ardahanicd2004.pdf 23396KB May 03 2011 12:00:00 AM

ARDAHAN VALİLİĞİ 

İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ 

ARDAHAN 

İL ÇEVRE DURUM RAPORU 

ARDAHAN 2004



ARDAHAN 

İL ÇEVRE DURUM RAPORU 

ARDAHAN 2004

T.C. 



Yayın No: 3 

Adres : Kongre Cad. No: 104 ARDAHAN 

Tel : 0478 211 26 00 - 0478 211 22 16 

Fax : 0478 211 20 90 

http://www.ardahan@cevreorman.gov.tr 

Baskı : Başak Matbaacılık Ltd. Şti. 

Kazım Karabekir Cad. No:101/2-G İskitler ANKARA 

Tel: 0312 384 27 61 - 62

TAKDİM 

İnsanoğlu bir yandan bilim ve teknoloji alanındaki 

hızlı gelişmeler sayesinde yaşam düzeyinin 

yükselmesini sağlarken, diğer yandan da hayati önemi 

olan doğal dengenin giderek bozulmasına neden 

olmuştur. Bu bozulma sonucunda tüm canlıları tehdit 

eden hava, su ve toprağın kirlenmesine, doğal 

kaynakların tüketilmesine ve doğanın giderek çöplüğe 

dönüşmesine neden olmuştur. 

Ardahan İlinde çevre sorunları açısından 

büyük sanayi şehirlerine nazaran, önemli bir sorun 

yaşanmamakla birlikte mevcut sorunlar küçük 

ölçekli yatırım ve projelerle çözülebilecek durumdadır. 

Son yüzyıllarda orman alanlarında yapılan 

tahripler sonucu İlde orman varlığı % 6 düzeyine 

inmiştir. Ormanların çevreye olan önemli katkıları 

göz önüne alındığında orman varlığının artırılması 

için ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalışmalarına 

ağırlık verilerek sürdürülmesi gerekmektedir. 

Bölgeler arası sosyo-ekonomik gelişmişlik faklılıkları ülkemizin en önemli sorunlarından 

biridir. Gelişmişlik açısından ortaya çıkan bu faklılıklar, sadece geri kalmış bölgeler 

açısından değil gelişmiş bölgeler acısından da düzeltilmesi gereken önemli sorunlara neden 

olmaktadır. Bu sorun, az gelişmiş bölgelerden gelişmiş bölgelere doğru nüfus hareketlerine 

(göç) yol açmaktadır. Büyük bir stratejik öneme sahip, tarih boyunca bir çok mücadelelere 

sahne olmuş, doğanın tarihi değerle bütünleştiği Serhat Şehri Ardahan; bozulmamış çevresi, 

doğal kaynakları, ormanları, akarsuları, yaylaları ve hayvancılık gibi önemli diğer ekonomik 

değerlerindeki artışlarla sürekli nüfus kaybeden bir yer olmaktan kurtulmalıdır. 

Sağlıklı ve temiz bir çevre herkesin ortak arzusu, verimliğin ve çağdaş olmanın da 

gereğidir. Çevrenin korunması ve çevre kirliliğinin önlenmesi konusunda devlet ve vatandaşlara 

önemli görevler düşmektedir. Ortak varlığımız olan çevreyi korumak, doğal dengenin 

bozmadan gelecek kuşaklara aktarmak için toplumun tüm kesimleri üzerine düşen görevi 

eksiksiz olarak yerine getirmelidir. 

İlimizdeki çevre bilincinin gelişmesine katkıda bulunacak olan Ardahan İli Çevre 

Durum Raporu’nun hazırlanmasında emeği geçenleri kutlarım. 

Aydın GÜÇLÜ 

Ardahan Valisi

ÖNSÖZ 

İnsan olarak yaşadığımız yerküre üzerinde 

olumlu olumsuz gelişen veya değişen herşeyden etkimiz 

oranında sorumlu bulunmaktayız. İnsanların 

ve diğer tüm canlıların hayatları boyunca ilişkilerini 

sürdürdükleri, karşılıklı etkileşim içinde bulundukları, 

fiziki, biyolojik, sosyal, ekonomik ve kültürel 

ortamda bu etkileşimden bir çevre değeri veya sorunu 

oluşturdukları bilinmektedir. 

Bu doğrultuda çevreyi koruma ve çevre sorunlarını 

giderme çalışmalarının yapılabilmesi için 

öncelikle bu alanda elde edilmiş bilimsel verilere 

sahip olunması gerekir. Belli bir konu veya obje 

hakkında bilginin var olması yanında bu bilgilerin 

bilimsel nitelik taşıması ve ulaşılabilir olması da 

önemlidir. 

Bu amaca yönelik olarak Çevre ve Orman Bakanlığı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğünce 

uluslararası çevre enformasyon sistemleri ile uyumlu olarak hazırlanan dispozisyona 

uyularak, Ülkemiz çevre değerlerinin bir parçası olan Ardahan’ın İl Çevre Durum Raporu 

hazırlanmıştır. 

Ardahan İl Çevre Durum Raporunun; İldeki ekonomik faaliyetlerde çevre değerlerinin 

dikkate alınmasına, araştırmacılara rehber olmasına, ÇED raporlarının hazırlanmasında 

kaynak oluşturmasına, korunması hedeflenen ekosistemlerin devamlılığının sağlanmasına 

ve karar vericilerin karar verme sürecini kısaltması hususlarında önemli katkı yapacağı düşünülmektedir. 

Ardahan İl Çevre Durum Raporu hazırlanırken akademik kriterlere oldukça dikkat 

edilmeye çalışılmış, İlimizle ilgili yayınlanmış, yayınlanmamış ulaşabildiğimiz bütün çalışmalara, 

raporlara ve kitaplara ulaşılarak, bilgiler olabildiği ölçüde teyit edilerek yazılmıştır. 

Özellikle İl, İlçe yüzölçümleri, haritaları, rakımları, dağ, çay, dere adları dikkatle birkaç kaynaktan 

kontrol edilerek hazırlanmıştır. Bu raporda 28 harita, 105 tablo ile 111 şekil ve resim 

yer almıştır. Ayrıca raporda potansiyel kaynak değerlerinin yanı sıra çevre sorunlarına da yer 

verilmiştir. 

Raporun arka kapağında yer alan Sn. Prof. Dr. İ.ATALAY ve arkadaşlarının çalışması 

olan Kuzeydoğu Ekosistem Haritasındaki mesaj dikkat çekicidir. Haritaya göre Ardahan’ın tarihi 

ekosisteminde İl alanının % 50’den fazlasının Sarıçam ormanı ekosistemi içinde kaldığı görülmektedir. 

Günümüzde ise bu orman varlılığı oranının % 6’lara düşmüş olmasından, orman 

varlığının insan eliyle (Antropojen) yüzyıllar boyunca büyük bir tahrip ve yok edilmeye uğradığı 

anlaşılmaktadır. Yöre isimleri (Meşe Ardahan, Doruk, Tekçam, Topçam gibi), çeşitli efsaneler, 

yaşlı insanlarımızın anlattıkları, toprak ve iklim faktörleri, değerli hocalarımızın çalışmalarını 

teyit etmektedir. Bugün ormanlarımızın korunması, ağaçlandırma çalışmalarının artarak devam 

etmesi bu tahribi unutturarak, umutları yeşertecek düzeydedir.Topraksız dağlar, verimsiz 

topraklar oluşmadan günümüzde bu olumlu sürecin başlamış olması oldukça sevindiricidir.

Ardahan İl Çevre Durum Raporu içinde yer alan çevre ile ilgili sistematik bilgilerden 

oluşan kanaate göre; kaliteli ve kapasiteli çayır ve meraların varlığı ile ilişkili hayvancılık, çiçekli 

bitki çeşitliliği ve bol balözü salgısı ile beslenen kafkas arıcılığı ( özellikle bu faaliyetlerin 

yem bitkileri tarımını da içine alacak şekilde organik yapılması), endüstriyel ormancılık ve 

ekoturizm (kanyonlarımız, göllerimiz, sulak alanlarımız, bozulmamış doğal yapı ve peyzaj) 

ön plana çıkan önemli potansiyel sektörlerdir. Bu önemli dört sektör arasındaki denge doğallığına 

yakın olduğu ölçüde, her anlamda verimliliğin daha yüksek olacağı açıktır. 

Raporda, İlde yaşanan iki önemli çevre sorunu imkanlar ölçüsünde ele alınarak incelenmiştir. 

Bunlar, su kirliliği ve katı atıklarda kaynaklanan çevre kirliliğidir. 

İl ve İlçelerde (Göle, Hanak, Damal ve Posof) mevcut kanalizasyon sularının tamamı 

hiçbir arıtmaya tabi tutulmadan habitatı, tarihi dokusu ve görüntü güzelliği ile önemli 

bir kaynak değer ifade eden Kura Nehrine doğrudan ya da dolaylı deşarj edilmektedir. Bunun 

yanında İlde önemli bir geçim kaynağı olan hayvancılık faaliyetleri sonucu ortaya çıkan 

hayvan gübreleri çeşitli kanallarla akar sular ve su kaynaklarına taşınmaktadır. Bu durum 

özellikle şehrin sembolü olan Kura Nehrini önemli ölçüde kirletmekte; balık popülasyonunu 

olumsuz yönde etkilemekte, ayrıca bu suların, tarım alanlarının sulanması ve hayvan sürülerinin 

su ihtiyacının karşılanmasında kullanılması nedeniyle dolaylı olarak hayvan ve insan 

sağlığını da tehdit etmektedir. 

İldeki önemli çevre sorunlarından birisi de katı atıklardır. İl merkezinde ortaya çıkan 

her türlü katı, tıbbi ve tehlikeli atık, stabilize yolu dışında hiçbir altyapısı olmayan vahşi katı 

atık depolama sahasında depolanmaktadır. Bu durum önemli bir çevre kirliliği oluşturmaktadır. 

Ardahan’ın öne çıkan bu sorunları, uygun projeler ile büyük şehirlerle kıyaslanamayacak 

ölçüde küçük finansal kaynaklar ile çözülebilecek boyutta olduğu düşünülmektedir. 

Ardahan İl Çevre Durum Raporunu hazırlarken değerli yayın ve çalışmalarından 

yararlandığımız, Prof.Dr. İ.ATALAY’a, Prof. Dr. A.KOÇMAN’a, Prof. Dr. N.DEMİRKUŞ’a, 

Sn.Günay KAYA’ya teşekkürlerimizi sunarız. Bölge Üniversitelerimizin, araştırmacılarını 

özellikle Kura Nehri Kanyonu habitatı başta olmak üzere, çalışılmamış birçok alanda (folklorik, 

kültürel, sosyal, bitki çeşitliliği vb.) yeni araştırmalar yapılması yönünde yönlendirmesinin 

çok faydalı olacağı düşüncesindeyiz. 

Sınırlı imkanlar içinde, az sayıdaki teknik personelin yoğun ve özverili çalışmaları 

sonucu hazırlanan bu raporun, İlin potansiyel değerlerinin harekete geçirilmesi yönünde 

yapılacak çalışmalara ışık tutması ve belirlenen çevre sorunlarının çözümlenmesi yolunda 

atılmış ilk adım olması dileği ile . . . 

