sürekli dolup taĢmaktadır. 

ġeyh Ali Türbesi 

Merkez Üzümcü Köyü‟nde bulunmaktadır. ġeyh Abdulkadir Geylani Hazretlerinin 

Hocası olduğu rivayet edilmektedir. Mezarı kendi adını taĢıyan caminin hücresindedir. 

ġeyh Nazır Türbesi 

Merkez Durankaya Beldesindedir. Her yıl, Ģehit edildiği gün olan 28 Temmuzda türbesi ziyaretçi akınına 

uğramaktadır. Yöreyi fetheden Ġslam ordularının baĢındaki komutanlardan olup burada Ģehit olduğu rivayet 

edilmektedir. 



ġeyh Musa Türbesi 

Merkez IĢık Köyündedir. Kendi adını taĢıyan camini hücresindedir. ġeyh Abdulkadir Geylani Hazretlerinin 

babası Musa Cengi Dost olduğu rivayet edilmektedir. 

ġeyh Ġsmail Türbesi: 

Çukurca Ġlçesi Narlı Köyündedir. Türbesi yöre halkı tarafından ziyaret edilen ve 

saygı duyulan önemli bir ziyaretgahtır. 

Seyyit Abdullah Türbesi 

Seyyit Taha-i Hakkari‟nin amcasıdır. Türbesi ġemdinli Bağlar Köyü‟nde 


GülereĢ Baba Türbesi 

Hakkari merkez Biçer Mahallesi‟nde bulunmaktadır. Türbesi kendi adını taĢıyan 

caminin bahçesindedir. Yılın 365 günü ziyaret edilen önemli bir ziyaretgahtır. 

G.2.8. ġifalı Sular 

Sarılık Suyu 

Sarılık hastalığına iyi geldiği bilimsel olarak tespit edilen doğal ve balıklı bir sudur. 

Yüksekova-ġemdinli yol güzergahının 5.km‟sinde Altınoluk köyünde bulunan suyun ve 

içindeki balıkların sarılıkla birlikte birçok hastalığa iyi geldiği söylenmektedir. 

Zerene Kaplıcası 

Hakkari-Van kara yolunun 55.km.sinde Zap Suyu‟nun yukarı kollarından 

Karasu‟nun kenarındadır. Doğal su birikintilerinden oluĢmaktadır. Üzerinde tesis 

bulunmadığından günü birlik gidilerek suya girilebilmektedir. BaĢta romatizmal 

rahatsızlıklar olmak üzere birçok eklem ağrılarına iyi geldiği test edilmiĢtir. 

G.2.9.Kamp- Karavan Turizmi (Günübirlik) 

Ġli kuzeyden güneye geçen Zap suyu turizm açısından baĢlı baĢına bir değerdir. Zap 

suyu kenarında su sporları ve su avcılığı faaliyetlerinin geliĢimine bağlı olarak kampkaravan 

turizmi ve günübirlik turizmin geliĢebileceği düĢünülmektedir. 

Merkeze yakınlığı ve ulaĢımın göreli kolaylığı dikkate alınarak Berçelan 

Yaylası‟nda da aynı turizm türlerinin geliĢebileceği varsayılmıĢtır. 

G.2.10. Hakkari’de GeliĢmesi Beklenen Turizm Türleri 



Hakkari, taĢıdığı doğal değerleri açısından çok özel bir konuma sahiptir. Yıl 

boyunca üzerinde karların eksik olmadığı yüksek dağları, krater ve buzul gölleri, yaylaları, 

Zap Vadisi, derin mağaraları ve avcılık alanları ile özel ilgi alanlarına hitap edecek çok 

zengin turizm kaynaklarına sahiptir. Bu nedenle Hakkari‟de ağırlıklı olarak doğaya yönelik 

turizm türlerinin geliĢebileceği varsayılmaktadır. 

G.2.10.1. Berçelan Yaylası 

Berçelan Yaylası ve çevresi dağcılık, kayakçılık, trekking (yürüyüĢ) olanaklarına , 

güzel peyzaja sahip bir alandır. Berçelan Yaylası diğer yaylalar gibi yöre halkının yazın 

hayvanlarını otlatmak ve ürünlerini değerlendirmek için göç ettikleri, geleneksel çadırları 

ile yaĢadıkları bir bölgedir. Berçelan Yaylası Hakkari‟ye 18 km. uzaklıktadır. Ġl 

merkezine yakınlığı ve zengin doğal kaynakları ile öncelikle planlanacak alanlardandır. 

Burada öncelikle 1/25 000 ölçekli çevre düzeni planı yapılmalı ve dağcılık ve kıĢ 

sporlarına uygun turistik tesislerle turizmin geliĢmesi desteklenmelidir. 

Berçelan yaylası civarında yer alan krater gölleri de çevreye ayrı bir özellik 

katmaktadır. Bölge trekking (doğa yürüyüĢü) ne elveriĢli olup bu amaçla, yürüyüĢ 

güzergahları saptanmalı mola noktaları belirlenmelidir. 

Resim 5. Berçelan Yaylası (Güncel Veri Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2009) 

Yörede dağcılık sporu için de çok elveriĢli alanlar bulunmaktadır. TırmanıĢa 

elveriĢli dağlar dağcılık sporu ile uğraĢanların ilgisini çekmektedir. Dağların kolay ve zor 

tırmanılan güzergahları belirlenerek turistlerin diledikleri güzergahı seçme olanağı 

sağlanmalıdır. Dağcılık ve kayak federasyonu ve üniversitelerin ilgili bölümlerinin yardımı 



ile buralarda incelemeler yapılmalı ve bu konuda uzmanların görüĢleri alınmalıdır. Ayrıca 

yörede kara avcılığı olanakları da bulunmaktadır. 

Berçelan Yaylası geliĢme alanında yayla turizmi, dağ turizmi (kıĢ sporları, 

dağcılık), kamp-karavan turizmi, av turizmi, (kara avcılığı) günübirlik turizm ve yürüyüĢ 

turizmi geliĢmesi beklenen turizm türleridir. 

Bölgenin 1.etap geliĢmesi öngörülmektedir. Plan dönemi sonunda Berçelan 

Yaylasında 125 dağ oteli 150 oberj ve 50 kamping yatağı önerilmiĢtir. 

G.2.10.2. Golan Yaylası 

Golan Yaylası geliĢme alanı yörenin en önemli kayak merkezi olma niteliği olan 

yeridir. Bölgede kayak sporuna elveriĢli alanlar bulunmaktadır. Golan Yaylası‟na Otluca 

Köyü‟nden 15 km.lik bir yolla ulaĢılmaktadır. 

Tüm Hakkari‟de olduğu gibi burada da tüm kıĢ boyunca kayak yapma olanağı 


Yörede öncelikle Berçelan Yaylası‟nı da içine alan bir bölgenin çevre düzeni 

planlarının düzenlenmesi daha sonra uygulama imar planları hazırlanarak altyapının 

planlanması, konaklama tesislerinin konumlandırılması, kayak parkurlarının saptanması, 

telesiej, teleski ve kayak pisti düzenlenmesi gerekmektedir. 

Yöreye ulaĢımın sağlanması ilk etapta gerçekleĢtirilmelidir. Golan Yaylası 

geliĢmesinde plan dönemi sonunda 175 dağ oteli ve 200 oberj yatağı önerilmiĢtir. 

Yörede geliĢmesi beklenen turizm türleri, kıĢ sporları turizmi, yayla turizmi, dağ 

turizmi, yürüyüĢ turizmi ve av turizmidir. (kara avcılığı). 

G.2.10.3. Cilo Yaylaları 

Cilo dağlarının bulunduğu bu alan diğer yaylalarda olan özelliklere sahiptir. Cilo 

(Buzul) dağları dağcılık sporu için Türkiye‟nin en önemli dağlarındandır. Sürekli karlı 

tepeleri, yüksek gölleri ile olağanüstü güzelliklere sahiptir. Cilo dağlarına Hakkari (37 km) 

ve Yüksekova ilçe merkezinden büyük bölümünü araba ile bir kısmı da yürüyerek 

ulaĢılmaktadır. Türkiye‟nin üçüncü yüksek dağı Ciloların en yüksek noktası 4168 m ile 

ReĢko doruğudur. 

Cilo dağları flora yönünden de zengindir. Yaz aylarında bir tarafta buzul ve karlar 

diğer yanda çeĢitli çiçekler ve yeĢil çayırlar görme olanağı vardır. Buraya özgü ters lale 

çiçeği bulunmaktadır. 

Yörede dağcılık ve kayak sporu yanında zengin av hayvanları bulunduğundan 

avcılık olanağı da bulunmaktadır. 

Cilo yaylaları geliĢmesinde yayla turizmi, dağ turizmi (kıĢ sporları, dağcılık), av 

turizmi (kara avcılığı) ve yürüyüĢ turizmi geliĢmesi beklenen turizm türleridir. 



Ancak alanın geniĢliğine oranla yatak kapasitesi kısıtlı tutulmuĢ, doğal yapının 

korunması amaçlanmıĢtır. UlaĢım zorluğu nedeniyle 2.etap geliĢme alanı olarak 

düĢünülmüĢtür. 2007 yılında 100 oberj yatağı planlanmıĢtır. 

G.2.10.4. Sat Yaylaları 

Sat dağlarının bulunduğu bölge de Cilo dağları gibi karlı tepeleri, buzul gölleri, 

yaylaları ve hırçın doğası ile önemli doğal güzelliklere sahip alanlardır. 

Sat dağlarının en yüksek tepesi olan Samdi tepesinin yüksekliği 3818 m.dir. Burada 

yer alan buzul gölleri genellikle donmuĢ halde olup yaz aylarında bir kısmı erimektedir. 

Krater gölü olduklarından balık yoktur. Sat yaylaları geliĢme alanı çevresinde Sat 

dağlarında Geverok vadisinde ve Oramar (Dağlıca) bucağında prehistorik mağaralar 

bulunmaktadır. Bu mağaralarda kayalar üzerinde neolitik çağdan kaldığı sanılan kazıma 

resimler vardır. Bu tarihi değerlerin harap olmasının engellenmesi amacıyla tescil ve 

tespitlerinin tamamlanıp koruma alanı altına alınması gerekmektedir. Ancak bu 

mağaraların turizme açılması Avrupa‟daki örneklerinde görüldüğü gibi harap olmalarına 

neden olmaktadır. Bu nedenle öncelikle sadece araĢtırmacılara açılması sağlanmalıdır. 

Sat Yaylası geliĢiminde de yayla turizmi, dağ turizmi (dağcılık, kıĢ sporları), 

yürüyüĢ turizmi (trekking) ve av turizminin (kara avcılığı) geliĢeceği varsayılmaktadır. 

Burası da 2.etap geliĢme alanı olarak düĢünülmektedir. Yöreye ulaĢım 1.etapta 

getirilecek olup dağların korunması amacıyla fazla yatak önerilmemiĢtir. Sat yaylaları 

geliĢme planı için 2007 yılında 100 oberj yatağı önerilmiĢtir. 

G.2.10.5 Zap Suyu 

Zap Suyu ve kenarı, rafting, avcılık olanakları, güzel peyzajı ve karayolu kenarı 

olması gibi nedenlerle turistik potansiyele sahiptir. Bu alanda karayolu kenarı mola 

noktaları, rafting amacıyla gelenlerin konaklayacağı kamping alanları ve rekreasyon 

alanları önerilmektedir. Zap Suyu‟nda öncelikle rafting olanaklarının araĢtırılması, 

akarsuyun debisinin geniĢliğinin aktığı arazi üzerindeki düĢüĢler, akarsu yatağı içindeki 

kayalıklar gibi fiziksel özelliklerinin ve çevre özelliklerinin uzmanlarca incelenip uygun 

bölgelerin saptanması, güzergah belirlenmesi gerekmektedir. Ayrıca Zap suyu boyunca 

ağaçlandırma çalıĢmaları yapılması ve yöre halkınca mesire alanı olarak kullanımının 

sağlanması turizmin geliĢimine katkıda bulunacaktır. 

Zap Suyu geliĢmesinde 100 kamping ve 100 motel yatağı önerilmektedir. Bu 

alanda geliĢmesi beklenen turizm türleri spor amaçlı turizm türlerinden su sporları (raftingkanoculuk) 

av turizmi (su avcılığı), kamp karavan turizmi ve günübirlik turizmidir. 

G.2.10.6. Turizm Arz ve Talep Varsayımları 



Türkiye çapında turizm sektörü geliĢme göstermektedir. Doğu Anadolu bölgesinde 

sosyo-ekonomik geliĢmenin sağlanması ve altyapı sorunlarının çözümlenmesi ile 

Türkiye‟deki geliĢmeye paralel olarak il‟de turizm sektörünün geliĢeceği varsayılabilir. 

Hakkari‟de son yıllarda transit geçiĢler dıĢında turistik amaçlarla il‟e gelen 

olmamaktadır. Ġl de önceki yıllarda gelen turist sayıları, gecelemeleri ve doluluk oranları 

verileri bulunmadığından turist sayısı ve yatak sayısı projeksiyonları yapmak olanaksızdır. 

Yörede öncelikle doğal güzelliklerin varlığı nedeniyle doğaya dönük turizm 

türlerinin geliĢeceği ve ilin ilginç doğal yapısının bu amaca hizmetini sağlayıcı tesislerle 

turizmin desteklenmesi düĢünülmektedir. 

Ġle 2008 yılında 70.000 turist geleceği varsayımı kabul edilmektedir. KıĢ 

mevsiminin uzunluğu ve Haziran-Temmuz aylarındaki kayak yapma olanağı bulunan 

köĢelere sahip yörede özellikle kayakçılık, dağcılık, trekking, rafting gibi doğa sporlarına 

olanak veren turizm geliĢimi olacağından turizm geliĢmelerinin bu olanakları taĢıyan 

yaylalarda olması beklenmektedir. Buna göre bu tür merkezler saptanmıĢ ve turizm 

geliĢme alanları olarak önerilmiĢtir. 

G.2.11. Yüksekova KuĢ Alanı (Nehil Sazlığı) 

Koordinatlar : 37-30 derece‟ K, 44-14 D 

Rakım : 2000 m 

Alan : 24.900ha. 

Bölgenin koruma statüsü : UÖS B sınıfı statüye sahip sulak alan 

Yüksekova deniz düzeyinden çok yüksekte yer alan bir ovadır. Ovanın ortasından 

kıvrılarak akan Nehil Çayı çevresi bozulmamıĢ, orkide bakımından zengin sulak çayırlar, 

saz ve kamıĢlarla kaplıdır. 

Halen bozulmamıĢlığını koruyan ender bölgelerden biri olan Yüksekova‟da tarımın 

geliĢmesi, habitatların hızla bozulmasına neden olacaktır. 

Ornitolojik olarak henüz çok fazla bilgi açığı vardır. Bölgede kuluçkaya yatan 

türlerden Erguvan Balıkçıl, Saz Delicesi, Çayır Delicesi (15 çift), Turna (5 çiftten az) ve 

Kızılbacak önemli örneklerdir. 

Kızıl Akbaba, Yılan Kartalı, Doğu Atmacası, Küçük orman kartalı, Kaya Kartalı, 

Küçük Kartal, Doğan ve Puhu ise bölgede gözlenen diğer türlerdir. 

G.2.12. Hakkari’nin UlaĢım Ġmkanları 

Son yıllarda ilimizde gerek diğer illere olan ulaĢım bağlantısı ve gerekse il içi 

yerleĢim birimlerine ulaĢımda önemli mesafeler kaydedilmiĢtir. Yol yapımında karĢılaĢılan 

güçlükler açılan yolların her yıl Ģiddetli kıĢ Ģartları altında bozulması ile artan bakım 

harcamaları ve nüfusun seyrekliği nedeniyle açılan yollardan yararlananların azlığı göz 

önünde bulundurulursa Hakkari çevresindeki yolların maliyetinin ne kadar masraflı 

olduğu, ancak pahalı oluĢu oranında bölge halkı ve memleket turizmi için nedenli kıymetli 

olduğu ortaya çıkmaktadır. Hakkari‟nin yaz-kıĢ devamlı açık olan Van Hakkari 

karayolunun uzunluğu 202 km olup, tümü asfalttır. 



G.2.12.1. Hava Yolu UlaĢımı 

Türkiye‟nin her hangi bir yerinden uçak seyahatiyle Hakkari‟ye gelmek isteyenler 

için THY ile Ġstanbul Hava Yolları‟nın uçak seferlerinden yararlanabilirler. THY 

Ankara‟dan günde karĢılıklı olarak ikiĢer sefer, Ġstanbul‟dan günde bir, Ġstanbul Hava 

Yolları da hafta da iki gün Van‟a düzenli olarak uçak seferleri gerçekleĢtirmektedir. 

Hakkari-Van arası ulaĢım karayolundan sağlanmaktadır.THY Hakkari Hava alanı inĢaatı 

devam etmektedir. 

G.2.12.2. Karayolu UlaĢımı 

Hakkari-Van arasında her gün dörder karĢılıklı olarak otobüs seferleri 

yapılmaktadır. Otobüs seyahatleri 2-3 saat süreli olup, gayet rahat ve konforludur. 

Çukurca, ġemdinli ve Yüksekova ilçelerine her gün karĢılıklı olarak düzenli bir Ģekilde 

otobüs ve minibüs seferleri yapılmaktadır. Bunun yanında daha seyrek kullanılan Hakkari- 

Uludere- ġırnak karayolu ile Siirt‟e ve yine aynı yolla Cizre üzerinden Mardin‟e gitmek 

mümkündür. Yol asfalt kaplamalıdır. Hakkari-ġırnak arası192 km, Cizre ise 237 km‟dir. 

Hakkari-Van karayolunun 45 km‟sinde ayrılan ve Yüksekova- Esendere sınır 

kapısından geçen Türkiye- Ġran transit karayolundan da kısaca bahsetmek yerinde 

olacaktır. Van- Esendere arası 236 km olup, tamamen asfalttır. Yüksekova-Van arası 

devamlı ulaĢıma açık olup, karĢılıklı otobüs seferleri yapılmaktadır. Ayrıca 1991 yılında 

Türkiye ve Ġran arasında imzalanan protokol gereğince Esendere Gümrük kapısında her iki 

ülke vatandaĢlarının açtıkları iĢ yerlerinde karĢılıklı olarak alıĢ veriĢ yapılmaktadır. 

G.3. Turistik Altyapı 

Hakkari il merkezinin baĢlıca merkezlerden uzaklıkları 

ĠSTANBUL 1815 KM 

ANKARA 

1418 KM 

ĠZMĠR 

1967 KM 

ADANA 

1073 KM 

DĠYARBAKIR 547 KM 

ERZURUM 

617 KM 

VAN 

202 KM 

Tablo 28. Hakkari il merkezinin baĢlıca merkezlerden uzaklıkları 



G.3.1. Turistik ĠĢletmeler 

Hakkari ilinde hizmet veren turistik iĢletmeler aĢağıdaki gibidir. 

Tesisin Adı Hizmet Yeri Yıldız veya Grubu Kapasite Oda-Yatak 

ġenler Oteli Hakkari Merkez xxx 36 - 75 

Oslo Otel Yüksekova xxx 30 - 60 

Ufuk Zafer Yüksekova xx 30 - 60 

Tablo 29. Bakanlık Belgeli Turistik ĠĢletmeler 

Tesisin Adı Niteliği Bulunduğu Yer Kapasitesi 

Oda - Yatak 

Vali Orhan IĢın Oteli 1. sınıf ġemdinli 12 - 22 

Esen Oteli 1. Sınıf Yüksekova 24- 50 

Aslan Oteli 1. Sınıf Yüksekova 14- 46 

Ova Oteli 1. Sınıf Yüksekova 29- 59 

Otel 2000 1. Sınıf Yüksekova 24- 30 

Tablo 30. Belediye onaylı turistik iĢletmeler 

Tesis ve Yatak 

YILLAR 

sayısı 

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2003 2004 2005 

Tesis Sayısı 2 2 2 2 2 2 2 4 4 4 

Yatak Sayısı 135 135 135 135 135 135 135 328 328 328 

Oda sayısı 94 94 94 94 94 94 94 124 124 124 

Tablo 31. Turizm iĢletmesi belgeli iĢletme sayısı(Güncel Veri) 

Tesis ve Yatak 

YILLAR 

sayısı 

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2003 2004 2005 

Tesis Sayısı 2 2 2 2 2 2 2 4 5 5 

Yatak Sayısı 135 135 135 135 135 135 135 195 228 228 

Oda sayısı 135 135 135 135 135 135 135 279 300 300 

Tablo 32.Belediye belgeli iĢletme sayısı (Güncel Veri) 

Bakanlık belgeli seyahat acenteleri 

Oguzkurt Turizm Sey.Ac. Hakkari Merkez (B) Grubu 

Onay Turizm Sey.Ac. Yüksekova Merkez (B) Grubu 

2003 yılı Esendere hudut kapısından ilimizi ziyaret eden yerli ve yabancı 

uyruklu Ģahıslar. 

Yerli Yabancı Toplam 

102383 54462 167845 

2004 yılı Esendere hudut kapısından ilimizi ziyaret eden yerli ve yabancı 



94089 100567 194656 



2005 yılı Esendere hudut kapısından ilimizi ziyaret eden yerli ve yabancı 



11235 94580 105815 


Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü,Güncel Veriler 2009 


H. TARIM VE HAYVANCILIK 

H.1. Genel Tarımsal Yapı 

Hakkari nüfusun % 70 i geçimini tarım ile sağlamaktadır. Tarımla uğraĢan nüfusun 

%50 si hayvancılıkla uğraĢmaktadır. Ġlimizin iĢlenebilen tarım arazisi az olduğundan tarla 

tarımı, meyvecilik ve sebzecilik gibi araziye bağlı tarımsal faaliyetler yeterli ölçüde 

geliĢememiĢtir. Ancak geniĢ çayır-meraları ve yüksek yayları ile hayvancılık yapmaya 

oldukça elveriĢlidir. Bunun dıĢında arıcılık, su ürünleri yetiĢtiriciliği, ipekböcekçiliği gibi 

entansif ve semi-entansif üretim faaliyetlerine son derece uygundur. Ġlimizin su kaynakları 

bakımından zengin olması, geniĢ tarla arazilerine sahip olmaması, ciddi bir hava 

kirliliğinin olmaması, araziye ve doğaya fazla müdahale edilmemesi sonucu tahrip 

edilmemiĢ bir doğaya sahip olması, zengin bir floristik yapıya sahip olması sebebiyle 

özellikle arıcılık ve su ürünleri yetiĢtiriciliği için önemli bir cazibe merkezidir. 

Ġlimizin kullanılan toplam tarım arazisinin %74,8‟i, sulanmaktadır. Sulamanın 

tamamı halk sulaması olup devlet sulaması uygulanmamaktadır. 

Merkez Ġlçe dahil olmak üzere toplam 4 ilçe, 6 bucak ve Yüksekova ilçesine bağlı 

Büyükçiftlik ile Merkez ilçeye bağlı Durankaya Beldeleri bulunmaktadır. Ġl genelinde 92 

köy dolu 30 köy boĢ durumdadır. 

Hakkari nüfusun % 70 i geçimini tarım ile sağlamaktadır. Tarımla uğraĢan nüfusun 

%50 si hayvancılıkla uğraĢmaktadır. Ġlimizin iĢlenebilen tarım arazisi az olduğundan tarla 

tarımı, meyvecilik ve sebzecilik gibi araziye bağlı tarım yeterli ölçüde geliĢememiĢtir. 

Ancak geniĢ çayır-meraları ve yüksek yayları ile hayvancılık yapmaya oldukça 

elveriĢlidir. Bunun dıĢında arıcılık, su ürünleri yetiĢtiriciliği, ipekböcekçiliği gibi entansif 

ve semi-entansif üretim faaliyetlerine son derece uygundur. Ġlimizin su kaynakları 

bakımından zengin olması, geniĢ tarla arazilerine sahip olmaması, ciddi bir hava 

kirliliğinin olmaması, araziye ve doğaya fazla müdahale edilmemesi sonucu tahrip 

edilmemiĢ bir doğaya sahip olması, zengin bir floristik yapıya sahip olması sebebiyle 

özellikle arıcılık ve su ürünleri yetiĢtiriciliği için önemli bir cazibe merkezidir. 



H.2. Tarımsal Üretim 

Ġlde 10500 adet tarım iĢletmesi mevcuttur. Bu iĢletmelerin tamamı aile iĢletmesidir. 

Ġl de tarım iĢletmeleri genellikle bitkisel ve hayvansal üretimi birlikte yapmakta ve bu 

iĢletmelerin oranı da % 88„yi bulmaktadır. Bu iĢletmeleri sırasıyla % 10,4‟ü yalnızca 

bitkisel üretim yapan iĢletmeler ve % 1,2‟ü yalnızca hayvansal üretim yapan iĢletmeler 

izlemektedir. 

Grafik 5. Hakkari ilin Tarım ĠĢletmelerinin faaliyeti (Güncel Veri Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 

Grafik 6. Tarım iĢletmelerinin büyüklüklerine göre dağılımı (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 

Arazi 

Büyüklüğü 

Da. 

ĠĢletme 

Sayısı 

Arazi 

Da. 

Yalnızca Kendi 

Arazilerini 

ĠĢleyenler 

BaĢkasından 

Arazi Tutup 

BaĢkasına 

Arazi 

Vermeyenler 

Kendi Arazisi Olmayan 

ĠĢletmeler 

Kiracı 

Ortakçı 



Arazisi 

Olmayan 

22 

A B A B A B A B 

0-5 1.037 3.004 1.031 2.991 - - 7 13 - - 

6-10 1.988 13.294 1.884 12.770 - - - - 91 453 

11-20 2.340 29.824 2.283 29.253 - - 12 118 45 453 

21-50 1.656 48.063 1.585 45.980 26 725 - - 45 1.358 

51-100 1.882 120.916 1.853 118.461 29 2.455 - - - - 

101-200 827 99.843 811 97.474 - - 16 2369 - - 

201-500 730 175.993 704 169.492 26 6.501 - - - - 

501-999 17 8.852 16 8.050 - - - - 1 802 

1000 ve üstü 1 3.247 - - - - - - - 3.247 

Toplam 10.500 503.036 10.167 484.471 81 9.681 35 2500 183 6.313 

Tablo 33.Tarımda ĠĢletme Büyüklüğü ve Edinme Biçimi (Güncel Veri Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 

Organik Tarım: Ġlimizde bitkisel ve hayvansal üretimde kimyasal girdi 

kullanmadan üretim yapılan birçok ürün mevcuttur. Organik tarımın uygulama esasları 

içerisinde yer alan üretim yöntemlerinin uygulanması yönünde çalıĢmalar yürütülmekte 

olup, bu konu ile ilgili proje hazırlıkları yapılmaktadır. 

KULLANIM DURUMU MERKEZ ÇUKURCA ġEMDĠNLĠ YÜKSEKOVA TOPLAM 

TARLA BĠTKĠLERĠ 9.356 747 4.425 24.399 38.927 

SEBZECĠLĠK 1.287 534 467 66 2.354 

MEYVECĠLĠK 297 2.719 687 628 4.331 

ÜRÜN BAZLI TOPLAM 10.940 4.000 5.579 25.093 45.612 

NADAS 1200 0 100 4.000 5.300 

KULLANILAN T.ARAZĠ 12.140 4.000 5.679 29.093 50.762 

TOPLAMI 

KULLANILMAYAN 

1.503 252 6.862 2.000 10.617 

TA.ARAZĠSĠ 

TARIM ARAZĠSĠ 

13.643 4.252 12.541 31.093 61.529 

TOPLAMI 

Tablo 34.Tarım arazisi dağılımı (ha) (Güncel Veri Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 

2005 yılı Çiftçi Kayıt Sistemi verilerine göre Ġlde 14.234 adet çiftçi kayıtlıdır. 

Ayrıca Ġlde 10500 adet tarım iĢletmesi mevcuttur. Bu iĢletmelerin tamamı aile iĢletmesidir. 

Ġl de tarım iĢletmeleri genellikle bitkisel ve hayvansal üretimi birlikte yapmakta ve bu 

iĢletmelerin oranı da % 88„yi bulmaktadır. Bu iĢletmeleri sırasıyla % 10,4‟ü yalnızca 

bitkisel üretim yapan iĢletmeler ve % 1,2‟ü yalnızca hayvansal üretim yapan iĢletmeler 

izlemektedir. 

YağıĢın yıllık toplamı 650 mm olmasına karĢın, mevsimlere göre dağılıĢındaki 

dengesizlik nedeniyle, ilde kuru tarım sistemi hâkimdir. Bitkisel üretim tahıllar üzerinde 

yoğunlaĢmıĢ olup, tahıl yetiĢtirmede nadas+tahıl sistemi uygulanmaktadır Hakkari‟de 

toplam 61.529 hektar tarım arazisi mevcut olup bunun %30,9‟unda hububat tarımı 

yapılmaktadır. Tablo‟ da tarım arazilerinin kullanım durumuna göre dağılımları verilmiĢtir. 



Bu tabloda dikkat çeken bir husus kullanılmayan tarım arazilerinin oranının %12 gibi 

yüksek bir rakam olmasıdır. Nadas arazilerinin oranı da yüksek olup %20,42‟dir. 

H.2.1. Bitkisel Üretim 

H.2.1.1. Tarla Bitkileri 

H.2.1.1.1. Buğdaygiller ve Baklagiller 

A 

Tarla Ürünleri Üretimi (MERKEZ) 

S.No Ürünün Adı Ekilen Alan (Ha.) Üretim (Ton) Verim (Kg./Ha.) 

1 Buğday 4250 9775 2300 

2 Arpa 380 836 2200 

3 Korunga 500 2000 4000 

4 Mısır 

(hasıl+slaj) 

5 117,5 23500 

5 Çeltik 5 13,5 2700 

6 Patates 54 145,8 20000 

7 Yonca 4300 47300 11000 

8 Susam 0,30 360 1200 

9 Nohut 6 7,2 1200 

10 K.Fasulye 29 72,5 2500 

11 Fiğ 360 1800 5000 

Tablo 35. Tarla ürünlerinin üretim alanları (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 

A Tarla Ürünleri Üretimi (ÇUKURCA) 

S.No Ürünün Adı Ekilen Alan 

(Ha.) 

Üretim (Ton) 

Verim (Kg./Ha.) 


2 Arpa 19 39,9 2100 

3 Patates 1,50 33 22000 

4 Susam 85 114,75 1350 

5 Ayçiçeği 5,50 17,6 3200 

6 Nohut 12 1,8 900 

7 K.Fasulye 10 28 2800 

8 Yonca 78 780 10000 




A Tarla Ürünleri Üretimi(ŞEMDİNLİ) 


(Ha.) 

Üretim (Ton) 



2 Arpa 100 180 1800 

3 Mısır (hasıl+slaj) 6 132 22000 

4 Yonca 2850 39900 14000 

5 Korunga 150 450 3000 

6 Fiğ 50 700 14000 

7 Tütün 150 1050 700 

8 Fasulye 40 80 2000 

9 Mercimek 75 135 1800 

10 Nohut 25 43,75 1750 


A Tarla Ürünleri Üretimi(YÜKSEKOVA) 


(Ha.) 

Üretim (Ton) 


1 Buğday 6529 14363,8 2200 

2 Yonca 8840,8 106089,6 12000 

4 Korunga 82,9 538,85 6500 

3 Mısır (hasıl+slaj) 54,5 1635 30000 

5 Fiğ 235 1880 8000 

Tablo 38.Tarla ürünlerinin üretim alanları (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 

H.2.1.1.2. Yem Bitkileri 



2008 yılı yem üretim miktarları aĢağıdaki gibidir. 

Yem Bitkileri EkiliĢ (da) Verim 

(kg/da) 

Üretim (ton) 

Korunga 26,71 6.000 8.076 

Yonca 2.751,93 7.500 90.000 

Fiğ 154,43 800 123 

Silajlık Mısır 91,56 5000 458 

Tablo 39. Yem bitkileri üretim miktarları (Güncel Veri Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 

H.2.1.1.3. Endüstriyel Bitkiler 

Endüstri Bitkileri 

EkiliĢ 

(da) 

Verim 

(kg/da) 

Üretim (ton) 

Tütün 158 1600 252,8 

Tablo 40. Endüstri ürünleri üretim miktarları (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 

H.2.1.2. Bahçe Bitkileri 

H.2.1.2.1. Meyve Üretimi 

Ġlimizde 2009 yılı meyve üretim miktarları aĢağıdaki gibidir. 

A 

Meyve Üretimi (MERKEZ) 

Sıra No Ürünün Adı Kapladığı Alan (Ha.) Üretim (Ton) Verim 

(Kg/ha) 

1 Elma 292 2920 10000 

2 Armut 66 646,8 9800 

3 Ceviz 195 975 5000 

4 Erik 52 449,28 8640 

5 ġeftali 17 150,96 8880 

6 Kayısı 16 88 5500 

Tablo 41. Meyveciliği geliĢtirme programı satın alım miktarları (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 

C Meyve Üretimi (ÇUKURCA) 

Sıra No Ürünün Adı Kapladığı Alan 

(Ha.) 

Üretim (Ton) 

Verim 

(Kg/ha) 

1 Elma 25 875 35000 

2 Armut 15 600 40000 

3 Kayısı 10 120 12000 

4 Kiraz 5 50 10000 



5 Ceviz 15 225 15000 

6 ġeftali 14 122,5 8750 

7 Nar 7,5 60 8000 

8 Ġncir 6 52,8 8800 

9 Erik 3,5 28 8000 

10 Badem 6,7 45,22 6750 


C Meyve Üretimi(ŞEMDİNLİ) 


(Ha.) 

Üretim (Ton) 

Verim 

(Kg/ha) 

1 Elma 177,5 2218,75 12500 

2 Armut 20 192 9600 

3 Kayısı 7 19,25 2750 

4 Ceviz 157 989,1 6300 

5 Asma 200 3000 15000 

6 ġeftali 5 40 8000 

7 Erik 21 252 12000 


C Meyve Üretimi (YÜKSEKOVA) 


(Ha.) 

Üretim (Ton) 

Verim 

(Kg/ha) 

1 Elma 223 5173,6 23200 

2 Armut 89 1174,8 13200 

3 Kayısı 36 257,76 7160 

4 Kiraz 9,5 85,5 9000 

5 ViĢne 8,2 90,2 11000 

6 Ceviz 850 8279 9740 

7 ġeftali 3,2 85,84 11200 

8 Ġncir 20,7 37,88 1830 

9 Erik 75 1327,6 17700 

10 Badem 3,8 6,99 1840 




H.2.1.2.2. Sebze Üretimi 

Hakkari ilinde 2009 yılı içerisinde üretilen sebze bitkileri ve miktarları aĢağıdaki 

gibidir. 

A Sebze Üretimi(MERKEZ) 

Sıra No Ürünün Adı Ekilen Alan (Ha.) Üretim (Ton) Verim (Kg./Ha.) 