Faruk KÖKSOY 

İl Çevre ve Orman Müdürü

HAZIRLAYANLAR 

Faruk KÖKSOY 1 Özcan ÖZTÜRK 2 

Murat ATEŞOĞULLARI 3 Yurdagül YILDIRIM 4 

Kenan ÖZTÜRK 5 Ethem KARA 6 

1- Ardahan İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, İl Müdürü 

2- Ardahan İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, Çevre Yönetimi ve ÇED Şube Müdürü 

3- Ardahan İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, Jeoloji Mühendisi 

4- Ardahan İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, Biyolog 

5- Orman Mühendisi 

6- Orman Mühendisi

İÇİNDEKİLER 

Sayfa No 

A. COĞRAFİ KAPSAM 

A.1. Giriş ...............................................................................................................................1 

A.2. İl ve İlçe Sınırları ..........................................................................................................2 

A.3. İlin Coğrafi Durumu .......................................................................................................3 

A.4. İlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu .................................................................5 

A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi ..........................................................................................16 

A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma ........................................................................26 

A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya ................................................................................27 

Kaynaklar .............................................................................................................................31 

B. DOĞAL KAYNAKLAR 

B.1. Enerji Kaynakları .........................................................................................................33 

B.1.1. Güneş .................................................................................................................33 

B.1.2. Su Gücü .............................................................................................................33 

B.1.3. Kömür ................................................................................................................33 

B.1.4. Doğalgaz ............................................................................................................34 

B.1.5. Rüzgar ................................................................................................................34 

B.1.6. Biyomas (Biyogaz, Odun, Tezek) ......................................................................35 

B.1.7. Petrol ..................................................................................................................36 

B.1.8. Jeotermal Sular ..................................................................................................36 

B.2. Flora ve Fauna ..............................................................................................................36 

B.2.1. Ormanlar ............................................................................................................36 

B.2.2. Çayır ve Mera ....................................................................................................36 

B.2.3. Sulak Alanlar .....................................................................................................36 

B.2.4. Endemik Bitkiler ................................................................................................36 

B.2.5. Fauna ve Endemik Hayvanlar ............................................................................36 

B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları ............36 

B.3. Toprak ...........................................................................................................................36 

B.4. Su Kaynakları ...............................................................................................................37 

B.4.1. İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar .....................................................................37 

B.4.2. Yeraltı Su Kaynakları .........................................................................................42 

B.4.3. Akarsular ............................................................................................................43 

B.4.4. Göller ve Göletler ..............................................................................................43 

B.5. Mineral Kaynaklar ........................................................................................................43 

B.5.1. Sanayi Madenleri ...............................................................................................43 

B.5.2. Metalik Madenler ...............................................................................................43 

B.5.3. Enerji Madenleri ................................................................................................43 

B.5.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler ............................................ 44 

Kaynaklar .....................................................................................................................45 

I

C. HAVA ( ATMOSFER VE İKLİM ) 

C.1. İklim ve Hava ...............................................................................................................47 

C.1.1. Doğal Değişkenler .............................................................................................50 

C.1.1.1. Rüzgar .............................................................................................................50 

C.1.1.2. Basınç .............................................................................................................51 

C.1.1.3. Nem ................................................................................................................51 

C.1.1.4. Sıcaklık ...........................................................................................................51 

C.1.1.5. Buharlaşma .....................................................................................................51 

C.1.1.6. Yağışlar ...........................................................................................................51 

C.1.1.6.1. Yağmur .........................................................................................................53 

C.1.1.6.2. Kar, Dolu, Sis ve Kırağı ...............................................................................54 

C.1.1.7. Seller ...............................................................................................................55 

C.1.1.8. Kuraklık ..........................................................................................................56 

C.1.1.9. Mikroklima .....................................................................................................56 

C.1.2. Yapay Etmenler ..................................................................................................57 

C.1.2.1. Plansız Kentleşme ...........................................................................................57 

C.1.2.2. Yeşil Alanların Azalması .................................................................................57 

C.1.2.3. Isınmada Kullanılan Yakıtlar ..........................................................................57 

C.1.2.4. Endüstriyel Emisyonlar ..................................................................................58 

C.1.2.5. Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar ................................................................58 

C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları .........................................................................58 

C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman .........................................................58 

C.2.2. Partikül Madde Emisyonları ..............................................................................59 

C.2.3. Karbonmonoksit ................................................................................................59 

C.2.4. Nitrojen Oksitler ................................................................................................59 

C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları .................................................................60 

C.3. Atmosferik Kirlilik .......................................................................................................60 

C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri ............................................................60 

C.3.2. Asit Yağmurlarının Etkileri ................................................................................60 

C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri .................................................................61 

C.4.1. Doğal Çevreye Olan Etkileri .............................................................................61 

C.4.1.1. Su Üzerindeki Etkileri ....................................................................................61 

C.4.1.2. Toprak Üzerine Etkileri ..................................................................................62 

C.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri .................................................................62 

C.4.1.4. İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri ....................................................................65 

C.4.2. Yapay Çevreye Olan Etkileri .............................................................................65 

C.4.2.1. Görüntü Kirliliği Üzerine Etkileri ..................................................................65 

Kaynaklar. ............................................................................................................................67 

II

D. SU 

D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı ........................................................................................69 

D.1.1. Yer Altı Suları ....................................................................................................69 

D.1.2. Akarsular ............................................................................................................71 

D.1.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlar .......................................................................75 

D.1.4. Deniz. .................................................................................................................78 

D.2. Doğal Drenaj Sistemleri ...............................................................................................79 

D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri ............................................................79 

D.3.1. Yer Altı Suları ve Kirlilik ..................................................................................79 

D.3.2. Akarsularda Kirlilik ...........................................................................................80 

D.3.4.Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik ........................................................80 

D.3.4. Denizlerde Kirlilik .............................................................................................81 

D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları ...............................................................81 

D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri ............................................................................81 

D.5.1. Tuzluluk .............................................................................................................82 

D.5.2. Zehirli Gazlar .....................................................................................................82 

D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik .................................................................82 

D.5.4. Ağır Metaller ve İz Elementler ..........................................................................82 

D.5.5. Zehirli Organik Bileşikler ..................................................................................82 

D.5.5.1. Siyanürler .......................................................................................................82 

D.5.5.2. Petrol ve Türevleri ..........................................................................................83 

D.5.5.3. Polikloro Naftalinler ve Bifeniller ..................................................................83 

D.5.5.4. Pestisitler ve Su Kirliliği ................................................................................83 

D.5.5.5 Gübreler ve Su Kirliliği ...................................................................................83 

Kaynaklar .............................................................................................................................83 

E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI 

E.1. Genel Toprak Yapısı .....................................................................................................85 

E.2. Toprak Kirliliği ...........................................................................................................100 

E.2.1. Kimyasal Kirlenme ..........................................................................................100 

E.2.1.1. Atmosferik Kirlenme ....................................................................................100 

E.2.1.2. Atıklardan Kirlenme ......................................................................................100 

E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme .......................................................................................100 

E.3. Arazi. ..........................................................................................................................101 

E.3.1. Arazi Varlığı .....................................................................................................101 

E.3.1.1. Arazi Sınıfları................................................................................................101 

E.3.1.2. Kullanım Durumu .........................................................................................103 

E.3.2. Arazi Problemleri. ............................................................................................104 

Kaynaklar ...........................................................................................................................106 

III

F. FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER 

F.1. Ormanlar .....................................................................................................................107 

F.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı ..............................................................................107 

F.1.2. Bölgenin Orman Envanteri ...............................................................................109 

F.1.3. Orman Varlığının Yararları ............................................................................... 112 

F.1.4. Orman Sayılan Alanların Daraltılması ............................................................. 114 

F.2. Çayır ve Meralar ......................................................................................................... 118 

F.2.1. Çayır ve Meraların Varlığı ................................................................................ 118 

F.2.2. Kullanım Amaçları ve Yararları ........................................................................120 

F.3. Flora ............................................................................................................................121 

F.3.1. Türler ve Populasyonları ..................................................................................128 

F.3.2. Habitat ve Topluluklar ......................................................................................140 

F.4. Fauna ...........................................................................................................................140 

F.4.1. Türler ve Populasyonları ..................................................................................140 

F.4.1.1. Karasal Türler ve Populasyonları ..................................................................140 

F.4.1.2. Aquatik Türler ve Populasyonları ..................................................................147 

F.4.1.2.1. Kürklü Hayvanlar .......................................................................................147 

F.4.1.2.2. Balıklar .......................................................................................................147 

F.4.2. Habitat ve Topluluklar ......................................................................................148 

F.4.3. Hayvan Yaşama Hakları ...................................................................................149 

F.4.3.1. Evcil Hayvanlar .............................................................................................149 

F.4.3.1.1. Sahipli Hayvanlar .......................................................................................149 

F.4.3.1.2. Sahipsiz Hayvanlar .....................................................................................149 

F.4.3.1.3. Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Olan Evcil Hayvanlar ...149 

F.4.3.2. Hayvan Hakları İhlalleri ................................................................................149 

F.4.3.3. Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği ..............................150 

F.5. Hassas Yöreler Kapsamında Olup (*) Bölümdeki Bilgilerin İsteneceği Alanlar ........150 

F.5.1. Milli Parklar .....................................................................................................150 

F.5.2. Tabiat Parkları ...................................................................................................150 

F.5.3. Tabiat Anıtı .......................................................................................................150 

F.5.4. Tabiat Koruma Alanları ....................................................................................150 

F.5.5. Orman İçi Dinlenme Yerleri .............................................................................151 

F.5.6. Sulak Alanlar ....................................................................................................151 

F.5.7. Biyogenetik Rezerv Alanları ............................................................................151 

F.5.8. Biyosfer Rezerv Alanları ..................................................................................152 

F.5.9. Özel Çevre Koruma Bölgeleri. .........................................................................152 

F.5.10. Av Hayvanları Koruma ve Üretme Sahaları ...................................................152 

F.5.11. Su Ürünleri Üretim Sahaları Çevresindeki Kıyılar .........................................153 

F.5.12. Endemik Bitki ve Hayvanların Yaşama Ortamı Olan Alanlar ....................... 153 

F.5.13. Koruma Altına Alınan Yabani Flora-Faunanın Yaşama Ortamı Olan Alanlar.154 

IV

F.5.14. Akdeniz’e Has Nesli Tükenmekte Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme 

Ortamı Olan Alanlar .......................................................................................155 

F.5.15. Kültür ve Tabiat Varlıklarının Bulunduğu Koruma Alanları ..........................155 

F.5.16. Sit Alanları ......................................................................................................155 

F.5.16.1. Kentsel Sit ...................................................................................................156 

F.5.16.2. Tarihi Sit ......................................................................................................157 

F.5.16.3.Arkeolojik Sit ...............................................................................................166 

F.5.16.4. Doğal Sit ......................................................................................................167 

F.5.17. Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesinde Yer Alan “ 

Kültürel Miras ” ve “ Doğal Miras ” Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal 

alanlar .............................................................................................................170 

F.5.17.1. Kültürel Miras Kapsamına Giren Alanlar ...................................................170 

F.5.17.1.1. Anıtlar .......................................................................................................170 

F.5.17.1.2. Yapı Toplulukları ......................................................................................174 

F.5.17.1.3. Sitler .........................................................................................................174 

F.5.17.2. Doğal Miras Kapsamına Giren Alanlar .......................................................174 

F.5.18 Akdeniz’de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Alanı .........................175 

F.5.19 Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği’ne Göre Belirlenen “Kıta İçi Yüzeysel 

Suları Kapsayan İçme ve Kullanma Suyu Rezervuarları ” ...................175 

F.5.19.1. Mutlak Koruma Alanları .............................................................................175 

F.5.19.2. Kısa Mesafeli Koruma Alanı .......................................................................175 

F.5.19.3. Orta Mesafeli Koruma Alanı .......................................................................175 

F.5.19.4. Uzun Mesafeli Koruma Alanı ......................................................................175 

F.5.20. Hava Kalitesi Kontrol Yönetmeliği’nde Belirlenen Hassas Kirlenme 

Bölgeleri .........................................................................................................175 

F.5.21.Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar ...........................176 

F.5.22. Tarım Alanları178 

Kaynaklar ...........................................................................................................................178 

G. TURİZM 

G.1. Yörenin Turistik Değerleri .........................................................................................179 

G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri .................................................................................179 

G.1.1.1. Konum ..........................................................................................................179 

G.1.1.2. Fiziki Özellikleri ...........................................................................................179 

G.1.2. Kültürel Değer .................................................................................................181 

G.2. Turizm Çeşitleri .........................................................................................................194 

G.3. Turistik Altyapı ..........................................................................................................197 

G.4. Turist Sayısı ...............................................................................................................197 

G.5. Turizm Ekonomisi ......................................................................................................199 

G.6. Turizm-Çevre İlişkisi .................................................................................................199 

Kaynaklar ...........................................................................................................................200 

V

H. TARIM VE HAYVANCILIK 

H.1. Genel Tarımsal Yapı ...................................................................................................201 

H.2. Tarımsal Üretim .........................................................................................................201 

H.2.1. Tarımsal Üretim ...............................................................................................201 

H.2.1.1. Tarla Bitkileri ................................................................................................204 

H.2.1.1.1. Buğdaygiller ..............................................................................................204 

H.2.1.1.2. Yem Bitkileri .............................................................................................205 

H.2.1.1.3. Endüstriyel Bitkiler ...................................................................................205 

H.2.1.1.4. Süs Bitkileri ...............................................................................................205 

H.2.1.2. Bahçe Bitkileri ..............................................................................................205 

H.2.1.2.1. Meyve Üretimi ...........................................................................................205 

H.2.1.2.2. Sebze Üretimi ............................................................................................206 

H.2.2 Hayvansal Üretim .............................................................................................206 

H.2.2.1. Büyükbaş Hayvancılık ..................................................................................208 

H.2.2.2. Küçükbaş Hayvancılık .................................................................................. 211 

H.2.2.3. Kümes Hayvancılığı (Kanatlı Üretimi) ........................................................213 

H.2.2.4. Su Ürünleri ...................................................................................................214 

H.2.2.5. Kürk Hayvancılığı ....................................................................................... 215 

H.2.2.6. Arıcılık ve İpekböcekçiliği ...........................................................................215 

H.3. Organik Tarım ............................................................................................................219 

H.4. Tarımsal İşletmeler .....................................................................................................219 

H.4.1. Kamu İşletmeleri .............................................................................................219 

H.4.2. Özel İşletmeler .................................................................................................222 

H.5. Tarımsal Faaliyetler ....................................................................................................222 

H.5.1. Pestisit Kullanımı. ...........................................................................................222 

H.5.2. Gübre Kullanımı ..............................................................................................222 

Kaynaklar ...........................................................................................................................223 

I. MADENCİLİK 

I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan 

Doğal Malzemeler ......................................................................................................225 

I.1.1. Sanayi Madenleri ..............................................................................................225 

I.1.2. Metalik Madenler ..............................................................................................225 

I.1.3. Enerji Madenleri ...............................................................................................225 

I.1.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler ............................225 

I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri ...........................................226 

I.3. Cevher Zenginleştirme ................................................................................................226 

I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri .....................................................226 

I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan 

Rehabilitasyon Çalışmaları ................................................................................................226 

Kaynaklar ...........................................................................................................................227 

VI

J. ENERJİ 

J.1. Kaynaklarına Göre Enerjilerin Sınıflandırılması.........................................................229 

J.1.1. Birincil Enerji Kaynakları .................................................................................229 

J.1.1.1. Güneş Enerjisi ................................................................................................229 

J.1.1.2. Rüzgar Enerjisi ..............................................................................................229 

J.1.1.3. Su Enerjisi ......................................................................................................229 

J.1.1.4. Biyogaz Enerjisi .............................................................................................229 

J.1.1.5. Biyomas Enerjisi ............................................................................................230 

J.1.1.6. Odun ..............................................................................................................230 

J.1.1.7. Kömür ............................................................................................................230 

J.1.1.8. Petrol ..............................................................................................................230 

J.1.1.9. Jeotermal Enerji .............................................................................................230 

J.1.1.10. Doğalgaz Enerjisi .........................................................................................230 

J.1.2. İkincil Enerji Kaynakları ..................................................................................230 

J.1.2.1. Termik Enerji .................................................................................................231 

J.1.2.2. Hidrolik Enerji ...............................................................................................231 

J.1.2.3. Nükleer Enerji ................................................................................................231 

J.2. Enerji Tüketiminin Sektörlere Dağılımı ......................................................................231 

J.3. Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar ..............................................................232 

Kaynaklar ...........................................................................................................................232 

K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ 

K.1. İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler. ................233 

K.2. Genel Anlamda Sanayi Gruplandırılması ..................................................................239 

K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı ..............................................................................240 

K.4. Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu ....................................242 

K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi Ve Enerji Kullanımı .............................244 

K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler ..................................244 

K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği ...........................................244 

K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği ...............................................244 

K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği ........................................244 

K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği .......................................244 

K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar ......................................................244 

K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı ........................................................................244 

Kaynaklar ...........................................................................................................................244 

L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME 

L.1. Altyapı. .......................................................................................................................245 

L.1.1. Su Sistemi ........................................................................................................245 

L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi ...........................................245 

L.1.3. Yeşil Alanlar .....................................................................................................245 

L.1.4. Elektrik İletim Hatları ......................................................................................245 

L.1.5. Doğalgaz Boru Hatları .....................................................................................246 

VII

L.2. Ulaşım .........................................................................................................................246 

L.2.1. Karayolları .......................................................................................................246 

L.2.1.1. Karayolları Genel ..........................................................................................246 

L.2.1.2. Ulaşım Planlaması ........................................................................................247 

L.2.1.3. Toplu Taşım Sistemleri .................................................................................247 

L.2.1.4. Kent İçi Yollar ...............................................................................................248 

L.2.1.5. Araç Sayıları ..................................................................................................248 

L.2.2. Demiryolları .....................................................................................................248 

L.2.2.1. Kullanılan Raylı Sistemler ............................................................................248 

L.2.2.2. Taşımacılıkta Demiryolları ...........................................................................248 

L.2.3. Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı ....................................................................248 

L.2.3.1. Limanlar ........................................................................................................248 

L.2.3.2. Taşımacılık ....................................................................................................248 

L.2.4. Havayolları .......................................................................................................248 

L.3. Haberleşme .................................................................................................................248 

L.4. İlin İmar Durumu ........................................................................................................249 

L.5. İldeki Baz İstasyonları Sayısı .....................................................................................250 

Kaynaklar ...........................................................................................................................250 

M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS 

M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama .......................................................................................251 

M.1.1. Kentsel Alanlar ...............................................................................................251 

M.1.1.1. Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri ..................................................251 

M.1.1.2. Kentsel Büyüme Deseni ...............................................................................252 

M.1.1.3. Planlı Kentsel Gelişme Alanları ...................................................................252 

M.1.1.4. Kentsel Alanlarda Yoğunluk ........................................................................253 

M.1.1.5. Kentsel Yenileme Alanları ...........................................................................253 

M.1.1.6. Endüstri Alanları Yer Seçimi .......................................................................253 

M.1.1.7. Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar ............................253 

M.1.2.1. Kırsal Yerleşme Deseni ................................................................................253 

M.1.2.2. Arazi Mülkiyeti ............................................................................................253 

M.2. Altyapı. ......................................................................................................................254 

M.3. Binalar ve Yapı Çeşitleri ............................................................................................254 

M.3.1. Kamu Binaları .................................................................................................254 

M.3.2. Okullar ............................................................................................................254 

M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri .........................................................................256 

M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler .............................................................................256 

M.3.5. Endüstriyel Yapılar .........................................................................................256 

M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar ........................................................................256 

M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar ..................................................256 

M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar ......................................................................................256 

M.3.9. Kırsal Alanda Yapılaşma .................................................................................256 

VIII

M.3.10. Yerel Mimari Özellikleri ...............................................................................257 

M.3.11. Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller ..............................................257 

M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı ...............................................................................................257 

M.4.1. Göçler ..............................................................................................................257 

M.4.2. Göçebe İşçiler (Mevsimlik) ............................................................................259 

M.4.3. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı ...............................................................259 

M.4.4. Konut Yapım Süreçleri ....................................................................................259 

M.4.5. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri ...........................................................259 

M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri ........................................................................260 

M.5.1. Binalarda Ses İzolasyonu ................................................................................260 

M.5.2. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları ..............................260 

M.5.3. Ticari ve Endüstriyel Gürültü .........................................................................260 

M.5.4. Kentsel Atıklar ................................................................................................260 

M.5.5. Binalarda Isı Yalıtımı ......................................................................................260 

M.6. Nüfus .........................................................................................................................260 

M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi ......................................................................260 

M.6.2. Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ......................................260 

M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları ..................................................................261 

M.6.4. Nüfus Değişim Oranı ......................................................................................261 

M.6.5. Yer Değiştirme Olayları ..................................................................................261 

M.6.6. Turizm ve Seyahat ..........................................................................................261 

M.6.7. İşsizlik .............................................................................................................262 

Kaynaklar ...........................................................................................................................262 

N. ATIKLAR 

N.1. Evsel Katı Atıklar .......................................................................................................263 

N.2. Tehlikeli ve Zararlı Atıklar .........................................................................................263 

N.3. Özel Atıklar ................................................................................................................263 

N.3.1. Tıbbi Atıklar ....................................................................................................263 

N.3.2. Atık Yağlar .......................................................................................................264 

N.3.3. Pil ve Aküler ....................................................................................................264 

N.3.4. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller ................................264 

N.3.5. Tarama Çamurları ............................................................................................264 

N.3.6. Elektrik ve Elektronik Atıklar .........................................................................264 

N.3.7. Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar .......................................................................264 

N.4. Diğer Atıklar ..............................................................................................................264 

N.4.1. Radyoaktif Atıklar ...........................................................................................264 

N.4.2. Hayvan Kadavraları .........................................................................................264 

N.4.3. Mezbaha Atıkları .............................................................................................264 

N.5. Atık Yönetimi .............................................................................................................265 

N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu ...................................................................265 

N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Transfer İstasyonları ..........265 

IX

N.8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri ....................................................................................265 

N.8.1. Katı Atıkların Depolanması .............................................................................265 

N.8.2. Atıkların Yakılması ..........................................................................................266 

N.8.3. Kompost ..........................................................................................................266 

N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirilmesi ..........................................................266 

N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri .........................................................................266 

Kaynaklar ..........................................................................................................................267. 

O. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM 

O.1. Gürültü .......................................................................................................................269 

O.1.1. Gürültü Kaynakları ..........................................................................................269 

O.1.1.1. Trafik Gürültüsü ...........................................................................................269 

O.1.1.2. Endüstri Gürültüsü .......................................................................................269 

O.1.1.3. İnşaat Gürültüsü ............................................................................................270 

O.1.1.4. Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler ......................................................271 

O.1.1.5. Havaalanları Yakınında Oluşan Gürültü .......................................................271 

O.1.2. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri ...................................................................272 

O.1.2.1. Gürültünün Fiziksel Çevreye Etkileri ...........................................................272 

O.1.2.2. Sosyal Çevreye Etkisi ...................................................................................272 

O.1.3. Gürültünün İnsanlar Üzerine Etkileri ..............................................................272 

O.1.3.1. Fiziksel Etkisi ...............................................................................................272 

O.1.3.2. Fizyolojik Etkisi ...........................................................................................272 

O.1.3.3. Psikolojik Etkisi ...........................................................................................273 

O.1.3.4. Performans Etkisi .........................................................................................273 

O.2. Titreşim. .....................................................................................................................273 

Kaynaklar ...........................................................................................................................273 

P . AFETLER 

P.1. Afet Olayları ................................................................................................................275 

P.1.1. Depremler .........................................................................................................275 

P.1.2. Heyelan ve Çığlar .............................................................................................276 

P.1.3. Seller .................................................................................................................276 

P.1.4. Orman ve Otlak Yangınları ...............................................................................277 

P.1.5. Fırtınalar ...........................................................................................................277 

P.2. Afetler Ve Sağlık Zararları ..........................................................................................279 

P.2.1. Radyoaktif Maddeler ........................................................................................279 

P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar ...........................................280 

P.2.3. Tehlikeli ve Zehirli Maddeler ...........................................................................280 

P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri .......................................................................280 

P.3.1. Sivil Savunma Birimleri ...................................................................................281 

P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri ..............................................................281 

P.3.3. İlkyardım Servisleri ..........................................................................................281 

X

P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı .....................................................282 

P.3.5. Tehlikeli ve Zehirli Maddelerin Sınırlar arası Taşınması İçin Alınan Tedbirler ... 282 

P.3.6. Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar ..............................................................282 

Kaynaklar ...........................................................................................................................282 

R. SAĞLIK VE ÇEVRE 

R.1. Temel Sağlık Hizmetleri .............................................................................................283 

R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı .........................................................................283 

R.1.2. Bulaşıcı Hastalıklar ..........................................................................................283 

R.1.2.1. İçme ve Kullanma Suları ..............................................................................284 

R.1.2.2. Denizler .........................................................................................................285 

R.1.2.3. Zoonoz Hastalıklar ........................................................................................285 

R.1.3. Gıda Hijyeni ....................................................................................................286 

R.1.4. Aşılama Çalışmaları .........................................................................................286 

R.1.5. Bebek Ölümleri ................................................................................................288 

R.1.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı ...........................288 

R.1.7. Aile Planlaması Çalışmaları .............................................................................289 

R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri ............................................290 

R.2.1. Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri ................................290 

R.2.2. Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri .................................................290 

R.2.3. Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri ..........................................................291 

R.2.4. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri ......................................................291 