1 Domates 450 13500 30000 

2 Salatalık 130 4030 31000 

4 Biber 110,50 1602,25 14500 

Tablo 45. 2009 yılında sebze üretim miktarları (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 

B Sebze Üretimi(ÇUKURCA) 


1 Domates 80 2800 35000 

2 Salatalık 16,5 660 40000 


B Sebze Üretimi(ŞEMDİNLİ) 


1 Domates 160 5440 34000 

2 Salatalık 120 3600 30000 

3 Karpuz 6 450 75000 

4 Biber 50 650 13000 

5 Acur 55 440 8000 

6 Sarımsak 5 35 7000 

7 Soğan 5 45 9000 




B Sebze Üretimi(YÜKSEKOVA) 


1 Domates 33 924 28000 

2 Salatalık 23 690 30000 

3 Biber 6 90 15000 

4 Soğan 7,5 67,5 9000 


H.2.1.2.3. Süs Bitkileri 

H.2.1.2.3.1. Ters Lale (Fritallaria imperialis) 

Ġlimiz doğal florasında yöremize özgü endemik bir tür olan ters lale yetiĢmektedir. 

Ters lale en yoğun olarak Hakkari merkezi ile ġemdinli ve Yüksekova ilçelerinde 

yetiĢmekte, yetiĢtiriciliği buralarda sürdürülmektedir.. Soğan, yumru ve rizom gibi toprak 

altı organlara sahip olan geofit bitkileri diğer birçok kullanımları yanında erken ilkbaharda 

ve sonbaharda açan narin, gösteriĢli ve güzel çiçekleri nedeniyle süs bitkisi yönünden 

büyük bir öneme sahip olmuĢlardır. Özellikle kıĢ aylarının sonlarında kar topraktan kalkar 

kalmaz veya karla birlikte çiçek açan türleri insanların ilkbahara olan özlemini 

gidermesiyle birlikte bahar müjdecisi olarak ta sembolik önem taĢımıĢtır. Ayrıca, soğan, 

yumru ve rizom gibi toprakaltı organları sayesinde orijinal habitatlarından baĢka ülkelere 

canlı olarak taĢına bilmesi ve kolay üretilmesi gibi nedenlerle, geofit bitkiler ekonomik 

açıdan da değerlendirilmeye baĢlamıĢlardır. 

Hakkari dağları eteklerinde kendiliğinden yetiĢen, her dalında 3 ila 8 lalenin ters 

büyüdüğü , boyu 60 ila 80 cm'yi bulan ters lale belirli yerlerde yetiĢmektedir. Gen 

merkezinin ilimiz olduğu halde kaçak yollarla Avrupa ülkelerinde satıldığı ve buralarda 

kozmetik ve ilaç sanayisinde kullanılmakta hatta süs çiçeği olarak parkları süslemekte 

olduğu biliniyor. Avrupa'da Fritillasio Ġmperialis , "Kejan lalesi" , Prestika "Karagöz 

lalesi" , Emperyalis "Ağlayan Gelin" gibi isimlerle anılmaktadır. Halkımız tarafından da 

Ağlayan Gelin, Kerbela ve Kral lalesi olarak da bilinmektedir. Dünyada bir benzeri daha 

bulunmayan ve anavatanı "Dağların Kenti" ilimizde yetiĢen ters lale dünyanın en nadide 

çiçeklerinden biridir. Kan kırmızı rengiyle kadife hassaslığındaki çiçeği ile estetik 

görünümlü tersliğiyle adeta bir doğa harikasıdır. Bunun yanı sıra Ġlimiz bitki çeĢitliliği ve 

zenginliği bakımından bir botanik bahçesi niteliğinde ve müzesi durumundadır. Ġlimizin 

kalkınması açısından biyolojik çeĢitliğin yerel bitki türleri envanterinin çıkarılması, bitki 

patentinin alınması, on doğal rengi bulunan Kardelen kokusundan insanları ferahladığı 

Nergiz , Süsün ve Beybüne kadar pek çok ekonomik değeri olan bitki ve çiçek türlerinin 

araĢtırılması, ıslah edilmesi ve korunması gerekmektedir. 



Resim 6. Sadece Hakkari'de yetiĢen “Ters Lale” 

Soğanlı bitkiler zengin floranın nadide türlerindendir. Toprak altında gıda maddesi 

depolamak üzere değiĢime uğramıĢ gövdeleri olan, gösteriĢli çiçeklere sahip bu bitkilerin 

toprak üstündeki kısımları büyüme mevsimini tamamladıktan sonra sararıp solar. Soğanları 

ise uzun yıllar yaĢamaya devam eder. Ters laleler dünyanın en güzel çiçekleri arasında yer 

almaktadır. Bu çiçeklerinde mazisi çok uzun yıllara dayanmaktadır. Dünya üzerinde sadece 

Türkiye'de yetiĢtiği söylenmektedir, böyle bir çiçeğin ne kadar değerli olduğu buradan 

anlaĢılmaktadır. Ülkemizde Hakkari'nin yüksek dağlarında yetiĢmektedir. 

Genellikle ġubat sonu ve Mart ayı baĢlarında topraktan çıkarak yeni mevsime merhaba 

derler. Soğuk mevsim bitkileridir (-) derecelerde yaprakları donar ölmüĢ görünürler ama 

güneĢi görünce tekrar normale dönüp geliĢimlerine devam ederler ama kesinlikle bir Ģey 

olmaz. 

Ters Lale’nin Üretimi 

Ters laleler genellikle sarı ve turuncu renklidir. Imperialis cinsleri 1 metrenin 

üzerine çıkabilirler ve senede sadece mart-nisan ayları arasında bir kere açarlar. 

Üretimi daha çok tohumla yapılır. Soğanlı bitki oldukları için soğanın belli bir olgunluğa 

ulaĢmasıyla bitkide çiçeklenme görülür. 

Ters laleler günümüzde tıp alanında ve bahçe dekorasyonlarında kullanılmaktadır. 

Son yıllarda ticari önemi artmıĢtır. 

Ters Lale'nin Bitki Özelikleri 

Soğan: 7-8 cm çağında basık; yaprakları kiremit diziliĢli. 

Gövde boyu: 50-100 cm 

Yapraklar: 4-8 adet; parlak yeĢil; gövdenin üst yarısında dairesel diziliĢli; mızrak 

Ģeklinde. 

Çiçekler: 5-12 adet çan Ģeklinde. 

Tepaller: 4-4.5 cm; kırmızı veya turuncu, bazen sarı, bal özü salgılayan bezler 

tepallerin tabanında, beyaz yuvarlak Ģekilli. 

Kapsül: 1.5-2 cm; kanatlı. 

Çiçek açma dönemi: Mart-Mayıs ayları arası. 



Ġlimizin florasına münhasır bulunan Ters Lale (Fritallaria imperialis) önemli bir 

ihracat ürünüdür. GeçmiĢ yıllarda kaçak sökümlerle bölge dıĢına çıkarılmaya çalıĢılmıĢtır. 

1995 yılında yayınlanan yönetmelik buna engel olmuĢ, böylece çiçek soğanlarının sökümü, 

üretimi ve ihracatı kontrol altına alınmıĢtır. 

BULUNDUĞU YER 

NOKTA ADRESLERĠ 

DeĢtilok Yaylası ve civarı (Yürekli ve Bozyamaç köy sınırları) 

Arı Kovanı Dağları (Karabey Köy Sınırları) 

Yüksekova 

Havruk Dağları (Yürekli ve Bozyamaç köy sınırları) 

Uzunsırt Köyü (Yukarı Mevkii) 

Tloran Köyü Dağları 

Kayalar Köyü 

Mağaraönü Köyü 

ġemdinli 

Derecik Köy yolu vadisi 

Sürinüs Köyü Yaylası 

ġehit Dağları 

Tablo 49. Ters Lale'nin yetiĢtiği yerler (Güncel Bilgi Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 

H.2.2. Hayvansal Üretim 

Ġlimiz yaklaĢık 370.000 Ha zengin Çayır ve Mera alanıyla küçükbaĢ hayvancılık 

için çok önemli bir cazibe merkezi olup son yıllarda yaĢanan terör olaylarında dolayı çayır 

ve mera alanlarının önemli bir kısmı terk edilmiĢ bulunulmaktadır. 

Hakkari Ġli yüksek rakımlı bir arazi üzerine kurulmuĢ olduğundan flora ve fauna 

özellikleri açısından karakteristik bir yapıya sahiptir. Flora desenine bakıldığında 

hayvancılık için oldukça uygun otlaklar bulunmaktadır.2000 m den yukarı alanlarda alpin 

kuĢak denilen ot vejetasyonu klimaks (durağan –kararlı Bitki örtüsü) durumdadır. 

Otlakların varlığı geçmiĢ yıllarda küçük ve büyükbaĢ hayvan yetiĢtiriciliğini özendirmiĢ 

ve sayısal olarak hayvan varlığı çok olumlu bir noktaya getirmiĢtir. Fakat bölgede yaĢanan 

olaylardan sonra otlaklar ve yaylalar kullanılamamıĢ hayvancılık bitme noktasına gelmiĢtir. 

Özellikle Yüksekova Ġlçemiz gerek besi sığırcılığı ve gerekse de süt sığırcılığı 

açısından önem arz eden geniĢ çayır ve mera alanlarına sahiptir. Ġlçede ova köylerinin hala 

en önemli geçim kaynağı sığırcılıktır. Yapılan mevcut hayvancılık ile Ġlçenin potansiyeli 

karĢılaĢtırıldığında mevcut potansiyelin ancak %15-20 nin kullanıldığı söylenebilir. 

Nitekim burada iĢletmelerin sütlerini toplayarak iĢleyen ve çevre Ġllere pazarlayan Baskın 

KardeĢler A.ġ. ancak % 20 kapasite ile çalıĢabilmektedir. 

2005/8503 Sayılı Hayvancılığın Desteklenmesi Hakkındaki Bakanlar Kurulu Kararı 

uygulamalarından gebe düve alımı, suni tohumlama ve buzağılara iliĢkin 

desteklemelerden, ildeki çiftçiler istenilen düzeyde yararlandırılamamaktadır. 

Bölgede hayvancılığın geliĢtirilmesi için çayır ve meralar önemli bir potansiyel 

teĢkil etmektedir. Uzun süre otlatma yapılmaması ve terk edilmesi sonucu çayır-meralar 

doğal olarak ıslah olmuĢ bulunmaktadır. 

Bilindiği üzere Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerimizin en önemli geçim 

kaynağı hayvancılıktır. Ancak 1990‟dan sonraki tarihlerde terör olaylarındaki artıĢtan 

dolayı hayvancılıkla uğraĢan köylülerin köylerini boĢaltarak Ġl ve Ġlçe merkezlerine göç 



etmeye baĢlamaları, mera ve yaylalardan faydalanılamaması sebebiyle her geçen gün 

hayvancılık faaliyetleri azalmıĢ ve günümüzde yok olma noktasına gelmiĢtir. Ġlimizde 

köylere dönüĢlerin baĢlamasıyla hayvancılık faaliyetlerince canlanma baĢlamıĢtır. Hayvan 

kaçakçılığının önlenmesi ve hareketlerin kontrol altına alınması amacıyla 2005 yılında tüm 

ilde küçükbaĢ hayvanların sayım ve büyükbaĢ hayvanların küpeleme çalıĢmaları 

tamamlanarak ilimiz hayvan varlığı kayıt altına alınmıĢtır. 

H.2.2.1. BüyükbaĢ Hayvancılık 

1990‟lı yılların baĢında 65.000 adet olan büyükbaĢ hayvan varlığı, Hakkâri Ġlinde 

2002 yılı itibariyle büyük baĢ hayvan varlığı 48.000 adettir. Türkiye genelinde mevcut 

büyük baĢ hayvan sayısı 11.147.438 adet olup bu rakamın %0,60‟ı Hakkâri bulunmaktadır. 

Ülke geneline bakıldığında Hakkâri Ġli sahip olduğu büyük baĢ hayvan varlığı açısından 

önemli yer teĢkil etmektedir. 

ĠLÇELER 

BÜYÜKBAġ 

2004 2005 2006 2007 2008 

MERKEZ 10.683 9.840 11.799 6.516 4.700 3.490 

ÇUKURCA 1.083 1.213 1.366 1.270 450 628 

ġEMDĠNLĠ 11.167 10.717 12.369 13.316 11.109 6.569 

YÜKSEKOVA 23.670 22.497 20.580 22.934 17.000 11.895 



46.603 44.267 46.114 44.036 33.259 22.582 

Tablo 50. Yıllara göre ilçelerdeki büyükbaĢ hayvan sayısı (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 

Hakkari‟nin ili Yüksekova-ġemdinli bölgesinde hayvan yetiĢtiriciliği yüksek 

oranda yapılmaktadır. Bu bölge, Hakkari ilinin en büyük yüzölçümüne ( 408060 ha.) ve 

geniĢ çayır-mera alanlarına (226636 ha.) sahip bölgesidir. Yine saf ve kültür melezi hayvan 

sayısının en yüksek olduğu bölge Yüksekova-ġemdinli bölgesidir. Yıllara göre büyükbaĢ 

hayvancılığın geliĢimi aĢağıdaki gibidir. 

Grafik 7. Yıllara göre büyükbaĢ hayvancılığın geliĢimi (Güncel Veri Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 



H.2.2.2. KüçükbaĢ Hayvancılık 

Hakkâri ilinde mevcut küçükbaĢ hayvan varlığının büyük kısmı Yüksekova ve 

ġemdinli Ġlçelerinde görülmektedir. Hakkari ilinde yetiĢtirilen koyunların % 98‟den 

fazlasını yerli koyun ırkı olan Akkaraman, keçilerin ise tamamına yakınını yerli ırk olan kıl 

keçisi oluĢturmaktadır. 

DĠE verilen son on yıllık dönemde Türkiye geneli küçükbaĢ hayvan varlığında 

(koyun %27.4; kıl keçisi %22,4) önemli ölçüde azalma olduğunu göstermektedir. Hakkari 

genelinde 1995-2005 yılları arasında yıllara göre azalma veya çoğalma aĢağıda 

görülmektedir. 

ĠLÇELER 

KÜÇÜKBAġ 

2004 2005 2006 2007 2008 

MERKEZ 93.044 129.217 144.842 280.495 132.515 144.521 

ÇUKURCA 8.500 2.851 5.025 8.000 4.124 4.100 

ġEMDĠNLĠ 140.750 142.000 126.800 121.028 148.792 80.000 

YÜKSEKOVA 373.913 538.247 746.454 600.000 327.320 350.000 

TOPLAM 616.207 812.315 1.023.076 1.009.523 612.751 578.621 


Tablo 51. Yıllara göre ilçelerdeki küçükbaĢ hayvan sayısı (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2008) 

Yıllara göre küçükbaĢ hayvancılığı geliĢimi aĢağıdaki gibidir. 

Grafik 8. Yıllara göre küçükbaĢ hayvancılığı geliĢimi (Güncel Veri Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 



H.2.2.3. Kümes Hayvancılığı ( Kanatlı Üretimi) 

Kümes hayvancılığı ile ilgili bilgiler aĢağıdaki gibidir. 


TAVUK 21.250 2.000 15.000 50.500 88.750 

GÜVERCĠN 150 - 1.500 9.000 10.650 

ÖRDEK 400 - 500 1.100 2.000 

KAZ 250 - 250 600 1.100 

HĠNDĠ 1.100 - 1.500 12.200 14.800 

Tablo 52. Ġlçeler göre kümes hayvancılığı (Tarım Ġl Müdürlüğü, 2009) 

H.2.2.4. Arıcılık ve Ġpekböcekçiliği 

Arıcılık, dünyada en yaygın tarımsal etkinliklerinden biridir. Ġlimizdeki zengin 

florayı değerlendirerek Ġlimiz ve Ülke ekonomisine katkı sağlamak amacıyla hazırlanan 

projeler ile arılı kovan dağıtımı yapılarak istihdam sağlanmaktadır. . Ġlimizde Arı 

YetiĢtiriciler Birliğine üye olan 230 çiftçi ve bu çiftçilere ait kovan sayısı 42.000 adet, üye 

olmayan 420 çiftçi ve bu çiftçilere ait kovan sayısı 38.000 adet olup, Ġlimizde toplam 650 

çiftçi ve bu çiftçilere ait 80.000 adet arılı kovan bulunmaktadır. Yıllık bal üretim miktarı 

120.000 Ton olarak gerçekleĢmiĢtir. Ġstihdamın yansıra üreticilerimizin kaliteli bal 

üretmeleri, verimli çalıĢmaları ve örgütlenmeleri için eğitim çalıĢmalarına ağırlık verilmiĢ 

olup, kooperatifleĢmelerine çalıĢılmaktadır. 

Ġlimizin arazi yapısı engebeli olup dar bir alan içinde topoğrafik farklılıkları nedeni 

ile arıcılık sezonu diğer illere göre daha uzun sürmektedir. Ġlimizdeki bu yükseklik 

farklılıklarının yanı sıra; bitki örtüsü bakımından zengin bir floraya sahip olması, bitkilerin 

değiĢik zamanlarda çiçek açması, arıcılık sezonunun uzun sürmesi ve yöreye has çiçeklerin 

bolluğu arıcılık yönünden en önemli yöresi olma özelliğine sahip bulunmaktadır. Bilindiği 

gibi pestisit kullanımı bal arılarının yararlandığı nektar kaynaklarını azaltmakta, bu durum 

hem koloni veriminde azalmaya hem de daha yoğun seyyar arıcılık yapılmasına neden 

olmaktadır. Yöremizde ise zirai mücadele faaliyetinin çok az olması nedeniyle gerek bal 

kalitesini ve gerekse arı popülasyonunun korunmasında önemli bir ayrıcalık 

sağlamaktadır. 

Yöremizde özellikle yaylalarda arıcılık için çok önemli olan geven, kekik gibi 

birçok mer‟a bitkisi mevcuttur. Ayrıca yöremizde bol miktarda yonca, korunga tarımı ve 

vadilerde meyvecilikte bol miktarda yapılmaktadır. Bu tür bitkilerinde arıcılık için önemi 

büyüktür. Yöremizin arıcılık için uygun bitki örtüsüne sahip olması ve yaz aylarının serin 

geçmesi nedeniyle çiçeklenme süresi uzun olmakta ve yaz aylarında her döneminde 

zaman arının çiçek ve nektar bulması mümkün olmaktadır. 

Bölgemize uygun saf arı ırkları ile arıcılığın yapılabilmesi, Ürünlerin her zaman 

pazar bulabilmesi, Arıcılık ürünlerinin hammadde kullanımı olmadan elde 

edilmesi,Doğadaki bitkilerin tozlaĢmasına büyük bir kısmına bal arıları tarafından 

yapılması ülkemiz ve dünyada vazgeçilmez bir üretim dalı haline gelmiĢtir 

Ġlimiz, yükseltisi 800m den 4000m ye kadar değiĢen alanlardan oluĢtuğundan 

dolayı iklimi birkaç bölgenin iklimini yansıtmaktadır. Ġklim Doğu Anadolu‟nun karasal 

iklimine daha yakın olmakla Çukurca, ġemdinli, Derecik ve Dağlıca da mikro klima 

özelliği göstermektedir. Genellikle iklim, yazları sıcak, kıĢları çok Ģiddetli olmamakla 

beraber soğuktur. YağıĢlar genelde kıĢ aylarında meydana gelir. Çok farklı yükseltilere 

sahip olmasından dolayı çok uzun bir arıcılık sezonunun yaĢanması ilimizi arıcılar için 



bulunmaz bir yer yapmaktadır. Dolayısıyla her yıl özellikle yaz aylarında gezginci 

arıcıların akımına uğraması bunun bir göstergesidir. 

Hakkari ili sahip olduğu bitki florası itibariyle ülkemizin bitki tür ve çeĢitliliği 

açısından en zengin yörelerinin baĢında gelmektedir. Ġl, 5 ayrı coğrafik bölgeyi bünyesinde 

bulundurmaktadır. Bu özellik biyoçeĢitliliği artırmanın yanı sıra yörede bir çok endemik 

bitki türünün de yaĢamasına olanak sağlamaktadır. Bu zengin bitki biyoçeĢitliliği yöredeki 

tarımsal ürünlerin kalitesine de olumlu etki etmektedir. Bu tarımsal ürünlerden en 

önemlisini Hakkari balı oluĢturmaktadır. Yörenin zengin florasından yararlanan arılar 

Türkiye‟nin diğer yörelerine göre daha kaliteli ürün oluĢturmaktadır. Bu kaliteli ve eĢsiz 

balın oluĢmasındaki en önemli etken bölgedeki flora çeĢitliliği ve endemizmdir. 

Hakkari ili Türkiye‟nin en az geliĢmiĢ illerinden biridir. Hakkari‟de nüfusun % 70‟i 

tarımda istihdam edilmektedir. Hakkari coğrafik ve topografik yapısı nedeniyle ekonomik 

tarım olarak hayvancılık dıĢındaki diğer tarımsal faaliyetlere uygun değildir. Genelde geniĢ 

çayır ve mera alanları olan ve nüfusun büyük kısmını tarımda istihdam edebilen bir bölge 

olmasına karĢın, temel tarımsal faaliyetlerle halkın hızlı bir Ģekilde gelirlerini 

yükseltmeleri mümkün olamamaktadır. 

Hakkari ilinin 400.000 adet arılı kolonilik bal üretim potansiyeli varken bunun 

ancak %15-20‟lik kısmından faydalanılmaktadır. Fenni kovanlarla arıcılık yaygınlaĢmıĢ 

olmasına karĢın yörenin tüm florasından faydalanılmamaktadır. 

Hakkari bal üretimi bölge için önemli bir potansiyeldir. Doğal bitki florası 

bakımından çok zengin olup değiĢik ekolojilere sahiptir. Hakkari ilinde üretilen balın kalitesi 

tüm yurtta bilinmekte ve tüketicilerce tercih edilmektedir. Hakkari bitki florası ve değiĢik 

ekolojik yapılarından dolayı arı yetiĢtiriciliği ve bal üretimi açısından uygun olmasına karĢın 

bundan yeterince faydalanılamamıĢtır. Bunun nedenleri, ekonomik ölçüde arıcılık 

yapılamaması, modern üretim tekniklerinin kullanılmaması, verimi yüksek arı ırklarının 

bulunmaması‟dır. 

Ġlimizde 2009 Yılı rakamlarına göre 92.000 civarında kovan bulunmakta olup 

yaklaĢık 1.340 ton bal üretilmektedir. Ġlimiz doğal florası arıcılık faaliyetleri için son 

derece uygundur. Coğrafik olarak Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde arasında geçiĢ 

noktası olup zengin bir floraya sahiptir. Ġlimiz doğasında yılın büyük çoğunluğunda 

çiçeklenme olmaktadır. Hakkari Ġli Merkez ve Ġlçelerde yaklaĢık 92.000 adet yeni ve 1.350 

adet eski tip kovan vardır 

Bal Hakkari Ġlinde özellikle Merkez ilçe,ġemdinli ve Çukurca kırsal kesiminde bir 

çok hanenin önemli geçim kaynaklarından biridir. Hakkari‟nin neredeyse her ilçesinde bal 

üretimi yapılmaktadır. Ancak ġemdinli ilçesinde üretilen bal ġemdinli Balı olarak isim 

yapmıĢtır. 

Ġlimizin ġemdinli Ġlçesi yüksek dağlarla çevrili olup, yüksek kesimlerde çok büyük 

yaylalara sahiptir. Coğrafi konumu itibarı ile arıcılık gibi entansif ve semi-entansif üretim 

faaliyetlerine son derece uygundur. Ġlimizin su kaynakları bakımından zengin olması, geniĢ 

tarla arazilerine sahip olmaması, herhangi bir hava kirliliğinin olmaması, araziye ve 

doğaya fazla müdahale edilmemesi sonucu tahrip edilmemiĢ bir doğaya sahip olması, 

zengin bir floristik yapıya sahip olması arıcılığa elveriĢli kılmaktadır 

ġemdinli‟de elde edilen bala yönelik yapılan çalıĢmada, ġemdinli Ġlçesinden elde 

edilen balın yine ülkemizin Anzer yöresinden elde edilen ve yüksek fiyatlarla 

pazarlanabilen hatta ihraç olanağını sürekli koruyan Anzer balıyla bir karĢılaĢtırma 

yapıldığında bu bala özelliğini veren maddelerin ġemdinli balında da aynı oranlarda 

bulunduğu görülmüĢtür. ġemdinli, arı varlığı ve bal üretimi ile önemli bir arıcılık 

merkezidir. Ancak arıcılık potansiyelinden yeterince yararlanamamaktadır. Verimliliği 



sınırlayan unsurların kaldırılması durumunda arıcılık yöre halkının gelirinin artırılmasında 

önemli rol oynayacaktır. Diğer yandan ġemdinli balının laboratuar sonuçları ile 

kesinleĢmiĢ üstün özellikleri ile geniĢ kitlelere ulaĢtırılması ve ülkemizin bir kaynağının 

dıĢ dünyaya tanıtılması sayesinde dıĢ satım yoluyla ülke ekonomisine döviz katkısı 

sağlayacaktır. ġemdinli ilçesi doğal yapısı ve florası ile arıcılığın cazibe merkezlerindendir. 

Buranın koruma altına alınması ve gerekli tanıtıcı faaliyetlerin yapılması halinde buradan 

elde edilecek bal kalitesiyle ünlü Anzer Balı‟na rakip olabilecektir. Bu anlamda ġemdinli 

Ġlçemiz gezginci arıcılığa kapatılarak koruma altına alınmıĢtır. Bununla beraber bal 

numunelerinin laburatuvar analizleri sonucu kesinleĢen üstün özellikleri, balın geniĢ 

kitlelere ulaĢtırılması ve Ülkemizin bir kaynağının daha dıĢ dünyaya tanıtılması için basın 

ve yayın organlarında tanıtım çalıĢmaları yapılmıĢtır 

Şemdinli Balı 





bulunduğu görülmüĢtür. 

ġemdinli, arı varlığı ve bal üretimi ile önemli bir arıcılık merkezidir. Ancak arıcılık 

potansiyelinden yeterince yararlanamamaktadır. Verimliliği sınırlayan unsurların 

kaldırılması durumunda arıcılık yöre halkının gelirinin artırılmasında önemli rol 

oynayacaktır. Diğer yandan ġemdinli balının laboratuar sonuçları ile kesinleĢmiĢ üstün 

özellikleri ile geniĢ kitlelere ulaĢtırılması ve ülkemizin bir kaynağının dıĢ dünyaya 

tanıtılması sayesinde dıĢ satım yoluyla ülke ekonomisine döviz katkısı sağlayacaktır. 

ġemdinli ilçesi doğal yapısı ve florası ile arıcılığın cazibe merkezlerindendir. Buranın 

koruma altına alınması ve gerekli tanıtıcı faaliyetlerin yapılması halinde buradan elde 

edilecek bal kalitesiyle ünlü Anzer Balı‟na rakip olabilecektir. Bu anlamda ġemdinli 


numunelerinin laboratuar analizleri sonucu kesinleĢen üstün özellikleri, balın geniĢ 


ve yayın organlarında tanıtım çalıĢmaları yapılmıĢtır. 

Türkiye ve Hakkari Ġlinde Bal Üretimi(Ton) 

YILLAR Türkiye Hakkari Hakkari’nin Payı (%) 

2004 73.929 678 0,91 

2005 82.336 802 0,97 

2006 83.842 761 1,02 

2007 73.935 1.039 1,40 

2008 81.364 1.351 1,66 

Kaynak : TUĠK ve Tarım Ġl Müdürlüğü Ġstatistikleri 

Ġlimiz, yükseltisi 800m den 4000m ye kadar değiĢen alanlardan oluĢtuğundan 

dolayı iklimi birkaç bölgenin iklimini yansıtmaktadır. Ġklim Doğu Anadolu‟nun karasal 

iklimine daha yakın olmakla Çukurca, ġemdinli, Derecik ve Dağlıca da mikro klima 



özelliği göstermektedir. Genellikle iklim, yazları sıcak, kıĢları çok Ģiddetli olmamakla 

beraber soğuktur. YağıĢlar genelde kıĢ aylarında meydana gelir. Çok farklı yükseltilere 

sahip olmasından dolayı çok uzun bir arıcılık sezonunun yaĢanması ilimizi arıcılar için 

bulunmaz bir yer yapmaktadır. Dolayısıyla her yıl özellikle yaz aylarında gezginci 

arıcıların akımına uğraması bunun bir göstergesidir. 







Doğal yapısı ve florası ile arıcılığın cazibe merkezlerindendir. Buranın koruma altına 

alınması ve gerekli tanıtıcı faaliyetlerin yapılması halinde buradan elde edilecek bal 

kalitesiyle ünlü Anzer Balı‟na rakip olabilecektir. Bu anlamda ġemdinli Ġlçemiz gezginci 

arıcılığa kapatılarak koruma altına alınmıĢtır. Bununla beraber bal numunelerinin 

laboratuar analizleri sonucu kesinleĢen üstün özellikleri, balın geniĢ kitlelere ulaĢtırılması 

ve Ülkemizin bir kaynağının daha dıĢ dünyaya tanıtılması için basın ve yayın organlarında 

tanıtım çalıĢmaları yapılmıĢtır. 

Bal Hakkari Ġlinde özellikle Merkez ilçe,ġemdinli ve Çukurca kırsal kesiminde 

birçok hanenin önemli geçim kaynaklarından biridir. Hakkari‟nin neredeyse her ilçesinde 

bal üretimi yapılmaktadır. Ancak ġemdinli ilçesinde üretilen bal ġemdinli Balı olarak isim 

yapmıĢtır. 





bulunduğu görülmüĢtür. 







ġemdinli ilçesi doğal yapısı ve florası ile arıcılığın cazibe merkezlerindendir. Buranın 

koruma altına alınması ve gerekli tanıtıcı faaliyetlerin yapılması halinde buradan elde 

edilecek bal kalitesiyle ünlü Anzer Balı‟na rakip olabilecektir. Bu anlamda ġemdinli 


numunelerinin laboratuvar analizleri sonucu kesinleĢen üstün özellikleri, balın geniĢ 


ve yayın organlarında tanıtım çalıĢmaları yapılmıĢtır. 

Ġlimizde 2002 yılında 1.330 ton bal elde edilmiĢtir. Bunun büyük bir kısmı petekli 

baldır. Elde edilen bal, herhangi bir orijinal ve albenili ambalaj yapılmadan çerçeveli bir 

Ģekilde piyasaya sürülmektedir. Bu Ģekilde piyasaya arz edilen ürün taĢıma ve depolama 

sırasında zarar görmekte ve aynı zamanda çekici olmadığı için müĢteri bulamamaktadır. 



H.3. Organik Tarım 

Ġlimizde organik tarım yapılmamaktadır. 

H.5. Tarımsal Faaliyetler 

H.5.1. Pestisit Kullanımı 

Bitki koruma ilaçları uygulandıktan sonra çeĢitli yollarla (yağmur, sulama suyu, 

direkt bulaĢma, toprak ve tohum ilaçlaması vs.) toprağa intikal ederek birikir. Ġlaçların 

çevrede veya toprakta kalıcılık özellikleri çok farklıdır. AraĢtırmalar, toprakta en sürekli 

olarak ağır metal (Civa, KurĢun, Arsenik, Çinko) içeren pestisitlerle, klorlu hidrokarbon 

grubuna bağlı insektisitlerin kalıcı olduğunu göstermiĢtir. Ancak artık civa, kurĢun, arsenik 

ihtiva eden pestisitler tamamıyla yasaklanmıĢ, klorlu hidrokarbon grubu insektisitlerden de 

sadece endosülfan etken maddesini içerenler kalmıĢ, diğerlerinin imalatı tamamen 

yasaklanmıĢtır. Günümüzde en çok kullanılan organik fosforlu, karbonatlı ve sentetik 

piretroidli insektisitlerin toprakta kalıcılıkları fazla değildir. Çabuk dekompoze 

olmaktadırlar. Toprağa intikal etmiĢ pestisitler özellikle insektisitler toprakta yaĢayan 

memeli, sürüngen, böcek, solucan, yabancı ot, mantar, bakteri ve nematodları etkileyerek 

zehirlenip ölmelerine, üreme kabiliyetlerinin yok olma ve azalmalarına, düĢmanlarına 

kolay yakalanmalarına, dirençlerinin azalıp kolay hastalanmalarına yol açabilir. 

Bazı hassas türlerin ortadan kalkmasıyla topraktaki makro ve mikro flora ve fauna 

arasındaki oksijen-karbondioksit alıĢveriĢi, azot fiksassiyonu, mikrobiyolojik 

parçalanmanın sekteye uğramasına, bitki beslenmesinde hayati öneme sahip olan toprak 

mikroorganizma faaliyetlerinin azalmasına, besin zincirinin parçalanarak biyolojik 

dengenin bozulmasına neden olurlar. 


Tarım Ġl Müdürlüğü Brifingi, 2009 

Genel Tarım Sayımı, DĠE, 2001 

Hakkari Ġlinin Arazi Varlığı, Köy Hiz.Gen.Müd., 2009 




I. MADENCĠLĠK 

Ġlimiz maden bakımından Türkiye‟nin önemli bölgelerindendir. Bilindiği üzere, 

enerji hammaddeleri günümüzde çok önemli bir yere sahiptir. Enerji hammaddeleri 

konusunda Ġlimiz kendi yakacağının önemli bir kısmını üretebilecek durumdadır. Bölgemiz 

Türkiye‟nin en önemli ikinci Turba yataklarına sahiptir. Çukurca - ġırnak sıra dağlar 

silsilesinde ġırnak kömürü olarak adlandırılan Asfaltitler mevcuttur. Bu yatakların 

değerlendirilmesi durumunda ilimizde de ev yakıtı olarak kullanılan Asfaltitlerin satıĢ 

fiyatları kısmen düĢecek aynı zamanda önemli oranda iĢ ve istihdam imkanı sağlanacaktır. 

Ġlimiz dahilinde yapılan araĢtırmalarda; ġemdinli Ġlçesi Örencik, Samanlı ve 

Derecik Köyleri civarında zengin krom ve kömür madeni yatakları bulunmaktadır. 

Yine Hakkari Ġli Çukurca Ġlçesi Köprülü, KavĢak, Uzundere, Dedeler ve Zavite 

Köyleri civarında asfaltit kömürü ve Boğazören köyleri civarında ise maden kömürü 


Bunların dıĢında, Hakkari- Merkez Otluca (Gulan) ve Konak Köyleri civarında 

zengin kuvars kristalleri, Hakkari Merkez Üzümcü, Oğul, Seryan ve Çanaklı Köylerinde 

kurĢun ve kuvars madenleri, Merkez Akbulut köyünde arsenik madeni, Merkez Erziki 

mevkiinde kükürt madeni, Merkez IĢıklı Köyü civarında talk madeni Merkez TaĢbaĢı 

köyünde titanyum madeni bulunmaktadır. Ayrıca Merkez Üzümcü köyü civarında Çinko 

madeni bulunmuĢ olup, iĢletilmesine devam edilmektedir. 