R.2.5. Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri ......................................................291 

R.2.6. İyonize Radyasyondan Korunma. ....................................................................292 

Kaynaklar ...........................................................................................................................292 

S. ÇEVRE EĞİTİMİ 

S.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi İle İlgili Faaliyetleri .........................................293 

S.2. Çevreyle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri .....................................................294 

S.2.1. Çevre Vakıfları .................................................................................................295 

S.2.2. Çevre Dernekleri ..............................................................................................296 

S.2.3. Çevreyle İlgili Federasyonlar ...........................................................................297 

Kaynaklar ...........................................................................................................................297 

T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA 

T.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi ................................................299 

T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması ve 

Geliştirilmesi ..............................................................................................................300 

T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin, Sonuçlarının Çevrenin Taşıma Kapasitesini 

Aşmayacak Biçimde Planlanması ............................................................................300 

T.4. Çevrenin İnsan-Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması .........................301 

T.5. Çevreye Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması ............................................................301 

Kaynaklar ...........................................................................................................................301 

XI

TABLOLAR DİZİNİ 

Sayfa No 

Tablo 1. Posof, Ardahan ve Şavşat’ta Aylara Göre Ortalama Açık, Bulutlu ve Kapalı 

Gün sayısı .........................................................................................................33 

Tablo 2. Ardahan İlinde Çıkan Kömürlerin Analiz Sonuçları .........................................34 

Tablo 3. Ardahan İlinde Taş Ocakları Nizamnamesine Göre Açılmış Taş ocakları ........44 

Tablo 4. Ardahan İli 16 Yıllık Ortalama İklim Verileri ...................................................50 

Tablo 5. Ardahan İli 16 Yıllık Yerel Basınç Miktarları ...................................................51 

Tablo 6. Ardahan İli 16 Yıllık Ortalama Nem Miktarları ...............................................51 

Tablo 7. Ardahan İli 16 Yıllık Sıcaklık Ortalamaları .....................................................51 

Tablo 8. Ardahan İli 16 Yıllık Buharlaşma Miktarları ....................................................53 

Tablo 9. Ardahan İli 16 Yıllık Yağış Miktarları .............................................................53 

Tablo 10. Ardahan İli 15 Yıllık Kar, Dolu, Sis ve Kırağı Miktarları ..............................54 

Tablo 11. Ardahan İli 2004 Yılı Taşıt Durumu ................................................................58 

Tablo 12. Ardahan İlinde Mevcut Su Kuyuları ve Su Seviyeleri ......................................71 

Tablo 13. Ardahan İli Sınırları İçinde Bulunan Nehir ve Derelerin Akım Gözlem 

İstasyonları Debileri ..........................................................................................71 

Tablo 14. Ardahan İli Periyodik Akım Ölçüm Sonuçları (2001-2004 Yılları Ortalaması) ... 71 

Tablo 15. Ardahan İline Ait Akarsuların Özellikleri .........................................................72 

Tablo 16. Ardahan İl Sağlık Müdürlüğü’nün Sular İle İlgili Yapmış Olduğu Çalışmalar ...82 

Tablo 17. Yukarı Kura Nehri Havzası Topraklarına Ait Analiz Sonuçları (*) ..................96 

Tablo 18. Ardahan Ağaçlandırma Proje Sahalarındaki Toprak Profillerden Alınan 

Örneklerinin Analizleri .....................................................................................99 

Tablo 19. Arazi Yetenek Sınıfları İle Eğim Dereceleri ve Toprak Özellikleri Arasındaki 

İlişkiler ............................................................................................................102 

Tablo 20. Ardahan İli Arazi Kabiliyetleri Sınıfları ve Dağılımı......................................102 

Tablo 21. Ardahan İli Arazi Kullanımı ...........................................................................103 

Tablo 22. Türkiye ve Ardahan Arazi Dağılımı (ha.) .......................................................104 

Tablo 23. Erozyon Sınıflandırma Kriterleri ....................................................................104 

Tablo 24. Ardahan İli Ormanlık Alan Miktarları ............................................................ 111 

Tablo 25. Ardahan İli Orman Ürünlerinin Üretimi, Maliyeti ve Satış Bilgileri .............. 111 

Tablo 26. İldeki Orman Alanlarının Servet ve Yıllık Artım Miktarları .......................... 111 

Tablo 27. Ardahan İlinde Başlangıçtan 2005 Yılına Kadar Gerçekleşen Ağaçlandırma 

Çalışmaları ...................................................................................................... 116 

Tablo 28. Ardahan İli 1995-2005 Yılları Arasında Tesis Edilen Ağaçlandırma Sahaları .. 117 

Tablo 29. Orman İşletme Müdürlüğünce Ardahan’da Tesis Edilen Gençleştirme Alanları ...118 

Tablo 30. İlçeler ve Alt Bölgeler Bazında Çayır Mera Alanlarının Dağılımı .................120 

Tablo 31. Ardahan İlinde İl Çevre ve Orman Müdürlüğünce Yıllar İtibariyle Yapılan 

Mera Islahı Çalışmaları ...................................................................................120 

Tablo 32. Ardahan İli Çayır Mera Ot Verimi .................................................................121 

Tablo 33. Yörede Tespit Edilen Çift Çenekli Bitki Türleri .............................................128 

Tablo 34. Ardahan İlinde Tespit Edilen Tek Çenekli Bitki Türleri .................................136 

XIII

Tablo 35. Ardahan İlinde Tespit Edilen Açık Tohumlu Bitki Türleri ..............................137 

Tablo 36. Ardahan İlinde Tespit Edilen Yenen Mantar Türleri .......................................137 

Tablo 37. Ardahan İli ve Çevresinde Tespit Edilen İki Yaşamlılar (Amphibia) .............140 

Tablo 38. Ardahan İli ve Çevresinde Tespit Edilen Sürüngenler ( Reptilia) ...................140 

Tablo 39. Ardahan İli ve Çevresinde Tespit Edilen Kuşlar ( Aves) ................................141 

Tablo 40. Türkiye’de bulunan kuş türlerinin statülerine göre dağılımı ..........................144 

Tablo 41. Ardahan İli ve Çevresinde Tespit Edilen Memeliler (Mammalia) ..................145 

Tablo 42. Ardahan İli 2004 yılı Avlanmaya Yasak Olan Dere ve Nehirler .....................153 

Tablo 43. Ardahan İlinde Bulunan Turizm İşletme Belgeli Konaklama Tesisleri ..........197 

Tablo 44. Ardahan İlinde Bulunan Seyahat Acenteleri ...................................................197 

Tablo 45. Belediye İşletme Belgeli Yiyecek Üretim Yerleri ...........................................197 

Tablo 46. Ardahan İline Giriş-Çıkış Yapan Yerli ve Yabancı Turist Sayısı ....................198 

Tablo 47. 2000 Yılı Aylara Göre Giriş-Çıkış Yapan Turist Sayısı ..................................198 

Tablo 48. Ardahan İlinde Yıllar İtibariyle Konaklama Ve Geceleme Sayıları ................199 

Tablo 49. Ardahan İli Tarım Arazilerinin Dağılımı ........................................................202 

Tablo 50. Ardahan İlinde Önemli Bitkisel Ürünlerin Ekim alanı ve Üretim Değerleri 

(2003 yılı fiyatları) ..........................................................................................203 

Tablo 51. Ardahan ilinde Hububat Alanları ve Üretim Miktarı ......................................204 

Tablo 52. İlde Üretimi Yapılan Yem Bitkileri .................................................................205 

Tablo 53. İlde Üretimi Yapılan Meyve Ağacı Türleri .....................................................205 

Tablo 54. İlde Üretimi Yapılan Sebze Türleri .................................................................206 

Tablo 55. Hayvan varlığı bakımından Ardahan’ın ülke ve bölge içindeki yeri - 2002 ...206 

Tablo 56. Ardahan İli 2004 Yılı Hayvan Varlığı .............................................................207 

Tablo 57. Ardahan İli 2004 yılı Büyükbaş Hayvan Varlığı .............................................208 

Tablo 58. İl Geneli Hayvancılık İşletmelerinin Büyüklüklerine Göre Dağılımı .............208 

Tablo 59. Ardahan İlinden İl Dışına 10 Yıllık Canlı Hayvan Sevkıyatı (1994-2003) ....209 

Tablo 60. Ardahan İlinde Kontrollü Kesim ve Et Üretimi .............................................210 

Tablo 61. Ardahan İlinde Kontrolsüz Kesim (*) ve Et Üretimi ........................................210 

Tablo 62. Türkiye, Ardahan Sığır Varlığı ve İl Dışına Pazarlanan Hayvan ....................210 

Tablo 63. Ardahan İlinde Sağılan Hayvan Sayısı ve Süt Üretimi ................................... 211 

Tablo 64. Ardahan İli 2004 Yılı Küçükbaş Hayvan Varlığı ............................................ 211 

Tablo 65. İl Geneli Hayvancılık İşletmelerinin Büyüklüklerine Göre Dağılımı .............212 

Tablo 66. Ardahan İlinden İl Dışına son 10 Yıllık Canlı Hayvan Sevkıyatı (1993-2002) . 212 

Tablo 67. Ardahan İlinde Kontrollü Kesim ve Et Üretimi Miktarı ................................212 

Tablo 68. Ardahan İlinde Kontrolsüz Kesim (*) ve Et Üretimi Miktarı ...........................212 

Tablo 69. Ardahan İlinde Sağılan Hayvan Sayısı ve Süt Üretimi ...................................213 

Tablo 70. Ardahan İli 2004 Yılı Su Ürünleri Üretim Tablosu .........................................215 

Tablo 71. Ardahan İli Mevcut Bal ve Kovan Kapasitesi ................................................217 

Tablo 72. Türkiye’de Hanelerin Bal Tüketimi ve Gıda Harcamaları İçinde Balın Payı 

(1994 Tüketim Anketi Sonuçları) ...................................................................218 

Tablo 73. Türkiye’de Bal Talep Projeksiyonu (2000-2009) ...........................................218 

XIV

Tablo 74. İlçeler Bazında Sığırcılık, Koyunculuk ve Arıcılık İşletmeleri .......................222 

Tablo 75. Ardahan İlinde Enerji Tüketiminin Sektörlere Dağılımı ................................231 

Tablo 76. Ardahan İlinde Elektrik Enerjisi Tüketimi ......................................................231 

Tablo 77. Ekonomik Faaliyet, İşteki Durumu ve Cinsiyete Göre İstihdam Edilen Nüfus .... 242 

Tablo 78. Ardahan İli İktisadi Faal Nüfusun Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı (2000) ....243 

Tablo 79. İktisadi Faaliyet Kollarına Göre İstihdam Edilen Nüfusun Yerleşim Yerlerine 

Göre Dağılımı (2000) ......................................................................................243 

Tablo 80. Posof İlçesi Tapu Kütüklerinde Kayıtlı Taşınmazların Listesi ........................253 

Tablo 81. Ardahan İli Yurt ve Pansiyon Kapasiteleri ......................................................255 

Tablo 82. Ardahan’ın 1945-2000 Yılları Arasında, Nüfusundaki Değişmeler ...............257 

Tablo 83. Ardahan İli 10 Yıllık Şehir ve Köy Nüfus Gelişimi ......................................258 

Tablo 84. Ardahan İli, 12 - 64 Arası Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ................260 

Tablo 85. Ardahan İlinin Nüfus Yoğunluğu ....................................................................261 

Tablo 86. Ardahan İlinde Durumlarına Göre İş Müracaatında Bulunanlar ...................262 

Tablo 87. İstihdam Edilen Nüfusun Ekonomik Faaliyete Göre Dağılımı .......................262 

Tablo 88. İşitme Sağlığı Açısından Kabul edilebilir En Büyük Gürültü Seviyeleri .......270 

Tablo 89. Çeşitli Kullanım Alanlarının Kabul edilebilir Üst Gürültü Seviyeleri ............271 

Tablo 90. Bazı Gürültü Türlerinin Desibel Dereceleri ve Psikolojik Etkileri .................273 

Tablo 91. 2004 Yılı İtibariyle Ardahan İlinin Aylara Göre Radyasyon Ölçüm Değerleri; 280 

Tablo 92. Sağlık Kurumlarının İl Merkezi ve İlçelere Göre Dağılımı ............................283 

Tablo 93. Ardahan İlinde Bulaşıcı Hastalıklarla İlgili 2004 Yılı Verileri .......................283 

Tablo 94. Ardahan İli İçme Suyu Fiziksel Analiz Raporu ..............................................284 

Tablo 95. Ardahan İli İçme Suyu Kimyasal (KATYONLAR) Analiz Raporu ...............284 

Tablo 96. Ardahan İli İçme Suyu Kimyasal (ANYONLAR) Analiz Raporu .................285 

Tablo 97. İldeki İçme ve Kullanma Sularının Durumu ...................................................285 

Tablo 98. İldeki Zoonoz Hastalıkların Durumu ..............................................................286 

Tablo 99. Ardahan İlinde 2003 ve 2004 Yıllarında Yapılan Aşı Türü ve Sayıları ..........287 

Tablo 100. Ardahan İlinde Bebek Ölümlerinin Yıllara Göre Değişim Hızı .....................288 

Tablo 101. Ardahan İlinde Ölümlerin Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ..............................288 

Tablo 102. Ardahan İlinde 2004 Yılındaki Ölümlerin Nedenlerine Göre Dağılımı .........288 

Tablo 103. Ardahan İlinde Yapılan Aile Planlaması Çalışma ve Yöntemleri ...................289 

Tablo 104. İl Genelindeki Sağlık Kuruluşları ve Dağılımı ...............................................289 

Tablo 105. İlde Çevre Konusunda Faaliyet Gösteren Dernekler ......................................296 

XV

ŞEKİLLER DİZİNİ 

Sayfa No 

Şekil 1. Eski Ardahan’ın Gravürü ....................................................................................1 

Şekil 2. Ardahan’ın İlçeleri ve Bazı İl Merkezlerine Olan Uzaklıkları ...........................3 

Şekil 3. Kura Nehri Vadisinden Görünüm .......................................................................5 

Şekil 4. Ardahan Havzasından Bir Görüntü .....................................................................8 

Şekil 5. 

Şekil 6. 

Arhavi – Digor Arasının NW-SE Yönünde Jeolojik, Topografik ve Vejatasyon 

İle İklim Verilerini Gösterir Profil ......................................................................9 

Limanköy-Akyaka Arasının Doğu-Batı Yönünde Jeolojik Topografik ve 

Vejatasyon İle İklim Verilerini Gösterir Profil ....................................................9 

Şekil 7. Çıldır Gölü’nün Oluşumunu Gösteren Blok Diyagram (Atalay, 1978’den) ..... 11 

Şekil 8. Posof Havzasından Bir Görünüm .....................................................................14 

Şekil 9. Posof Havzasından Görünümler .......................................................................15 

Şekil 10. Ardahan ve Çevresinin Genelleştirilmiş Stratigrafik Kesiti .............................17 

Şekil 11. Ardahan’da Sarıçam Ormanlarından Elde Edilen Yakacak Odun ve Tomruk ..35 

Şekil 12. Ardahan da Tezek Hazırlıkları ..........................................................................35 

Şekil 13. Ardahan İlinde Su Yüzey Alanları ....................................................................37 

Şekil 14. Kura Nehri Yan Derelerinden Toros Deresi ......................................................38 

Şekil 15. Ardahan İli 16 Yıllık Sıcaklık Ortalamaları ......................................................52 

Şekil 16. Ardahan’da Kış .................................................................................................54 

Şekil 17. Ardahan da Dolu Yağışı (Haziran 2004) ...........................................................55 

Şekil 18. Ardahan İli İklim Verileri Grafiği .....................................................................55 

Şekil 19. Posof Havzasından Bir Görünüm .....................................................................56 

Şekil 20. Cot Suyu’ndan Bir Görünüm ve Ormanların Su Rejimine Katkısı (Göle) .......72 

Şekil 21. Kura Nehri Kaynağı Kura Çay Yeniköy Civarından Bir Görünüm ..................74 

Şekil 22. Çıldır Gölünde Balıkçılar ve Sarı Sazan (Ctenophoryngon idella) ..................76 

Şekil 23. Aktaş Gölü Florası ve Gölü Simgeleye Ak Pelikanlar ......................................76 

Şekil 24. Posof’taki İrili Ufaklı Göllerden Görünüm ......................................................77 

Şekil 25. Köy Hizmetleri İl Müdürlüğünce Tesis Edilen Hayvan İçme Suyu Göleti ......78 

Şekil 26. Atık Suları Nedeniyle Kura Nehrinde Oluşan Kirlilik ......................................80 

Şekil 27. Çıldır Gölünde Yağış Sonrasında Oluşan Geçici Kirlilik .................................81 

Şekil 28. Ardahan İli Toprak Türlerini Gösteren Grafik ..................................................95 

Şekil 29. 

Ardahan İlinde Alanların Toprak Sınıflarına Göre Dağılımı...........................102 

Şekil 30. Ardahan İli Arazi Dağılımı Grafiği .................................................................103 

Şekil 31. Ardahan İli Yalnızçam Ormanlarından Bir Görünüm .....................................107 

Şekil 32. Ardahan’da İğne Yapraklı Ormanlar ...............................................................108 

Şekil 33. Yalnızçam ve Posof Ormanları .......................................................................109 

Şekil 34. Orman İşletme Müdürlüğü Yalnızçam Tomruk Deposu ................................. 112 

Şekil 35. Ardahan Sarıçam Ormanları ........................................................................... 113 

Şekil 36. 

İl Ormanlarının Alttan Köy Yerleşimleri Üsttende Yayla Yerleşimleri ile 

Otlatma ve Tarip Edilerek Daraltılmasına Örnek Alanlar ............................... 114 

XVII

Şekil 37. Ardahan’da Ağaçlandırılan Bir Alan ............................................................... 115 

Şekil 38. Çıldır Göl Havzasında Ağaçlandırma Çalışmaları .......................................... 115 

Şekil 39. Ardahan İlinde Yıllar İtibariyle Yapılan Ağaçlandırma Tesis Çalışmalarını 

Gösteren Grafik ............................................................................................... 116 

Şekil 40. Ardahan İlinde Uzun Boylu Çayırlardan Görünüm ........................................ 118 

Şekil 41. Ardahan İlinde ki Çayırlardan Görünüm ........................................................ 119 

Şekil 42. Sarıçam Ormanlarının İndikatör Bitkisi Valeriana officinalis (Kediotu) ve 

Ayrıkotu ...........................................................................................................123 

Şekil 43. Ardahan İli Florasından Görünüm ..................................................................124 

Şekil 44. Ardahan İlinde Değişik Step Bitkileri ............................................................124 

Şekil 45. Ardahan İlinde Antropojen Step Bitkilerinden Kekik ve Üçgül .....................125 

Şekil 46. Ardahan’da Polen Verimi Yüksek Arıcılık İçin Önemli Bir Bitki .................126 

Şekil 47. Ardahan Florasına Özgü Türlerden Bir Çiçekli Bitki .....................................127 

Şekil 48. Yörede Yetişen Değişik Bitki Türleri ..............................................................128 

Şekil 49. İl Florasından Asteraceae Familyasına ait Anthemis Cinsi Bitkiler. ...............135 

Şekil 50. Ardahan İli Flora Çeşitliliği ............................................................................136 

Şekil 51. Ardahan İli Florasından Örnekler ..................................................................140 

Şekil 52. Aktaş ve Çıldır Göllerinin Sembolü Olan Ak Pelikan ve Şehir Merkezinde 

Leylek .............................................................................................................144 

Şekil 53. Ardahan’daki Kuş Türlerinden Kanarya .........................................................144 

Şekil 54. Ardahan’daki Su Kuşları .................................................................................144 

Şekil 55. Ardahan Yaban Hayatındaki Kızıl Akbaba ve Turna ......................................145 

Şekil 56. Ardahan’da Yırtıcı Kuşlardan Olan Kızıl Şahin ve Puhu ...............................145 

Şekil 57. Ardahan da Süresiz Olarak Koruma Altına Alınan Tilki ve Karaca ...............146 

Şekil 58. Çıldır Gölünde Göl Alası (Salmo trutta abanticus) ........................................147 

Şekil 59. Yöre Halkından Tarafından Benimsenen Pelikan ...........................................148 

Şekil 60. Ardahan Cemal Tural Fidanlığı Orman İçi Mesire Yeri ..................................151 

Şekil 61. Posof Ormanlarında Yaşayan Huş Tavuğu ve Centaurea macrocephala (Sığır 

Pöçüğü) ...........................................................................................................154 

Sekil 62. Hamşioğlu Rasim Bey Konağı (Kongre Binası) .............................................156 

Şekil 63. Ardahan Kalesi ................................................................................................157 

Şekil 64. Kinzi Kalesi ....................................................................................................158 

Şekil 65. Kalecik Kalesi .................................................................................................159 

Şekil 66. Şeytan Kalesi ..................................................................................................160 

Şekil 67. Cak Kalesi .......................................................................................................161 

Şekil 68. Çıldır Akçakale Adası .....................................................................................167 

Şekil 69. Damal İlçesi Karadağ Yamaçlarında Oluşan Atatürk Silueti ...................... 168 

Şekil 70. Çıldır Gölü ......................................................................................................169 

Şekil 71. Ramazan Tabyası ............................................................................................170 

Şekil 72. Ardahan’da Şapel Kalıntısı ve Dedeşen Köyü Camisi ............................... 172 

Şekil 73. Kura Nehri ve Yerleşime Sakıncalı Olan Taşkın Ovası ..................................177 

Şekil 74. Ardahan İlinin Yöresel Yemekleri ...................................................................182 

XVIII

Şekil 75. Yöreye Özgü Kurutulmuş Kaz ve Erişte Yapımı ............................................184 

Şekil 76. Yöreye Özgü Hamur İşleri ve Tel Peyniri .......................................................185 

Şekil 77. Yöreye Özgü Tel Helvası ................................................................................186 

Şekil 78. Ardahan’a Özgü Kaşar .................................................................................... 187 

Şekil 79. Ardahan Halk Oyunları .................................................................................... 188 

Şekil 80. Ardahan Yöresel Kıyafetleri ............................................................................. 188 

Şekil 81. Ardahan’a Özgü Kilim Motifleri...................................................................... 189 

Şekil 82. Damal Bebeği .................................................................................................191 

Şekil 83. Ulusal Bal Festivali ........................................................................................192 

Şekil 84. Damal ve Çıldır Festivalleri .................................................................. 192 

Şekil 85. Posof Şenlikleri ...............................................................................................193 

Şekil 86. Yalnızçam Kayak tesisleri ...............................................................................194 

Şekil 87. Kura Nehrinde Rafting ....................................................................................195 

Şekil 88. Ardahan İli Tarım Arazilerinin Dağılımını Gösteren Grafik ...........................202 

Şekil 89. Hububat Ekim Alanlarının Dağılımı ...............................................................204 

Şekil 90. Ardahan İlinde Büyükbaş Hayvancılığından Görünüm ..................................208 

Şekil 91. Ardahan İlinde Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Süt Üretimi Miktarı ............213 

Şekil 92. Ardahan’ın Sembollerinden Olan Kazlar ........................................................214 

Şekil 93. Ardahan’da Kafkas Arıcılığı ...........................................................................216 

Şekil 94. Ardahan Arıcılık Üretme İstasyonunda Kafkas Ana Arı Üretimi ...................217 

Şekil 95. Ardahan Arıcılık Üretme İstasyonu Müdürlüğünün Faaliyetleri ....................220 

Şekil 96. Ardahan Arıcılık Üretme İstasyonu Müdürlüğünün Gerçekleştirdiği Yıllara 

Göre Ana Arı Üretimi ......................................................................................220 


Göre Oğul Arı. Üretimi ...................................................................................221 

Şekil 98. Ardahan Arıcılık Üretme İstasyonu Müdürlüğü nün Gerçekleştirdiği Yıllara 

Göre Kovan Üretimi ........................................................................................221 


Göre Bal. Üretimi ............................................................................................221 

Şekil 100. Ardahan İlindbe Elektrik Enerjisi Tüketimi ....................................................232 

Şekil 101. Ardahan İlinde Gece Görünümü .....................................................................251 

Şekil 102. Ardahan Şehri ve Şehrin Sembolü Kura Nehri ...............................................252 

Şekil 103. Ardahan İli Nüfus Artış Hızı ...........................................................................258 

Şekil 104. İlde 2004 Yılında Yapılan TOKİ Konutları .....................................................269 

Şekil 105. Ardahan Merkez İlçe Katı Atık Depolama Sahasındaki Tıbbi Atıkların Durumu .. 263 