Yine Yüksekova ilçesine bağlı KıĢlacık, Kandiltepe, Evliyatepe, BaĢtazin, Adaklı, 

Ayır, Kadıköy ve Halkan Köyleri civarında çok zengin krom maden yataklarına 

rastlanılmıĢtır. 

I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan 

Doğal Malzemeler 

I.1.1.Sanayi Madenleri 

Hakkari ilinde bilinen endüstriyel hammaddeler aşağıda verilmiştir. 

KROM ( Cr ) 

Krom : Yüksekova Kısıklı ve adaklı köylerinde iĢletmeye hazır ocaklar mevcuttur. 

Il genelinde: iki adet zuhur, bir adet de terk edilmiĢ ocak vardır. 

Tenor : % 10-20 Cr2O3 (Ocakta) % 33-48 Cr2O3 (zuhurda) 

Rezerv: 5 830 ton görünür+muhtemel 

KUKURT ( S ) 

Singusir (Yumrukkaya) Yatağı: 

Rezerv : 10 cm kalınlığında sublume kükürt olup 

0.8-1.70 m lik zon içinde dağılmaktadır. 1967 yılında 3 adet sondaj yapılmıĢtır. 

TITANYUM ( Ti ) 

Çukurca-TaĢbası Yatağı:Tenor : % 5 TiO2 



Rezerv: 1 620 ton muhtemel, 5 112 ton mümkün 

TURBA ( Turb ) 

Yuksekova Yatağı: Kalite: Havada kuru AID degeri= 2923 Kcal/ kg dir. 

Rezerv: 74 507 800 ton görünür 

Mermer : Oldukça yaygındır. Merkez, Yüksekova, ġemdinli ve Çukurca 

ilçelerinde çeĢitli türlerine rastlanmaktadır. 

Traverten: Yüksekova da tespit edilen yataklar mevcuttur. 

Granit : Merkez Durankaya, Berçelan yaylası, Yüksekova Pilonk köyü civarında 

yaygındır. 

Kuvarsit : Yüksekova Oramar mıntıkasında ve Çukurca GüzereĢ yaylalarında 


Kil ÇeĢitleri : Oldukça yaygın olup, henüz sanayide yararlanılmamaktadır. 

Kireç TaĢı : Ġlin hemen her yerinde rastlanmaktadır. 

I.1.2. Metalik Madenler 

Çinko – Bakır : Merkez Üzümcü köyü civarında yatakları mevcuttur. 

I.1.3. Enerji Madenleri 

Kömür: ġemdinli ilçesi Derecik beldesinde tespit edilen kömür yatakları 

mevcuttur. 

I.1.4. TaĢ Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler 

İlimiz sınırları içerisinde ÇED yönetmeliği kapsamında İzin alan işletmeler 

Sı 

ra 

N 

o 

Faaliyetin Konusu Yeri Karar Tarih Baka 

nlık/ Ġl 

Müdü 

rlüğü 

1 Çinko Ocağı Merkez/ Üzümcü ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

2 Bakır Ocağı Çukurca/ 

TaĢbaĢı 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

3 Kum-Çakıl Ocağı Merkez/ Erzikli ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

4 Çinko-KurĢun Ocağı Merkez/ 

Cevizdibi 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

5 Çinko Ocağı Merkez/ Armutlu ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

6 Beton Hazırlama Tesisi ġemdinli/ 

Beyyurdu 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

7 Çinko Ocağı Merkez ilçe ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

8 TaĢ Ocağı Konkasör 

Tesisi 

Yüksekova/ 

Dereiçi 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

13.06 

.2008 

17.03 


28.05 


17.04 


23.05 


27.10 


22.06 


19.07 


Ġl 

Müdür 

lüğü 

Bakan 

lık 

Bakan 

lık 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Bakan 

lık 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Bakan 

lık 

Bakan 

lık 

Faaliyet Sahibi 

Abdurrahman Kaçar 

Mehmet Geylani 

Özkan Nak. ĠnĢ. 

Ekin Madencilik 

Marünüs Madencilik 

Yüzenler ĠnĢ. Nak. 

Ergüden Metal Mad. 

Karayolları 11.Bölge 

Müdürlüğü 



9 Çinko Ocağı Çukurca/ IĢıklı ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

1 

0 

1 

1 

1 

2 

1 

3 

1 

4 

1 

5 

1 

6 

1 

7 

1 

8 

1 

9 

2 

0 

2 

1 

2 

2 

2 

3 

2 

4 

2 

5 

2 

6 

2 

7 

2 

8 

Krom Ocağı 

Yüksekova 

/Dereiçi 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

Mobil Elektrik Santrali Merkez ilçe ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

BağıĢlı Regülatörü ve 

HES 

TaĢ Ocağı ve Kırma 

Eleme Tesisi(1) 

Kalker Ocağı ve Kırma 

Eleme Tesisi(2) 

Asfaltit Maden 

ĠĢletmesi 

TaĢ Ocağı ve 

Konkasör Tesisi 

Kum Ocağı 

Krom Ocağı 

Otluca Kayak Eğitim 

Merkezi 

Baypınar Deresi 

TaĢkın Koruma Projesi 

Kalker Ocağı ve Kırma 

Eleme Tesisi 

Yüksekova/Bağı 

Ģlı 

Merkez ilçe 

Merkez ilçe 

ġemdinli/ 

Derecik 

ġemdinli/Güzelk 

onak 

ġemdinli/Boğazk 

öy, Bağlarköy 

Yüksekova/ 

Adaklı 

Merkez/ Otluca 

ġemdinli/ 

Baypınar 

Merkez ilçe/ 

Bayköy 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

Çinko-KurĢun Ocağı Merkez/ Üzümcü ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

Kum Ocağı 

ġemdinli/Boğazk 

öy 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

Kum Ocağı Yüksekova ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

Çinko Ocağı Çukurca/ Üzümlü ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

Çinko Ocağı Merkez/Demirli ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

Krom Ocağı 

Bakır Ocağı 

Yüksekova/ 

Adaklı 

ġemdinli/Güleçk 

öy 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

26.04 


03.11 


29.04 


21.04 




10.06 


30.01 

.2003 

18.05 




13.11 


14.10 


20.06 


05.06 


02.05 


17.09 


22.05 




21.11 


25.06 




Bakan 

lık 

Bakan 

lık 

Bakan 

lık 

Bakan 

lık 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Bakan 

lık 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Bakan 

lık 

Bakan 

lık 

Bakan 

lık 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Bakan 

lık 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Bakan 

lık 

Bakan 

lık 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Bakan 

lık 

Hasan Ümit 

Maro Tarım ĠnĢ. 

AKSA Mobil Elektrik 

Santralı 

CEYKAR A.ġ. 

Seyitoğlu ĠnĢ. 


Tekya Madencilik 



ġen ĠnĢ.Tic. ĠnĢ.Ltd.ġti 

Mehmet Gençoğlu 

Gençlik ve Spor Ġl M. 

DSĠ 

Aksar ĠnĢ. 

BerGrup Mad.San. Ve 

Tic.Ltd.ġti 

Sıddık Gündüz 

Açıkel Hay. 

Gökfa 

ĠnĢ.Gıd.Nak.Taah. 

Adnan Adıyaman 


Haluk Er 

2 Dağören Regülatörü ve Merkez Ġlçe/ ÇED Olumlu 20.01 Bakan Özarsu ĠnĢ. Elektrik 



9 HES Bayköy .2009 lık Turz. 

3 

0 

3 

1 

3 

2 

3 

3 

3 

4 

3 

5 

3 

6 

3 

7 

3 

8 

3 

9 

4 

0 

4 

1 

4 

2 

4 

3 

4 

4 

4 

5 

4 

6 

4 

7 

4 

8 

4 

9 

5 

0 

TaĢ Ocağı ve Kırma 

Eleme Tesisi 

Hakkari Barajı ve HES 

ġemdinli/Ortaklar 

Yeniköprü/ 

Yüksekova 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 



ÇED Olumlu 19.10 


Kum Ocağı ġemdinli ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

Kum Ocağı ġemdinli ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

Kum Çakıl Ocağı ve 

Kırma Eleme T. 

Yüksekova 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

Çinko Tesisi Üzümcü ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

Çinko kurĢun ocağı Üzümcü ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

Kalker TaĢ Ocağı ve 


Mangan OCAĞI 







Hazır Beton Tesisi 



Hazır Beton Tesisi 





Kırıkdağ Regülatörü ve 

HES I-II 







Çukurca/ Narlı 

Köyü 

ġemdinli/UlaĢlı 

Köyü 

ġemdinli/Beyyur 

du 

Çukurca/GündeĢ 

Köyü 

Y.Ova/Akocak(k 

erema) 

Y.ova/Yenimahal 

le 

Y.ova/ Suüstü 

Köyü 

Hakkari/Biçer 

Mah. 


Köyü 


Köyü 

Hakkari/Kırıkdağ 

Köyü 

Y.ova/ Çatma 

Köyü 

ġemdinli / 

Kayalar 

Y.ova/ Sürekli 

Köyü 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED GERELĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED GERELĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

24.11 


Bakan 

lık 

Bakan 

lık 

Bakan 

lık 



DSĠ 

Ahmet Ekici 

2002 Kapalı ġemdinli Petrol Ürünleri 

2004 Bakan 

lık 



24.04 


10.06 


13.04 


14.05 


17.04 


17.06 






18.09 


20.11 


20.11 










Bakan 

lık 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Bakan 

lık 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

Çağsan 

Ġsmet Ölmez 

Ġsmet Ölmez 

M.Tahir Özek 

Metin ÖZEL 

Yüzenler ĠnĢ.Nak. 




AtaĢlar.ĠnĢ. 

AtaĢlar.ĠnĢ.san. 


Kalite Beton 

ĠnĢ.Ġhr.Ġth.San. Ve 

Tic.Ltd.ġti 

Bar-TaĢ 

ĠnĢ.Pet.Gıd.tur.San.Tic. 

VePaz.Ltd.ġti 

Özenir En. Ür.ĠnĢ. 

Mak.San.Tic.Ltd.ġti 

Gökçenay ĠnĢ. San. Ve 

Tic. Ltd. ġti 







5 

1 

5 

2 

5 

3 

Krom Ocağı 

Kum Ocağı ve Kırma 

Eleme Tesisi 

Kalker Ocağı, Kırma 

Eleme Te., Hazır Beton 

SarıtaĢ Köyü/ 

Y.ova 

Merkez ilçe/ 

AkbulutKy. Erziki 

M. 

Merkez/ 

Berçelan Yolu 5 

Km 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

ÇED 

GEREKLĠ 

DEĞĠLDĠR 

22.01 

.2010 




.2010 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Ġl 

Müdür 

lüğü 

Bilçağ Mad. ĠnĢ.Nak. 

San. Ve Tic. Ltd. ġti 

Özkan Nak. ĠnĢ. 

Doruk 

ĠnĢ.Teks.Mad.Müh.Taa 

h.Ltd.ġti 

Tablo 53. ÇED yönetmeliği kapsamında Ġzin alan iĢletmeler ( Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2009) 


Sanayi ve Ticaret il Müdürlüğü, 2009 

Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2009 




J. ENERJĠ 

J.1. Birincil Enerji Kaynakları 

J.1.1. TaĢkömürü ve Linyit 

ġemdinli‟ye bağlı Derecik beldesinde özel Ģahıslar tarafından ruhsatlanmıĢ kömür 

yatakları mevcuttur. Ancak bu kömür yatakları henüz iĢletme aĢamasına gelmemiĢtir. 

Hakkari‟de çeĢitli amaçlarla kullanılan kömür baĢka yerlerden gelmektedir. 

J.1.3. Asfaltit 

Ġlimizde böyle bir enerji kaynağı bulunmamaktadır. 

J.1.4. Bitümlü ġist 


J.1.5. Ham petrol 

Ġlimizde 1980 yılında Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) 

petrol arama çalıĢmaları yapılmıĢ fakat her hangi bir rezerve rastlanmamıĢtır. 

tarafından 

J.1.6. Doğalgaz 

Ġlimizde tespit edilmiĢ doğalgaz rezervleri bulunmamakta olduğu gibi herhangi bir 

alanda doğalgaz kullanımı da yoktur. 

J.1.7. Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum) 


J.1.8. Orman 

Ġlimiz ormanlarında asli ürün olarak enerji (yakacak) amaçlı odun üretilmektedir. 

Tomruk üretimi yapılmamaktadır. Ġlimizde yakacak amaçlı olarak yıllık ortalama 30.000 

ster yakacak odun üretimi gerçekleĢtirilmektedir. Bunun yanında Tüm ülkemizde olduğu 

gibi ilimizde de halkın gayri resmi (kaçak) olarak yıllık ürettiği yakacak odun miktarı da 

resmi olarak üretilen yakacak odun miktarına yakın olduğu tahmin edilmektedir. 

J.1.9. Hidrolik 

Ġlimizde Zap Suyu üzerinde yapılacak olan toplam 5 adet hidra-elektrik amaçlı 

barajdan 2 tanesinin yap-iĢlet-devret modeli ile ihaleleri yapılmıĢ, fizibilite çalıĢmaları 

bitirilmiĢ olup, yatırımcı firmalarla gerekli antlaĢmalar imzalanmıĢ ve 2004 yılında 

yapımına baĢlanacaktır. 



J.1.10. Jeotermal 

Hakkari ilinde bilinen en önemli kaplıca Hakkari- Van karayolu güzergahındaki 

Karasu kaplıcasıdır. Kent merkezlerinde jeotermal sulardan yararlanılmamaktadır. 

J.1.11. GüneĢ 

Yenilenebilir enerji kaynağı olan güneĢ enerjisinin kullanımına yönelik; güneĢ 

pilleri, termal güneĢ santralleri, güneĢ enerjili ısıtma sistemleri ilde olmadığı gibi 

meteorolojiden edinilen bilgilere göre güneĢlenme süresinin az olması sistemlerin 

kurulmamasını etkileyen etmendir. Hakkari ilinde yılık güneĢlenme süresi 3000 saat 

civarındadır. 

J.1.12. Rüzgar 

Atmosferde bol ve serbest olarak bulunan yenilenebilir ve temiz bir enerji kaynağı 

da rüzgar enerjisidir. Ġldeki ortalama rüzgar hızı ve rüzgarlı gün sayılarıyla ilgili bilgiler 

kitabın C.Hava ve Ġklim bölümünde verilmiĢtir. Rüzgar enerjisiyle ilgili ilde yapılan 

herhangi bir çalıĢma yoktur. 

J.1.13. Biyokütle 


J.2. İkincil Enerji Kaynakları 

J.2.1. Termik Enerji 

Ġlimizde termik santral olarak il merkezine 7 km uzakta bulunan Depin mevkiinde 

elektrik üretimi yapan AKSA Mobil Elektrik Santrali bulunmaktadır. Bu santral motorin ve 

fuel-oil ile çalıĢmakta olup, motorinli jeneratörleri saatte 15.5 Mwh, fuel-oil‟li jeneratörleri 

ise saatte 25 Mwh enerji üretmekteler. Santral da oluĢan yakıt atıkları lisans sahibi geri 

dönüĢüm tesislerine gönderilmektedir. 

J.2.2. Hidrolik Enerji 

Ġlimizde, Zap Suyu üzerinde faaliyette olan 1 adet HES(hidroelektrik santralı) 

bulunmaktadır. Ayrıca Valiliğimizden ÇED Yönetmeliği kapsamında izin alan ve inĢaatına 

baĢlamayan 1 HES, ÇED Yönetmeliği kapsamında izin çalıĢması devam eden 2 HES 

Tesisi bulunmaktadır. 

J.2.3. Nükleer Enerji 

Hakkari il genelinde bulunan sanayi, kamu kurum ve kuruluĢlar, ticarethane ve 

konutlarda tüketilen enerji kaynağı olarak elektrik enerjisi kullanmaktadır. Nükleer santral 

bulunmadığından nükleer enerji üretimi yapılmamaktadır. Ayrıca radyoaktif kaynak 

rezervleri de bölgemizde bulunmamaktadır. 



J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Dağılımı 

-Ġlimizde 2009 Yılında Tüketilen Elektrik miktarı (Kwh) 

Mesken : 49.155.430 

Ticaret : 13.513.104 

Sanayi : 785.723 

Resmi Daireler : 52.102.616 

Diğer : 49.279.173 

Toplam : 164.836.046 

J.4. Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar 

Ġl Müdürlüğümüzde 2009 Yılında Enerji Verimliliği konusunda Merkez ve Ġlçelerdeki 

Hizmet Binalarımızın mevcut 100Watt‟lık akkor flamanlı ampuller sökülerek yerine 300 

adet 20 Watt‟lık tasarruf ampulü takılarak % 80 oranında tasarruf sağlanmıĢtır. Elektrik 

fatura bildirimleri üzerine enerji tasarrufunu özendirici sembol ve sloganların yazılması 

sağlanmıĢtır. Elektrik enerjısının verimli kullanılması konusunda Genel Müdürlüğümüzce 

belirlenen afiĢler Ġl Müdürlüğümüz ve ilçe merkezlerindeki hizmet binalarımızın giriĢ ve 

veznelerın bulunduğu kısımlara asılmıĢtır. Enerji tasarrufu konusunda abonelerimizin 

bilinçlendirilmesi çalıĢmaları devam etmektedir. 

Ġlimizde mevcut hatların güzergahı ve uzunlukları (154 kv-380 kv) : 

-Ġlimizde (154Kv’lik , 380Kv’lik) hatların güzergahı ile, uzunlukları hakkında ve 380 

Kv’lık hatların yer altında ve yerüstünde geçiĢleri ile ilgili bilgiler; 

Ġl Müdürlüğümüz sorumluluk alanında 380Kv‟lik Enerji Nakil Hattı 

bulunmamaktadır. Ġlimizde BağıĢlı Trafo Merkezi ile Otluca köyü mevkiinde bulunan 

Hakkari Trafo Merkezi arasında 154Kv‟lik hat mevcut olup, hattın uzunluğu yaklaĢık 35 

Km dir. Ayrıca Van Engil Trafo merkezi ile BağıĢlı Trafo merkezi arasında 154 Kv‟lik 

hat mevcut olup, bu hattın yaklaĢık 15Km‟lik kısmı Ġlimiz sınırları dahilindedir. 


Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009 

TEDAġ Müessese Müdürlüğü, 2009 




K. SANAYĠ VE TEKNOLOJĠ 

K.1. İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler 

Hakkari ili ekonomisine, tarım özellikle de hayvancılık hakimdir. Ġlimizde sanayi 

geliĢmemiĢtir. Kalkınmada öncelikli iller arasına alınmasıyla birlikte Hakkari sınırlı da 

olsa bir geliĢme kazanmıĢtır. Bu geliĢmede kamu yatırımları, çok ortaklı Ģirketler ve 

kooperatifler esas rolü oynamıĢtır. 

Ġlimizin ekonomisi tarım, hayvancılık ve hizmet sektörüne dayanmaktadır. Gerek 

sanayinin geliĢmemiĢ olması ve gerekse sermaye yetersizliği nedeniyle üretim hammadde 

iĢlemleri kurulu kapasitelerinin çok altındadır. Hakkari‟de çalıĢan nüfusun çok küçük bir 

bölümü sanayi sektöründe çalıĢmaktadır. Sanayide çalıĢan iĢgücünün büyük bir bölümü 

dokuma ve gıda sanayisinde çalıĢmaktadır. 

Hakkari ilinin geçim kaynağı tarım ve hayvancılık olup, tarımsal ve hayvansal 

malların alım satımı ile kısıtlı bir ticaret söz konusudur. Ġlimizin kalkınmada birinci 

derecede yer alması sebebiyle Devletçe bölgedeki yatırımları cazip kılmak için bazı teĢvik 

tedbirleri alınmıĢ ve hizmet sektörlerinin geliĢmeye baĢlamıĢ olmasıyla birlikte alt ve üst 

yapı inĢaatları öncelikle ticari hayatı canlandırmıĢ ve küçük imalathanelerin kurulması 

(KOBĠ‟ler) teĢvik edilmiĢtir. 

Sanayi ve Ticaret Bakanlığının teĢvik etmesiyle ilimizde sanayi kuruluĢları olarak 

Küçük Sanayi Siteleri ve Organize Sanayi Bölgesi Ģeklinde yapılanmakta olup, bu 

kapsamda 2 adet Küçük Sanayi Sitesi ve 1 adet Organize Sanayi Bölgesi kurulmuĢtur. 

Bunlarla beraber, Hakkari-Yüksekova II. Kısım Küçük Sanayi Sitesi Projesi “100 

iĢyeri % 70 Kredi Altyapı” karakteristiği ve 6.200.000 TL. proje tutarı ile 2010 yılı Yatırım 

Programında yer almaktadır. Projenin reel durum verileri çerçevesinde 2010 yılı ödeneği 

245.000 TL.dir. 

Ayrıca; Hakkari-ġemdinli KSS projesi “ 50 iĢyeri % 70 Kredi Altyapı” 

karakteristiği ve 4.000.000 Tl. proje tutarı ile 2010 yılı Yatırım programında yer 

almaktadır. Projenin reel durum verileri çerçevesinde 2010 yılı ödeneği 500.000 TL.dir. 

Kooperatif tarafından proje ve keĢiflerinin tamamlanmasını müteakip üstyapı inĢaat ihale 

safhasına geçebilecektir. 

K.2. Genel Anlamda Sanayi Gruplandırılması 

Hakkari ilinde Merkez ve Yüksekova ilçelerinde küçük sanayi siteleri 


ĠLĠ/ĠLÇESĠ ĠġYERĠ SAYISI DOLULUK ORANI ĠSTĠHDAM EDĠLEN KĠġĠ 

SAYISI 

Hakkari KSS 50 % 100 100 

Yüksekova KSS 50 % 100 150 

TOPLAM 100 200 350 

Tablo 54. Hakkari ilinde küçük sanayi sitelerinin durumu (Güncel Veri Sanayi ve Ticaret Ġl Müdürlüğü 2009 ) 



K.2.1. Hakkari Organize Sanayi Bölgesi 

1994-1995 yıllarında yapılan Fizibilite Etüt Raporunda Hakkari Merkez Yukarı 

Otluca Köyü yer olarak seçilmiĢ ve bu bölgede bulunan 338 dekarlık arazı Organize 

Sanayi Bölgesi için uygun görülerek KamulaĢtırması yapılmıĢtır. 

Hakkari Organize Sanayi Bölgesi MüteĢebbis TeĢekkül Heyeti 20.12.1991 gün ve 

507 sayılı Bakanlık Onayı ile kurulmuĢ olup, Ġl Valisi baĢkanlığında; il Belediye 

BaĢkanlığı, Ġl Özel Ġdaresi ve Ticaret Sanayi odası BaĢkanlığının ortak giriĢimi ile 

oluĢturulmuĢ olup, OSB Tüzel KiĢiliği ise Sanayi ve Ticaret Bakanlığının 05.07.2001 gün 

ve 8630 sayılı olurlarıyla 185 no.lu Bakanlık sicil defterine kaydı yapılarak resmiyet 

kazanmıĢtır. 

PARSEL BİLGİLERİ 

Kamulaştırılan Özel Şahıslara Ait Parseller. 

Kamulaştırıldığı Halde Ödemesi Yapılamayan Arazi Miktarı 

(312,652,669,911,913 no.lu parseller) 

Hazineye Ait Parseller 

Türkiye Elektrik Üretim A.Ş.’ne (EÜAŞ) Ait Parseller 

Hazine’ye Ait Olup, Mahkeme Kararıyla Özel Şahıs 

Mülkiyetine Geçen Parseller 

Adedi 

Yüzölçümü 

40 298.607,43 M2 

05 11.668,74 M2 

07 55.743,05 M2 

03 17.643,50 M2 

01 14.050,00 M2 

GENEL TOPLAM 50 386.043.98 M2 

Tablo 55. Hakkari ilinde organize sanayi bölgesinin parsel bilgi durumu (Sanayi ve Ticaret Ġl Müdürlüğü 2009 ) 

NOT : KamulaĢtırıldığı halde ödemesi yapılmayan ve yukarıda parsel numaraları belirtilen toplam 11.668,74 

M2‟lik arsa bu toplama dahil değildir. 

Hakkari Ģehir merkezinin coğrafi yapısının dağlık ve yerleĢime elveriĢli olmaması 

sebebiyle alternatif arazi Ģehir merkezinde bulunamamıĢ, söz konusu yer için Ģehir 

merkezine 7 km uzaklıkta bulunan Merkez Otluca köyünde 338 dekarlık arazi Organize 

Sanayi Bölgesi için uygun görülmüĢ ve kamulaĢtırılması yapılmıĢtır. 

OSB MüteĢebbis TeĢekkül BaĢkanlığınca 38 hektar büyüklüğündeki OSB alanı için 

kamulaĢtırma ve genel idare giderleri olarak 609.690 TL Bakanlık kredisi kullanılmıĢtır. 

OSB‟nin 12.01.2010 tarihi itibariyle Bakanlığımıza 794.165,21 TL kredi borcu 




K.2.2. Tarıma Dayalı Ġhtisas Organize Sanayi Bölgesi 

Bunların yanı sıra, Ġlimiz Yüksekova Ġlçesinde halkın temel geçim kaynağının 

tarım ve hayvancılığa dayandığı, bu nedenle anılan Ġlçede Tarıma Dayalı Ġhtisas Organize 

Sanayi Bölgesi kurulması için gerekli potansiyelin mevcut olduğundan bahisle, 

hayvancılığın desteklenmesi ve hayvansal ürünlere dayalı üretimin geliĢtirilmesi, yörede 

üretim ve istihdamın arttırılması, katma değer yaratması, dıĢ göçün önlenmesi, modern 

usullerle besiciliğin yapılması ve il ekonomisine büyük bir gelir sağlayarak topyekun bir 

kalkınma hamlesi gerçekleĢtirilmesi için Yüksekova Ġlçesinde Tarıma Dayalı Ġhtisas 

Organize Sanayi Bölgesinin kurulması düĢünülmekte olup, bu konuda hazırlanan proje 

teklifi 13.06.2006 tarih ve 516 sayılı ve 11.06.2007 tarih ve 1456 sayılı yazılarımız ekinde 

Sanayi ve Ticaret Bakanlığına gönderilmiĢ olup; konu ile ilgili olarak alınan cevabi yazıda, 

TDĠ OSB projelerinin var olma nedeninin OSB nin bir kısmının sanayi alanı olarak 

ayrılması konusunda biyogüvenlik açısından Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığınca büyük risk 

olduğunun ifade edilmesi hususları göz önüne alındığında, Hakkari –Yüksekova TDĠ OSB 

projesi yer seçimi talebimizle ilgili olarak Ģu aĢamada herhangi bir çalıĢma yapılmayacağı 

belirtilmiĢtir. 

K.2.3. Ġlimizdeki Diğer Sanayi KuruluĢları 

S. 

NO 

SANAYĠ KURULUġUNUN /ÜNVANI 

VE ADRESĠ 

ÜRETĠM KONUSU 

VE 

YILLIK KAPASĠTESĠ 

ĠSTĠHDAM 

EDĠLEN 

KĠġĠ SAYISI 

01 Hakkari Ġplik Sanayi (HĠSAġ) - HAKKARĠ Ġplik- Kilim 

120 Ton Ġplik/Yıl 

10000 Ad.Kilim/Yıl 

02 ĠS-HA Tekstil Ofset Matbaacılık San. Ve Tic. Ltd. 

ġti. – HAKKARĠ 

Konfeksiyon 

8000 Adet/Yıl 

03 Rahmi ÇĠFTÇĠ Sistem PoĢet Ġmalatı – HAKKARĠ Naylon PoĢet Ġmalatı 

146.800 Kğ./Yıl 

170 KiĢi 

13 KiĢi 

02 KiĢi 

04 Aksar ĠnĢaat Müteahhitlik Nakliyat Taahhüt Kilim 

Halı Ġmalatı Petrol Ürünleri Odun Kömür Gıda 

Medikal Ġthalat-Ġhracat San. Ve Tic. Ltd.ġti.- 

HAKKARĠ 

05 Meskan Ölmez Madencilik Hafriyat ĠnĢaat Yol 

yapım Petrol Ürünleri Ġthalat-Ġhracat Nakliye 

Taahhüt San. Ve Tic. Ltd.ġti. - HAKKARĠ 

06 Seyitoğlu ĠnĢaat Beton Arıcılık Fırıncılık Gıda 

Temizlik Hizmetleri Maden Nakliye Taahhüt San. 

Ve Tic. Ltd.ġti. – HAKKARĠ 

07 Orhanlar Gıda MeĢrubat Petrol ve Tütün Ürünleri 

Turizm ĠnĢ.San.ve Tic. A.ġ. - HAKKARĠ 

08 Öz Sağlam ĠnĢaat Gıda Hayvancılık Turizm Petrol 

Ürünleri Taahhüt san. Ve Tic. Ltd.ġti. – 

HAKKARĠ 

Mıcır TaĢ Tozu 

Mıcır : 139.776 Ton/Yıl 

TaĢ Tozu : 75.264 Ton/Yıl 

Maden 

(Çinko-KurĢun) 

28.800 Ton/Yıl 

Mıcır : 51.480 Ton/Yıl 

TaĢ Tozu : 27.720 Ton/Yıl 

Küp ġeker 257.040 Kğ/Yıl 

Küp ġeker 244.188 Kğ/Yıl 

Kesme ġeker : 1.550 Kğ./Yıl 

Toz ġeker : 2.050 Kğ/Yıl 

Yoğurt : 314 Ton/Yıl 

Ayran : 129,79 Ton/Yıl 

10 KiĢi 

22 KiĢi 

13 KiĢi 

07 KiĢi 

07 KiĢi 



09 EÜAġ Van Santralleri ĠĢletme Müdürlüğü Otluca 

HES. A.ġ. – HAKKARĠ 

Elektrik Enerjisi 

5.000.000 KWh 

1 KiĢi 

10 Aksa Enerji Üretim A.ġ. - HAKKARĠ Elektrik Enerjisi 

Aktif : 122.406.790 KWh 

Reaktif : 10.506.090 KWA 

30 KiĢi 

11 Kadersan Reklam Ajans Endüstriyel Makine 

ĠnĢ.Taah. San.Tic.Ltd.ġti. 

Yönlendirme Levhalar (Ġç ve DıĢ 

Mekan) 60.816 M2/Yıl 

Tabela ve Numara TaĢı 

12.096 Kg./Yıl 

3 KiĢi 

12 Onay Gıda San. Ve Tic. A.ġ. – YÜKSEKOVA Un : 24.000 Ton/Yıl 

Kepek : 6000 Ton/Yıl 

06 KiĢi 

13 Baskın KardeĢler Gıda Süt Hayvancılık ĠnĢ. San. 

Tic. Ltd. ġti. – YÜKSEKOVA 

14 Kutlar Gıda Paz. San. Tic. Ltd. ġti. – 

YÜKSEKOVA 

15 Düzler Gıda Hayvancılık Turizm ĠnĢ. San. Tic. 

Ltd. ġti. – YÜKSEKOVA 

16 Cilo Gıda Ġmalat Pazarlama San. Ve Tic. Ltd. ġti. 

– YÜKSEKOVA 

17 Elmas Gıda Maddeleri Turizm Akaryakıt 

Hayvancılık TaĢımacılık Temizlik San. Ġç ve DıĢ 

Ticaret Ltd. ġti. – YÜKSEKOVA 

18 Azim Gıda Ġmalat ve Pazarlama San. Ve Tic. Ltd. 

ġti. – YÜKSEKOVA 

19 Oça ĠnĢaat Akaryakıt TaĢ ve Turzm. Gıda 

Hayvancılık ĠletiĢim Tem. San. Ve Tic. Ltd.ġti. 

YÜKSEKOVA 

Yoğurt-Beyaz Peynir-Tereyağ - 

KaĢar Peyniri 

Yoğurt 2.000.000 Kğ/Yıl 

Beyaz Peynir 170.000 Kğ/Yıl 

Tereyağı 50.000 Kğ/Yıl 

KaĢar Peyniri 65.000 Kğ/Yıl 

Örgü Peynir 70.000 Kğ/Yıl 

Otlu peynir 70.000 Kğ/Yıl 

Toplam : 2.425.000 Kğ/Yıl 

Küp ġeker Ġmalatı 

Küp ġeker 730.000 Kğ/Yıl 


Küp ġeker 2.300.000 Kğ./Yıl 


Küp ġeker 8640 Ton/Yıl 


Küp ġeker 3.024 Ton/./Yıl 


Küp ġeker 1500./Ton/Yıl 

Otomotiv Serisi Madeni 

Yağlar : 11.827.000 Kğ./Yıl 

Paslanmayı Önleyici Müstahzar : 

4.435.000 Kğ./Yıl 

Yağlama Yağı 13.306.000 Kğ/Yıl 

Toplam : 29.568.000 Kğ/Yıl 

18 KiĢi 

06 KiĢi 

14 KiĢi 

05 KiĢi 

03 KiĢi 

04 KiĢi 

10 KiĢi 

20 Gever Un Değirmeni – YÜKSEKOVA Un- Kepek 

Un 

Kepek 

Toplam 

904.080 Kğ./Yıl 

195.360 Kğ.-/Yıl 

. 1.099.44 Kğ./Yıl 

21 Dostlar Un Değirmeni – YÜKSEKOVA Un- Kepek 

Un - 1.728 Ton/Yıl 

22 Keyfiler Ekmek Fırını – ġEMDĠNLĠ Somun Ekmeği 

154.000 Ton/Yıl 

01 KiĢi 

01 KiĢi 

02 KiĢi 



23 Saraç Gıda Hayvancılık Akaryakıt San. Ġç ve DıĢ 

Tic. Ltd. ġti. – ġEMDĠNLĠ 


Küp ġeker 1.060 /Ton Yıl 

02 KiĢi 

24 Hazeyi Kuyumculuk Pet. Ürünleri ĠnĢ.San.Ltd.ġti. Un Üretimi : 9.216.000 Kğ/Yıl 

Kepek Üretimi 2.304.000 Kğ/Yıl 

Toplam : 11.520.000 Kğ./Yıl 

GENEL TOPLAM 

Tablo 56.Hakkari'deki diğer sanayi kuruluĢları (Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü 2009) 

05 KiĢi 

355 KiĢi 

K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı 

Hakkari iĢindeki sanayinin ilçelere göre dağılımı aĢağıdaki gibidi 

S.NO MESLEK GRUBU ADEDĠ 

01 Marangoz 20 

02 Demirci 13 

03 Oto Tamircisi 06 

04 Oto Yedek Parçacısı 04 

05 Oto Kaportacısı 03 

06 Oto Elektrikçisi 01 

07 Oto Camcısı 01 

08 Elektrik Pano Ġmalatçısı 01 

09 PoĢet Ġmalatçısı 01 


50 Adet 

Tablo 57. Meslek Gruplarına göre dağılımı (Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü 2009 


01 Oto Tamircisi 14 

02 Demirci 13 

03 Marangoz 12 

04 Hızarcı 03 

05 Kaynakçı 02 



08 Oto Lastikçisi 01 

09 Oto Parçacısı 01 

10 Oto Kaportacısı 01 

11 Tenekeci 01 

GENEL TOPLAM 50 



01 Oto Tamircisi 18 


03 Oto Boyacısı 04 


05 Mobilya Ġmalatçısı 04 

06 Oto Parça Tamircisi 03 

07 Oto Lastik Tamircisi 03 


KOOPERATĠFLER 

TĠCARET DURUMU 

SANAYĠ DURUMU 


08 Oto DöĢemecisi 03 

09 Marangoz 02 

10 Demirci 02 

11 Sobacı 01 

12 PVC Doğramacısı 01 



50 Adet 

K.4. Hakkari’nin Sanayi ve Ticaret Durumu Göstergeleri 

Birimi 2006 2007 2007/2006 

ArtıĢ oranı 

% (+,-) 

Özel Sektöre Ait Sanayi Tesisleri adet 16 16 0% 

Kamuya Ait Sanayi Tesisleri adet 0 0 0% 

Organize Sanayi Bölgeleri 1 1 0% 

Endüstri Bölgeleri adet 0 0 0% 

Küçük Sanayi Siteleri adet 2 2 0% 

Teknoloji GeliĢtirme Bölgeleri adet 0 0 0% 

Teknoparklar adet 0 0 0% 

Serbest Bölgeler adet 0 0 0% 

Nitelikli Sanayi Bölgeleri adet 0 0 0% 

Sanayi Odaları adet 2 2 0% 

Tablo 60. Hakkari ili genel sanayi durumu (Güncel Bilgi) 

2006 2007 2007/2006 

ArtıĢ 

oranı 

% (+,-) 

Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği adet 1 1 0% 

Esnaf ve Sanatkarlar Odası adet 3 3 0% 

Esnaf ve Sanatkarlar adet 1.335 1.305 -2% 

Ġhracatçı Firma adet 15 8 -47% 

Ġthalatçı Firma adet 15 8 -47% 

Ticaret Odaları (Her Türlü) adet 2 2 0% 

Ġhracat Birlikleri adet 1 1 0% 

Sermaye ġirketleri adet 30 36 20% 

ġahıs ġirketleri adet 35 38 9% 

Banka ġubeleri adet 11 11 0% 

Serbest Bölge ihracat 1000 $ 0 0 0% 

ithalat 1000 $ 0 0 0% 

Birlik Ortağı Olan adet 0 0 0% 

kiĢi 0 0 0% 

Ortak Sayısı adet 0 0 0% 

Tasfiye Halinde 

kiĢi 0 0 0% 

adet 

3 

3 0% 


TĠCARET BORSALARI 


ÜST YAPI 

KURULUġ. 

kiĢi 0 0 0% 

………...Ticaret Borsası ġahıs kiĢi 0 0 0% 

Tüz.KiĢi adet 0 0 0% 

Ür.Tescil bin 0 0 0% 

YTL 



Ür.Tescil bin 0 0 0% 

YTL 



Ür.Tescil bin 

YTL 

0 0 0% 

Kooperatif Birlikleri adet 2 2 0% 

Oda ve Diğer Birlikler adet 0 0 0% 

SENDĠKALAR KURULUġLAR iĢçi 9 9 0% 

memur 20 20 0% 

Tablo 61. Hakkari ili genel ticaret durumu (Güncel Bilgiler) 

ĠKTĠSADĠ FAALĠYET 

KOLLARI 

Tescil 

Olunan 

2006 2007 2007/2006 


% (+,-) 

Ticareti 

Terk 

Eden 

Tescil 

Olunan 

Ticareti 

Terk 

Eden 

Ġl 

Ġçindeki 

% 

Oranı 

Tescil 

Olunan 

Ticareti 

Terk 

Eden 

Tarım, Ormancılık ve Balıkçılık 1 0 5 0 1 400% 0% 

Madencilik ve TaĢ Ocakcılığı 2 0 5 0 0 150% 0% 

Ġmalat Sanayi 0 0 1 1 0 0% 0% 

Enerji 0 0 0 0 0 0% 0% 

UlaĢtırma, HaberleĢme ve 

Depolama 

5 2 2 3 0 -60% 50% 

Turizm 3 0 17 0 0 467% 0% 

ĠnĢaat ve Bayındırlık 15 1 22 5 0 47% 400% 

Eğitim 7 1 14 0 0 100% -100% 

Sağlık 7 3 8 3 0 14% 0% 

Mali KuruluĢlar ve Sigortalar 0 0 2 0 0 0% 0% 

Toplum ve KiĢisel Hizmetler 10 5 7 2 0 -30% -60% 

Toptan ve Parekente Hizmetler 40 8 39 5 0 -3% -38% 

Hizmet Sektörü 12 4 2 2 0 -83% -50% 

Diğer 17 0 14 0 0 -18% 0% 


ARA MALI ÜRETEN SANAYĠLER 

TÜKETĠM MALI ÜRETEN SANAYĠLER 


TOPLAM 118 24 138 20 0 17% -17% 

Tablo 62. Hakkari ili iktisadi faaliyet kollarının sektörlere göre dağılımı(Güncel Bilgiler 2007) 

ĠMALAT SANAYĠ KOLLARI 2006 2007 2007/2006 


% (+,-) 

Firma 

Adeti 

Ġstihda 

m 

(KiĢi) 

Firm 

a 

Adeti 

Ġstihda 

m 

(KiĢi) 

Firma 

Adeti 

Ġstihda 

m 

(KiĢi) 

Gıda ve Ġçecek Ürünleri 0 0 0 0 0% 0% 

Gıda 13 76 13 55 0% 38% 

Ġçki 0 0 0 0 0% 0% 

Tütün Ürünleri 0 0 0 0 0% 0% 

Tekstil 1 19 1 13 0% 46% 

Giyim ve Kürk Ürünleri 0 0 0 0 0% 0% 

Ambalaj Sanayi 0 0 0 0 0% 0% 

Deri ve Deri Ürünleri 0 0 0 0 0% 0% 

Diğer 0 0 0 0 0% 0% 

TOPLAM 14 95 14 68 0% 40% 

Ağaç ve Mantar Ürünleri 0 0 0 0 0% 0% 

Kağıt ve Kağıt Ürünleri 0 0 0 0 0% 0% 

Basım ve Yayım 2 4 0 0 - 0% 

100% 

Kok ve Petrol Ürünleri 0 0 0 0 0% 0% 

Kimyasal Ürünler - 

Kimya 0 0 0 0 0% 0% 

Gübre 0 0 0 0 0% 0% 

Lastik ve Plastik Ürünler 1 2 1 3 0% -33% 

Metalik Olmayan Mineral Ürünler 

Cam 0 0 0 0 0% 0% 

Çimento 0 0 0 0 0% 0% 

Seramik, Kil,TaĢ ve Çimentodan Gereçler 1 13 1 13 0% 0% 

Ana Metal 

Demir Çelik 0 0 0 0 0% 0% 

Demir DıĢı Metaller 0 0 0 0 0% 0% 

Diğer 0 0 0 0 0% 0% 

TOPLAM 4 19 2 16 -0,5 19% 

H a k k a r i İ l Ç e v r e v e O r m a n M ü d ü r l ü ğ ü 100

YATIRIM MALI ÜRETEN SANAYĠLER 


Metal EĢya Ġmalat Sanayi 0 0 0 0 0% 0% 

Makine ve Teçhizat 

Makine Ġmalatı 0 0 0 0 0% 0% 

Tarım Makineleri 0 0 0 0 0% 0% 

Bilgi ĠĢlem Makineleri (BiliĢim, 

0 0 0 0 0% 0% 

Donanım) 

Elektrikli Makineler 0 0 0 0 0% 0% 

Elektronik 0 0 0 0 0% 0% 

Motorlu Kara TaĢıtları 0 0 0 0 0% 0% 

Diğer UlaĢım Araçları 

Gemi ĠnĢa 0 0 0 0 0% 0% 

Demiryolu TaĢıtları 0 0 0 0 0% 0% 

Havayolu TaĢıtları 0 0 0 0 0% 0% 

Bisiklet,Motosiklet ve Diğerleri 0 0 0 0 0% 0% 

Tıbbi,Hassas,Optik Aletler ve Saatler 0 0 0 0 0% 0% 

Mobilya 2 6 0 0 - 0% 

100% 

Diğer 0 0 0 0 0% 0% 

TOPLAM 2 6 0 0 - 0% 


% 

GENEL TOPLAM 20 120 16 84 -20% 43% 

Tablo 63. Hakkari ili imalat sanayi firma adedi ve istihdam sayısı (Güncel Bilgiler 2007) 

YILLAR KAMU GELĠRLERĠ KAMU GĠDERLERĠ 

VERGĠ 

GELĠRLERĠ 

Strateji 

GeliĢtirme 

BaĢkanlığı 

ÖZEL 

GELĠR 

VE 

FONLAR 

CARĠ 

HARCAMALAR 

YATIRIM 

HARCAMA. 

TRANSFER 

HARCAMA. 

2005 35.672.909,00 .. .. 283.897.195,31 24.013.940,75 25.236.852,19 

2006 20.984.185,00 .. .. 427.748.385,84 45.782.551,41 21.945.234,77 

2007 45.309.300,00 .. .. 414.103.413,45 ---- 28.725.983,00 

Tablo 64. Hakkari ili kamu gelirleri-kamu giderleri (bin YTL Güncel Bilgiler 2007) 

YILLAR BĠRĠM PROJE 

SAYISI 

PROJE 


TUTARI 

YILI 

ÖDENEĞĠ 

GELEN 

ÖDENEK 

NAKDĠ 

HARCAMA 

2005 bin YTL 397 799.473.413 49.280.375 30.586.908 30.586.908 

2006 bin YTL 308 806.264.003 32.459.732 71.119.046 34.642.354 

2007 bin YTL 316 933.658.428 31.465.251 125.137.856 76.906.119 

Tablo 65. Hakkari ili kamu yatırımları (Güncel Bilgiler 2007) 



KOOPERATĠFLER 

Birim 2006 2007 

2007/2006 

ArtıĢ 

oranı 

% (+,-) 

YAPI 

KOOP. 

Konut Yapı Kooperatifleri adet 3 2 -33% 

Toplu ĠĢyeri Yapı Kooperatifleri adet 0 0 0% 

Küçük Sanayi Kooperatifleri adet 4 3 -25% 

Kooperatif Birlikleri adet 0 0 0% 

Diğer Kooperatifler adet 0 0 0% 

ESNAF VE 

SANATKAR 

KOOP. 

Esnaf Kefalet Kooperatifi adet 2 2 0% 

Küçük Sanayi ĠĢletme Kooperatifi adet 0 0 0% 

Motorlu TaĢıyıcılar Kooperatifi adet 15 21 40% 

Temin , Tevzi, Ġmalat Kooperatifi adet 3 4 33% 

TÜKETĠM 

KOOP. 

Diğer Kooperatifler (Bilim Sanat 

Koop) 

adet 3 3 0% 

Tüketim Kooperatifleri adet 8 7 -13% 

YardımlaĢma Kooperatifleri adet 0 0 0% 

Diğer Kooperatifleri adet 0 0 0% 

TARIMSAL 

AMAÇLI 

KOOP. 

Tarım SatıĢ Kooperatifleri adet 0 0 0% 

Tarım Kredi Kooperatifleri adet 0 1 0% 

Tarım Kalkınma Kooperatifleri adet 22 22 0% 

YaĢ Sebze ve Meyve Kooperatifleri adet 0 0 0% 

Su Ürünleri, Sulama, Hayvancılık adet 0 0 0% 

Diğer Kooperatifler adet 0 0 0% 

Tablo 66. Hakkari ili kooperatiflerinin sayısal dağılımı (güncel Bilgiler 2007) 


Sanayi ve Ticaret Ġl Müdürlüğü, 2009 




L. ALTYAPI, ULAġIM VE HABERLEġME 

L.1. Altyapı 

L.1.1. Temiz Su Sistemi 

Ġlimiz Merkez Ġçme Suyu ihtiyacı Golan ve Berçelandan karĢılanmaktadır. 

Berçelan ve Golan Ġçme Suyu Ġsale hattı toplam 30 km uzunluğunda olup, Ģehir 

merkezinde irili ufaklı 11 içme suyu deposu mevcuttur. Ayrıca ġehir Merkezi içme suyu 

Ģebeke ağı hattı 205 km‟dir. Ġçme suyu isale hattımızda çelik ve PVC borular, Ģebeke ağ 

hattında ise çelik, PVC ve asbest borular kullanılmaktadır. 

Hakkari 1945‟lerden itibaren, %5-6‟lara varan oldukça yüksek bir nüfus artıĢı 

göstermiĢtir. Ancak, 1945-1990 döneminin sonunda % 8‟lere varan bu artıĢ oranının, 

Ģehrin sınırlı sosyo-ekonomik potansiyelinin bir gereği olarak, uzun vadede düĢeceği ve 

ortalama %4‟lerde seyreden bir nüfus artıĢ emsalinin gerçekleĢeceği kabul edilmiĢtir. 

Gelecekteki su ihtiyacının tespitinde esas alınan nüfus projeksiyonu aĢağıdaki 

tabloda verilmiĢtir. 

Ġlimizde içme suyu kaynakları, taĢıdıkları su miktarları; 

Ġlimiz merkezi genel anlamda 2 adet isale hattı içme suları açısından 

beslenmektedir. 

1) Golan Ġçme Sulu Ġsale Hattı 

2) Berçelan içme suyu isale hattı 

1) Golan Ġçme suyu isale hattını besleyen su kaynakları 

a. Karadağdan gelen kaynak 

b. Beusumak kaynağı 

c. Golan Kaynağı 

d. Bayram dere kaynağı 

2) Berçelan içme Suyu Ġsale Hattını besleyen kaynakları: 

a. Dahula ġura Kaynağı 

b. Vali Kaynak 

c. Kani Hiyal Su Kaynağı 

Kırkaynalar ve katırcılar çeĢmesi de geçen yaz döneminde AKSA enerji Ģirketinin 

desteğiyle yaptırılmıĢtır. 

Yukarıda belirtilen kaynakların su miktarları (debileri): 

Berçelan(yaz):Dahula Sura+Vali Kaynak+Kani Hiyal+Kırkaynak+katırcı 

20 lt/sn+10 lt/sn+20lt/sn+22lt/sn+8lt/sn= 80lt/sn 

Berçelan(kıĢ): Dahula Sura+Vali Kaynak+Kani Hiyal+Kırkaynak+katırcı 

12lt/sn+5lt/sn+10lt/sn+10lt/sn+2lt/sn= 39lt/sn 

Golan (Yaz) : Karadağ+Beysumak+Golan+Büyük Dere 

30lt/sn+15lt/sn+35lt/sn+20lt/sn =100 lt/sn 



Golan (KıĢ) : Karadağ+Beysumak+Golan+Büyük Dere 

15 lt/sn+7 lt/sn+25lt/sn+13lt/sn= 60 lt/sn 

L.1.1.1 Proje TaĢkınları Pik Debileri 

Yinelenme süresi (yıl) Pik Debi (m3/sn) 

2 25 

5 37 

10 46 

25 59 

50 69 

100 80 

Tablo 67. Proje taĢkınları pik debileri 

Buna göre regülatör bağlama kesitinde, Katramas deresinde Hakkari‟nin orta ve uzun 

vadeli su ihtiyacını karĢılayabilecek bir su potansiyelinin mevcut olduğu belirlenmiĢtir. 

L.1.1.2. Genel Proje Formülasyonu ve Kapasite Değerleri 

Katramas deresinden su temin sisteminin içerdiği üniteler ve projelendirmeye esas 

hidrolik kapasiteler aĢağıdaki tabloda özetlenmiĢtir. 

Otluca Regülatörü 

Ünite 

Dolu gövde 100 yıllık 

feyezan debisi 

Proje kapasitesi 

80 m3/sn 

Ġçme suyu alma prizi 330 lt/sn 

Su ama Yapısı (Regülatör) ile arıtma Tesisi arası ham su iletim 380 lt/sn 

hattı 

Arıtma tesisi ile DY1A deposu arası Temiz su iletim hattı 330 lt/sn 

Ġçme suyu arıtma tesisi 

Tablo 68. Projelendirmeye esas hidrolik kapasiteler 

330 lt/sn 

(1188 m3/saat) 

(28512 m3/1000) 

AĢağıdaki bölümlerde, bu proje kapasitelerine göre, içme suyu temin ünitelerinin 

boyutlandırma ve proses (fonksiyonel) hesapları verilmiĢtir. 

Otluca Regülatörü Ve İçme Suyu Su Alma Prizi 

Otluca regülatörü Katramas deresinin Otluca mevkiinde mevcut TEDAġ.H.E. 

santralinin yaklaĢık 100m mansabında yer alacaktır. Bağlama noktası, Hakkari‟nin kuĢ 

uçuĢu 4.0 km batısında 1900.00 ile 1905.00 (m) kutları arasında bulunmaktadır. Bu 

kesimde Katramas deresi yatağı ortalama meyli 0.05 m mertebelerindedir. 

Regülatör 2.0 m yüksekliğinde bir beton dolu gövdeyi, sol sahilden tek açıklıklı ve 

kapaklı bir su alma prizini, priz kapağının önünde rüsup yığılmasının önlenmesi için bir 

kapaklı çakıl geçidini içermektedir 

Regülatör Dolu Gövdesi 



Dolu gövde, crager profili beton ağırlık yapı olarak projelendirilmiĢtir. Proje verileri 


Proje debisi, Q 100 = 80.0 m3/sn 

Gövde yüksekliği, P 

= 2.0 m 

Gövde kret uzunluğu, L 

= 10.2 m 

Mesit kret uzunluğu, L= L 1 – 2 (NK p + K a ) H e 

Ortak ayak sayısı , N=0 

K = 0.05 

H a = 2.0 m 

L e = 10.20 – 2 X 0.05 X 2.0 = 10.20 – 0.20 = 10.0m 

Birim debi, q = Q100 /L =80/10=8.0m3/sn/m 

Su Alma Prizi Hidrolik Hesapları 

Su alma prizi giriĢ ağzı isale hattına mümkün mertebe az rüsubat girmesini 

sağlayacak bir geometri ve konumda tertiplenmiĢtir. GiriĢ ağzı, çöp vs. bitkisel atıkların 

tutulması için hareketli (üstten mafsallı ) bir kaba ızgara ile , arızi bakım imkanı için de bir 

sürgülü rapier kapakla teçhiz edilmiĢtir. 

Priz önünde max. Statik seviye (feyezan kotu ) = 1906.26 (m) 

Priz önünde min. Statik seviye (kret kotu) = 1904.00 (m) 

Ġsale debisi, Q = 0.330m3/sn 

Yerel Yapılar 

Ġletim hatları üzerinde yer alan yapılar vantuz, hava bacası, tahliye tertibatları ile yol, 

dere veya ark geçiĢlerinden ibarettir. Temiz su iletim hattının son 1 km‟lik kesiminde, 

kısmen meskun sahadan geçilmektedir. 

Vantuz tertibatı Ø 100 mm çift küreli vantuz ve aynı çapta izolasyon amaçlı sürgülü 

vana ile teçhiz edilecektir. Ġletim hatları genelde 10 bar‟ın altında bir statik basınca maruz 

kalmaktadır. Hat üstünde yer alan vana, vantuz gibi armatürlerden sadece Ø 200mm‟lik 

bir branĢsan vanası ile iki tahliye vanası 6-10 bar‟lık statik basınca, diğer bütün 

armatürler ise 6 bar‟ın altında bir basınca maruz kalmaktadır. Bu nedenle, iletim hatlarında 

DIN 3225 normu vanalar ile max. 10 bar‟a dayanımlı vantuzlar kullanılacaktır. 

Tahliye tertibatları arazi yanal eğilimlerinin düĢük olduğu kesimlerde endirekt, 

yüksek olduğu kesimlerde ise direkt tertibat Ģeklinde uygulanacak ve Ø 200mm çaplı 

branĢman ve sürgülü vanalarla teçhiz edilecektir. Tahliye branĢmanı çıkıĢları oyulmaların 

önlenmesi için betonarme yalakla sonlanacak ve uçları contalı klapelerle (kurbağalık) ile 

donatılacaktır. 

Boru Çap Ve Cinsleri 

Ġletim hatlarında spiral kaynaklı çelik boru kullanılması öngörülmüĢtür. Boru çap, 

cins ve uzunlukları aĢağıda belirtilmiĢtir. 

iletim Boru Boru Basınç Boru Toplam 

Hattı Çap Cinsi Klası Et Uzunluk 

(mm) (Atü) Kalınlığı (mm) 

-------------------------------------------------------------------------------------------------- 



Ham su 500 SKÇB 10 5 389.58 

Temiz su 500 SKÇB 10 5 3749.17 

-------------------------------------------------------------------------------------------------- 

TOPLAM - - - - 4138.75 

-------------------------------------------------------------------------------------------------- 

Giriş Vana Odası 

GiriĢ vana odası, hamsa akımının ayarlanarak hamsa ilettim hattının hava emmeden 

dolu olarak akmasını sağlamak (düzenli rejim) veya akımın arızi olarak tamamen veya 

kısmen blokesi için tesis edilmiĢtir. Burada bir akım ayar ve denetimi söz konusu 

olduğunda debi metre ile baypas hat vanası da aynı yapı içinde tertiplenmiĢtir. 

hamsa iletim hattının sonunda akım ayarı için kırılması gereken bakiye enerji 1. etap 

tesis debisi olan 165 lt/sn de (1903.95-1897.47) = 6.48 m.SS, max. Proje debisi olan 330 

lt/sn de ise (1903.95-1897.60) = 6.35 m.SS mertebelerinde oluĢmaktadır. Ġsale hattında 

düzensiz rejimlerin yer almaması ve hattın hava emmemesi için tesis giriĢinde hat motor 

kumandalı kelebek akım ayar vanası ile donatılmıĢtır. 

L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi 

Ġlimiz Merkezinde ilk defa 1986 yılında hizmete sunulan kanalizasyon sitemi bazı 

ilaveler yapılarak devam etmektedir. Ġlimizin göç olaylarından sonra kanalizasyon sistemi 

tamamen yetersiz kalmakta ve bir çok semte kanalizasyon hattı halen bulunmamaktadır. 

Ayrıca Ġlimizin kanalizasyon ve atık suları Katramas deresine oradan da Zap suyuna 

akmakta olup, bunun da çevre kirliliğine ve insan sağlığına zarar vermemesi için Arıtma 

Tesisinin yapılması gerekmektedir. Belediyemizin Maddi imkansızlıklarından dolayı 

arıtma tesisinin yapım çalıĢmalarımız mevcut değildir. 

L.1.3. YeĢil Alanlar 

Ġlimiz Merkezinde 2001 yılında yapılan Ġmar Planına göre 13 hektar yeĢil alan 

mevcut olmasına rağmen Merkez içerisindeki yeĢil alan mevcudiyeti itibariyle Ġmar 

Planının % 10 civarında yeĢil alan mevcuttur. Bu da Ġlimizin coğrafi yapısından ve sulama 

suyunun yetersiz oluĢundan dolayı yeĢil alanlar yok denecek kadar azdır. YeĢil alanların 

artırımı için ġehir Merkezine sulama suyu kanalları yapılması önem arz etmektedir. 

L.1.4. Elektrik Ġletim Hatları 

-Ġlimizde 2009 Yılında Tüketilen Elektrik miktarı (Kwh) 

Mesken : 49.155.430 

Ticaret : 13.513.104 

Sanayi : 785.723 

Resmi Daireler : 52.102.616 

Diğer : 49.279.173 

Toplam : 164.836.046 

L.1.5. Doğalgaz Boru Hatları 



Ġlde doğalgaz enerjisi ve doğalgaz boru hattı bulunmamaktadır. 

L.2. Ulaşım 

L.2.1. Karayolları 

L.2.1.1. Karayolları Genel 

Ġl sınırları içinden geçen devlet yollarının toplamı: 217 km‟dir. Bu yolların yıllık 

taĢımacılıkta (insan ve yük) kullanılması: 214,347.-KiĢi/Km,:2 42,256- 

Ton/Km‟dir..Hareket halindeki yıllık taĢıt sayısı: 88,523,-adet.Ġl sınırları içinden geçen 

çevre yolu ve otoyol bulunmamaktadır.Tüm bu faaliyetler sonucu tüketilen yakıt 

miktarı:Yıllık ortalama benzin tüketimi: 7,002-Ton/yıl.Yıllık ortalama motorin tüketimi 

10,014-ton/yıl. Genel toplam tüketim: 17,016-Ton/yıl‟dır.. 

L.2.1.2. UlaĢım Planlaması 

Ġlde günlük hareket eden insan sayısı:1,701.-kiĢi. Yolcuların taĢımasında kullanılan 

araç kapasiteleri: 4152845 Araç türleri: Otomobil, minibüs, midibüs ve otobüs‟tür 

L.2.1.3. Toplu TaĢım Sistemleri 

Kent içi toplu taĢımacılıkta minibüs ve otobüs kullanılmaktadır. Bu araçların yolcu 

taĢımacılığındaki ağırlığı yüksek orandadır. Tüketilen yakıtlar motorindir. Yıllık ortalama 

motorin tüketimi; otobüs için 337-ton/yıldır. 

L.2.1.4. Kent Ġçi Yollar 

Araçların kullandığı trafik yollarının ve yaya yollarının toplam planlanan alan 

içindeki oranı:% 20 dir. Kent içi trafik yoları iyi planlanmıĢ olup, bundan dolayı ilimizde 

taĢıtlardan kaynaklanan hava kirliliği, trafik sıkıĢıklığı ve gürültü gibi olumsuz etkiler 

asgariye inmektedir. 

L.2.1.5. Araç Sayıları 

Hareket halindeki yıllık taĢıt sayısı: 8.784.-adet, araçlar otomobil, otobüs, kamyon 

ve ağır yük taĢıtları(Treyler. vb) Tükettikleri toplam yakıt miktarları: Yıllık akaryakıt 

tüketimi bilgileri mevcut değildir. 

TaĢıtların yakıtlarının yanması sonucu egzozlarından atmosfere bırakmıĢ oldukları 

hava kirletici gazlardır. TaĢıtların hareketlerinden dolayı oluĢan gürültü ile çevreyi 

olumsuz etkilemektedir. 



ARACIN CĠNSĠ 

ARAÇ SAYISI 

RESMĠ ÖZEL TĠCARĠ TOPLAM 

MOTORSĠKLET 3 161 - 164 

OTOMOBĠL 110 3239 369 3718 

MĠNÜBÜS 46 253 740 1039 

OTOBÜS 28 4 38 70 

KAMYONET 132 920 325 1377 

KAMYON 86 939 536 1561 

TRAKTÖR 10 602 3 615 

ÇEKĠCĠ 2 2 20 24 

ÖZEL AMAÇLI TAġIT 28 5 0 33 

TANKER 5 7 1 13 

ARAZĠ ARAÇ 95 33 42 170 

TOPLAM 545 6.165 2.074 8.784 

Tablo 69. Ġldeki motorlu araç sayısı (Emniyet Ġl Müdürlüğü, 2009) 

Asfaltlama çalıĢmaları olarak Hakkari 9. Bölge Hududu-Çığlı-ġine Köprüsü 

arasında 44 km, Yüksekova-Esen dere devlet yolunda 36 km ,Van Ġl Hd.-(Hakkari- 

Yüksekova) Devlet Yolu ayrımı 9 km olmak üzere toplam 89 Km asfaltlama çalıĢması 

yapılmıĢtır.125 km‟lik bölümde ise onarım çalıĢmaları yapılmıĢtır. 

ANKARA 1418 KM ERZURUM 617 KM 

ĠZMĠR 1967 KM VAN 202 

ADNANA 

1073 KM 

Tablo 70. Hakkari ilinin belli baĢlı merkezlere uzaklığı (114 Karayolları ġube ġefliği 2009) 


SIRA NO 


Harita 4. Hakkari karayolları haritası 

L.2.2. Demiryolları 

Ġlimizde demiryolları bulunmamaktadır. 

L.2.3. Deniz, Göl ve Nehir TaĢımacılığı 

Ġlimizde deniz, göl ve nehir taĢımacılığı yapılmamaktadır. 

L.2.4. Havayolları 

Ġlimizde hava alanı ĠnĢaatı devam etmektedir. 

L.3. Haberleşme 

Ġlin telefon hatlarının yer üstünden ve yer altından geçirilme oranları aĢağıdaki 

gibidir. 

ĠLĠ ĠLÇESĠ SANTRAL 

MERKEZĠ ADI 

YER ALTI 

KABLO 

MĠKTARI 

(Çift) 

2007 YILI YER ALTI 

KABLO 

ORANI(%) 

HAVAĠ 

KABLO 

MĠKTARI (Çift) 

HAVAĠ 

KABLO 

ORAN(%) 

1 HAKKARĠ MERKEZ Hakkari 19900 30 70 

2 HAKKARĠ MERKEZ BağıĢlı 600 0 100 

3 HAKKARĠ MERKEZ Doğanyurt 500 0 100 

4 HAKKARĠ MERKEZ Durankaya 500 0 100 



5 HAKKARĠ MERKEZ Geçitli 620 0 100 

6 HAKKARĠ MERKEZ Kırıkdağ 380 0 100 

7 HAKKARĠ MERKEZ Otluca(Tugay) 400 400 50 50 

8 HAKKARĠ MERKEZ SarıtaĢ 300 0 100 

9 HAKKARĠ MERKEZ TaĢbaĢı 500 0 100 

10 HAKKARĠ MERKEZ Üzümcü 500 0 100 

11 HAKKARĠ YÜKSEKOVA Yüksekova 19200 26750 42 58 

12 HAKKARĠ YÜKSEKOVA BeĢatlı 320 0 100 

13 HAKKARĠ YÜKSEKOVA BeĢbulak 700 0 100 

14 HAKKARĠ YÜKSEKOVA Büyükçiftlik 730 0 100 

15 HAKKARĠ YÜKSEKOVA Dağlıca 220 0 100 

16 HAKKARĠ YÜKSEKOVA DilektaĢı 450 0 100 

17 HAKKARĠ YÜKSEKOVA Duranlar 500 0 100 

18 HAKKARĠ YÜKSEKOVA Esendere 900 0 100 

19 HAKKARĠ YÜKSEKOVA Güvenli 270 0 100 

20 HAKKARĠ YÜKSEKOVA KamıĢlı 250 0 100 

21 HAKKARĠ YÜKSEKOVA Karlı 450 0 100 

22 HAKKARĠ YÜKSEKOVA Kısıklı 310 0 100 

23 HAKKARĠ YÜKSEKOVA Ortaç 370 0 100 

24 HAKKARĠ YÜKSEKOVA Uzunsırt(örnek) 200 0 100 

25 HAKKARĠ YÜKSEKOVA Vezirli 900 600 60 40 

26 HAKKARĠ YÜKSEKOVA Arpalı 210 0 100 

27 HAKKARĠ ġEMDĠNLĠ ġemdinli 4800 4200 53 47 

28 HAKKARĠ ġEMDĠNLĠ Alan 90 0 100 

29 HAKKARĠ ġEMDĠNLĠ AĢağıkayalar 280 0 100 

30 HAKKARĠ ġEMDĠNLĠ Derecik 700 0 100 

31 HAKKARĠ ġEMDĠNLĠ Durak 610 0 100 

32 HAKKARĠ ġEMDĠNLĠ GeliĢen 600 0 100 

33 HAKKARĠ ġEMDĠNLĠ GökçetaĢ 320 0 100 

34 HAKKARĠ ġEMDĠNLĠ Ortaklar 250 0 100 

35 HAKKARĠ ġEMDĠNLĠ Öveç 100 0 100 

36 HAKKARĠ ġEMDĠNLĠ Tekeli 520 0 100 

37 HAKKARĠ ġEMDĠNLĠ Yaylapınar 300 0 100 

38 HAKKARĠ ġEMDĠNLĠ Konur 300 0 100 

39 HAKKARĠ ġEMDĠNLĠ Güzelkaya 150 0 100 

40 HAKKARĠ ġEMDĠNLĠ Konur 300 0 100 

41 HAKKARĠ ÇUKURCA Çukurca 1800 2620 41 59 

42 HAKKARĠ ÇUKURCA Çığlı 250 0 100 

43 HAKKARĠ ÇUKURCA Köprülü 700 0 100 

44 HAKKARĠ ÇUKURCA Üzümlü 150 0 100 

45760 69870 40 60 

Tablo 71. Telefon hatlarının yer altından ve yer üstünden geçirilme oranları (Güncel Bilgi Ġl Telekom Müdürlüğü, 

2007-2009) 



L.4. İlin Plan Durumu 

Ġlde 1/100.000 lik Çevre Düzeni Planı ÇalıĢmaları baĢlamıĢtır.Ama henüz 

sonuçlanan bir plan mevcut değildir. 

L.5. İldeki Baz İstasyonları 

Ġlde Bilgi Teknolojileri ve ĠletiĢim Kurumu Diyarbakır Bölge Müdürlüğü GSM 

firmalarına ait baz istasyonları sayısı aĢağıdaki gibidir. 

ĠL MERKEZĠNE GÖRE BAZ ĠSTASYONU SAYISI 

2N+3N 

TURKCELL AVEA VODAFONE TOPLAM 

MERKEZ 11+4 15+2 16+3 42+9 

TOPLAM 15 17 19 51 

Tablo 72. GSM firmalarına ait baz istasyonları (Merkez 2009) 

ĠLÇELERE GÖRE BAZ ĠSTASYONU SAYISI 

2N+3N 

ĠLÇELER TURKCELL AVEA VODAFONE TOPLAM 

YÜKSEKOVA 16+2 11 23+2 50+4 

ÇUKURCA 5 1 3 9 

ġEMDĠNLĠ 11+5 9+1 8+1 28+7 

TOPLAM 39 22 37 98 

Tablo 73. GSM firmalarına ait baz istasyonları (Ġlçeler 2009) 


Ġl Telekom Müdürlüğü, 2009 

Belediye BaĢkanlığı, 2009 

TEDAġ Müessese Müdürlüğü, 2009 

Karayolları ġube ġefliği, 2009 

Ġl Emniyet Müdürlüğü, 2009 

BT ve ĠletiĢim Kurumu 2009 

2008 Çevre Durum Raporu 



M. YERLEġĠM ALANLARI VE NÜFUS 

M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama 

M.1.1. Kentsel Alanlar 

M.1.1.1. Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri 

Bölgede,Jura – Kretase yaĢlı Dereli Formasyonu, üst kretase – paleosen yaĢlı 

Hakkari karmaĢığı ve Eosen yaĢlı Sümbül dağı formasyonu yüzeylenme vermektedir. 

Bunlardan Dereli Formasyonu, değiĢik niteliklerden kireç taĢlarından oluĢmuĢtur 

ve Ġl merkezinin 15 Km kadar güneyinden geniĢ alanlardan görülmektedir.Yer yer oldukca 

dik yamaçlı bir morfoloji sergileyen birimin tabaka eğilimleri de bazı yerlerde oldukça 

fazladır. Güneyde Zap suyunun ve Çukurca yolunun geçtiği vadi bir formasyon içerisinde 

yer almaktadır. 