Şekil 106. Ardahan Katı Atık Sahasında Çöp Ayıklayan Vatandaşlar ..............................267 

Şekil 107. Posof İlçesi Hıram Mevkiindeki Heyelan Görüntüsü .....................................276 

Şekil 108. Ardahan İlinde Haziran 2004 Tarihde Dolu Yağışı ve Sonrasındaki Sel ........277 

Şekil 109. Ardahan İlinde Fırtınaların Enerji İletim HatlarınaVerdiği Zarar ...................278 

Şekil 110. Ardahan İl Çevre ve Orman Müdürlüğünce Verilen “Çevre ve Orman” Konulu 

Seminer ...........................................................................................................294 

Şekil 111. Ardahan Valiliği Çevre Koruma Vakfının Eğitim Çalışmalarından Görünüm ..295 

XIX

HARİTALAR DİZİNİ 

Sayfa No 

Harita 1. Ardahan İl Haritası ..............................................................................................4 

Harita 2. Ardahan ve Yöresinin Jeomorfolojisi .................................................................6 

Harita 3. Çıldır Gölü ve Çevresinin Jeomorfolojik Haritası (Atalay, 1978) ....................12 

Harita 4. Posof Havzasının Jeomorfoloji Haritası ...........................................................15 

Harita 5. Posof Havzasının Jeoloji Haritası .....................................................................16 

Harita 6. Ardahan ve Çevresinin 1/500.000 lik Jeolojik Haritası ....................................25 

Harita 7. Ardahan ve Çevresinin Genelleştirilmiş Jeoloji Haritası ..................................27 

Harita 8. 1:500.000 Ölçekli Kars Paftasına Ait Tektonik Harita ......................................28 

Harita 9. Yukarı Kura Havzasının Morfotektonik Haritası ..............................................29 

Harita 10. Ardahan Yöresindeki Fayları Gösterir Harita ...................................................30 

Harita 11. DSİ Ardahan İli Projeleri ..................................................................................42 

Harita 12. Ardahan İli Maden Haritası ...............................................................................44 

Harita 13. Kuzeydoğu Anadolu’nun Ocak Ayı Sıcaklık Dağılışı Haritası .........................47 

Harita 14. Kuzeydoğu Anadolu’nun Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı Haritası ...................49 

Harita 15. Kuzeydoğu Anadolu’nun Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılışı Haritası ...............52 

Harita 16. Kuzeydoğu Anadolu’nun Yıllık Ortalama Yağış Dağılışı Haritası ...................53 

Harita 17. Posof Çayı Havzasının Hidrografya Haritası ....................................................70 

Harita 18. Ardahan İli Hidrografya Haritası ......................................................................73 

Harita 19. Yukarı Kura Havzasının Toprak Haritası .........................................................86 

Harita 20. Posof Havzasının Toprak Haritası .....................................................................97 

Harita 21. Kuzeydoğu Anadolu’nun Ekosistemleri Haritası ............................................ 110 

Harita 22. Kura Nehri Yukarı Doğal Havzasının Bitki Toplulukları Haritası ..................122 

Harita 23. Posof Çayı Havzasının Bitki Toplulukları Haritası .........................................127 

Harita 24. Ardahan İli Tarihi Eserler Haritası ..................................................................166 

Harita 25. Ardahan İli Eko-Turizm Haritası ....................................................................196 

Harita 26. Ardahan İli Karayolları Haritası .....................................................................247 

Harita 27. Ardahan İli İmar Haritası ................................................................................249 

Harita 28. Ardahan İli Deprem Haritası ..........................................................................275 

XXI

A. COĞRAFİ KAPSAM 

A.1. Giriş : 

Genel Bilgiler : 

İlin Yüzölçümü : 5.035,51 km² (503.551 ha) 

İlin Koordinatları 

Enlem 

: 41º36’13” kuzey, 40º45’24” güney 

Boylam 

: 43º29’17” doğu, 42º25’43” batı 

İlin Nüfusu : 133.756 

İlçeleri 

: Ardahan Merkez, Göle, Hanak, Damal, Çıldır ve Posof 

Önemli Dağları : Allahuekber Dağları-Kabak Tepe (3055 m.), Keldağı (3033 m.), Ilgar 

Dağı (2918 m), Cin Dağı (2957 m), Kısır Dağı (3197 m), Uğurlu Dağ 

(2765 m), Gözedağ Dağı (3167 m), Ahaşen Dağı (2812m) 

Önemli Akarsular : Kura Nehri, Posof Çayı, Çıldır Karaçay 

Önemli Gölleri : Çıldır Gölü, Aktaş Gölü 

Önemli Ovaları : Ardahan Ovası, Göle Ovası 

Önemli Havzalar : Ardahan Havzası (Hanak ve Damal İlçelerini içine alan Meşe Ardahan 

Havzası dahil), Göle Havzası, Posof Havzası ve Çıldır Havzası 

İlin Tarihi : 

Ardahan İlinin tarihine ait en eski yazılı belge Çıldır Gölü’nün güneybatısındaki 

Taşköprü Köyü Kayalığına Urartu Kralı II. Serdur’un (M.Ö. 753-735) kazdırdığı 

fetih kitabesidir. Yörede ilk Türk yerleşimi M.Ö. 720 yılında Kıpçaklar’ın ataları olan 

Kimmerler’in bölgeye gelmesiyle başlamıştır. M.S. 628 yılında Hazar Türkleri’nin bir 

kolu ve Ardahan adının kaynağı olan Arda Türkleri yöreyi ele geçirmişlerdir. 1069 yılında 

Alparslan tarafından fethedilerek Selçuklu egemenliğine giren Ardahan 1551’de Osmanlı 

İmparatorluğu topraklarına dahil olmuştur. Kura Nehri Yukarı Havzasında yer alan Ardahan, 

Göle, Hanak ve Çıldır bölgesi 93 Harbi olarak bilinen 1877 Türk-Rus Savaşı’na kadar 

Osmanlılar’ın “ARDAHAN SANCAĞI ”nı oluşturuyordu. O zamanki “Sancak” (Liva) 

deyimi, şimdiki “İl“ (Vilayet) karşılığında kullanılıyordu. 

Kaynak: Kültür Turizm Müdürlüğü, 2004 

Şekil 1. Eski Ardahan’ın Gravürü 

1

1828-1855 yıllarında Rus işgaline maruz kalan Ardahan, 1878 Berlin Antlaşmasıyla 

savaş tazminatı yerine Kars ve Batum’la “Elviye-i Selâse” (üç il) Ruslar’a bırakılmıştır. 

Bu süre zarfında esaret altında yaşamak zorunda kalan Ardahan’da yer yer ayaklanmalar 

olmuş ise de bu ayaklanmalar kanlı bir şekilde bastırılmıştır. 1918 yılında imzalanan 

Brest-Litovsk Anlaşması ile Osmanlılar’a iade edilmiştir. Böylece Ardahan 40 yıllık Rus 

hakimiyeti son bulmuştur. Resmen “Elviye-i Selâse” denilen üç sancağın, 1918 Nisanındaki 

ilk kurtuluştan doğan sevinci altı aydan fazla sürmemiş; 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan 

Mondros Ateşkes Anlaşmasıyla ordumuzun çekilmesi sonucu Ermeni ve Gürcülerin işgaline 

uğramıştır. Bunun üzerine Ardahan, 5 Kasım 1918’de ilk Müdafaa-i Hukuk teşkilatı 

olarak Kars’ta kurulan Milli Şura adlı geçici hükümete katılmış; altı ay süresince doğuda 

Ermenilerle, kuzeyde Gürcüler’le mücadele edilmiştir. Milli Şura Hükümetince Mondros 

Mütarekesi şartları reddedilmiş, I. Ardahan Kongresi (3-5 Ocak 1919) ve II. Ardahan 

Kongresi (7-9 Ocak 1919) ile kurtuluşa giden yol açılmıştır. Ardahan, Kazım Karabekir 

Paşa ve Halit Paşa komutasındaki ordumuz tarafından 23 Şubat 1921’de düşman işgalinden 

kurtarılmıştır. 

7 Temmuz 1921 tarihinde mutasarrıflık yapılan Ardahan 1926 yılında 877 sayılı 

kanunla ilçe yapılarak Kars iline bağlanmıştır. Halkın talebi ve SSCB’nin dağılmasıyla 

bölgede meydana gelen gelişmeler göz önüne alınarak 27.05.1992 tarih ve 3806 sayılı 

kanunla yeniden İl statüsüne kavuşmuştur. 

A.2. İl ve İlçe Sınırları : 

Merkez İlçe: 

Ardahan Havzası sınırları içinde yer alan Merkez İlçe, 1829 m rakımda ve 146.490 ha 

yüzölçümüne sahiptir. İlçe sınırları içerisinden ve şehir merkezinden Kura Nehri geçmektedir. 

62 köy bağlı olan Merkez İlçenin toplam nüfusu 44.794 olup, şehir merkezinde 17.274 kişi, 

köylerde ise 27.520 kişi yaşamaktadır. 

Göle İlçesi: 

Göle Havzası sınırları içerinde yer alan Göle İlçesi, 2050 m rakımda ve 127.000 

ha yüzölçümüne sahiptir (İlçeden ayrılan 2 köy alanı düşülmüştür). 1 Belde (Köprülü) ve 

54 köy bağlı olan Göle İlçesinin toplam nüfusu 37.814 olup, İlçe merkezinde 10.478 kişi, 

köylerinde ise 27.336 kişi yaşamaktadır. 

Hanak İlçesi: 

Hanak İlçesi, 1810 m rakımda ve 60.750 ha yüzölçümüne sahiptir. 1 Belde (Ortakent) 

ve 23 köy bağlı (ayrıca 2 köy ilçe belediyesine bağlanmıştır) olan Hanak İlçesinin toplam 

nüfusu 14.873 olup, İlçe merkezinde 4.432 kişi, köylerinde ise 10.441 kişi yaşamaktadır. 

Damal İlçesi: 

Damal İlçesi, 2100 m. rakımda ve 25.850 ha yüzölçümüne sahiptir. 12 köy bağlı 

olan Damal İlçesinin toplam nüfusu 8.677 olup, İlçe merkezinde 2.571 kişi, köylerinde ise 

6.106 kişi yaşamaktadır. 

2

Çıldır İlçesi: 

Çıldır Havzası sınırları içerinde yer alan Çıldır İlçesi, 1900 m rakımda ve 83.300 

ha yüzölçümüne sahiptir (İlçeden ayrılan 8 köy alanı düşülmüştür). 1 Belde (Aşıkşenlik) ve 

35 köy bağlı olan Çıldır İlçesinin toplam nüfusu 14.869 olup, İlçe merkezinde 2.415 kişi, 

köylerinde ise 12.454 kişi yaşamaktadır. 

Posof İlçesi: 

Posof Havzası sınırları içerinde yer alan Posof İlçesi, 1500 m. rakımda ve 60.161 

ha yüzölçümüne sahiptir. 49 köy bağlı olan Posof İlçesinin toplam nüfusu 14.873 olup, İlçe 

merkezinde 2.555 kişi, köylerinde ise 10.174 kişi yaşamaktadır. 

Şekil 2. Ardahan’ın İlçelerine ve Bazı İl Merkezlerine Olan Uzaklıkları 

A.3. İlin Coğrafi Durumu : 

Ardahan İli 41º36’13” kuzey, 40º45’24” güney enlemleri ve 42º25’43” batı, 43º29’17” 

doğu boylamları arasında 1829 m. rakımda yer almaktadır. Anadolu’nun kuzeydoğusunda 

yer alan Ardahan İli, kuzeyinde Acaristan Özerk Cumhuriyeti, kuzeydoğusunda Gürcistan ve 

kısmen de Ermenistan, güney ve güneydoğusunda Kars, güneybatısında Erzurum ve batıda 

Artvin illeri ile sınırlıdır. İlin; Oltu, Batum, Artvin, Ahıska ve Kars’a açılan önemli geçitleri 

ve boğazları vardır. 

İl alanı ana çizgileriyle 1800-2100 m yükseltilerinde ovalarında yer aldığı dalgalı bir 

yapıya sahip plato görünümündedir. Bu plato yüzeyinde merkezi püskürmelerle oluşan Cin 

Dağı (2957 m), Keldağı (3033 m), Ilgar Dağı (2918 m), Kısır Dağı (3197 m) gibi volkan 

konileri vardır. İl platosunun kenar kısımlarından güneydoğusunu Allahuekber Sıradağları, 

kuzey batısını da Yalnızçam Sıradağları oluşturur. Yine bu plato alanı içinde güneybatıkuzeydoğu 

yönünde uzanan Göle, Ardahan, Çıldır ve Aktaş gibi alüvyal tabanlı ve tektonik 

kökenli bir takım depresyonlar bulunmaktadır. Bu depresyonlar yarma vadilerle birbirlerine 

bağlanmış durumdadır. 