Hakkari Ġl Merkezinde tipik yüzeyleĢmesi görülen ve Van Ġli dolaylarına kadar çok 

geniĢ bir alanda yüzeylenen Hakkari KarmaĢığı, bu raporun konusu açısında en önemli 

birimdir. Litoloji, ince-orta katmanlı kumtaĢı, kil taĢı, Ģeyl, marn, keriçtaĢı, radyolarit, 

çörtler ve kireçtaĢı bloklarından oluĢmaktadır. Bu litolojiler, genelde ardalanmalı ve bazen 

de düzensiz bir Ģekilde sıralanmaktadır. Özellikle üst seviyeleri ve dik yamaçlı yerleri, 

yüksek ayrıĢma nedeniyle çok gevĢek bir yapı kazanmıĢtır. Birimde egemen Litoloji, kil 

taĢı ve marndır. 

Sümbül Dağı formasyonu ise adından da anlaĢılacağı üzere, Sümbül dağının 

oluĢturan bir birimdir. Orta katmanlı, sert ve çok dik eğimli kireç taĢlarından oluĢmuĢtur. 

Zap suyu ve karayolunun bir bölümü bu birimin içerisindeki çok dik yamaçlı bir vadiden 

geçmektedir. 

Hakkari birinci dereceden deprem kuĢağı üzerinde bulunmaktadır. Bu kuĢak, Alp- 

Himalaya Orojenik kuĢağının bir parçasıdır. Bu nedenle de tarih buyunca pek çok deprem 

yaĢanmıĢtır. 

Hakkari ve çevresinin çok dik eğilimli vadiler ve sarp dağlardan oluĢmasının 

nedeni de budur. Esasen, Anadolu kıtası ile Arap kıtası adı verilen iki eski jeolojik 

anakaranın çarpıĢma zonu, Hakkari Ġl Merkezinin hemen güneyinden geçmektedir. 

Burada, Zap Vadisinin güneyindeki Sümbül dağının da içinde bulunduğu Arap kıtası 

üzerine Anadolu kıtası bindirmiĢtir. Yani burası, eski bir okyanusun kapanma bölgesidir. 

Bunun sonucu hemen her yönde ve çoğu henüz aktif olan çok sayıda fay hattı 

bulunmaktadır. Yine aynı nedenle, yöredeki alüvyon dıĢında tüm birimlerin eğilimlerin, 

çok değiĢik yönlerde ve oldukça fazladır. 

Hakkâri‟nin jeoformolojik yapısı, yaĢanan bir çok doğal afetinde kaynağını 

oluĢturmaktadır, 



Genel hatları ile bir çöküntü alanı görünümünde olan il merkezinin çevresi değiĢik 

yüksekliklerde ve eğilimlerde dağlarla kaplıdır. Ġl merkezinin bulunduğu alan ise, 

Kuzeyden Güneye alçalan bir topografyaya sahiptir. Eğilimler yer yer 30 derecenin 

üzerindedir. Bir çok yerde tipik heyelan topografyası görülür. 

Yukarıda bahsedilen yüksek topografa ve kalın toprak örtüsü yağıĢ ve yer altı 

sularının etki etmesi sonucu, Her yıl Belediye BaĢkanlığı ile Bayındırlık ve Ġskan 

Müdürlüğüne yüzlerce münferit afet olayı müracaatı intikal etmektedir. Ancak; bu 

müracaatlar afet olaylarının bireyselliği nedeniyle 7268 Sayılı Afet kanunu çerçevesinde 

değerlendirmeye alınamamaktadır. 

M.1.1.2. Planlı Kentsel GeliĢme Alanları 

Ticaret kentte halkın ve çevre yerleĢimlerin temel ve günlük gereksinimlerini 

karĢılamaya yönelik perakende birimlerinden oluĢur. Ayrıca yerleĢimde 50 iĢyeri kapasiteli 

Küçük Sanayi Sitesi mevcuttur.. Arazi yapısı, ulaĢım imkanlarının kısıtlılığı gibi 

nedenlerle sanayisi fazla geliĢmemiĢtir 

Ġdari tesisler Ģehirsel alanın %2.58‟ini kaplar. Eğitim tesisleri sayıca fazla olup, 

kentin %2.26‟sını oluĢturmaktadır.. Açık yeĢil alan olarak nitelendirilebilecek olan 3 adet 

park alanı Valilik imkanlarıyla yaptırılmıĢtır. Ġlin mevcut durum imar planı ilde yaĢayan 

nüfusun ihtiyaçlarını sağlamaktan çok uzak kalmıĢtır. Ayrıca belediyenin teknik donanım, 

bütçe imkanları ve olumsuz politikaları mevcut plan kararlarından farklı bir kent ortaya 

çıkarmıĢtır. Kentte sadece ticari ve idari merkez çevresinde plana uygun yapılaĢmalar 

oluĢmuĢtur. Konut alanlarında ise küçük parsellerden oluĢan organik dokulu, mülkiyet 

durumunda sokakları dahi bulunmayan yapı adaları oluĢmuĢtur. AĢırı nüfusun konut 

talebinin kontrolsüzce sağlanması, mülkiyet dokusunun karmaĢıklığı, engeli ve aĢırı eğimli 

topografyasının bulunması, dere yatakları çevresi, güney ve batıda bulunan jeolojik 

sakıncalı alanlar planlamayı olumsuz yönde etkileyen faktörlerdir. 

M.1.1.3. Kentsel Alanlarda Yoğunluk 

Kentte 11 mahalle bulunmaktadır. ġehirsel alan 805.00 ha olup, brüt yoğunluk 

81.69 kiĢi/ha‟dır. Net yoğunluk ise 281.26 kiĢi/ha‟dır. 2004 yılı itibariyle 233.80 ha konut 

alanı mevcut olup, hane sayısı 7.720, aile sayısı 11.511 olarak tespit edilmiĢtir. 

M.2. Altyapı 

Bu konuyla ilgili ayrıntılı bilgiler “Altyapı, UlaĢım ve HaberleĢme" baĢlığı altında 

incelenmiĢtir. 

M.3. Binalar ve Yapı Çeşitleri 

M.3.1. Kamu Binaları 

Kentteki yapılaĢmanın niteliği, yer seçimi incelendiğinde kamu binalarının ġehir 

merkezinin tam ortasında yoğunlaĢması Ġlin ekonomik yapı dengesini olumsuz 

etkilemekte, bunun önüne geçmek için kamu binalarının merkez dıĢında yapılandırılması 

önem arz etmektedir. 



M.3.2. Okullar 

Ġlimizdeki ilköğretim ve liselerin hepsi kamuya ait olup, merkez ve ilçelerdeki 

okul, öğrenci ve öğretmen sayıları tablo 63, 64, 65, 66‟da belirtilmiĢtir. 

MERKEZ ĠLÇE 

ÖĞRENCĠ SAYISI 

Yurt veya Pansiyonda 

Kalan Öğrenci Sayısı 

Sıra No Okulun Adı Erkek Kız Toplam Erkek Kız Toplam 

1 Hakkari Lisesi 791 247 1058 80 80 

2 Cumhuriyet Lisesi 640 373 1023 370 370 

3 Gazi Lisesi 540 347 917 558 558 

4 Anadolu Lisesi 240 99 349 186 85 271 

5 Atatürk Anadolu Lisesi 209 72 281 80 80 

6 Anadolu Öğretmen Lisesi 154 70 224 161 161 

7 Ġmam Hatip Lisesi 377 88 465 200 200 

8 Kız Meslek Lisesi 355 355 90 90 

9 Teknik ve End.Mes Lisesi 408 47 455 164 164 

10 Sağlık Meslik Lisesi 23 139 162 0 

11 Ticaret Lisesi 114 237 351 0 

12 Fen Lisesi 34 15 49 49 49 

13 Atatürk Ġlköğretim ok 254 185 439 

14 Cengiz Topel Ġlk öğrt 61 72 133 

15 Cumhuriyet Ġlköğretim Ok 1038 933 1971 

16 Fatih Sultan Ġlköğrt. Ok 166 183 349 

17 Gazi Ġlköğretim Okulu 326 310 636 

18 ÇağdaĢ YaĢam Kız YĠBO 500 500 520 520 

19 Kazım Karabekir ĠlkÖğrt. 30 37 67 

20 Milli Eğitim Vakfı Ġlköğrt. 231 228 459 

21 Sermaye Piyasası Kurulu Ġlköğrt. 494 443 937 

22 S.Demirel YĠBO 307 307 320 320 

23 ġ.Çetin Deniz Ġlköğrt. 193 160 353 

24 ġ.Selahattin Ġlköğrt 719 671 1390 

25 ġ.V.DerviĢ Yalım Ġlköğt 252 244 496 

26 T.O.B.B Ġlköğrt 736 684 1420 

27 V.M.Lütfullah Bilgin Ġlköğrt 288 242 530 

28 V.Orhan IĢın Ġlköğrt 220 221 441 

29 Yunus Emre Ġlköğrt 388 384 772 

30 23 Nisan Ġlköğrt Ok 663 638 1301 

31 ġ.Yrb Mesut Kuru Ġlköğrt 370 380 750 

32 Hatice Avcı Ġlköğretim Okulu 88 56 144 

33 Akçalı YĠBO 292 96 388 291 97 388 

34 Durankaya YĠBO 215 165 380 165 215 380 



35 Geçitli YĠBO 270 290 560 290 270 560 

36 Ağaçdibi Köyü Ġlköğret 70 50 120 

37 Akbulut Köyü Ġlköğrt 18 23 41 

38 Akçalı Köyü Ġlköğrt 20 22 42 

39 AkkuĢ Köy.ÇetintaĢ Mezrası Ġlköğrt 2 4 6 

40 BağıĢlı Köy.Budaklı Mez Ġlköğrt 17 14 31 

41 BağıĢlı Köy. Kanatlı Ġlköğrt 6 7 13 

42 BağıĢlı Mehmetçik Ġlköğrt 120 145 265 

43 Bay Köyü Ġlköğrt 30 39 69 

44 Boybeyi Köyü Ġlköğrt 33 32 65 

45 Cevizdibi Köyü Ġlköğrt 8 4 12 

46 Çimenli Köyü Ġlköğrt 28 35 63 

47 Demirli Köyü Ġlköğrt 13 14 27 

48 Demirli Köyü Yumrukaya Mez Ġlköğrt 6 6 12 

49 DemirtaĢ Köyü Ġlköğrt 20 30 50 

50 DemirtaĢ Köyü Uluklu Mez Ġlköğrt 34 24 58 

51 Doğanlı Köyü Ġlköğrt 16 13 29 

52 Doğanyurt Köyü Bağlar Mez.Ġlköğrt 4 10 14 

53 Doğanyurt Köyü Eğercik Mez.Ġlköğrt 8 24 32 

54 Doanyurt Köyü Ġlköğrt 20 24 44 

55 Durankaya Beld.Çaylıca Mah Ġlköğrt 9 9 18 

56 Durankaya Beld. DeebaĢı Mah Ġlköğrt 40 43 83 

57 Durankaya Bel. .Derese MezĠlköğrt 6 17 23 

58 Durankaya Beld.Biçenek Mah Ġlköğrt 14 17 31 

59 Durankaya Beld.Dağsu Mah Ġlköğrt 19 18 37 

60 Durankaya Beld. Ġlköğrt 55 48 103 

61 Durankaya Beld.TarlabaĢı Mah Ġlköğrt 5 5 10 

62 Elmacık Köy.KamıĢlı Mez.Ġlköğrt 5 7 12 

63 Geçimli Köy.Bahçeli Mez Ġlköğrt 60 37 97 

64 Geçitli Köyü Ġlköğrt Ok 36 58 94 

65 IĢık Köy.AkkuĢ Mez.Ġlköğrt 12 9 21 

66 IĢık Köy.Ġlköğrt 57 67 124 

67 IĢıklar Köyü Ġlköğrt 9 9 18 

68 Kaval Köyü Ġlköğrt 9 13 22 

69 Kaymaklı Köy.Ġlköğrt 13 7 20 

70 Oğul Köy.Göze Mez.Ġlköğrt 8 15 23 

71 Oğul Köy Ġlköğrt 14 18 32 

72 Olgunlar Ġlyköğrt Ok 17 23 40 

73 Olgunlar Köy.Yeni Mah Ġlköğrt Ok 4 6 10 

74 Pınarca Köyü TaĢlıca Mez Ġlköğrt 9 5 14 

75 SarıtaĢ Köyü Ġlköğrt Ok 13 12 25 

76 TaĢbaĢı Ġlköğrt Ok 120 114 234 

77 Üzümcü Köy.Dağaltı Mez. 12 2 14 

78 Üzümcü Köy.Derav Mez. 6 4 10 

79 Üzümcü Köy.Dereüstü Mez.Ġlköğrt 7 13 20 



80 Üzümcü Ġlköğrt 53 62 115 

MERKEZ TOPLAM 12216 10369 22585 2914 1277 4191 

Tablo 74. Merkez ilçedeki 2009 yılına ait okul ve öğrenci sayıları (Milli Eğitim Müdürlüğü, 2009) 

ÇUKURCA ĠLÇESĠ 





1 Çukurca Lisesi 126 100 226 

2 Atatürk Ġlköğretim Okulu 183 194 377 

3 Cumhuriyet Ġlköğretim Okulu 91 121 212 

4 S. Bilal Soybilgic Yat. Ġlköğr. Bölge Ok. 249 148 397 

5 Akkaya Köyü ġehit Asteğmen Süleyman ġahin 17 17 34 

Ġlköğretim Okulu 

6 Akkaya ġehit Asteğmen Salim Ġzleyen Ġlköğretim Okulu 48 42 90 

204 104 308 

7 Çığlı Köyü ġh.Bin.Erdoğan Özdemir Ġlköğretim Okulu 240 231 471 

8 GündeĢ Köyü Güzeldere Mez.ÇağdaĢ YaĢam Ġlköğretim 24 22 46 

Okulu 

9 GündeĢ Köyü Güzeldere Mezrası Ġlköğretim Okulu 4 6 10 

10 GündeĢ Köyü Ormanlı Mez.ġehit Asteğmen Muzaffer 

AteĢ Ġlköğretim Okulu 

41 42 83 

11 GündeĢ ġehit Asteğmen Bekir Hacı Ġsmailoğulları 36 38 74 


12 GündeĢ ġehit Astsubay Yasin Saraç Ġlköğretim Okulu 37 34 71 

13 Köprülü Mükerrem Akhanlı Y.Ġ.B.O. 267 217 484 267 217 484 

14 Narlı Köyü Ġlköğretim Okulu 12 5 17 

15 Üzümlü Köyü Kaymakam Avni Kula Ġlköğretim Okulu 60 43 103 

ÇUKURCA TOPLAM 1435 1260 2695 471 321 792 

Tablo 75. Çukurca ilçesindeki 2009 yılına ait okul ve öğrenci sayıları (Milli Eğitim Müdürlüğü, 2009) 

ġEMDĠNLĠ ĠLÇESĠ 





1 Sabri Özel Lisesi 829 269 1098 

2 Derecik Lisesi 200 48 248 

3 ġemdinli YĠBO 470 115 585 470 115 585 

4 ġemdinli Kız Meslek Lisesi 47 47 

5 Altınsu Köyü Dereboyu Mezrası Ġlköğretim Okulu 19 22 41 

6 Altınsu Köyü Ġncesu Mez.Ġlköğretim Okulu 20 29 49 

7 Altınsu Köyü ġehit MemiĢ ArıbaĢ Ġlköğretim Okulu 30 35 65 

8 Anadağ Köyü BeĢikağacı Mezrası Ġlköğretim Okulu 27 23 50 



9 Anadağ Köyü Bölek Mezrası Ġlköğretim Okulu 43 25 68 


11 Bağlar Güzelkaya Mezrası Ġlköğretim Okulu 17 8 25 

12 Bağlar Köyü Ġlköğretim 21 24 45 

13 Bağlar Köyü Zorgeçit Mez. Ġlköğretim Okulu 17 11 28 

14 Bağlar-Çamlıca Ġlköğretim Okulu 6 7 13 

15 Beyyurdu Ġlköğretim Okulu 32 19 51 

16 Boğazköy Köyü Çiçekdağı Mez.Ġlköğretim Okulu 53 39 92 

17 Bozyamaç Köyü Ġlköğretim Okulu 42 26 68 

18 Cumhuriyet Ġlköğretim Okulu 556 604 1160 

19 Çatalca Köyü Erdemli Mez.Ġlköğretim Okulu 16 15 31 

20 Çatalca Köyü Güvenli Mezrası Ġlköğretim 24 16 40 

21 Çatalca Köyü Ġlköğretim 23 16 39 

22 Çatalca Soğuksu Mez.Ġlköğretim Okulu 26 21 47 

23 Çubuklu Ġlköğretim Okulu 8 10 18 

24 Çubuklu Köyü Dinarte Mez. 60.Yıl Ġlköğ. 16 8 24 

25 Derecik Beldesi GürmeĢe Ġlköğretim Okulu 39 42 81 

26 Derecik Beldesi Ġlköğretim Okulu 55 25 80 

27 Derecik Beldesi Samanlı Köyü Derindere Mez.Ġlköğretim 5 7 12 

Okulu 

28 Derecik Beldesi ġehit Gaffar Okkan Y.Ġ.B.O. 255 66 321 255 66 321 

29 Derecik Bel.Koçyiğit Mah. Ġlköğretim Okulu 51 75 126 

30 Derecik Bel.Samanlı Mah Ġlköğretim Okulu 62 58 120 

31 Derecik Kırca Ġlköğretim Okulu 35 42 77 

32 Derecik Öntepe Ġlköğretim Okulu 47 49 96 

33 Derecik Bel.Umurlu Mah.Ġlköğretim Okulu 54 58 112 

34 GeliĢen Köyü Aralık Mezrası Ġlköğretim Okulu 47 27 74 

35 GeliĢen Köyü Ġlköğretim Okulu 58 59 117 

36 GeliĢen Köyü Kütüklü Mezrası Ġlköğretim Okulu 0 0 0 

37 GeliĢen Köyü Suçıktı Mezrası Ġlköğretim Okulu 41 17 58 

38 GeliĢen UlaĢan Mez.Ġlköğretim Okulu 35 51 86 

39 GeliĢen-Akören Ġlköğretim Okulu 26 18 44 

40 GeliĢen-Koryürek Ġlköğretim Okulu 23 27 50 

41 GeliĢen-TaĢlıçay Ġlköğretim Okulu 22 19 41 

42 GeliĢen-Toklu Ġlköğretim Okulu 25 43 68 

43 GeliĢen-Uslu Ġlköğretim Okulu 48 39 87 

44 Günyazı Köyü Hazne Mez. Ġlköğretim Okulu 28 34 62 

45 Günyazı Köyü Tekeli Mez.Ġlköğretim Okulu 222 230 452 

46 Günyazı Köyü Yukarı Yiğitler Mezrası Ġlköğretim Okulu 7 7 14 

47 Günyazı Tanyolu Ġlköğretim Okulu 35 32 67 

48 Günyazı-KoçbaĢı Ġlköğretim Okulu 11 12 23 

49 Günyazı-Oğlaklı Ġlköğretim Okulu 34 43 77 

50 Günyazı-Üçgöze Ġlköğretim Okulu 8 14 22 

51 Günyazı-Yiğitler Ġlköğretim Okulu 24 19 43 

52 Güzelkonak Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu 439 381 820 210 143 353 

53 Kayalar Köyü Alan Mez. Ġlköğretim Okulu 25 24 49 

54 Kayalar Köyü AĢ.Kayalar Mez. Ġlköğretim Okulu 47 37 84 

55 Kayalar Köyü Hasrova Mezrası Ġlköğr.Okulu 11 9 20 

56 Kayalar Köyü Mağaraönü Mezrası Ġlköğretim Okulu 14 6 20 

57 Kayalar Yuk.Kayalar Mez. Ġlköğretim Okulu 52 44 96 



58 Kayalar-Sarıca Ġlköğretim Okulu 4 6 10 

59 Konur Köyü Aktütün Mez.ġehit J.Tğm.Nadir Ozan 29 31 60 


60 Konur Köyü Dereyanı Mez. Ġlköğretim Okulu 32 37 69 

61 Konur Köyü Ġlköğretim Okulu 15 19 34 

62 Korgan Köyü Akbal Mez. Ġlköğretim Okulu 27 23 50 

63 Korgan Köyü Durak Mez. Ġlköğretim Okulu 46 50 96 

64 Korgan Köyü Mehdi Aydıner Ġlköğretim Okulu 11 12 23 

65 Korgan Köyü Tuğlu Mezrası Ġlköğretim Okulu 21 29 50 

66 Korgan Köyü Yufkalı Mez. Ġlköğretim Okulu 14 14 28 

67 Ortaklar Köyü Ġlköğretim Okulu 57 61 118 

68 Ortaklar Köyü Örencik Mezrası Ġlköğ.Okulu 21 13 34 

69 Öveç Köyü Harmanlı Mez. Ġlköğretim Okulu 15 14 29 

70 Öveç Köyü Ġlköğretim Okulu 6 5 11 

71 Öveç Köyü KarakaĢ Mez.Ġlköğretim Okulu 17 28 45 

72 Tütünlü Köyü Ġlköğretim Okulu 62 50 112 

73 Tütünlü Köyü Yukarı Güleç Mezrası Ġlköğ.Ok. 16 24 40 

74 Uğuraçan Köyü Ġlköğretim Okulu 37 45 82 

75 Uğuraçan-YeĢilbayır Ġlköğretim Okulu 22 30 52 

76 Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu 470 115 585 

77 Yavuz Sultan Selim Ġlköğretim Okulu 454 460 914 

78 Yayla Ġlköğretim Okulu 26 20 46 

79 Yaylapınar Ġlköğretim Okulu 104 99 203 

80 YeĢilova Köyü Mehmetçik Ġlköğretim Okulu 244 167 411 

81 Anadağ Köyü Bölek Mez.Ġlköğretim Okulu 43 25 68 

82 Derecik Bel.Yolgeldi Mah.Ġlköğretim Okulu 40 36 76 

83 Günyazı ÇalıĢkanlar Mez.Ġlköğretim Okulu 15 15 30 

84 Günyazı Köyü Ġlköğretim Okulu 46 51 97 

85 Günyazı Köyü YeĢilöz Mez.Ġlköğretim Okulu 0 0 0 

86 Günyazı Olgunlar Mez.Ġlköğretim Okulu 15 33 48 

ġEMDĠNLĠ TOPLAM 6709 4934 11643 935 324 1259 

Tablo 76. ġemdinli ilçesindeki 2009 yılına ait okul ve öğrenci sayıları (Milli Eğitim Müdürlüğü, 2009) 

YÜKSEKOVA ĠLÇESĠ 





1 ġemsettin Onay Lisesi 1448 740 2188 112 210 322 

2 Yüksekova Anadolu Lisesi 155 77 232 3 3 

3 Yüksekova Lisesi 1558 980 2538 11 11 

4 Kız Meslsk Lisesi 48 129 177 56 56 

5 Tek.End.Mes.Lisesi 439 144 583 22 22 

6 Ġmam Hatip Lisesi 178 68 246 4 4 

7 Adaklı Köyü ġeh.Piy.Er.Lezgin Han Ġlköğr.Okulu 76 99 175 

8 Akocak Köyü Ġlköğretim Okulu 36 44 80 

9 Akocak-KöĢk Ġlköğretim Okulu 6 4 10 

10 Akocak-Sülük Ġlköğretim Okulu 7 5 12 

11 Akpınar Duranlar Ġlköğretim Okulu 14 16 30 

12 Akpınar AltınbaĢak Ġlköğretim Okulu 10 4 14 



13 Akpınar Ġlköğretim Okulu 18 10 28 

14 Akpınar Ovaiçi Ġlköğretim Okulu 22 27 49 

15 Armutdüzü Köyü Arpalı Mez.Ġlköğretim Okulu 6 5 11 

16 Armutdüzü Köyü Ġlköğretim Okulu 16 15 31 

17 Armutdüzü-Aktoprak Ġlköğretim Okulu 15 18 33 

18 Armutdüzü-Yuvalı Ġlköğretim Okulu 10 12 22 

19 AĢağıuluyol Köyü Ġlköğretim Okulu 55 68 123 


21 BağdaĢ Ġlköğretim Okulu 43 30 73 

22 BağdaĢ Kazan Ġlköğretim Okulu 45 49 94 

23 BağdaĢ köyü Ericik Mezrası Ġlköğretim Okulu 17 6 23 

24 BağdaĢ Köyü Gedikli Mezrası Ġlköğretim Okulu 22 22 44 

25 BağdaĢ Köyü Kayakonak Mezrası Ġlköğretim Okulu 26 16 42 

26 BağdaĢ Köyü Tatlıcak Mezrası Ġlköğretim Okulu 3 2 5 

27 BeĢatlı Köyü Çakmak Mezrası Ġlköğretim Okulu 20 20 40 

28 Büyükçiftlik Beldesi Ġlköğretim Okulu 384 410 794 

29 Büyükçiftlik Beldesi Kandilli Mez.Ġlköğ.Okulu 11 13 24 

30 Büyükçiftlik Yaylacık Ġlköğretim Okulu 8 5 13 

31 Cumhuriyet Ġlköğretim Okulu 787 787 1574 

32 Çamdalı Ġlköğretim Okulu 10 11 21 

33 Dağlıca Köyü Akar Mah.ġ.Piyade Er Bülent ÇalıĢkan 39 25 64 

Ġlköğ. 

34 Dağlıca ġ.Ġstk. Uzm. ÇvĢ.Lokman Çoban Ġlköğ.Ok. 19 25 44 

35 Dedeler Köyü ġht.Piyade Er Metin Artık Ġlköğ.Ok 85 98 183 

36 Demirkonak-YumrutaĢı Ġlköğretim Okulu 20 19 39 

37 Dibekli Köyü Ġlköğretim Okulu 26 25 51 

38 DilektaĢı Çalımlı Ġlköğretim Okulu 21 20 41 

39 DilektaĢı Ġlköğretim Okulu 46 49 95 

40 Esendere Beldesi Guvenlı Mezrası Ġlköğ. 73 76 149 

41 Esendere Beldesi Ġlköğretim Okulu 212 196 408 

42 Esendere Beldesi Sarıyıldız Mezrası Ġlköğ. 7 7 14 

43 Esendere Beldesi Yılmaz Mez. Ġlköğ. 29 27 56 

44 Esendere Konuklu Ġlköğretim Okulu 7 7 14 

45 Fatih Sultan Mehmet Ġlköğretim Okulu 598 548 1146 

46 Gazi Ġlköğretim Okulu 749 700 1449 

47 Gökyurt Ġlköğretim Okulu 31 27 58 

48 Gökyurt Köyü YeĢilyurt Mez.Ġlköğretim Okulu 17 16 33 

49 Güldalı Ġlköğretim Okulu 33 35 68 

50 Gürkavak Tokağaç Ġlköğretim Okulu 12 11 23 

51 Gürkavak Köyü YeĢildere Mezrası Ġlköğretim Okulu 7 3 10 

52 Halit Okay Ġlköğretim Okulu 484 464 948 

53 Hamit Kesici Ġlköğretim Okulu 444 449 893 

54 Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası Ġlköğretim Okulu 661 625 1286 

55 Kadıköy Köyü Ġlköğretim Okulu 171 150 321 

56 KamıĢlı Mehmetçik-Basın Ġlköğretim Okulu 158 166 324 

57 Karlı Karabağ Ġlköğretim Okulu 26 28 54 

58 Keçili Köyü Ġlköğretim Okulu 31 19 50 

59 Kısıklı Köyü Ġlköğretim Okulu 194 168 362 

60 KolbaĢı Ġlköğretim Okulu 38 26 64 

61 KöĢkönü Köyü Ġlköğretim Okulu 7 10 17 



62 Kuruköy Mahallesi Ġlköğretim 229 206 435 

63 Mehmetçik Ġlköğretim Okulu 605 547 1152 

64 OnbaĢılar Ġlköğretim Okulu 20 14 34 

65 OnbaĢılar Köyü Ağaçlı Mez.Ġlköğretim 15 16 31 

66 OnbaĢılar Köyü Ağılcık Mezrası Ġlköğretim Okulu 8 6 14 

67 OnbaĢılar Köyü Çobanpınar Mezrası Ġlköğretim Okulu 20 28 48 

68 Ortaç Köyü Ġlköğretim Okulu 135 135 270 

69 Ortaç Köyü Kargılı Mez.Ġlköğretim Okulu 18 16 34 

70 Ortaç Köyü Konak Mezrası Ġlköğretim Okulu 15 21 36 

71 Ortaç Köyü OdabaĢı Mez. Ġlköğretim Okulu 8 14 22 

72 Sabancı Ġlköğretim Okulu 337 351 688 

73 Salkımlı Köyü Ġlköğretim Okulu 21 21 42 

74 Serindere Köyü Ġlköğretim Okulu 12 13 25 

75 Serindere Köyü Yukarı Güveç Mezrası Ġlköğretim 6 13 19 

Okulu 

76 S.Uğur Sıtkı Ġlköğretim Okulu 639 653 1292 

77 Tatlı Köyü Ġlköğretim Okulu 3 3 6 

78 Tuğlu Ġlköğretim Okulu 16 22 38 

79 Vali Erdoğan Gürbüz Ġlköğretim Okulu 731 591 1322 

80 Vezirli Ġlköğretim Okulu 29 33 62 

81 Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu 438 438 438 438 

82 YeniıĢık Alacık Ġlköğretim Okulu 45 28 73 

83 YeniıĢık-Yük.OlukbaĢı Ġlköğretim Okulu 10 12 22 

84 YeĢiltaĢ Köyü Ġlköğretim Okulu 49 32 81 

85 YeĢiltaĢ Köyü Mehmetçik Ġlköğretim Okulu 17 9 26 

86 Yoncalık Köyü Çevreli Mezrası Ġlköğretim 11 21 32 

87 Yürekli Ġlköğretim Okulu 24 17 41 

88 5 Mayıs Ġlköğretim Okulu 178 174 352 

89 50.Yıl Ġlköğretim Okulu 941 829 1770 

90 75.Yıl Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu 240 288 528 240 288 528 

91 Akalın Köyü Ġlköğretim Okulu 50 63 113 

92 Akçalı Ġlköğretim Okulu 35 39 74 

93 Aksu Köyü Ġlköğretim Okulu 40 25 65 

94 Altınoluk Köyü Ġlköğretim Okulu 58 51 109 

95 BeĢatlı Köyü Ġlköğretim Okulu 50 43 93 

96 Bulaklı Köyü Ġlköğretim Okulu 37 43 80 

97 Büyükçiftlik Bel. Unluce Mezrası Ġlköğ.Ok. 61 62 123 

98 Çatma Köyü Ġlköğretim Okulu 25 25 50 

99 Değerli AĢağıölçek Ġlköğretim Okulu 12 9 21 

100 Değerli DiĢli Ġlköğretim Okulu 48 42 90 

101 Değerli Ġlköğretim Okulu 35 47 82 

102 Demirkonak Köyü Çukurca Mez.Ġlköğretim Okulu 30 21 51 

103 Demirkonak Köyü Ġlköğretim Okulu 13 12 25 

104 Doğanlı Kampı Ġlköğretim Okulu 54 48 102 

105 Güçlü Duraklı Ġlköğretim Okulu 32 35 67 

106 Güçlü Köyü Ġlköğretim Okulu 22 31 53 

107 Güllüce Köyü Bölük Mez.Ġlköğretim Okulu 29 22 51 

108 Güllüce Köyü Bulgurlu Mez.Ġlköğretim Okulu 27 24 51 

109 Güllüce Köyü Dilimli Mez.Ġlköğretim Okulu 12 7 19 

110 Güllüce Köyü ġeh.Piy.Er.Senar AĢan Ġlköğr.Okulu 22 27 49 

H a k k a r i İ l Ç e v r e v e O r m a n M ü d ü r l ü ğ ü 120

YÜKSEKOVA 

MERKEZ ĠLÇE 


111 Güllüce-Çatalkaya Ġlköğretim Okulu 20 11 31 

112 Ġnanlı Köyü Ġlköğretim Okulu 74 74 148 

113 Karabey Köyü Ġlköğretim Okulu 36 44 80 

114 Karlı Bataklı Ġlköğretim Okulu 28 38 66 

115 Karlı BeĢpınar Ġlköğretim Okulu 15 14 29 

116 Karlı Gürdere Ġlköğretim Okulu 18 28 46 

117 Karlı Köyü Ġlköğretim Okulu 34 34 68 

118 Karlı Köyü ġeh.Piy.Er.Necmettin Özcan Ġlköğ.O. 27 24 51 

119 Kısıklı SarıtaĢ Ġlköğretim Okulu 22 12 34 

120 Kısıklı ġeh.Jan.Kıd.Çav.M.Gökbulut Ġlköğ. 37 24 61 

121 Kısıklı YemiĢli Ġlköğretim Okulu 26 33 59 

122 Köprücük Köyü Ġlköğretim Okulu 36 43 79 

123 Örnek Köyü Ġlköğretim Okulu 27 30 57 

124 Suüstü Köyü Ġlköğretim Okulu 28 44 72 

125 Yoncalık Köyü BeĢbulak Mez.Ġlköğretim Okulu 29 30 59 

YÜKSEKOVA TOPLAM 16139 13523 29662 830 554 1384 

5150 2476 7626 

Tablo 77. Yüksekova ilçesindeki 2009 yılına ait okul ve öğrenci sayıları (Milli Eğitim Müdürlüğü, 2009) 

ĠLÇE ĠLÇE MERKEZLERĠNDEKĠ LĠSELER ÖĞRENCĠ SAYISI 

Sıra No Okulun Adı Erkek Kız Toplam 

1 Hakkari Lisesi 791 247 1038 

2 Cumhuriyet Lisesi 640 373 1013 

3 Gazi Lisesi 540 347 887 

4 Anadolu Lisesi 240 99 339 

5 Atatürk Anadolu Lisesi 209 72 281 

6 Anadolu Öğretmen Lisesi 154 70 224 

7 Ġmam Hatip Lisesi 377 88 465 

8 Kız Meslek Lisesi 0 355 355 

9 Teknik ve End.Mes Lisesi 408 47 455 

10 Sağlık Meslik Lisesi 23 139 162 

11 Ticaret Lisesi 114 237 351 

12 Fen Lisesi 34 15 49 

TOPLAM 3530 2089 5619 

ÇUKURCA 1 Çukurca Lisesi 126 100 226 

TOPLAM 126 100 226 

1 Sabri Özel Lisesi 829 269 1098 

ġEMDĠNLĠ 

2 Derecik Lisesi 200 48 248 

3 ġemdinli YĠBO 470 115 585 

4 ġemdinli Kız Meslek Lisesi 47 47 


1 ġemsettin Onay Lisesi 1448 740 2188 

2 Yüksekova Anadolu Lisesi 155 77 232 

3 Yüksekova Lisesi 1558 980 2538 

4 Kız Meslsk Lisesi 48 129 177 

5 Tek.End.Mes.Lisesi 439 144 583 

6 Ġmam Hatip Lisesi 178 68 246 




Tablo 78. Ġlçe merkezlerindeki okul ve öğrenci sayıları (Güncel Bilgi Milli Eğitim Müdürlüğü, 2009) 

KURSUN ADI 

KURS 

SAYISI 

KURSĠYER SAYISI 

KIZ ERKEK TOPLAM 

GÖREVLĠ 

ÖĞRETMEN 

SAYISI 

1.KADEME OKUMA YAZMA 17 370 56 426 17 

2.KADEME OKUMA YAZMA 3 52 41 93 3 

OKUMA YAZMA KURSLARININ GENEL T. 20 422 97 519 20 

MESLEKĠ KURSLARIN GENEL TOPLAMI 93 1650 1797 3447 93 

ĠLĠN GENEL TOPLAMI 113 2072 1794 3966 113 

Tablo 79. Halk Eğitim Merkezi Müdürlüklerince yapılan faaliyetler (Güncel Bilgi) 

NOT: Ġlimiz genelinde 

bulunmaktadır 

merkez ve ilçelerimizde birer olmak üzere toplam 4 halk eğitim merkezleri 

OKULUN ADI 

YATAK 

KAPASĠTESĠ 


Hakkari Lisesi Pansiyonu 80 

Anadolu Lisesi Pansiyonu 272 

Cumhuriyet Lisesi Pansiyonu 200 

Atatürk Anadolu Lisesi Pansiyonu 70 

Endüstri Meslek Lis.Pansiyonu 150 

Ġmam Hatip Lisesi Pansiyonu 184 

Gazi Mustafa Kemal Lisesi 

288 

Pansiyonu 

GENEL TOPLAM 1244 

Tablo 80. Resmi pansiyonlar 

M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri 

Ġlimiz Merkez ve Yüksekova Ġlçesinde olmak üzere 2 AÇS-AP Merkezleri 

halkımıza Aile Planlaması konularında halkımıza hizmet vermektedir. 

Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğünün her 

yerde AP hizmetlerin uygulanması için Bakanlık bünyesinde 39 Ġlimizde RĠA, MR, 

RĠA+MR Uygulama eğitimleri Hekimler için üç ay Ebe ve HemĢirelere ise bir ay süreyle 

Uygulama eğitimi verilmektedir. Bu eğitimler alan Sağlık personelleri gerek AÇS-AP 

Merkezlerinde gerekse 1. Basamak Sağlık kuruluĢlarında AP danıĢmanlık eğitimi 

vermektedirler. Ġlimiz Merkezindeki 1.Basamak Sağlık KuruluĢlarında AP eğitimini alan 



Personel olmadığından AP danıĢmanlık hizmetleri verilmemektedir. Ġlimiz Merkezinde 

AÇS-AP Merkezi Ġlçelerden ise Yüksekova AÇS-AP Merkezinde AP DanıĢmanlık 

Hizmetleri verilmektedir. 

Hakkari genelinde etkin ve etkin olmayan Aile Planlaması yöntemleri 

kullanılmaktadır. Etkin (Modern) yöntemlerden RĠA, Hap, Condom, Mesigyna Ġğneler 

Tüpligasyon yöntemlerden Tüpligasyon hariç diğer yöntemler AÇS-AP Merkezlerimizde 

uygulanmaktadır. Tüpligasyon ise Devlet Hastanelerimizde Kadın Hastalıkları Doğum 

Uzmanlarınca uygulanmaktadır. Halk arasında ise Geleneksel yöntemlerden (etkin 

olmayan) geri çekme, takvim yöntemi kullanılmaktadır. AÇS-AP Merkezlerimize baĢvuran 

AP hastalarına yöntemler hakkında danıĢmanlık eğitimleri verilmekte ve kiĢilere en uygun 

yöntem seçiminde yardımcı olunmaktadır. AÇS-AP Merkezimize bağlı 2 Mahalle ve 1 köy 

bulunmaktadır. Bu mahalle ve köye ev ziyaretlerinde ve aĢıya gelen bayanlara ve gebelere 

AP eğitimleri verilmektedir. Ayrıca Ġlimizdeki Kamu kuruluĢlarında, okullarda ve Toplum 

merkezlerinde eğitimler verilmektedir. Gerek Ġlimiz Merkezinde olsun gerekse 

Ġlçelerimizde olsun AP eğitimleri ve yöntemlerini kullanılmasında geçmiĢ yıllara oranla 

büyük bir baĢarı sağlanmıĢ olup bunun devamı için ise Bakanlığımız AP Yöntemleri için 

gerekli AP konstantif malzemelerini düzenli olarak göndermektedir. Bu malzemeler AÇS- 

AP Merkezimiz tarafından Ġl genelindeki tüm 1 Basamak ve Köylerdeki Sağlık Evlerine 

düzenli olarak gönderilmektedir. 

İlimizdeki Mevcut İlk Yardım Servisleri 

ĠLĠMĠZDEKĠ HASTANELER 

ĠLĠMĠZDEKĠ MEVCUT SAĞLIK BĠRĠMLERĠ 

YATAK SAYISI 

Hakkari Devlet Hastanesi 150 

Yüksekova Devlet Hastanesi 150 

ġemdinli Devlet Hastanesi 40 

ĠLĠMĠZDEKĠ SAĞLIK OCAKLARI 

HAKKARĠ MERKEZ 

DURUMU 

Hakkari Merkez 70. Yıl Cumhuriyet 1 Nolu Sağlık Ocağı FAAL 

Hakkari Merkez 2 Nolu Sağlık Ocağı 

FAAL 


FAAL 


FAAL 


FAAL 

Hakkari Merkez Durankaya Sağlık Ocağı 

FAAL 

Hakkari Merkez Geçitli (Piyanis) Sağlık Ocağı 

FAAL 

Hakkari Merkez BağıĢlı (ġivalan) Sağlık Ocağı FAAL 

Hakkari Merkez TaĢbaĢı Sağlık Ocağı 

FAAL 

Hakkari Merkez AÇS-AP Merkezi 

YÜKSEKOVA MERKEZ 

DURUMU 

Yüksekova Merkez 1 Nolu Sağlık Ocağı 




Yüksekova Merkez Esendere Sağlık Ocağı 

FAAL 

FAAL 

FAAL 

KAPALI 

FAAL 



Yüksekova Merkez Büyükçiftlik Sağlık Ocağı 

Yüksekova Merkez Dağlıca Sağlık Ocağı 

Yüksekova Merkez OnbaĢılar Sağlık Ocağı 

Yüksekova AÇS-AP Merkezi 

ġEMDĠNLĠ MERKEZ 

FAAL 

KAPALI 

FAAL 

FAAL 

DURUMU 

ġemdinli Merkez Sağlık Ocağı 

ġemdinli Merkez Derecik Sağlık Ocağı 

ġemdinli Merkez Ortaklar Sağlık Ocağı 

ÇUKURCA MERKEZ 

DURUMU 

FAAL 

FAAL 

KAPALI 

Çukurca Sağlık Merkezi 

Çukurca Merkez Sağlık Ocağı 

Çukurca Merkez Çığlı Sağlık Ocağı 

Tablo 81. Ġlimizdeki mevcut sağlık birimleri (Ġl Sağlık Müdürlüğü, 2009) 

FAAL 

FAAL 

FAAL 

M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler 

Hakkari kent merkezi yerleĢiminin sosyo-ekonomik yapısı içerisinde yer alan 

sosyal ve kültürel tesisler büyük ölçülerde bulunmayıp, küçük kent görünümü içerisinde 

ihtiyaca cevap verecek tarzda tesislere sahip bulunmaktadır. Ġl merkezinde 1 adet kapalı 

sinema, 1 adet stadyum, 1 adet kapalı spor salonu, 2 adet halı saha tesisleri, 1 adet yüzme 

havuzu, 1 adet kayak pisti sosyal amaçlı olarak sayılabilir. 

Ġlin kültür yönüyle sahip olduğu tesisler içerisinde, Ġl Halk Kütüphanesi, Ġl Halk 

Eğitim Merkezi, Kültür Merkezi, eğitim ve öğretim dalında hizmet veren Hakkari 

Üniversitesine bağlı Hakkari Meslek Yüksek Okulu ile (17) Ġlköğretim Okulu, (8) Lise yer 

almaktadır. 

Spor Tesisleri 

1-Hakkari ġehir Stadı 

2500 kiĢilik, kapalı tribün, 500 kiĢilik açık tribün; 100x70 metre ebadında etrafı 

ihata duvar ve tel örgü ile çevrili, çim yüzeyli, soyunma odaları üniteli 

2-Merkez Kapalı Spor salonu 

750 seyirci kapasiteli, oyun skorbortlu, bütün salon sporlarına elveriĢli 

3-Açık Yüzme Havuzu 

16x18 ve 10x15 metre ebatlarında iki bölümden oluĢmaktadır. Otomatik su sistemi, 

suyu temizleme sistemi, 7 adet soyunma odası ve 3 adet duĢu bulunmaktadır. 

4-Tenis Kortu 



26x14 metre ebatlarında, zemini tartan pist, çevre tel örgü ihatalı 

5-Yüksekova Albay Tahir CEBĠ Kapalı Spor Salonu 

500 seyirci kapasiteli 30x16 metre ebatlarında sentetik parke zeminli, çok amaçlı 

antrenman spor salonu 

6-Yüksekova Ġlçe Futbol Sahası 

200 seyirci kapasiteli, portatif tribün 110x70 metre ebatlarında toprak zeminli etrafı 

beton perde soyunma odaları üniteli 

7-ġemdinli Ġlçe Futbol sahası 

500 seyirci kapasiteli portatif tribün, 90x60 metre ebatlarında toprak zeminli etrafı 

taĢ duvar ve tel örgü ihatalı, soyunma odası üniteli 

8-Çukurca Futbol sahası 

90x60 metre ebatlarında etrafı tel örgü ihatalı 

M.3.5. Endüstriyel Yapılar 

Hakkari yerleĢim alanı içerisinde endüstri alanında hizmet veren tesis ve yapılar, 

Sanayi ve Teknoloji baĢlığı altında verilmiĢtir. 

M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar 

Konu baĢlığı altında il içerisinde yerleĢim bulunmamaktadır. 

M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar 

Ġl merkezinde 3 adet Yüksekova‟da 2 Adet Turistik ĠĢletmesi Belgeli otel 

bulunmakta olup, 94 oda ve 208 yatak kapasitelerine sahiptirler. Belediye belgeli 

iĢletmeleri Yüksekova‟da 4, adet ġemdinli‟de ise 2 adet bunlarda, 94 oda 167 yatak 

kapasiteye sahiptir. 

M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar 

Kentteki iĢ merkezinin büyüklüğü yaklaĢık 3.78 hektar olup, kent merkezindeki 

iĢyeri geliĢme ve üretim eğilimi az olup tüketime yönelik faaliyetler yüksek derecededir. 

M.3.9. Yerel Mimari Özelikler 

Hakkari‟nin geleneksel yapı Ģekli yığma taĢ, kerpiç ve toprak damlı evlerden 

oluĢmaktadır. Yörenin ekonomik yapısı ve iklim özelliğinden kaynaklanan bu geleneksel 

yapı Ģeklinde duvarlar en az 60 cm geniĢliğinde çamurdan harç kullanılarak taĢ veya toprak 

kerpiçten örülür. Evlerin damı mertek denen yuvarlak, uzun ve kalınca ağaçlar döĢendikten 

sonra üzeri söğüt dalları ve kavak çalıları ile daha sonra da kamıĢla örtülür. Bundan sonra 



çamur ve toprak ile üstü kapatılır. Lor taĢı denilen silindir bir taĢ gezdirilerek iyice 

sıkıĢtırılır. Bu Ģekilde karlı ve yağmurlu günlerde damın su sızdırması önlenmiĢ olur. Daha 

sonra duvarlar, içine saman katılmıĢ çamur ile sıvanır. Ekonomik bakımdan dar gelirli olan 

yöre insanı için en ideal mesken tipini oluĢturmaktadır. Ġklim açısından ele alındığında ise 

kıĢları sıcak yazları da serin ve ferah bir oturma imkanı sağlanmaktadır. Köy yerinde soba 

ve Ģömine aynı zamanda yemek piĢirme aracı olarak kullanılmaktadır. 

Geleneksel yapı Ģekli toprak damlı evler olmakla beraber eğitim düzeyinin 

yükselmesi ve ekonomik geliĢime bağlı olarak son yıllarda baĢta il ve ilçe merkezleri 

olmak üzere hızla modern yapılar inĢa edilmiĢtir. Özellikle il merkezinde yapımı toplu 

konut idaresince gerçekleĢtirilen 300 konut bunun en güzel örneğidir. Kamu sektörüne ait 

binalar bölgenin iklim özellikleri dikkate alınarak kaloriferli ve her türlü konfora haiz 

olarak inĢa edilmiĢtir. 

M.3.10. Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller 

M.3.8.‟de bahsedilen yapım Ģekli dıĢında yapılan binalarda kum, çakıl, taĢ, tuğla, 

briket, çimento, kireç gibi materyaller kullanılmaktadır. 

M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı 

M.4.1. ĠĢ Alanları ve ĠĢsizlik 

Ekonomik yapı bölümünde yapılan çalıĢmalarda iĢsizliğin toplam nüfusa bağlı 

olarak çalıĢanların sayısı 9242 kiĢi olup, nüfusa oranlaması % 15.93 olup gün geçtikçe iĢ 

gücü projeksiyonu azalmaktadır. ĠĢsizlik oranı artmaktadır. 

M.4.2. Göçler 

Ġlimiz doksanlı yıllarda köylerden Ģehir merkezine büyük bir göç almıĢ olup, 

merkez nüfusu üçe dörde katlamak suretiyle çarpık bir yapılaĢmaya gidilmek suretiyle 

yerleĢik durum oluĢturulmuĢtur. Göç hareketi aile bazında olup, her yaĢ grubu 

içermektedir. Göç olayı ile birlikte bölgeye gecekondu, sağlıksız yapılaĢmayı ve iĢsizliği 

beraberinde getirmiĢtir. Ġl merkezine yapılan göç çevre sorunları, kanalizasyon, içme suyu 

ve yollar açısından büyük bir sorun olmakta ve tüm Ġli olumsuz yönde etkilemektedir. 

M.4.3. Göçebe ĠĢçiler (Mevsimlik) 

Ġlimize yapılan göçebe iĢçiler bulunmamakta olup, mevcut iĢsizlik ailelerin köyden 

kente göç niteliğinde olup göçebe iĢçiler inĢaat sektöründe çalıĢan iĢçeler niteliğindedir. 

YerleĢim bölgeleri kendi yaptıkları gecekondu yapılardır. 

M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı 

Ticaret 18,34 hektar, küçük sanayi 2.15 hektar, resmi idari tesisler 66,03 hektar, 

yeĢil alan 122,29 hektar, eğitim tesisleri 91,71 hektar, sağlık tesisleri 48,91 hektar, sosyal 

kültürel tesis 18,34 hektar, dini tesis alanları 6,11 hektar, teknik altyapı alanları 48,91 

hektar olup, geri kalan alanların tamamı özel mülkiyet olup alanın tamamı 1400 hektardır. 



M.4.5. Konut Yapım Süreçleri 

Kentteki konut ihtiyacı yerleĢik vatandaĢların kendi mülkiyeti itibariyle inĢaat 

yapımı devam edip kooperatifleĢme yok denecek azdır. GecekondulaĢma en büyük yapı 

sistemidir. 

M.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri 

Gecekondu ıslah ve önleme çalıĢmaları baĢlatılmıĢtır. 

M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri 

M.5.1. Binalarda Ses Ġzolasyonu 

Binalarda gürültü kirliliğinin çözülmesi için gerekli çalıĢmalar baĢlatılmıĢ olup, 

yapılan binalarda yerel yönetimlerin imar planında yer verilmiĢtir. 

M.5.2. Havaalanları ve Çevresinde OluĢturulan Gürültü Zonları 

Ġlimizde hava alanı bulunmamaktadır. 

M.5.3. Kentsel Atıklar 

Kentsel atıkların toplanması, depolanması ve depolama iĢleminin yapıldığı yerler 

vahĢi çöp depolama sahası olup, katı atık düzenli depolama sahası kurulması ile ilgili 

çalıĢmalar devam edilmektedir. 

M.5.4. Binalarda Isı Yalıtımı 

Ġmar planına göre bina ısı yalıtımı çalıĢmaları yapılmaya baĢlanılmıĢtır. 

M.6. Nüfus 

M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre DeğiĢimi 

Hakkari ili 20.05.1923 tarih ve 2197 sayılı kanunla Van iline bağlanmıĢ ve 

04.01.1936 tarih ve 2885 sayılı kanunla yeniden il haline getirilmiĢtir. 

BeytüĢĢebap ve Uludere ilçeleri 16.05.1990 tarih ve 3647 sayılı kanunla Hakkari 

ilinden ayrılarak ġırnak Ġline bağlanmıĢtır. Yıllar itibariyle il genel nüfusu ve değiĢim 

oranları tablo 72‟de verilmiĢtir. 

SAYIM YILLARI NÜFUSU YILLIK ORTALAMA 

ARTIġ ORANI (%) 

1940 36.446 

1945 35.124 -0,73 

1950 44.207 5,17 

1955 54.824 4,80 

1960 67.766 4,72 



1965 83.937 4,77 

1970 102.312 4,38 

1975 126.036 4,64 

1980 155.463 5,84 

1985 138.707 -2,16 

1990 172.479 4,87 

1997 220.543 3,98 

2000 244.297 3,59 

2007 246.469 0,13 

2008 258.590 4,92 

Tablo 82. Yıllara göre nüfus artıĢ oranları (Türkiye Ġstatistik Kurumu, 2009) 

M.6.2. Nüfusun YaĢ, Cinsiyet ve Eğitim Gruplarına Göre Dağılımı 

Grafik 9. 2008 yılı nüfus sonuçlarının cinsiyet ve yaĢa göre dağılımı (Türkiye Ġstatistik Kurumu, 2009) 

Grafik 10. 2008 yılı nüfus sonuçları Merkez ilçe cinsiyet ve yaĢa göre dağılımı (Türkiye Ġstatistik Kurumu, 2009) 



Grafik 11. 2008 yılı nüfus sonuçları Çukurca ilçesi cinsiyet ve yaĢa göre dağılımı (Türkiye Ġstatistik Kurumu, 


Grafik 12. 2008 yılı nüfus sonuçları ġemdinli ilçesi cinsiyet ve yaĢa göre dağılımı (Türkiye Ġstatistik Kurumu, 




Grafik 13. 2008 yılı nüfus sonuçları Yüksekova ilçesi cinsiyet ve yaĢa göre dağılımı (Türkiye Ġstatistik Kurumu, 


Grafik 14. 2008 nüfus sonuçlarının ilçelere göre köy ve kent değerleri (Türkiye Ġstatistik Kurumu, 2009) 

M.6.3. Ġl ve Ġlçelerin Nüfus Yoğunlukları 

2008 yılında yapılan genel nüfus sayımı sonuçlarına göre ilimiz nüfusunun ilçeler 

itibarı ile coğrafi dağılımı ve yoğunluğu Ģöyledir. 

Kent Köy Toplam Yüzölçümü Yoğunluk 

Merkez 60.891 22.532 83.423 2271 37 

Çukurca 8.957 5.549 14.506 907 16 

ġemdinli 13.081 39.698 52.779 1652 32 

Yüksekova 60.296 47.586 107.882 2291 47 

Toplam 143.225 115.365 258.590 7121 36 

Tablo 83. 2007 yılı nüfus sayımlarına göre nüfus yoğunlukları 



M.6.4. Nüfus DeğiĢim Oranı 

Hızlı nüfus artıĢı, iĢsizlik köylerden kentlere göç ve Ģehirlerin çekiciliği 

gelmektedir. 

Ancak ilimizdeki nüfusun dalgalanmasındaki en büyük etken son yıllarda 

bölgemizde meydana gelen terör olayları gelmektedir. 

Son yıllarda bölgemizde meydana gelen terör olayları nedeniyle merkez ilçeye 

bağlı 16 köy ve 87 mezra. Çukurca ilçesine bağlı 3 köy ve 38 mezra. ġemdinli ilçesine 

bağlı 3 köy ve 11 mezra. Yüksekova ilçesine bağlı 10 köy ve 22 mezra boĢaltılmıĢ olup, 

buralarda yaĢayan nüfusun bir kısmı ilçe merkezlerine ve daha güvenli köylere bir kısmı da 

Van baĢta olmak üzere diğer illere göç etmiĢtir. Ayrıca nüfus değiĢim oranları tablo 1‟de 

verilmiĢtir. 

Nüfus artıĢ hızları için Bölüm 6.3.1‟e bakınız. 


Nüfus Ġl Müdürlüğü 2009 

Bayındırlık Ġl Müdürlüğü 2008 

Milli Eğitim Müdürlüğü 2009 

Gençlik Spor Ġl Müdürlüğü 2009 

Sağlık Müdürlüğü 2009 

ĠĢ Kur Ġl Müdürlüğü 2009 


TC BaĢbakanlık Türkiye Ġstatistik Kurumu, 2009 



N. ATIKLAR 

N.1. Evsel Katı Atıklar 

Ġlimiz genelindeki tüm katı atıklar Belediye çöp merkezine alınmak suretiyle bir 

araya toplanmakta ve vahĢi çöp depolama sahasında depolamaktadır.Katı atık düzenli 

depolama sahasının kurulması için ilimizde2006 yılında Bakanlar Kurulu Kararı ile 

Hakkari Ġli Belediyeleri Katı Atık Belediyeler Birliği kurulmuĢtur. 

N.2. Özel Atıklar 

N.2.1. Tıbbi Atıklar 

Ġlimiz de bulunan sağlık kuruluĢlarından toplanan tıbbı atıklar evsel atıklardan ayrı 

olarak toplanmaktadır. Toplanan tıbbi atıklar özel Ģirket tarafından Van il sınırları 

içerisinde bulunan sterilizasyon tesisinde bertaraf edilmektedir. 

N.2.2. Atık Yağlar 

Bölge dahilinde yapılan tespitlerde sıvı yağ atıklarının makine sanayi mahallerinde 

üretildiği (motor yağlarının değiĢimi) ancak, geri dönüĢüm iĢlemine tabi tutulmaması 

nedeniyle imha edilmesi tarzının küçük sanayi kuruluĢlarında ısınma amaçlı olarak 

kullanıldığı gözlemlenmiĢtir. 

N.3. Diğer Atıklar 

N.3.1. Radyoaktif Atıklar 

Ġlde bu tür atık oluĢturan tesis mevcut değildir. 

N.3.2. Mezbaha Atıkları 

Ġlde bulunan mezbahalardan ortaya çıkan katı atıklar Belediye baĢkanlıklarına ait 

katı atık sahalarında bertaraf edilmektedir. Sıvı atıklar ise her hangi bir arıtıma tabi 

tutulmadan deĢarj edilmektedir. 

N.4. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Transferi 

Ġlimiz de ortaya çıkan katı atıklar belediyeler tarafından ayrı toplatılmamaktadır. Ġl 

Çevre ve Orman Müdürlüğünün ilde faaliyete geçmesiyle beraber baĢlayan denetimlerde 

ilimizde en önemli çevre kirliliklerinden birini oluĢturan katı atıklar, yasak olduğu halde 

alıcı ortam olan direk dere yataklarına ve çevreye atıldığından buralarda yoğun kirlilik 

oluĢturduğu; çevreye ve insan sağlığına zarar verdiği, çöplerin ve katı atıkların toplanması, 

taĢınması ve bertaraf edilmesi belediyenin asli görevi olduğu halde katı atıkların çevreye 

ve insan sağlığına verdiği zararları önlemek için yeteri kadar önlem almadığı tespit 

edilmiĢtir. 



N.5. Atıkların Bertaraf Yöntemleri 

N.5.1. Katı Atıkların Depolanması 

Ġlimiz de düzenli katı atık depolama sahası bulunmamaktadır.Belediyeler tarafından 

toplanan katı atıklar vahĢi çöp depolama sahalarında depolanmaktadır. Katı atıkların 

kontrolü yönetmeliği esasen uygulama alanı bulunmamaktadır. KıĢ aylarındaki zorlu 

Ģartlar ve ekonomik engeller bunu iĢletmesini engellemektedir. 

N.5.2. Atıkların Yakılması 

Katı atık yakılma tesisi bulunmamakta ve uygun Ģartlarda imha edilememektedir 

N.5.3. Kompost 

Ġlde herhangi bir kompost tesisi bulunmamaktadır. 

N.6. Atıkların Geri Kazandırılması Ve Değerlendirilmesi 

Ġlde atıkların geri kazanılması ve değerlendirilmesiyle ilgili herhangi bir iĢlem 

yapılmamaktadır. 

N.7. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri 

Evsel atıklar bazı yerlerde vatandaĢların evlerinin önünde yeteri kadar çöp bidonu 

olmadığından çöpler direk caddelere ve dere yataklarına atılmakta ve bu da kirliliğe ve 

hastalıklı mikropların üreme tehlikesine yol açmaktadır. Ġl merkezinde baĢı boĢ dolaĢan 

hayvanlar genelde çöp bidonlarını devirmekte, ve yemek atıklarının dağılmasına neden 

olmaktadır. Belediyenin çöp almaya gelen görevlileri yere dökülen atıkları 

toplamadığından yerde kalan atıklar koku ve haĢere üremesine yol açmakta bu da çevre ve 

insan sağlığına zarar vermektedir. Atıkların kaynağından ayrı toplanması gerekirken ayrı 

toplanmadığı ve ayrı ayrı depolanmadığı tespit edilmiĢtir. Ġlimizde belediye tarafından 

toplanan katı atıklar düzenli olarak toplanıp taĢınmadığı gibi, toplanan katı atıklar Zap 

Suyunun kenarına dökülerek düzensiz depolama yaparak geliĢi güzel yaktığı tespit 

edilmiĢtir. 






O. GÜRÜLTÜ VE TĠTREġĠM 

O.1. Gürültü 

Gürültü geliĢigüzel bir yapısı olan ses spektrumudur ve sübjektif olarak istenmeyen 

ses biçiminde tanımlanmaktadır. Ses ise titreĢim yapan bir kaynağın hava basıncında 

yaptığı dalgalanmalar ile oluĢan ve insanda iĢitme duygusunu uyaran fiziksel bir olaydır.Ġki 

kitlenin birbirine çarpması ile ortaya çıkan gürültü de darbe gürültüsü olarak 

tanımlanmaktadır. 

Gürültü insanların iĢitme sağlığını ve algılamasını olumsuz yönden etkileyen, 

fizyolojik ve psikolojik dengelerini bozabilen, iç performansını azaltan, çevrenin 

hoĢluğunu ve sakinliğini yok ederek niteliğini değiĢtiren bir tür kirliliktir. 

Ses Ģiddetinin ölçüm birimi desibeldir. Normal solunum yani iĢitme eĢiği sıfır 

olarak kabul edilirse; Normal solunum : 0 Desibel , Ġki kiĢinin konuĢması : 60 Desibel, 

Kalabalık trafik : 70 Desibel, Torna tezgahı : 85 Desibel, Metro treni : 100 Desibel 

0-30 desibel arası çok sessiz, 30-50 arası sessiz, 50-60 desibel arası orta derecede gürültü, 

60-70 desibel arası gürültülü, 70-82 desibel arası ise çok gürültülü ortam olarak 

sınıflandırılır. 

YaĢam kalitemizi bozmadan alacağımız basit önlemlerle insan sağlığı üzerinde 

olumsuz etki yapan gürültü kirliliğini önleyebiliriz. 

Düğün sünnet vb. toplu merasimlerde, çevrede bulunabilecek yaĢlı, hasta ve 

bebekleri düĢünerek, aĢırı gürültülü müzik çalmayalım yada kapalı ve ses yalıtımlı 

mekanları seçelim. 

ĠĢyerlerindeki gürültünün dıĢarı taĢmasını önleyecek ses yalıtımlarını yapalım, 

yapmayanları uyaralım. 

- Evlerimizde kullandığımız TV ve müzik aletlerinin sesini sadece kendi 

duyabileceğimiz kadar açalım. 

- Çevremizdeki insanları rahatsız edecek gereksiz gürültülerden kaçınalım. 

- Gereksiz yere korna çalmayalım. 

- Evlerimizdeki bakım ve onarım iĢlerini uygun saatlerde yapalım, yaptıralım. 

- Evlerde yapılacak kutlamalarda komĢuları rahatsız edici gürültülerden kaçınalım. 

- Çevre Kanununun 14. Maddesi kiĢilerin huzur ve sükununu, beden ve ruh 

sağlığını bozacak Ģekilde “Gürültü Kontrol Yönetmeliği” nde belirlenen standartlar 

üzerinde gürültü çıkarılmasını yasaklamıĢtır. Bu konu hakkındaki Ģikayetleri Valiliklere 

bildirebilirsiniz. 



O.1.1. Gürültü Kaynakları 

O.1.1.1. Trafik Gürültüsü 

Hakkari, dağlık ve engebeli topografyası nedeniyle uygun taĢıt yollarına sahip 

değildir. Dar caddelerinde yoğun taĢıt trafiği oldukça yüksek gürültü oluĢmaktadır. 

O.1.1.2. Endüstri Gürültüsü 

Ġlimiz merkezinde gürültü kaynağı olabilecek küçük çapta bulunan imalathane, 

atölye ve tamir yerleri çoğunluğu küçük sanayi sitemizde toplanmıĢ olup, meskun mahal 

dıĢında olduğundan çevreye olumsuz etkileri asgari düzeydedir. Endüstriyel iĢ yerlerinde 

tesis içi gürültü seviyeleri ÇalıĢma Bakanlığı ĠĢçi Sağlığı ve ĠĢ Güvenliği Ekiplerince 

yürütülmektedir. Ġlde büyük sanayi kuruluĢlarının ĠĢçi Sağlığı ve ĠĢ Güvenliği birimlerince 

bu tür çalıĢmalar yapılmamaktadır. Hakkari‟de gürültü ölçüm cihazı olmadığından gürültü 

ölçümler yapılamamıĢtır. 

O.1.1.3. ĠnĢaat Gürültüsü 

ĠnĢaat hafriyat çalıĢmalarında oluĢan gürültü , gürültü ölçüm cihazı olmadığından 

ĠnĢaat gürültüsü ölçümleri tespit edilememiĢtir. 

O.1.1.4. YerleĢim Alanlarında OluĢan Gürültüler 

Ġlimizde yerleĢim alanlarında oluĢan gürültü tespiti gürültü cihazı olmadığından 

yapılamamıĢtır. VatandaĢların Ģikayetçi olduğu düğünlerde hem kız evinde hem de oğlan 

evinde kadınlar ve erkeler için ayrı ayrı davul ve Elektronik olarak yükseltilmiĢ olarak 

çalının dört ayrı orkestranın açık havada yüksek sesle üç gün devam etmesi aĢarı gürültü 

kirliliğine neden olmaktadır. 

O.1.1.5. Havaalanları Yakınında OluĢan Gürültü 

Ġlimizde Havaalanı yoktur, sadece Yüksekova Ġlçesinde Askeri uçaklar için 

Zorunlu iniĢ alanı mevcut olup burada gürültü ölçümü yapılmamıĢtır. 

O.1.2. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri 

O.1.2.1. Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri 

Hakkari, hızla kentleĢen ve kentleĢme sürecini plansız olarak gerçekleĢtiren bir 

ildir. Kent imar planlarında gürültüye duyarlı olanlar belirlenmediği gibi bu alanlar ile 

gürültü kaynakları arasında tampon bölgelere yer verilmemiĢtir. 

Ġlde henüz gürültü haritaları çıkarılmamıĢtır. 



O.1.3. Gürültünün Ġnsanlar Üzerine Olan Etkileri 

O.1.3.1.Fiziksel Etkileri 

Gürültünün insan sağlık ve konforu üzerindeki etkileri, iĢitme hasarları Ģeklinde 

görülen etkilerdir. Bu konuda ilde Bundan sonra Ġl Çevre Müdürlüğünce yürütülecek 

çalıĢmalar doğrultusunda fiziksel koĢullar iyileĢtirilmesi sağlanacak . 

O.1.3.2. Fizyolojik Etkileri 

Ġnsan vücudu ani ve yüksek seslere karĢı otomatik ve bilinçsiz olarak tepki 

göstermektedir. Sürekli fizyolojik parametreleri ve elektroansefalogramları kaydedilen 

kiĢilerde yapılan bilimsel değerlendirmeler, gürültü kaynaklı fizyolojik etkilenmeleri 

açıkça göstermektedir. Gürültünün yüksek kan basıncına, hızlı kalp atıĢına, kollestrol 

artıĢına, adrenalin yükselmesine, solunumun hızlanmasına, adale gerilmesine ve 

irkilmelere neden olabildiği kanıtlanmıĢtır. 

O.1.3.3. Psikolojik Etkileri 

Gürültü yeteri kadar yüksekse ve kaynağı belirsiz ise veya neden olduğu gerilim 

yeteri kadar fazla ise aĢağıdaki davranıĢ bozuklarına neden olmaktadır. 

- Rahatsızlık, aĢırı tepkilere ve davranıĢlara dönüĢebilir, 

- Kızgınlık ve öfkenin içe yönelmesi, 

- SakinleĢtirici kullanımı, 

- HoĢgörünün azalması, 

- Yardım isteğinin azalması. 

O.1.3.4. Performans Üzerine Etkileri 

KarĢılıklı konuĢmanın etkilenmesi: Dinleme ve anlama güçlüğü, konuĢmanın 

kesintiye uğraması, yüksek sesle konuĢma, iletiĢimsizlik ve radyo, tv. ve müzik dinleme 

etkileĢimleri gözlenebilir. Okuma ve öğrenmenin olumsuz etkilenmesi: Konsantrasyonun 

etkilenmesi ĠĢ performansının etkilenmesi: ĠĢin doğru olarak yapılmamasına ve iĢ kazalara 

neden olabilmektedir. 

O.2. Titreşim 

Genellikle katı ortamlarda yayılan ve dokunma duyusu ile hissedilen alçak frekanslı 

ve yüksek genlikli salınım hareketlerdir. TitreĢim, insan sağlığı, performansı ve konforu 

üzerinde fizyolojik ve psikolojik etkilere ve yapılarda hasarların baĢlamasına neden 

olabilmektedir. 









P. AFETLER 

P.1. Doğal Afetler 

Hakkari, 1. inci dereceden deprem bölgesine girmektedir. Bu nedenle her an için 

Ģiddetli depremler olabilir. Esasen hemen güneyinden geçen bindirme hattı, bu bölgenin 

teknotik yönden hareketli olduğunu göstermektedir. GeçmiĢte yaĢandığı bilinen çok 

sayıdaki depremlerdeki can ve mal kayıpları da bunun çok açık göstergesidir. 

En sık rastlanan afet ise heyelandır. Heyelanın baĢlıca iki nedeni vardır. Birincisi, 

dik yamaçlı topoğrafik yapı, diğeri ise jeolojik yapıdır. Yamaçların yer yer 30 derecenin 

üzerine çıkan eğimlerin heyelan açısından risk oluĢturmaktadır. Jeolojik yönden ise, 

Hakkari karmaĢığı olarak adlandırılan birimlerin kil ArdalaĢmalı oluĢları nedeni ile, ıslak 

kil yüzeylerinin kaygan olmaları, heyelana neden olmaktadır. Tabakaların eğilimlerinin 

çoğu yerde fazla ve vadilere doğru oluĢları yüzünden killi birimler üzerindeki 

taĢıyamamakta ve kaydıramamaktadır. Ayrıca Hakkari‟ de yer altı su düzeyinin yüksek 

oluĢu, killerin sabun gibi kayganlaĢmasına neden olmaktadır. Özelikle yağıĢ sonrası ortaya 

çıkan bu durum, geçmiĢte bir çok heyelan olayının yaĢanmasına sebep olmuĢtur. Esasen bir 

yerdeki aktif heyelan Ġlimizde dolaĢan herkesin dikkatini çekmektedir. 

Yörede yazların kurak ve sıcak geçmesine karĢılık kıĢlar soğuk ve yağıĢlıdır. Bunun 

sonucu, zaman ortaya çıkan aĢırı yağıĢlardan ellenmeler yaĢanmaktadır. Yamaçların 

yüksek eğilimli olduğu il merkezinde 3 adet de ıslah edilmemiĢ dere geçmektedir. Bu dere 

yataklarının yamaçları gevĢek malzemeli ve diktir. Tüm bu etmenler sonucu yağıĢların 

ertesinde sık sık afet oluĢturmaktadır. 

Çığ ve buzul riski Zap suyu kıyısında geçmekte olan kara yolu için söz konusudur. 

GeçmiĢte can mal kayıplarına neden olan çok sayıda çığ felaketi yaĢanmıĢtır. Buzullar 

ise, küçük çapta da olsalar sık sık karayolunu kapatmaktadır. 

Daha önce 4. derecede deprem bölgesi olarak bildirilen Kentimizde, konutlar bu 

kriterlere göre yapılmıĢtır. Yeni yapılan bilimsel çalıĢmalar sonucu, Hakkari‟nin 1.derece 

deprem kuĢağında olduğu saplanmıĢtır. Özelikle eski yapıların deprem dayanıklı olmadığı 

bilinmektedir. Ayrıca yoğun güç alan kente kaçak yapılaĢma gece kondu gibi olgular, 

konut sorununa ve doğal afetler karĢısındaki hasar miktarının artmasına neden olmaktadır. 

P.1.1. Depremler 

Hakkari Ġli 4.Derece Deprem Bölgesi kapsamında iken Bayındırlık ve Ġskan 

Bakanlığınca hazırlanan 18.04.1996 tarih ve 96/8109 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile 

yürürlüğe giren Yeni Deprem Bölgeleri Haritası ile 1.Derece Deprem Bölgesi kapsamına 

alınmıĢtır. Bu değiĢikliğin en önemli sebebi Ġran‟daki Zagros Dağ silsilesinin etrafında 

geçtiğimiz 10-15 yıl süresince meydana gelen ve büyük can,mal kaybına neden olan 

depremlerin gitgide Ülkemiz sınırlarına yakın bölgelerde meydana gelmiĢ olmasından 

kaynaklanmaktadır. 



Depremlerin baĢlıca sebeplerinden olan faylardan, Ülkemizdeki bulunan iki önemli 

fayın (Kuzey Anadolu ve Güney Anadolu Bindirmeleri) Hakkari Ġl sınırlarında birbirlerine 

çok yaklaĢması da bu konunun önemini ortaya çıkarmaktadır. 

Hakkari Ġlinde çeĢitli tarihlerde sık sık deprem olmasına rağmen herhangi bir can ve 

mal kaybı olmamıĢtır. Ancak 06.05.1930 yılında meydana gelen 7.2 Ģiddetindeki depremde 

3000 hasarlı bina ve 2514 insanımızın kaybı ve 1999-2000 yıllarında Ülkemizde meydana 

gelen büyük depremlerdeki can ve mal kayıpları da unutulmamalıdır. 

Depremlerde alınacak önlemler ; Halkımıza deprem bilincinin verilmesi, Deprem 

Haritalarının ayrıntılı bir Ģekilde çıkarılması, deprem uyarı sistemlerinin kurulması, Ġller 

Bankası tarafından hazırlanan Ġl Ġmar Planı 1.Derece de depreme göre hazırlanmalı, yapılar 

Bayındırlık ve Ġskan Müdürlüğü ġartnamesine göre yapılması gerekir. 

Türkiye‟deki depremler üzerine araĢtırma yapan Mec Kenzy‟ye göre Türkiye‟deki 

depremler 3 büyük (Afrika, Arabistan, Avrasya) ve 3 küçük (Ege, Anadolu, Karadeniz) 

levha arasındaki nisbi harekertlerin ürünü olduğunu bildirmiĢtir. 1996 yılı sonlarına kadar 

Hakkari‟nin jeolojik yapısı ile ilgili bilgilere dayanarak ilimizin 4. derece deprem 

kuĢağında olduğu kabul edilmiĢti. Ancak kandilli rasathanesinin Afet ĠĢleri Genel 

Müdürlüğünün geliĢtirmiĢ olduğu araĢtırma raporları sonuçlarına göre Hakkari‟nin deprem 

ve fay (Kırık hat) haritasının yeniden çizilmesi gerektiği görüldü. Jeolojik araĢtırmalar 

Hakkari‟nin hem Kuzey Anadolu hem de Güney Anadolu fay hattından on derece 

etkilenen bir konumda olduğu tespit edildi. Bu raporların sonucuna göre Hakkari Ġl 

topraklarının 1. derece deprem kuĢağı üzerinde olduğu açıklandı. 

Tarih Deprem ġiddeti Tarih Deprem ġiddeti 

25,10,1930 4,8 05,11,1963 4,3 

24,12,1931 4,8 10,11,1963 4,9 

07,03,1937 4,6 05,02,1964 4,6 

17,03,1940 4,8 19,09,1966 5,2 

10,12,1941 4,6 10,08,1968 5,1 

14,12,1943 4,3 05,02,1969 4,5 

05,04,1944 5,2 25,10,1970 5,4 

28,07,1945 4,9 21,09,1971 4,3 

1945 5,2 16,07,1972 4,8 

19,04,1947 5,0 05,11,1973 4,7 

02,08,1948 4,3 12,03,1974 4,5 

08,05,1949 4,9 12,01,1976 5,0 

13,10,1949 5,1 23,07,1981 5,5 

25,11,1950 4,7 01,01,1982 4,8 

15,03,1951 4,8 03,10,1983 4,7 

14,02,1953 4,5 14,06,1966 4,4 

09,01,1955 4,5 03,12,1984 5,0 

29,05,1957 4,6 27,02,1985 4,2 

25,01,2005 5,4 

Tablo 84. Hakkari’de meydana gelen depremler ve Ģiddetleri (Ġl Afet ve Acil Durum Müd., 2009) 

P.1.2. Heyelan ve Çığlar 



Heyelan : : Hakkari Ġlinde en çok heyelan afetine rastlanmaktadır. Bu heyelanların dik 

yamaçlı topoğrafik yapı ile jeolojik yapıdan kaynaklandığı belirlenmiĢtir. Yamaçların yer 

yer 30 derecenin üzerine çıkan eğimleri, heyelan açısından risk oluĢturmaktadır. Jeolojik 

yönden ise Hakkari melanjı olarak adlandırılan birimin, kil ardalanmalı veya yer yer kil 

seviyelerinin varlığı nedeniyle kaygan bir yapı kazanan üst birimler heyelana neden 

olmaktadır. Tabaka doğrultularının vadi akıĢ doğrultularıyla aynı eğimlerinin ise dik 

olduğu durumlarda, killi birimler üzerindeki kütleyi taĢıyamamakta ve kaydırmaktadır. 

Ayrıca, yeraltı su düzeyinin yer yer yüksek olması nedeniyle yamaçlarda heyelana neden 

olmaktadır. 

Hakkari Ġlinde GeçmiĢ Yıllarda Meydana Gelen Heyelanlar: 

ĠL ĠLÇE KÖY-MAHALLE 

Hakkari Merkez Biçer Mah. 

Hakkari Merkez Kıran Mah. 

Hakkari Merkez Dağgöl Mah. 

Hakkari Merkez BağıĢlı Köyü 

Hakkari Merkez Biçenek Köyü 

Hakkari ġemdinli Ayranlı Köyü 

Hakkari ġemdinli GeliĢen Köyü 

Hakkari ġemdinli Konur Köyü 

Hakkari Çukurca Çayırlı Köyü 

Hakkari Yüksekova Aktoprak Mah. 

Hakkari Yüksekova Armutdüzü Köyü 

Tablo 85. Hakkari ilinde geçmiĢ yıllarda meydana gelen heyelanlar (Ġl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü, 2009) 

Heyelanların önlenmesi için heyelan olabilecek yerlerde; vadi, dere kenarları, 

yükseltiler v.s.nin ıslah edilmeleri, menfez, set, istinat duvarı, teraslama, ağaçlandırma 

v.s.yapılması gerekmektedir. 

Çığ: Ġlimizde görülen en önemli doğal afetlerden biri de çığdır. Çığ genelde orman 

örtüsü olmayan engebeli dağlık bölümlerde, orman örtüsünün yok edilmesinin etkisiyle 

dağlık ve eğimli arazilerde tabakalar halinde birikmiĢ olan kar kütlesinin iç ve dıĢ 

kuvvetler etkisiyle dağ veya vadi tabanına doğru kayması olarak tanımlanır. 

Çığın oluĢumunda topoğrafik ve meteorolojik kuvvetler etkilidir. Kar gevĢek 

bir maddedir. Çığ olayında en büyük etken yerde sıkıĢmıĢ eski kar örtüsünün üzerine tipi 

sonucu taze karın yağmasıyla kalın yeni bir tabakanın oluĢmasıdır. Bu tabakanın ani hava 

sıcaklığı, yeni yağan kar kalınlığının 25 cm.den daha yüksek olması, rüzgarın saniyede 7 

km. hızla esmesiyle oluĢmaktadır. 

Hakkari Ġli bu özelliklerin tamamını göstermesinden dolayı sık sık çığ olayları 

yaĢamaktadır. 


Hakkari Merkez KarĢıyaka (Pehlivan) Mah. 

Hakkari Merkez KarĢıyaka (Pehlivan) Mah.Çalik 

mevkii. 

Hakkari Merkez Kıran Mah. 

Hakkari Merkez Mir Kalise Civarı 

Hakkari Merkez Keklikpınar Mah. 



Hakkari Merkez Merzan Mah.Beruj Mevkii 

Hakkari Merkez Merzan Mah.Kanisark Mevkii 

Hakkari Merkez Yenimahalle Mah. 

Hakkari Merkez Gazi Mah.Mezarlık Mevkii 

Hakkari Merkez Gazi Mah. Kayaaltı Mevkii 

Hakkari Merkez BağıĢlı Köyü Kürüm Mezrası 

Hakkari Merkez BağıĢlı Köyü A.Kayacık Mezrası 

Hakkari Merkez Yoncalı Köyü 

Hakkari Merkez Doğanyurt Köyü 

Hakkari Merkez Boybeyi Köyü 

Hakkari Merkez Kırıkdağ Köyü-Çem Mezrası 

Hakkari Merkez Kırıkdağ Köyü Harput 1-Harput 2 

Hakkari Merkez Ağaçdibi Köyü 

Hakkari Merkez Oğul Köyü 

Hakkari Merkez Ceylanlı Köyü-Doğanlı Mezrası 

Hakkari Merkez TaĢbaĢı Köyü 

Hakkari Merkez IĢık Köyü 

Hakkari Merkez Geçitli Köyü-Çengel Mah. 

Hakkari Merkez Aksu Köyü 

Hakkari Merkez Geçimli Köyü-Yeni Mah. 

Hakkari Yüksekova Esendere Beldesi-Yılmaz Mah. 

Hakkari Yüksekova Karabey Köyü 

Hakkari Yüksekova Kısıklı Köyü-Y.Güveç Mezrası 

Hakkari Yüksekova Yürekli Köyü 

Hakkari Yüksekova Güldalı Köyü 

Hakkari Yüksekova OnbaĢılar Köyü 

Hakkari ġemdinli Yeni Mah.-ġiva Mira Deresi 

Hakkari ġemdinli Yeni Mah.-Dolareni Mevkii 

Hakkari ġemdinli Moda Mah.-Efkar Tepesi Etekleri 

Hakkari ġemdinli Kayalar Köyü-Alan Mezrası 

Hakkari ġemdinli Derecik Beldesi-Kırca Mezrası 

Hakkari ġemdinli Derecik Beldesi-Yolgeldi Mezrası 

Hakkari ġemdinli Derecik Beldesi-Akdemir Mezrası 

Hakkari ġemdinli Derecik Beldesi-Umurlu Mezrası 

Hakkari ġemdinli Derecik Beldesi-Üçyan Mezrası 

Hakkari ġemdinli Derecik Beldesi-Öntepe Mezrası 

Hakkari ġemdinli Derecik Beldesi-Ağaçlı Mezrası 

Hakkari ġemdinli Derecik Beldesi-Aydınlık Mezrası 

Hakkari ġemdinli Ayranlı Köyü 

Hakkari ġemdinli Çevre Köyü 

Hakkari ġemdinli GeliĢen Köyü 

Hakkari ġemdinli Konur Köyü 

Hakkari ġemdinli Altınsu Köyü-Dereboyu Mezrası 

Hakkari ġemdinli Altınsu Köyü-Ġncesu Mezrası 

Hakkari ġemdinli Koçyiğit Köyü 

Hakkari ġemdinli Günyazı Köyü-Tanyolu Mezrası 

Hakkari ġemdinli Ortaklar Köyü 

Hakkari ġemdinli Tütünlü Köyü 

Hakkari Çukurca Cumhuriyet Mah. 

Hakkari Çukurca Bey Mah. 

Hakkari Çukurca Dutluca Mevkii 

Hakkari Çukurca Akkaya Köyü 

Tablo 86. Hakkari ilinde geçmiĢ yıllarda meydana gelen çığ olayları ve çığ riski olan bölgeler (Ġl Afet ve Acil 

Durum Müdürlüğü 2009) 



Çığlarda oluĢabilecek can ve mal kaybını önlemek için: Çığ risk alanları 

belirlenmeli, erken uyarı sistemleri uygulanmalı, kar barajları, örme duvar, çığ 

yönlendirme yapıtları yapılmalıdır. 

Kaya DüĢmesi: Hakkari melanjının jeolojik yapısında blok kayalar bulunmaktadır. Ayrıca 

mevsimler ve gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkından dolayı tabakalarda 

çatlamamlar, kırılmalar ve ayrıĢmalar meydana gelmektedir. Bağımsız hale gelen kaya 

blokları yüksek eğimli yerlerden yer çekimi, rüzgar, yağıĢ gibi dıĢ etkilerle yukarıdan 

aĢağıya doğru yuvarlanarak kaya düĢmesi afetini meydana getirmektedir. 

Hakkari Ġlinde Meydana Gelen Bazı Kaya DüĢmesi Olayları: 


Hakkari Merkez Dağgöl Mah. 

Hakkari Merkez Gazi Mah.Kayaaltı Mevkii 

Hakkari Merkez Ağaçdibi Köyü 

Hakkari Merkez BağıĢlı Köyü 

Hakkari Merkez Doğanyurt Köyü 

Hakkari Merkez Olgunlar 

Hakkari Merkez TaĢbaĢı Köyü 

Hakkari Çukurca Cumhuriyet Mah. 

Hakkari Çukurca Bey Mah. 

Hakkari Çukurca Dutluca Mah. 

Hakkari ġemdinli Onurlu Köyü 

Tablo 87. Hakkari'de meydana gelen kaya düĢmesi olayları (Ġl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü 2009) 

Kaya düĢmesi afetinin önlenebilmesi için bu afetin meydana gelebileceği bölgeleri 

tespit edip (vadi, dere kenarları, yükseltiler, yamaçlar v.b.) buna göre ıslah çalıĢmalarının 

yapılması (çelik kafes, istinat duvarı, set, teraslama, ağaçlandırma v.b.) gerekmektedir. 

P.1.3. Seller 

Hakkari Ġlinde sel afetine de rastlanmaktadır. Sel afeti dik yamaçlı topoğrafik yapı ile 

jeolojik yapıdan dolayı meydana gelmektedir. KıĢ aylarında kar yağıĢının fazla olması ve 

havaların aniden ısınmasıyla ile ilkbahar aylarında yağmur yağıĢ miktarının aĢırı olması 

nedeniyle sel afeti görülmektedir. 

Sel afetinin meydana gelebileceği yerler tespit edilerek buna göre önlemlerin 

alınması ile bu afet önlenebilir. 

Hakkari Ġlinde çeĢitli tarihlerde meydana gelen sel afetleri 


Hakkari Merkez Üzümcü-Dağaltı Mezrası 

Hakkari Merkez Olgunlar Köyü 



Hakkari ġemdinli Yenimahalle 

BeĢevler Mah. 

Moda Mah. 

KarĢıyaka Mah. 

Hakkari ġemdinli Günyazı Köyü 

GeliĢen Köyü 

Altınsu Köyü 

Ortaklar Köyü 

Korgan Köyü 

Kayalar Köyü 

Tütünlü Köyü 

Hakkari Merkez Çanaklı Köyü 

Tablo 88. Hakkari ilinde meydana gelen sel olayları (Ġl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü 2009) 

Sel ve taĢkın olayları daha çok ilkbahar aylarında karların erimeye baĢlamasıyla 

Yüksekova ilçe merkezinde, Büyük Çay ve Zap suyu kenarındaki yerleĢim alanlarında 

yaĢanmaktadır. 

P.1.4. Fırtınalar 

Ġlimizde özellikle kıĢ aylarında meydana gelen fırtına ve buna bağlı geliĢen tipiler 

zaman zaman hayatı olumsuz yönde etkilemektedir. 

P.2. Diğer Afetler 

P.2.1. Radyoaktif Maddeler 

Ġlimizde radyoaktif maddeler yayabilecek sanayi tesisleri mevcut değildir. DıĢ 

kaynaklı radyoaktivite ile ilgili tespit edilmiĢ çalıĢmalar yoktur. 

P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar 

Ġlimizde petrol üretim tesisleri bulunmadığından petrol atığı sorunu da 

yaĢamamaktadır. 

P.2.3. Tehlikeli Maddeler 

Ġlimizde akaryakıt istasyonları ve likit petrol gazı satıĢ yerleri haricinde yanma ve 

patlama bakımından tehlike arz eden tehlikeli maddeler mevcut değildir. Ġlimizdeki en 

büyük hava kirliliği ısınma amaçlı kullanılan kömürden kaynaklanmaktadır. 



P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri 

P.3.1. Sivil Savunma Birimleri 

Olası afetlere karĢı Ġl Afet ve Acil Durum Müdürlüğünün kurtarma aracı, kurtarma 

ekipmanları ve 6 kiĢilik arama kurtarma ekibi hazır olarak beklemektedir. Arama kurtarma 

teknisyenlerimiz Ankara‟da , sivil savunma kolejinde Sivil Savunma Temel eğitim kursuna 

katılmıĢ baĢarı ile bitirmiĢlerdir. 

Sivil Savunma Birimleri: 

Gönüllü sivil toplum kuruluĢlarından 22 kiĢilik gönüllü arama kurtarma ekibi 

oluĢturmuĢtur. Bunlar arama kurtarma konusunda Ġl Müdürlüğümüzde eğitilmiĢ olup her 

fırsatta Ġl Müdürlüğümüzde eğitim tazelemesi yapılmakta ve tatbikatlar yapılmaktadır. Ġl 

acil yardım ve kurtarma ekiplerinde 140 kiĢi vardır. Bunlar arama kurtarma konusunda il 

müdürlüğümüzde eğitim almıĢ olup eğitimleri periyodik olarak yenilenmektedir. 

Müdürlüğümüzce afetlere karĢı çalıĢma rehberi ve kriz yönetimiyle ilgili planlama 

çalıĢmaları yapılmıĢtır. Plan kapsamında kimin hangi görevi yapacağı belirtilmiĢtir. Tüm 

kurumlara dağıtımı yapılmıĢtır. 

Ġlimizde resmi kurum ve kuruluĢların yangından korunması ve alınması gerekli 

tedbirler konusunda eğitim ve tatbikatlar verilmektedir. Kurumlarda yangından korunma 

amacıyla yangın talimatları hazırlatılmıĢ ve ekipler kurulmuĢtur. 

Ġlimizde afetzede ve mültecilerin geçici barınmaları için çadır kent yerleri tespit 

edilmiĢ ve çalıĢacak ekipler belirlenmiĢtir. Bu amaçla ilimizde 4 çadır kent yeri tespit 

edilmiĢtir. Çadırkent yönetimi için gerekli görevlendirmeler yapılmıĢtır. Kurulacak çadırlar 

ise Kızılay tarafından sağlanacaktır. 

Ġl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü bünyesinde oluĢturulan kurtarma birimleri 

haricinde, Afetlere ĠliĢkin Acil Yardım TeĢkilatı ve Planlama Esaslarına dair Yönetmelik 

gereği Ġl Kurtarma ve Yardım Komitesi KurulmuĢ olup, komitede aĢağıdaki kurum ve 

kuruluĢlar yer almaktadır. 

- Vali veya Vali Yardımcısı BaĢkanlığında: 

- Belediye BaĢkanı 

- Ġl Jandarma Alay Komutanı 

- Emniyet Müdürü 

- Sivil Savunma Müdürü 

- Milli Eğitim Müdürü 

- Bayındırlık ve Ġskan Müdürü 

- Sağlık Ġl Müdürü 

- Tarım Ġl Müdürü 

- Kızılay Temsilcisi 

- Garnizon Komutanı 



P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri 

Ġlimiz merkez ve ilçe yerleĢim birimlerinde meydana gelebilecek yangın 

olaylarında Belediyelerin itfaiye birimleri, Orman yangınlarında ise Orman ĠĢletme 

Müdürlüğü birimleri ilk görevleri yaparlar. Ancak gerekli görüldüğü takdirde diğer kamu 

kurum ve kuruluĢları müdahale için görevlendirilir. 

P.3.3. Ġlkyardım Servisleri 

Afet nedeniyle hafif ve ağır yaralananlara ilimiz merkez ve ilçelerindeki sağlık 

personelince ilk yardım ve tedavi hizmetleri verilecektir. Mevcut hastane kapasiteleriniz 

dolması halinde komĢu illere sevk iĢlemi yapılacaktır. 

P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden Ġskanı 

Olası bir afetten sonra açıkta kalan afetzedeler , geçici olarak kamu kurum ve 

kuruluĢlarına ait misafirhanelerde, yurtlarda, yatılı bölge okullarında, otellerde iskan 

edilecektir. Bu yerlerin yeterli olmaması durumunda kurulacak çadır kentler geçici iskanda 

kullanılacaktır. 

Ġlimizde meydana gelen herhangi bir afet sonrasında hangi kurumun ne çalıĢma 

yapacağının ve kurulacak çadır kentlerin nasıl iĢleyeceğinin belirtildiği planlar hazırdır. 

BaĢbakanlık Toplu Konut Ġdaresi BaĢkanlığınca deprem zedeler için depreme dayanıklı 

konut yapılmasına baĢlanmıĢtır. Türkiye‟ye gelecek mültecilerin nerede barındırılacağı 

tespit edilmiĢ olup, kalacakları çadır kentlerin yerleĢim planları imaging dosyasında 

belirtilmiĢtir 


Ġl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü, 2009 




R. SAĞLIK VE ÇEVRE 

R.1. Temel Sağlık Hizmetleri 

R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı 

Hakkari‟nin Merkez ve Ġlçelerindeki sağlık kurumlarının durumu YerleĢim Alanları 

ve Nüfus Bölümünde verilmiĢtir. Bunlara ilave olarak Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlama 

Merkezinde verilen bütün hizmetleri; hedef nüfusun ihtiyaç-istek ve diğer yargıları temel 

alınarak en üst düzeyde toplum katılımı sağlanarak en az zaman kaybı, en yüksek tıbbi 

teknik,yeterlilik ve ekip hizmeti anlayıĢı içinde süreklilik taĢıyacak biçimde bilgilendirme, 

rıza alma, mahremiyete ve gizliliğe saygı gibi tıp etiği ilkeleri ile uyumluluk içinde 

sunmaktır. 

AÇġ-AP merkezleri Ġl Sağlık Müdürlüğüne bağlı olarak çalıĢırlar. AÇġ-AP 

merkezlerinin göstereceği faaliyetler Ģunlardır: 

-Ġlde yataklı ve yataksız sağlık hizmeti veya destek hizmeti veren kuruluĢlar ve 

sağlık eğitimi veren diğer kurum ve kuruluĢlarla iĢbirliği yapmak, 

-Anne ve çocuk sağlığı ile ilgili yürüttüğü hizmetlerin kayıt ve bildirimini yapmak, 

-Ġlin birinci basamak sağlık hizmetlerini veren kuruluĢlarında görev yapan sağlık 

personelinin ana çocuk sağlığı ve aile planlaması dahil üreme sağlığı konularında hizmet 

içi eğitimini yürütmek, 

-Gerektiğinde il dıĢından gelen sağlık personellerinin de hizmet içi eğitimini 

sağlamak, 

-Mesleki eğitim kurumları için, çocuk adolesan kadın-erkek üreme sağlığı ( Aile 

Planlaması) hizmetleri ile ilgili olarak mezuniyet öncesi ve sonrası uygulamalı öğretim 

hizmetlerinde iĢbirliğinde bulunmak, 

-Aile planlaması ve sağlığı hizmetlerini topluma götürmek. 

-Ağız ve diĢ sağlığı hizmetlerini sunmak., 

-Poliklinik hizmetlerini sunmak, 

-Laboratuar hizmetlerini sunmak, 

-Halkla aile planlaması hakkında danıĢmanlık hizmeti sunmak. Bunun için halk 

eğitimi hizmeti sunmak, 

-Jinekolojik muayeneleri yapmak. (RĠA açısından) 

-15-49 yaĢ kadın takiplerini yapmak. 



Bütün bunlar ıĢığında Hakkari bölgesinde; AÇS_AP ve merkezlerinde,Devlet 

Hastanelerinde, Ġl, Ġlçe ve Belde Sağlık Ocaklarında yapılan aile planlaması çalıĢmaları 

Ģunlardır: 

-Ailelere Aile Planlaması konusunda bilgi vermek. 

-Çocuk beslenme ve geliĢimi hakkında bilgi vermek. 

-15-49 yaĢ arası kadın-gebe takipleri yapmak. 

-Doğum kontrol hapları dağıtmak ve kullanımı hakkında bilgilendirmek. 

-Kondum dağıtmak. 

-Depo provelen uygulamak (aylık-3 aylık iğneler) 

-RĠA uygulaması,Kontrolleri, gerekirse çıkarılma iĢlemlerini yapmak. 

-Gebelik testlerini yapmak. 

-Tüp ligosyonu ve vezektumi yapmak (Devlet Hast.) 

-Aile planlaması için gerekli çalıĢmaları ücretsiz yapmak. 

Bunlara ilaveten normal Aile Sağlığı için; 

-Jinekolojik muayene yapmak. 

-Anne-çocuk ve kadınların muayenesini yapmak. 

-AĢı uygulaması. 

-ÇeĢitli sağlık haftalarında o hafta ile ilgili bilgileri ailelere çeĢitli toplantılarla 

anlatılması. 

AĢağıda Hakkari bölgesinde son beĢ yılda yapılan ana-çocuk sağlığı ve aile 

planlaması hakkındaki çalıĢmalarla ilgili bir özet sunulmuĢtur. 

102 nolu formlara göre (Hakkari çapında) 

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 

HAP 1176 735 1214 1030 1126 1202 1275 1230 2272 

KONDUM 1418 1526 1606 1430 2596 2750 2908 2780 8262 

RĠ 236 289 461 427 444 560 720 815 612 

AÇS-AP merkezinde (Hakkari merkez) yapılan poliklinik sayıları da Ģöyledir. 

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 

12678 11517 13344 14172 13443 13250 13698 13456 15867 


AKUT 

KANLI 

ĠSHAL 

BOĞ 

MACA 

BRUSE 

LLOZĠS 

GO NORE 

HEPA TĠT 

A 

HEPA TĠT 

B 

HEPA TĠT 

C 

KIZ 

AMIK 

KUDUZ 

RĠSKLĠ 

TEMAS 

ġAR BON 

TĠFO 


R.1.2. BulaĢıcı Hastalıklar 

BulaĢıcı hastalıklar baĢlığı altında ;Hepatit A, Hepatit B, Kuduz ġüpheli Isırık, 

Tbc., Kızamık, Dizanteri A, Dizanteri B, Tifo, ġarbon, Boğmaca, Brucellozis ve 

Streptekok Anjini hastalıkların incelenmiĢtir 

AYLAR 

OCAK 2 4 37 6 4 6 16 20 

ġUBAT 1 26 1 4 3 3 4 1 5 

MART 3 2 20 3 1 1 3 16 

NĠSAN 2 33 16 8 10 8 

MAYIS 1 32 10 

HAZĠRAN 39 1 2 1 18 

TEMMUZ 36 1 1 2 2 8 48 

AĞUSTOS 6 61 12 4 4 47 

EYLÜL 5 39 9 1 4 22 

EKĠM 1 52 39 1 1 6 

KASIM 2 33 31 2 1 5 

ARALIK 1 15 41 1 3 

TOPLAM 23 7 423 2 144 31 1 18 45 18 208 

Tablo 89. BulaĢıcı hastalıklar (Ġl Sağlık Müdürlüğü Güncel Bilgi) 

NOT: Yukarıdaki grafikten de görüleceği üzere; Tifo. Burucella gibi hastalıklar yaz 

aylarında,Hepatit A ve Ġshal vakalarında kıĢ aylarında artıĢ göstermektedir. Zoonoz 

Hastalıklar: Ġlimizde özellikle Burucella, ġarbon, ġüpeli Kuduz vb. hayvan hastalıkları 

yapılan bir çok eğitimlere rağmen azaltılamamaktadır(sütlerin kaynatılarak tüketilmesi ve 

peynir yapılması gibi) Bunun yanında il, ilçe ve köylerde çok sayıda baĢıboĢ sokak 

köpeğinin bulunmasından dolayı kuduz riski temasta artıĢ gözlenmiĢtir. 

R.1.2.1. Ġçme, Kullanma ve Sulama Suları 

Ġl Sağlık Müdürlüğü Gıda ve Çevre Kontrol ġube Müdürlüğü elemanlarınca Ġlimiz 

dâhilinde 2009 yılı içersinde Çevre Sağlığı ile ilgili yapılan çalıĢmalar: Ġl merkezinde 

alınan Bakteriyolojik su numune sayısı: 

Toplam: 1606 

Temiz: 1184 


DBT-POLĠO 1 

DBT-POLĠO 2 

DBT-POLĠO 3 

DBT-POLĠO 

Rapel 

POLĠO Rapel 

KIZAMIK 

HEPATĠT B 1 

HEPATĠT B 2 

HEPATĠT B 3 

BCG 

GEBE 

TETANOZ 1 

GEBE 

TETANOZ 2 

GEBE 

TETANOZ 3 


Kirli: 422 

R.1.3. AĢılama ÇalıĢmaları 

Ġlimiz Ġl sağlık Müdürlüğünce DBT, Polio, Kızamık, Td, Dt, tetanoz, BCG, Kuduz, 

PPD ve Hepatit B hastalıkları ile mücadele amacıyla aĢılama çalıĢmaları yürütülmektedir. 

2003-2004 yılına ait aĢıların tüketim, stok ve ihtiyaç durumunu gösteren bilgiler Tablo 9‟ 

da verilmiĢtir. 

YaĢ 

Grupları 

0 YaĢ 5814 5607 5238 4319 54 

70 

1-4 YaĢ 1412 1875 2574 431 2982 21 

3 

12 

5-9 YaĢ 5563 6552 54 

6 

10-14 YaĢ 23 42 

86 

15 YaĢ 

10 

Üzeri 

9 

Tablo 90. AĢılama çalıĢmaları (Ġl Sağlık Müdürlüğü Güncel Bilgi) 

5970 4410 490 

7 

2477 2685 446 

244 16 306 

6 

1 140 

329 89 

281 

3 

2299 754 

R.1.4. Bebek Ölümleri 

ĠL BEBEK (0-11 AY) 1-4 YAġ ÇOCUK 

BEBEK 

SAYISI 

ĠZLEM 

SAYISI 

ORT 

ALA 

MA 

ĠZLE 

M 

SAYI 

SI 

ÇOCUK 

SAYISI 

ĠZLEM 

SAYISI 

ORT 

ALA 

MA 

ĠZL 

EM 

SAY 

ISI 

Hakkari 

5116,00 

Tablo 91. Bebek ölümleri (Sağlık Ġl Müdürlüğü, 2009) 

33402 

6,53 21286,00 

59737 

2,81 

R.1.5. Aile Planlaması ÇalıĢmaları 

Ġstenmeyen gebeliklerin ve isteyerek yapılan düĢüklerin önlenmesinde rol oynayan 

gebeliği önleyici yöntemlerin uygulanması aile planlaması olarak tanımlanabilir. 

Ġlimizde aile planlaması ile ilgili olarak hizmetler tüm birinci basamak sağlık 

kuruluĢları ve yataklı tedavi kurumlarında aile planlaması ünitesinde de hizmet 

verilmektedir. 



S.NO 

1 KONDOM 8.262 

2 HAP 2.272 

3 MESĠGNA 1.006 

4 RĠA 612 

Tablo 92. 2009 yılında aile planlaması çalıĢmalarında kullanılan yöntemler 

R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri 

Çevresel etkenler giderek halk sağlığında daha büyük önem kazanmaktadır.Bu 

ağırlık bir yandan çevresel etkenlerin etkili olmaya baĢlamasına bir yandan da diğer halk 

sağlığı sorunlarının kontrol edilmeye baĢlanmasına bağlıdır. 

Ġnsanın dıĢındaki her Ģey çevrenin öğesidir.Çevre kiĢi üzerindeki dıĢ etkenlerin 

bütünüdür. Çevrede insan sağlığını dolaylı ya da doğrudan etkileyen önemli etkenler 

bulunmaktadır.Aynı zamanda çevre, bir yaĢamı sürdürme ve sağlama sistemidir.Bu 

sistemin en temel öğeleri; su, yiyecek ve barınaktır. Sağlık açısından bakıldığında çevre üç 

ana baĢlık altında incelenir. 

1-Fiziki Çevre 

2-Biyolojik Çevre 

3-Sosyal Kültürel Çevre 

Hastalık nedenleri ise bünyesel ve çevresel nedenler olmak üzere iki gruba ayrılır. 

1-Bünyesel nedenler: Gen Hormon ve metabolik kaynaklı nedenlerdir. 