3

ERMENİSTAN 

Harita 1. Ardahan İl Haritası 

4

A.4. İlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu : 

Dağlar : 

Ardahan İli genel olarak dağlık bir yayla görünümündedir. İl topraklarının görünümü 

çoğunlukla sıra dağlarla bölünmüş, bunların arasında yüksek düzlükler, ova ve vadiler 

şeklindedir. İl toprakları ülkenin genel topografik yapısında görülen, batıdan doğuya 

doğru gidildikçe oluşan yükselimin en son noktasındadır. Ardahan İlinin kuzey kesiminde 

Yalnızçam Dağları (2715 m.), güney batı kesiminde ise Allahuekber Dağları-Kabak Tepe 

(3055 m.) bulunmaktadır. Kuzey doğusunda Keldağ’ı (3033 m), doğusunda Akbaba Dağı 

(3026 m.) ve İlin en yüksek noktasını oluşturan Kısır Dağının doruğu (3197 m) ise güney 

kesiminde bulunmaktadır. 

Bunun haricinde önemli dağlar ve yükseltileri; Ardahan-Göle arasında üzerinde 

kayak merkezinin de bulunduğu Uğurlu Dağı (2765 m), Posof Ilgar Dağı (2918 m), Hanak 

Serinkuyu ve Çavdarlı Yaylalarının üzerinde bulunduğu Cin Dağı (2957 m), Posof-Göze 

Dağı (3167 m), Alagöz-Yaylacık Köyleri arasında Ziyaret Tepesi (2454 m), Büyük Sütlüce 

ve Hoçuvan arasında Kartal Tepesi (2521 m), Hanak, Alaçam-Baştoklu-Koyunpınar 

Yaylalarının arasında bulunan Persokıran Tepesi (2641 m.) dikkat çekenler arasındadır. 

Vadiler : 

Esasen Kura Nehri, Posof Çayı hariç (yurt dışında tekrar Kura Nehri’ne katılmaktadır) 

Havzadaki tüm alanın yağış ve yüzey sularını toplamaktadır. Kura Nehri, Ardahan şehir 

merkezindeki tarihi Ardahan Kalesinden itibaren yatağı boyunca Ülke ve İl sınırı içerisinde 

50-600 m. arasında değişen dar ve derin vadi (kanyon) oluşturmaktadır. Bu kanyon 

İl sınırları içerinde yaklaşık olarak 90 km’lik bir uzunluğa sahiptir. Bunun dışında Kura 

Nehri’ne karışan Cot Suyu, Beşikli Mağarası, Dilekdere Köyü hattında yaklaşık 8,5 km, 

Çıldır-Karaçay Yıldırım Tepe batısından itibaren Sukarışan Mağarası hattında ise yaklaşık 

9,5 km daha küçük ölçekli dar ve derin vadi (kanyon) oluşturmaktadır. 

Foto: Ardahan İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 

Şekil 3. Kura Nehri Vadisinden Görünüm 

5

Kaynak: Kuzeydoğu Anadolu’nun Ekosistemleri (ATALAY, İ., 1985) 

Harita 2. Ardahan ve Yöresinin Jeomorfoloji Haritası 

6

1950-1350 m. rakımları arasında seyreden bu derin vadiler, flora-fauna (bitki-hayvan) 

çeşitliliği ve doğal güzelliklerce zengin olup bilimsel araştırmalar için ise bakir bir alan 

oluşturmaktadır. Ayrıca bu vadi içerisinde, tarihi kale ve kulelerden olan Kazankale, Şeytan 

Kalesi, Kurt Kale, mağaralar ve harabeler yer almaktadır. 

Vadi yukarıdaki özelliklerinin yanında, rafting ve dağ-doğa (trekking) 

yürüyüşü sporlarına uygun parkurlar içermekte dolayısıyla ekolojik turizm potansiyeli 

oluşturmaktadır. 

Ovalar : 

Ardahan merkez ilçenin de üzerinde kurulduğu Ardahan Ovası, 180 km²’lik alan 

ile İlin en büyük ovasıdır. Ovanın ortasında Kura (Kür) Nehri geçmektedir. Göl ve akarsu 

depolarının yer aldığı ova tabanında geniş çayırlıklar görülür. Ovanın ortalama yükseltisi 

1850 m dir. 

Diğer önemli ova ise Göle İlçe merkezinin üzerinde kurulu bulunduğu 150 km²’lik 

Göle Ovasıdır. Göle Ovasının yüksekliği ortalama 2000 m. civarındadır. Göle ovasında 

çayırlar geniş yer kaplayıp, bataklıklar mevcuttur. 

Ayrıca, nispeten daha küçük alanlardan oluşan Hanak Ovası (20 km²) ve Hoçuvan 

Ovası (14 km²) da bu grupta adlandırılabilir. 

Mevcut ovalar büyük oranda uzun boylu çayırlarla kaplı olup, bunların bir kısmında 

tahıl, yem bitkileri ve önemli oranda da çayır otu üretimi yapılmaktadır. İlkbahar ve 

sonbaharda ise hayvan otlatma alanı olarak kullanılmaktadır. 

Yaylalar : 

Ardahan İlindeki mevcut dağların daha çok uygun meyildeki etekleri, 3 aylık yaz 

mevsiminde yayla olarak kullanılmaktadır. Ortalama 2000-2800 m. yükseklikte olan bu 

yaylalar, sahip olduğu zengin otlaklarla hayvancılık için elverişli bir ortam oluşturmaktadır. 

Artvin–Ardanuç sınırında Yalnızçam Dağları üzerinde bulunan Bülbülhan Yaylası; Erzurum, 

Artvin ve Ardahan köylülerinin katılımı ile panayır ve pazar amaçlı kullanılmaktadır. 

İldeki yüksek yayla stepleri, yayla hayvancılığı bakımından büyük önem taşır. Nitekim, 

buradaki step topluluğuna, yayladan yararlanma süresi içinde hayvan yetiştiriciliğinin en 

değerli kaynağını oluşturduğu için Sözer (1972) tarafından buna “Yayla Vejatasyonu” adı 

verilmiştir. Nisan ayının sonundan itibaren ve Mayıs ayı başlarında karların erimesi ve 

karasallık nedeniyle sıcaklığın hızla yükselmeğe başlaması, yayla steplerini birden bire 

canlandırır. Bu nedenle de, Haziran ayının ilk yarısı içinde hemen her tarafta yaylacılık 

faaliyeti başlar ve hayvanlar yayla alanlarına yayılır. Erken ve aşırı otlatma ile birlikte 

yüksek yayla stepleri erken tükenir ve en geç Eylül ayının ilk yarısında yaylalardan dönüş 

sona erer. 

Yüksek yayla steplerini oluşturan bitkilerin en çok rastlanılanları şunlardır: Agropyron 

intermedium, Agropyron repens (tarla ayrığı), Alopecurus pratensis (tilki kuyruğu), 

Artemisia sp. (yavşan otu), Alchemilla caucasica, Bromus erectus, Centaurea depressa, 

Galium verum, Lotus corniculatus (gazal boynuzu), Medicago varia, Onobrychis cor- 

7

nuata, Phleum hirsitium, Ranunculus orientalis, Salvia verticillata, Taraxacum officinale 

(aslan dişi), Trifolium hybridum, Thymus fallax, Veronica orientalis, Vicia sativa. 

Yüksek yayla stepleri kuşağı üzerinde ortalama 2600-2700 m’den sonra yüksek 

alanlarda yine ot topluluğu olan yüksek dağ-çayır (subalpin-alpin) bitkileri yer alır. Kar 

örtüsünün geç kalktığı, fakat yaz devresinde (özellikle Temmuz, Ağustos ayları) ısınmanın 

fazla olduğu bu yerlerde dağ çayır bitkileri Haziran ayının ilk yarısında yeşillenmeye ve 

çiçeklenmeye başlar. Bundan sonra çabuk olgunlaşan türler, en geç Eylül ayı sonunda 

vejetasyon devresini tamamlar. Zaten Ekim-Kasım aylarında başlayan kar yağışları ile 

burada subalpin-alpin kuşağın her yanı kısa zamanda kar ile örtülür. 

Ardahan Havzası : 

Havzanın ana hatlarını; güneyde Uğurlu Dağı (2765 m), batıda Yalnızçam Sıradağları, 

kuzeyde Yalnızçam Sıradağlarının uzantısı Cin Dağı (2957 m) ve Ilgar Dağı (2918 m) ile 

doğuda ise Kısır Dağı (3197 m) oluşturmaktadır. Havza; Ardahan Merkez İlçe, Hanak ve 

Damal İlçelerini (Meşe Ardahan Alt Havzası) içine almaktadır. Alt rakımı ortalama 1800- 

1900 m. yükseklikte bulunan Ardahan Havzası tamamen tektonik kökenlidir. Havzada 

genellikle düz ve düze yakın meyillikler görülür. Dik ve sarp meyillerin oranı, toplam havza 

alanı içindeki payı oldukça düşüktür. 

Üç meyil grubunun havza alanına oranı % olarak şöyledir: 

% 0 – 20 meyilli arazi havza alanının % 70.4’ünü 

% 20- 30 meyilli arazi havza alanının % 20.4’ünün 

% 30 dan fazla meyilli olan yerler ise havza alanının % 9.2’sini kapsamaktadır. 

Tektonik kökenli bu havzanın kenarlarında Pliyo-Kuvaterner yaşlı marnlı ve kumlu 

çökeller bulunmakta olup, havzanın güneydoğusunda yer alan Hasköy’e kadar uzanmaktadır. 

Söz konusu havza, Pliyosen sonu Kuvaterner başında oluşan faylanma sonunda çökmüş ve 

çöken bu alan, yüksek sahalardan gelen malzemelerle dolmuştur. Bundan dolayı havzayı 

dolduran çökeller, genç akarsular tarafından boşaltılmış ve böylece havzanın kenarlarını 

sınırlayan fay diklikleri ve yer yer volkanik temel yüzeye çıkmıştır. Kura Nehri, havzada 

menderesler çizerek volkano-sedimanter temele saplanmış ve bugünkü kanyon vadisini 

açmıştır. Yüzey sularının Kura Nehrine döküldüğü havzada geniş çayırlıklar görülür. 


Şekil 4. Ardahan Havzasından Bir Görüntü 

8

Kaynak: Türkiye Coğrafyası (ATALAY, İ., 1985) 

Şekil 5. Arhavi – Digor Arasının NW-SE Yönünde Jeolojik, Topografik ve Vejatasyon İle İklim Verilerini 

Gösterir Profil 

Gösterir Profil 

Kaynak: Türkiye Coğrafyası (ATALAY, İ., 1985) 

Şekil 6. Limanköy-Akyaka Arasının Doğu-Batı Yönünde Jeolojik Topografik ve Vejatasyon İle İklim Verilerini 

9

Göle Havzası : 

Kuzeydoğu Anadolu’da volkanik kökenli Allahuekber Dağları silsilesinin 

kuzeybatısında yer alan Göle Havzasının alt rakımı 2000-2100 m. yüksekliğe sahiptir. 

Tamamen tektonik bir çukur olan Göle Havzası, alüvyal dolgu ile kaplıdır. Bu dolgu 

yüzeyinde çayır-bataklıklar yaygındır ve turba oluşumları gözlenmektedir. Göle Havzası, 

Ardahan Havzası’na sokulan Kura Çayı tarafından Kura Nehri Havzasına bağlanmıştır. 

Çıldır Havzası ile Çıldır ve Aktaş Gölleri : 

Doğu-batı yönünde uzanan eşiklerle birbirinden ayrılan her iki çanakta çökme 

sonucunda oluşmuştur. Çanağın derin kısımları da göllerle kaplanmıştır. Bu göllerden Aktaş 

Gölü kapalı bir göl olup suları acıdır. Bunun yanında güneyden Arpaçay’a açılan Çıldır Gölü 

ise tatlı su gölüdür. 

a. Çıldır Gölü ve Çevresinin Yapısal Özellikleri 

Gölün güneyinde ve kuzeyinde Pre-Neojen temel üzerinde milli, kumlu, çakıllı 

tabakalarla ardalanmalı olarak istiflenen volkano-sedimanter formasyon uzanmaktadır. 