Bazı bünyesel nedenler bazı hastalıklara daha büyük oranda yakalanmaya yol 

açabilmektedir.Bunlar insan iç ortamı ile iliĢkili durumdadır.Ġnsan dıĢ çevrenin etkilerine 

genetik yapısı ile cevap verir. 

2-Çevresel nedenler: Çevresel hastalık nedenleri fiziksel ve kimyasal etmenler, 

temel madde eksiklikleri, biyolojik, psikolojik sosyal , kültürel ve ekonomik etmenler 

olarak sıralanabilir. 

Çevre 

1-Hastalıklar için zemin hazırlayabilir, sözgelimi iklim koĢullarının solunum 

sistemi hastalıklarına yol açması gibi. 

2-Çevre doğrudan hastalık nedeni olabilir. 

3-Çevre bir kısım hastalıkların yayılıĢını kolaylaĢtırabilir. 

4-Bazı hastalıkların gidiĢini ve sonucunu etkileyebilir. 

Bütün çevre olumsuzlukları her 4 etkiye de neden olabilir.Hava, su, toprak 

kirlenmesi doğrudan hastalık nedeni olduğu gibi bir kısım hastalıkların yayılıĢını 

kolaylaĢtırabilir.ya da bir kısım hastalığın gidiĢini etkileyebilir.Fiziki ve biyolojik çevre 

yakından iliĢkilidir. Sözgelimi iklim canlıların yaĢaması ve çoğalmasını etkiler.Jeolojik ve 



coğrafik özellikler toplumlar arasındaki bağlantıyı oluĢturmaktadır. Hastalık etkenlerinin 

yayılıĢı açısından önemlidir. 

Çevresel etkenlere bağlı olarak ortaya çıkan hastalıklar:Sinir sistemi hastalıkları 

Nöro davranıĢlar hastalıklar 

Deri hastalıkları 

Akciğer hastalıkları 

Kalp ve dolaĢım sistemi hastalıkları 

Sindirim sistemi hastalıkları 

Karaciğer hastalıkları 

Böbrek ve idrar yolu hastalıkları 

Troid hastalıkları 

BağıĢıklık sistemi hastalıkları 

Kadın üreme hastalıkları 

Erkek üreme sistemi hatalıkları 

Gürültüye bağlı iĢitme problemleri olarak sıralanabilir. 


Sağlık Ġl Müdürlüğü, 2009 





S. ÇEVRE EĞĠTĠMĠ 

S.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi İle İlgili Faaliyetleri 

Hakkari Ġl Çevre Müdürlüğünün Mayıs 2001 tarihinde kurulmasıyla beraber, çevre 

değerlerinin en iyi Ģekilde korunmasının eğitim yoluyla olacağı felsefesinden yola çıkarak, 

eğitim kurumları, diğer kamu kurum ve kuruluĢları, yerel basın kuruluĢlarıyla yakın 

çalıĢmalara baĢlamıĢtır. 

Bu çalıĢmalar; 

Bakanlığımız ile Milli Eğitim Bakanlığı arasında 14.10.1999 tarihinde imzalanan 

“Çevre Eğitimi” konularında yapılacak ĠĢbirliği Protokolü gereğince ilköğretim 

kurumlarına yönelik olarak çevrenin korunması, çevre kirliliğinin önlenmesi ve olumlu 

tüketim alıĢkanlıkların kazandırılması, çevre bilincinin geliĢtirilmesi, değerlendirilebilir 

katı atıkların kanalında ayrı ayrı toplanması ve geri kazanımı amacıyla Çevre Eğitim 

Projesi hayata geçirilmiĢtir. 

Eğitim Öğretim yılının baĢlamasıyla beraber Valilik, Ġl Milli Eğitim Müdürlüğü ve 

Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğünce ortaklaĢa, çevre bilincini geliĢtirmek, çevre değerlerinin 

nicelik-niteliklerini iyileĢtirilmek ve korunmasını sağlamak amacıyla, çevremize ve 

kentimize sahip çıkma konusunda özendirici tutum ve davranıĢ oluĢturmak için her eğitim 

öğretim döneminde Uygulama Çevre Eğitimi Projesi baĢlatılmıĢ olup, merkez ilçe ve diğer 

ilçelerimizde tüm ikinci kademe (6, 7, 8) öğrencileri proje kapsamına alınmıĢtır. Projenin 

amacı; çevrenin önemi, orman, bitki ve hayvan varlıkların korunması, çevre kirliliğinin 

önlenmesi ve olumlu tüketim alıĢkanlıklarının kazandırılması konularında görsel ve basılı 

materyaller desteği ile çevre bilincinin yerleĢmesini sağlamaktır. 

Okullarda Uygulamaya Yönelik Önerilen Eğitim ÇalıĢmalarındaki Amaç 

1. Çevrenin önemi, çevre değerinin korunması, atıkların değerlendirilmesi, tasarruf 

bilincinin geliĢtirilmesi ve olumlu tüketim alıĢkanlıklarının kazandırılması, geri 

kazanım konularında öğretmen ve öğrencilerde çevre bilincinin geliĢtirilmesi, 

2. Yapılacak eğitimin sınıfların seviyesine göre görsel ve basılı materyallerle 

desteklenmesi, 

3. Katı atıklar ve geri dönüĢüm konularının öğrenciler tarafından hangi düzeyde 

bilindiğinin tespit edilmesi, 

4. Çevre sorunlarını oluĢturan faktörlerin anlatılması, 

5. Doğal kaynakların ve çevrede bulunan bitki ve hayvan türlerinin tanıtılması, 

6. Olumlu davranıĢ değiĢiklikleri kazandırılmasının sağlanması, öğrencilerin yakın 

çevrelerini nasıl ve ne Ģekilde etkileyeceklerinin öğretilmesi, 

7. Ġyi ve kötü çevre örnekleri gösterilerek çevrenin insan sağlığı için öneminin 

kavratılması, 

8. BranĢ derslerinde çevre ile ilgili konuların iĢlenmesi. 



20 Mayıs -10 Haziran 2009 tarihleri arasında Ġl Müdürlüğümüz tarafından düzenlenen ve 

tüm kamu kurum ve kuruluĢların desteği ile çevre temizliği kampanyası yapılmıĢtır. 

5 Haziran Dünya Çevre Günü ve Çevre Haftasında gündem ile ilgili olarak kamu 

kurum ve kuruluĢları ile ortak Çevre Kültürünü GeliĢtirici ve Çevre Bilincini Arttırıcı özel 

programlar gerçekleĢtirilmiĢtir. Bu yıl ilimizde 5-12 Haziran tarihleri arasında Çevre 

Haftası çeĢitli etkinliklerle kutlanmıĢtır. Bu etkinlik çerçevesinde; 

5 Haziran 2009 tarihinde Dünya Çevre Günü ile ilgili Atatürk anıtına çelenk 

koyma, Ģiirlerin okunması, folklor gösterisi ve temsili çevre temizliği ve kortej eĢliğinde 

yürüyüĢ, hafta boyunca Çevre ve orman Bakanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığı arasında 

14.10.1999 tarihinde imzalanan iĢbirliği protokolü çerçevesinde; okul öncesi ve ilköğretim 

okullarına yönelik çevrenin korunması, kirliliğin önlenmesi, olumlu tüketim 

alıĢkanlıklarının kazandırılması, değerlendirilebilir katı atıkların kaynağında ayrı 

toplanması ve geri kazanım konularında belirlenecek pilot okullarda çalıĢmalar yapılmıĢtır. 

Bu protokol çerçevesinde 2009 -2010 eğitim-öğretim yılı güz döneminde okul ayırt 

edilmeden Hakkari merkez ve diğer ilçeler dahil olmak üzere tüm öğrencilere eğitim 

seminerleri verilmiĢtir. 

Resim 7. Çevre eğitimi çalıĢmaları-1 











Resim 12. Çevre eğitimi çalıĢmaları-6 





S.2. Çevreyle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri 

S.2.1. Çevre Vakıfları 

Hakkari Çevre Koruma Vakfı yasa değiĢikliği kapsamında kapatılmıĢtır. 

S.2.2. Çevre Dernekleri 

Ġlimiz de Çevre Koruma ve Eğitim Derneği, Cilo Doğa Derneği, TEMA vakfı 

temsilciği bulunmaktadır. 

BÖLÜM KAYNAKLARI: 





T. ÇEVRE YÖNETĠMĠ VE ÇED PLANLAMA ġUBE MÜDÜRLÜĞÜ 

T.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi 

Ġlimizde görülen ve Ġl Çevre Müdürlüğümüz tarafından tespit edilen çevre 

kirlilikleri ve bunların önlenmesi konusunda çalıĢmalar yapılmaktadır. 

Hava kirliliğinin önlenmesi konusunda öncelikle sıvı ve katı yakıtlar kontrol altına 

alınmıĢ, Ġl Mahalli Çevre Kurulunun aldığı kararlar doğrultusunda belirlenen özelliklere 

uymayan yakıtların il sınırları içerisine girmesine ve satılmasına müsaade edilmemiĢtir. 

Ġlde kömür satıĢ izin belgesi ve katı yakıt satıcısı kayıt belgesi olmayanların kömür 

satmalarına izin verilmemiĢtir. Müdürlüğümüz elemanlarınca yapılan denetimlerde 

kalorifer bacalarından kaynaklanan kirlilikleri önlemek için kalorifer ateĢçilerinin yakma 

belgelerinin olup olmadığı yakma kurallarına uyup uymadığı ve kömür cinsini belirten 

fatura fotokopileri kontrol edilmektedir. 

Ġlimizin en büyük problemlerinden birisi de arıtma tesisinin olmayıĢından dolayı 

ildeki her türlü atık ve kanalizasyon sularının deĢarjı Zap deresine verilmekte bu da 

akarsuların kirlenmesine neden olmaktadır. Ayrıca ilde belediye tarafından toplanan katı 

atıklar vahĢi çöp depolama sahasında depolanmaktadır. 

Ġlimizde yaĢayan ve yaĢayacak nesillerimizin ihtiyacı olan yiyeceklerinin ekildiği 

toprak ve bitki örtüsü, içtiği su, teneffüs ettiği hava gerekli ve ciddi önlemler 

alınmadığından hızla kirlenip kullanılamaz hale gelmektedir. Ġlimizde çok Ģiddetli olan 

erozyon ve orman tahribatı sonucu ilimizde sürdürülebilir kalkınmamın temeli olan 

topraklarımız, ormanlarımız ve bitki örtümüz hızla yok olmakta ve gelecek nesillere 

emanet edeceğimiz toprağımızı, suyumuzu ve havamızı kirleteceğimizden onlar için bu il 

yaĢanır olmaktan çıkacaktır. Bunu önlemek için Ģimdiden ciddi olarak maddi ve manevi 

imkanlarımızı kullanarak önlem almamız kaçınılmaz olmuĢtur. Bu çerçeve de ilimizde 

Ģiddetli erozyona ve orman tahribatına karĢı zayıf olan bitki örtüsünü güçlendirmek için; 

ilimiz ve ilçelerimizde mezarlıklara, Ģehir içinde kurum ve kuruluĢların bahçelerine ve 

uygun gördükleri yerlere, mesire ve eğlence yerlerine, heyelan bölgesine, sulak alanlara, 

boĢaltılan köylere ve erozyonun yoğun olduğu yerlere ağaç (meĢe, sedir, çam, selvi, kavak, 

ceviz, armut, asma, elma v.s.) dikilerek ilimiz ve ilçelerimizin bitki örtüsünü korumak, 

erozyonu önlemek, gelecek nesillere sürdürülebilir kalkınmada daha yaĢanılabilir çevre 

bırakmak ve çevrenin korunması, çevre kirliliğinin önlenmesine katkı sağlamak amacıyla 

ağaçlandırma kampanyası düzenlenmiĢtir. 

Ġlde hava kalitesi ölçümleri, gürültü düzeylerinin belirlenmesi, arıtma tesisinin 

kurulması, yakma sistemlerinin yanma verimlerinin ve baca gazlarının emisyonlarının 

ölçülmesi, çevre eğitimi derslerini yönlendirmek gibi çalıĢmalar yapılmalıdır. 



T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması 

ve Geliştirilmesi 

Ekonomik geliĢmenin ve sanayileĢmenin amacı; insanların refah ve konfor 

seviyelerini yükseltmektir. Ancak havası, toprağı, suyu ve doğal yaĢamı tahrip olmuĢ, 

dengesiz ve bilinçsiz kullanımla verimliliğini yitirmiĢ bir ortamın istenilen ekonomik 

devamlılığı sağlaması mümkün değildir. 

Doğal kaynakların değerlendirilmesinde uygulanan yanlıĢ politikalar, erozyon, 

bilinçsiz tarımsal uygulamalar, kontrolsüz sanayileĢme gün geçtikçe doğanın ekonomi dıĢı 

kalmasına sebep olacak ve ülke olarak hedeflerimize ulaĢmamızı zorlaĢtıracaktır. 

Ġldeki flora varlığı gün geçtikçe tükenmekte, çoraklaĢan araziler yüzünden erozyona 

maruz alanlar artmaktadır. Erozyonun etkisiyle topraklar su kaynakları vasıtasıyla komĢu 

ülkelere taĢınmaktadır. Özellikle Yüksekova‟daki Nehil Sazlığı ve ovalık alanın ekolojik 

dengesi yanlıĢ uygulamalar sonucu bozulmak üzeredir. Bu alanın bir bölümünün koruma 

altına alınması gerekmektedir. Özellikle sazlık çok önemli kuĢ türlerinin barınağı 

halindedir. 

T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak 

Biçimde Planlanması 

Planlı bir kalkınma ve ekonomik büyümeyi gerçekleĢtirirken insan faaliyetleri ile 

doğal çevrenin bileĢenleri arasında iyi iliĢkiler kurulmalıdır. Ekonomik ve sosyal 

faaliyetlerin; tahrip edici, bozucu, kirliliğe yol açıcı bir tarzda geliĢme göstermemesi için, 

müdürlüğümüz il genelinde yapılan faaliyetler için Çevresel Etki Değerlendirme Raporu 

hazırlanması gerekliliği üzerinde titizlikle durmakta ve diğer ilgili kamu kuruluĢlarıyla 

yakın bir iĢbirliği içerisindedir. 

T.4. Çevrenin İnsan-Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması 

Ġnsan-çevre iliĢkisinin bir boyutu da “Görsel kirliliktir.” Görsel Kirlilik; çevresel 

tüm kirlilikleri içine alan, özellikle kentlerdeki mimari eserlerin insan ile 

uyumsuzluğundan ve mevcut yeĢil alanların standart yeĢilliğin altında kalmasından 

kaynaklanmaktadır. Ġlimizdeki göç olayının getirdiği yoğun konut ihtiyacı beraberinde 

çarpık kentleĢmeyi getirmiĢtir. Ġmarsız yapılaĢma, yeĢil alanların yetersizliği ve çevresel 

kirlilik toplumun psikolojisini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu olumsuzluğun etkilerini 

biraz olsun gidermek için Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü yeĢil alan çalıĢmalarına devam 

etmektedir. 

T.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması 

Ġlimizin 1/100.000 lik çevre düzeni planı Bakanlığımız tarafından ihalesi yapılmıĢ 

çalıĢmalar devam edilmektedir. Merkez ve ilçelerinde arazi planlamalarında çevreye 

duyarlı planlar yapıldığı söylenemez. 



T.6. Çevresel Etki Değerlendirmesi ve ÇED Faaliyetleri 

Tablo 53‟ e bakınız. 

T.6.1. Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Çerçevesinde Yapılan ÇalıĢmalar 

Ġlimizde bulunan Zap suyu, Yüksekova Nehil suyu, ġemdinli Derecik suyu ve diğer 

su kaynakları kirlenmesini önlemek için korunması çalıĢmaları devam etmektedir. 

Hakkari il merkezi ve merkez ilçede dere ıslah projesi çalıĢmaları DSĠ tarafından 

ihalesi yapılmıĢ, çalıĢmalar devam etmektedir. 

Ġlimizde yeraltı ve yerüstü içme suyu kaynaklarının Su Kirliliği Kontrolü 

Yönetmeliği çerçevesinde mevcut durum tespiti yapılmıĢ, ilimiz ve ilçelerinde bulunan 

içme ve kullanma sularının kirlenmeye karĢı korunması ve denetim çalıĢmaları devam 

etmektedir. 

Derenin Adı 

Zap Deresi 2 

Geçitli Deresi 2 

Tablo 93. Su numuneleri (Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2009) 

Numune Alma Sayısı (Adet/ Yıl) 

Ġçme elde edilen ve elde edilmesi düĢünülen yüzeysel suların izlenmesi kapsamında 

numune alınarak analiz yapılmaktadır. 

ġehir kanalizasyon yönünün zap suyuna doğrudan deĢarjı dolayısıyla meydana 

gelen kirlilikten kaynaklanan su kirliliğinin önlenmesi, deĢarj standartlarının belirlenmesi 

ve atık su arıtma tesisi kurulması için belediyelere gerekli talimatlar bildirilmiĢtir. Su 

kirliliğinin önlenmesi konusunda Bakanlığımızın yayınlamıĢ olduğu arıtma tesisleri 

kurulması hakkındaki genelgeler gereği çalıĢmalar baĢlamıĢ, belediyeler tarafından atık su 

arıtma tesisleri çalıĢmalarının planlaması için ĠĢ Termin Planları sunarak, çalıĢmaların bu 

planlar doğrultusunda yürütülmesi için belediyeler bilgilendirilmiĢtir. Zap vadisinin 

korunması ve zap suyunun ve adı geçen derelerin kirliliğinin önlenmesi için Ģehir 

merkezinde açıkta akan derelerle ilgili olarak proje çalıĢmaları baĢlatılmıĢ ve çalıĢmalar 

DSĠ tarafından devam ettirilmektedir. 

Sıra No Kurumun Adı ĠĢ Temrin Planın 

VeriliĢ Tarihi 

Bakanlığı 

Gönderme Tarihi 

1 Hakkari Bld.BĢk. 22.12.2006 09.02.2007 

2 Yüksekova Bld.BĢk. 10.01.2007 “ 

3 ġemdinli Bld. BĢk. 26.12.2006 “ 

4 Çukurça Bld.BĢk. 13.12.2006 “ 

5 Büyükçiftlik Bld.BĢk. 19.01.2007 “ 

6 Esendere Bld.BĢk. 10.01.2007 “ 

7 Derecik Bld. BĢk. 26.12.2006 “ 

8 Durankaya Bld.BĢk. 22.01.2007 “ 

Tablo 94. ĠĢ Temrin Planları Tablosu(Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009) 



Çevre Kanunun geçici 4‟üncü maddesine göre tüm belediye baĢkanlıklarında iĢ 

temrin planları alınarak Bakanlığımıza iletilmiĢtir. 

T.6.2. ÇED ÇalıĢmaları ve Denetimi 

Tablo 53‟e bakınız 

T.6.3. Evsel Atıklar 

Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği; yerleĢim yerlerinden kaynaklanan katı 

atıkların bertaraf edilmesi sırasında çevre ve insan sağlığının korunması, çevre kirliğinin 

önlenmesi ile ilgili hükümlüklerini düzenler. Çevre Kanunun geçici 4‟üncü maddesine 

göre ĠçiĢleri Bakanlığı Mahalli Ġdareler Genel Müdürlüğünün 18.08.2006 gün ve 

B050MAH060003/62418 sayılı yazı emirleri ile gönderilen, “Hakkari Ġli Belediyeleri 

Katı Atık Yönetim Birliği (HBKAYB)” adı altında birliği, Bakanlar Kurulunun 

31.07.2006 tarih ve 2006/10829 sayılı kararı ile resmi olarak kurulmuĢ ve Birliğin üyeleri 

Hakkari, Yüksekova, ġemdinli ve Çukurca Belediyeleri ile Durankaya, Esendere ve 

Büyükçiftlik Belde Belediyelerinden oluĢmaktadır. Katı atık düzenli depolama sahasının 

yeri belirlenmiĢtir. Yerin tahsisi birlik adına Hakkari Belediye BaĢkanlığı tarafından Milli 

Emlak Genel Müdürlüğünden talep ederek tahsis iĢlemleri bitirilerek ÇED ve proje 

çalıĢmaları devam etmektedir. 

Katı Atık Kontrol Yönetmeliğinin uygulanması ve denetimi çalıĢmaları 

Müdürlüğümüz tarafından yapılmaktadır. Hakkari merkez ve ilçelerinin Ģu an kullanmıĢ 

oldukları vahĢi depolama sahaları ile ilgili olarak Bakanlığımız tarafından hazırlanan anket 

formları doldurularak Bakanlığımıza göndermiĢtir. Bu anket formlarında vahĢi depolama 

sahasının koordinatları, kapasitesi, kullanım ömrü, su kaynaklarına ve yerleĢim yerine 

uzaklığı ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Bunun yanında Katı Atık Kontrol Yönetmeliği 

çerçevesinde merkez ve ilçelerde denetimler yapılmaktadır. Belediye baĢkanlıklarından 

çöplerin toplanması ve Ģehir merkezinden geçen derelerin düzenli olarak temizlenmeleri 

sağlanmıĢtır. Açıktan akan derelerin ıslahı DSĠ Müdürlüğü tarafından yapılmaktadır. 

Resim 15. Evsel atıklar(Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009) 



T.6.4. Tıbbi Atıklar 

Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği kapsamında çalıĢmalar yürütülmektedir. Bu 

çerçevede Bakanlığımız tarafından belediyeler için Belediye Tıbbi Atık Bilgi Formu ve 

sağlık kuruluĢları için Tıbbi Atık Bilgi Formunu 25.09.2006 tarihinde belediye ve yatak 

ünitesine sahip sağlık kuruluĢlarını denetleyerek tıbbi atık envanteri çıkarılmıĢtır. Tıbbi 

atık kontrol yönetmeliği doğrultusunda belediyeler için tıbbi atık yönetim planı ve sağlık 

kuruluĢları için ünite içi yönetim planının oluĢturulması ve sağlık kuruluĢlarının ilgili 

belediyelerle sözleĢme imzalamaları aynı zaman da yönetmelikte belirtilen esaslar 

doğrultusunda sağlık kuruluĢlarının geçici atık deposunun inĢa etmeleri sağlanmıĢtır. 

Hastanelerden ve diğer sağlık kuruluĢlarından tıbbi atıkların düzenli olarak alınarak 

yönetmelikte belirtilen Ģartlarda toplanıp, taĢınıp ve Van ilinde bulunan sterilizasyon 

tesisinde taĢıttırılarak bertaraf edilmeleri sağlanmıĢtır. Tıbbi Atıkların Kontrolü 

Yönetmeliği kapsamında Belediye BaĢkanlıklarına, tüm sağlık kuruluĢlarına, eczanelere ve 

temizlik Ģirketlerine yönelik eğitim seminerleri düzenlenmiĢtir. 

Resim 16. Tıbbi atıklar 

Sıra No Kurumun Adı Tıbbi Atık Yönetim Planı 

1 Hakkari Bld.BĢk. 01.02.2007 

2 ġemdinli Bld.BĢk. 26.01.2007 

3 Yüksekova Bld.BĢk. 24.01.2007 

4 Çukurca Bld.BĢk. 25.01.2007 

Tablo 94. Tıbbi atıklar(Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009) 



T.6.5. Tehlikeli Atıklar 

Ġlimiz sınırları içerisinde tehlikeli atık üreten tesisler meri mevzuatlar kapsamında 

lisanslı tesislere gönderilmektedir. 

T.6.6. Kimyasal Atıklar 

Ġlimiz sınırları içerisinde zararlı kimyasal üreten iĢletmeler olmadığından dolayı 

kimyasal atıklarla ilgili çalıĢmalarımız yoktur. 

T.7. Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği Çalışmaları 

Ġlimizde sanayi tesisleri olmadığından yazın hava kirliliğine rastlanılmamaktadır. 

Bunun haricinde egzoz gazlarının hava kirliliği oluĢturmaması için (ilçelerde dahil olmak 

üzere) gerekli denetimler yapılmaktadır. Ġlimizde hava kirliliği ancak kıĢın yakılan 

yakıtlardan oluĢmaktadır. Ġlimizde hava kirliliğinin önlenmesi için hava kirliliğine neden 

olan yakıtların ilimize giriĢinde sıkı denetim yapılarak yönetmelik ve Ġl Mahalli Çevre 

Kurulunda alınan kararlarda belirtilen özellikte kömürün girmesine müsaade edilerek 

kalitesiz yakıtın girmesi yasaklanmıĢtır. 

Hava Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği çerçevesinde çalıĢma ve denetimler ilimizde 

mevcut sanayi kuruluĢlarında ve diğer kirlilik kaynaklarında sürdürülmektedir. Mahalli 

Çevre Kurulu kararı gereğince hava kirliliğine neden olacak sıvı yakıtların özellikleri 

belirtilerek Ġlimiz sınırları için hava kirliliğine neden olacak kurum ve kuruluĢların alacağı 

önlemler ve yapılacak denetimler belirtilerek ilgili kurum ve kuruluĢlara duyurulmuĢ ve 

Bakanlığımıza bilgi verilmiĢtir. Hava kirliliği ile kıĢ sezonunda kullanılan yakıtların 

Mahalli Çevre Kurulunda belirtilen özelliklere uygun yakıtların satıĢına izin verilmiĢtir. 

Resim 17. Kömür satıĢı 

Ġlimizde önemli ölçüde endüstri kuruluĢu olmadığından buna bağlı olarak üst 

seviyede hava kirliliğine rastlanılmamaktadır. Motorlu taĢıtlarından kaynaklanan hava 



kirliliğinin önlenmesi amacıyla Bakanlığımız tarafından Egzoz Gazı Emisyon Ölçüm Yetki 

Belgesi Araç Muayene Ġstasyonu ĠĢletmecilik A.ġ‟ne verilerek egzoz ölçümleri 

yapılmaktadır. Müdürlüğümüz tarafından gerekli denetimler yapılarak hava kirliliği 

oluĢmasının önüne geçilmektedir. 

Bakanlığımız tarafından Hakkari il merkezine hava kirliliği ölçüm istasyonu kurma 

çalıĢmaları 18.10.2006 tarihinde tamamlanmıĢ olup, ölçüm değerleri internet üzerinde 

takip edilebilmektedir. 

T.8. Gürültü Kontrol Yönetmeliği Çalışmaları 

Ġlimiz merkez ve ilçelerinde genellikle hafta sonları yapılan sokak düğünlerinden 

dolayı gürültü oluĢmaktadır. Düğünler açık havada elektronik olarak yükseltilmiĢ ses ve 

davul zurnalarla 3 gün boyunca yoğun gürültü kirliliği oluĢturduğu tespit edilmiĢ ve bu 

konuda Mahalli Çevre Kurulu‟nun kararı ile denetleme çalıĢmaları yapılmaktadır. ĠĢ 

yerlerinde, eğlence yerlerinde (düğün salonları) canlı müzik yayını yapan yerlere gürültü 

monitörü alınmıĢ ve ihtiyaç duyulan yere takılması istenmiĢtir. Gürültü monitörü alınıp 

takılmadan canlı ve elektronik olarak müzik yayını yapan yerlere izin verilmemesi 

istenmiĢtir. Bu konuda çalıĢmalarımız devam etmektedir. 

T.9. Ağaçlandırma Mühendisliği ÇalıĢmaları 

2006 yılında Ġl Müdürlüğümüzce baĢlatılan Zap Vadisi Çok Amaçlı Rehabilitasyon ve 

Erozyon Kontrolü Projesi aynı yıl tamamlanmıĢ olup toplam 2.632,5 Ha‟ lık alanda 

çalıĢma yapılması projesi tamamlanmıĢtır. 

PROJE SAHASININ MÜLKĠ HUDUTLARI ĠÇĠNDE BULUNAN KÖYLER. 

S.NO ĠLGĠLĠ KÖY HEKTAR BÖLME NUMARALARI 

1- Ördekli 1.160,5 10.11.12.13.14.15.16.17.18.19.20.21.22.23.24.25.26.29.30.31.37 

2- Akbulut 262,0 33.38.47.48.49.50 

3- Konak 193,0 28.34.35.36 

4- Armutdüzü 317,0 74.75.76.77.79.80.110 

5- KolbaĢı 148,0 103.104.105 

6- Tatlı Köyü 62,0 112.113 

7- Kırıkdağ 116,0 115.116 

8- Oğul Köyü 374,0 226.229.233.234.235.236.237 

Tablo 95.Proje Sahası(Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü) 



SAHALARDA YAPILAN ÇALIġMALAR 

S.NO YILI ÇALIġMA YAPILAN YER ALAN (Ha) YAPILAN HARCAMA 

1- 2007 Akbulut köy sınırları 300,0 238.000,00.- TL 

2- 2008 Ördekli- KolbaĢı Köyleri 360,0 197.800,00.-TL 

3- 2009 Ördekli Köy sınırları 275,0 122.420,00.-TL 

4- 2009 TEMA Vakfı protokolü 75,0 

TOPLAM 935,0 558.220,00.-TL 

Tablo 96. Proje Sahası 

2010 yılında, geçmiĢte tesis edilen 935,0 Ha‟lık sahanın bakım çalıĢmaları (ot almaçapalama- 

teras onarımı-tamamlama) programa alınmıĢ olup bu iĢ için 93.500,00.-TL 

ödenek tahsis edilmiĢtir. Ayrıca 2009 yılında toprak iĢleme ve tel çit ihatası tamamlanan 

MeĢe ekimi projesi kapsamında fidan dikim ve bakım çalıĢmaları için 91.750,00.-TL 

ödenek bulunmaktadır. 

Resim 18. AGM Mühendisliği çalıĢmaları-2 






T.10. Oman-Köy İlişkileri Mühendisliği Çalışmaları 

Orman köylüsünün orman üzerindeki baskısını azaltmak, fakir olan orman 

köylüsünü desteklemek, ormancılık çalıĢmalarını kolaylaĢtırmak ve teĢvik etmek amacıyla 

Ġlimiz merkez ve ilçelerine bağlı toplam 67 adet orman köyü bulunmakta olup bu 

kapsamda kredi verilen köylerin tablosu aĢağıya çıkarılmıĢtır. 

S.NO: YILI ĠL-ĠLÇE KÖY 

SAYISI 

KONUSU 

ÜNĠTE 

ADEDĠ 

BĠRĠMĠ 

TUTARI 

1- 2001 Yüksekova 1 Süt Koyunu 4 4.472,95 17.891,80 

2- 2002 Yüksekova 1 “ 3 6.018,00 18.054,00 

“ Merkez 1 “ 5 6.018,00 29.764,20 

3- 2003 Çukurca 1 “ 2 8.885,50 17.771,00 



4- 2004 ġemdinli 1 “ 3 7.197,15 21.591,45 

“ Yüksekova 1 “ 5 7.197,15 35.985,75 

“ Çukurca 1 “ 6 7.197,15 43.182,90 

5- 2005 Yüksekova 1 “ 5 DeğiĢik 29.643,45 

“ ġemdinli 4 “ 26 DeğiĢik 252.764,45 

“ Çukurca 1 “ 7 8.885,50 62.198,50 

“ Merkez 1 “ 7 7.197,15 50.380,05 

6- 2006 Çukurca 2 “ 4 8.885,50 35.542,00 

“ Merkez 1 “ 2 7.197,15 14.394,30 

“ Yüksekova 1 “ 2 7.197,15 14.394,30 

TOPLAM 81 _._ 643.558,15 

Tablo 97. Süt Koyunculuğu 

S.NO: YILI İL - İLÇE KÖY 

SAYISI 

KONUSU 

ÜNİTE 

ADEDİ 

BİRİMİ 

TUTARI 

1- 2005 Çukurca 2 Dam Ört. 30 1.500 45.000,00 

2- 2006 Yüksekova 2 “ 45 1.500 67.500,00 

“ Merkez 6 “ 63 1.500 94.500,00 

3- 2007 ġemdinli 6 “ 166 1.500 249.000,00 

4- 2008 Çukurca 1 “ 55 1.500 82.500,00 

“ ġemdinli 4 “ 120 1.500 180.000,00 

5- 2009 Merkez 2 “ 23 1.500 34.500,00 

“ Yüksekova 1 “ 18 1.500 27.000,00 

“ Çukurca 2 “ 120 1.500 180.000,00 

“ ġemdinli 3 “ 22 1.500 33.000,00 

TOPLAM 29 662 993.000,00 

6- 2010 Öngörülen program “ 150 1.500 225.000,00 

Tablo 98. Dam Örtülüğü 



Resim 22. ORKÖY Mühendisliği çalıĢmaları-3 

T.11. DKMP Mühendisliği Çalışmaları 

Doğal göç yolları arasında bulunan Yüksekova (Nehil) Sazlığının sınırları 2008 yılında 

yeniden tespit edilmiĢ olup; yönetim planının Bakanlığımızın uygun gördüğü bir zaman 

diliminde yapılması planlamaktadır. Ayrıca; Cilo Sat Dağları ve Buzullarının Milli Park 

ilan edilmesi Bakanlığımıza teklif edilmiĢtir. 

Her ilde bir tabiat parkı tesis edilmesi projesi kapsamında; 2008 yılında daha 

önceden hatıra ormanı olarak tesis edilmiĢ Ġl merkezine 2 km mesafede olan Kıran 

mevkiindeki yaklaĢık 6,0 Ha‟lık saha Milli Emlak Müdürlüğünden, Bakanlığımıza Tabiat 

Parkı tesis edilmek üzere tahsis edilmiĢ, DKMP Genel Müdürlüğümüzce tahsis iĢlemleri 

devam etmektedir. 

Ayrıca, TBMM adına yapılması istenilen hatıra ormanı için Yüksekova ilçesinde 

arazi tahsis çalıĢmaları tamamlanarak yer teslimi yapılmıĢ olup, çalıĢmalara sonbahar 

aylarında baĢlanacak ve Cumhuriyetin kuruluĢundan bu yana seçilen 6.714 Milletvekili 

adına fidan dikimi yapılacaktır. 

Zengin bir potansiyele sahip olan av ve yaban hayatının korunması için korumakontrol 

çalıĢmaları yapılmaktadır. 2009 yılında açılan avcı eğitimi kursunu 37 kiĢi 

baĢarıyla tamamlamıĢtır. Yine 2010 yılında açılan avcı eğitim kursuna 27 kiĢi katılmıĢ 

olup; kurs devam etmektedir. 

Bölgemizdeki ağır kıĢ koĢulları nedeniyle beslenme zorluğu çeken yaban hayatının 

zarar görmemesi için yapılan yemleme faaliyetleri kapsamında iki ton et ve sakatat ile 1 

ton yem çeĢitli noktalara dağıtılmıĢtır. 



Resim 23. DKMP Mühendisliği çalıĢmaları-1 



Resim 24. DKMP Mühendisliği çalıĢmaları-2 

Kurban Bayramında Kurban Kesimi ile ilgili denetimler yapılmıĢtır. 

Resim 25. Kurban kesimi denetimleri 

BÖLÜM KAYNAKLARI

hakkariicd2009.pdf 8371KB May 03 2011 12:00:00 AM

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?