Gölün kuzeyinde, bu formasyon batıya doğru eğimlidir. Bu formasyonun üstüne yer yer 

oturan bazaltların yaşı muhtemelen Miyosendir. 

Göl sahasının doğu ve batısında ise, volkano-sedimanter formasyonu örten kalın 

bazalt kütleleri yer almaktadır. Bunlar Kuvarterner başlarında merkezi püskürmelerden 

meydana gelmiştir. 

Gölün güneyinde ise, volkanik formasyonu örten ve aşınmadan korunmuş adalar 

halinde Pliyo-Kuvarterner göl çökelleri uzanır. Kuzeyde Çıldır Ovası’nın kenarlarında 

kumlu, çakıllı, killi, marnlı göl çökelleri yaygındır. Çıldır Ovası’nda ise, kalın bir alüvyal 

örtü bulunmaktadır. 

b. Çıldır Gölü ve Çevresinin Morfolojik Özellikleri 

Türkiye’nin yüksek bölgesini oluşturan Doğu Anadolu’da genellikle yapısal 

doğrultulara paralel olarak uzanan geniş ve büyük tektonik kökenli havzalar bulunmaktadır. 

Doğu Anadolu’nun önemli ovalarının yerleştiği bu havzalar, genellikle yakın bir geçmişe 

kadar göller tarafından işgal edilmiş ve büyük bir kısmı kapma ve taşma sonucunda dış 

drenaja bağlanmıştır. Ancak, bugün de tektonik kökenli derin (Van Gölü Havzası gibi) 

göller bulunmaktadır. Çıldır Gölü de esas itibariyle Post-Alpin dikey hareketleri sonucunda 

oluşmuş çanağın sular tarafından işgal edilmesi ile meydana gelmiştir. Bu göl Üst Neojen’de 

Doğu Anadolu’nun alçak kesimlerini işgal eden gölün kalıntısıdır. 

Çıldır Gölü halihazırda tektonik çanağın derin kısımlarına yerleşmiştir. Kabaca üçgen 

şeklindeki göl, 1959 m. yüksekliktedir ve yaklaşık olarak 124 km²’lik bir alan kaplamaktadır. 

Gölün güney-kuzey yönündeki uzunluğu 18,3 km, doğu-batı yönünde en geniş yeri ise 16,2 

km’dir. Göl sahası güneye doğru daralmakta ve güney ucunda üçgen şeklinde sığ bir koy 

halini almaktadır. 

10

Gölün derinliği 130 m’yi aştığı bilinmektedir. Gölün, özellikle kuzey kesiminin 

çok derin olduğu kıyı şekillerinden de anlaşılmaktadır. Göl yüzeyi şiddetli kış aylarında 

donmakta, tatlı olan göl sularında sazan (Cyprinus carpio), şafak balığı (Aspius spec) ve 

alabalık (Salmo trutta) yaşamaktadır. 

Gölün doğusunda ve batısında yüksekliği 3000 m.’yi aşan volkanik kütleler bulunur. 

Bunlardan doğuda bulunan Akbaba Dağının en yüksek yeri 3026 m., batıdaki Kısır Dağı 

volkanik kütlesinin de en yüksek yeri ise 3197 m. yi bulmaktadır. 

Gölün kuzeyinde ise, ortalama yüksekliği 2100 m. olan ve doğu-batı yönünde uzanan 

bir sırt yer alır. Bu sırtın batı ucu üzerinde Gölbelen Köyü civarında yüksekliği 1970-1975 

m. kadar olan bir gedik bulunur. Gölün güney kesiminde ise, diğer kesimlere göre son derece 

düz ve ortalama yükseltisi 2000 m. civarında olan bir aşınım yüzeyi uzanır. Burada kuzeygüney 

yönünde uzanan bir oluk vasıtasıyla Arpaçay’a geçilmektedir. Göl havzasının doğusu 

ve batısı yüksek arazili volkanik sahalarla çevrili olduğu halde, güney ve kuzeyde alçak 

koridorlar uzanmaktadır. 

Çıldır Gölü’nün kıyı özellikleri; gölün güney kesimi bir tarafa bırakılırsa, diğer 

kısımlarındaki yüksek yüzeyler göle dik yamaçlarla inmektedir. Kuzeybatıda Gölbelen ve 

Gölebakan köyleri arasında batıya doğru sokulmuş geniş bir koy bulunmaktadır. Bu koya 

dökülen Kayınlık Deresi geniş bir birikinti yelpazesi oluşturmuştur. Gölün kuzey kıyısı ise 

doğrusal bir uzanış göstermekte olup diktir, girinti ve çıkıntılar son derece azdır. Gölün doğu 

kıyıları, diğer kısımlara göre son derece fazla girintili ve çıkıntılıdır. Akçakale Köyü ile 

Doğruyol Bucağı arasında büyük bir koy yerleşmiştir. Bu kesimde burunlar ve burunların 

nihayetinde küçük adalar bulunmaktadır. Boy Adası, Büyükada, Kuşadası bunlardan 

bazılarıdır. Gölün güney kesiminde, 2000 m. civarında uzanan düzlük yüzeyinin yer aldığı 

alanda kıyı ise son derece düz bir uzanış göstermektedir. 

Şekil 7. Çıldır Gölü’nün Oluşumunu Gösteren Blok Diyagram (Atalay, 1978’den) 

Çıldır Gölü’nün kıyı şekillerini esas itibariyle sahanın morfolojik özelliği etkilemiştir. 

Gerçekten, gölün doğu ve batısında yüksek sahaların varlığı kıyının dik profil almasına 

11

neden olmuştur. Bunun yanında yüksek sahaları parçalayan dereler ise, kıyının girintili ve 

çıkıntılı olmasına yol açmıştır. Bunun yanında gölün kuzeyindeki kıyının doğrusal, girintisiz 

çıkıntısız bir uzanış göstermesi bu kıyıların faylı olması ile ilgilidir. Buna karşılık, gölün 

güneyindeki kıyıların yatık profil göstermesi, burada uzanan düzlük yüzeyin varlığından 

ileri geldiği söylenebilir. Bunun yanında, dalgaların kıyıyı şekillendirme faaliyetleri de 

kıyının şekillenmesi üzerinde az da olsa etkili olmuştur. Nitekim, bölgedeki şiddetli ve hakim 

rüzgarların batı-güneybatıdan esmesi gölün kuzey ve kuzeydoğu kıyılarının işlenmesinde ve 

buradaki kıyıların dik profilli olmasında rol oynamıştır. Bununla birlikte göl havzasının derin 

olması, akarsular tarafından getirilen malzemenin gölün kenarında yığılarak dolmasını ve 

geniş deltaların oluşmasını engellemiştir. Diğer taraftan gerek Kısır Dağı ve gerekse Akbaba 

Dağından gelen kuvvetli sel dereleri sahayı şiddetli bir şekilde parçalamıştır. 

c. Çıldır Gölü’nün Jeomorfolojik Evrimi 

Gölün ve çevresinin şekillenmesi ve bugünkü durumuna gelmesini anahatları ile 

ortaya koymak bakımından sahanın geçirdiği evrimi Tersiyer başından itibaren dikkate 

almak uygun olacaktır. Gölün geçirdiği jeomorfolojik evrim anahatları ile şöyledir: 

Doğu Anadolu Bölgesi bütünüyle Tersiyer başlarında, özellikle Oligosen sonlarında 

şiddetli Alpin tektonik hareketlere uğramıştır. Bu devrede oluşan fay hatlarından çıkan lavlar 

Pre-Neojen temeli tamamen kaplamıştır. 

Miyosen’de ise, Doğu Anadolu’nun depresyonları daha çok göl rejimine girmiştir ve 

özellikle büyük bir bölümü göl tarafından işgal edilmiştir. Bu devrede ara ara çıkan lavlar 

havzalara akmıştır. Bu suretle; Arpaçay, Çıldır, Kura Vadisi boyunca görülen tortularla 

aratabakalı volkano-sedimanter formasyonlar meydana gelmiştir. 

1. Yüksek Dağlık Alanlar, 2. Tepelik Sahalar, 3. Düzlük Alanlar, 4. Alüviyal Saha, 5. Az Yarılmış Vadiler, 6. Derin Yarılmış 

Vadiler, 7. Yarma Boğazlar, 8. Fay Diklikleri, 9. Kapma Dirseği, 10. Göl Taraçası, 11. Birikinti Konisi, 12. Faylar, 13. Yol 

Harita 3. Çıldır Gölü ve Çevresinin Jeomorfolojik Haritası (Atalay, 1978) 

12

Pliyosen’de ise bölge dikey tektonik hareketlere uğramıştır. Bu hareketlerle saha 

kırık hatlarla parçalanmış, kırık hatlar boyunca da blok halinde yükselmeler ve çökmeler 

meydana gelmiştir. 

Özellikle, bu hareketlerle kırık hatların dışında tabakalar kıvrılmadan ziyade çeşitli 

yönlere eğimlenmişlerdir. Bu durum da temeldeki kütlelerin çok sert olduğunu gösterir. Bu 

devrede Çıldır Gölü’nün işgal ettiği depresyon ve Çıldır Havzası ana hatları ile oluşmuştur. 

Sözü edilen depresyon sahalar, göller tarafından işgal edilmiş ve bu göl havzalarına yüksek 

sahalardan taşınan materyaller birikerek killi, kumlu, çakıllı depolar oluşmuştur. 

Kuvaterner’de ise; aşınma, taşınma ve birikme olayları ön plana geçmiştir. Gölle işgal 

edilen Çıldır Havzasına kavuşan akarsular, eğimin fazla ve taban seviyesinin alçak olmasından 

dolayı volkanik örtüyü şiddetle kazarak parçalamışlardır. Öte yandan, yine Kuvaterner’de 

Çıldır Gölünün doğu ve batısında merkezi püskürmeler sonucunda batıdaki Kısır Dağı, 

doğudaki Akbaba Dağı volkanik konileri meydana gelmiştir. Bu konilerden çıkan lavlar 

ise göl havzasına kadar akmış ve Miyosen’e dahil edilen volkano-laküstür formasyonların 

üzerini yer yer örtmüşlerdir. Sözü edilen sahalardan çıkan lavlar Pleyistosen’den önceye, 

muhtemelen Kuvaterner başlarına aittir ve bu lavlar gölün güney ile kuzeyindeki sahaları 

kaplamamışlardır. Çünkü, söz konusu sahalarda volkano-sedimanter formasyonun üzerinde 

lavlar bulunmamaktadır. 

Çıldır Gölü yakın bir zamana kadar zaman zaman kapalı bir havza halinde kalmıştır. 

Ancak, Pleyistosen’in plüviyal devrelerinde gölün suları çanaktan taşmış ve bu devrelerde 

dış drenaja bağlanmıştır. Gerçekten, Gölbelen Köyündeki 1970-1975 m yükseklikteki 

gedikten gölün suları Çıldır Havzasına oradan da Kura Nehrine akmıştır. Bunun yanında, 

güneyde Taşbaşı Köyü civarında gölün fazla suları daha güneye, Arpaçay’a boşalmıştır. 

Gölün Pleyistosen’de yükseldiğine dair eski kıyı çizgilerini gölün kenarında görmek 

mümkündür. Nitekim, özellikle gölün kuzey kesiminde 2000 m’nin üzerinde yerli kaya 

taraçaları ve sahanlıklar bulunmaktadır. Bu sahanlıklarda yassı çakılların bulunması gölün 

nemli devrelerde en az 2000 m. kadar yükseldiğini kanıtlamaktadır. 

İşte, Pleyistosen’in nemli devresinde daha ziyade güneyden boşalma imkanı bulan 

göl suyu, burada bir yatak açmıştır. Bu yatağın derinleşmesi ile göl seviyesinde 10-15 m 

kadar bir alçalma meydana gelmiştir. Bugün de gölün fazla suları buradan Çarcı Deresi 

vasıtasıyla Arapaçay’a akmaktadır. 

Burada özellikle belirtmek gerekir ki; göl, kapma ile değil, taşma sonucunda kapalı 

havza olmaktan kurtulmuştur. Çünkü, Arpaçay yönünden kuzeye, yani Çıldır Gölü’ne doğru 

sokulan kuvvetli bir akarsu bulunmamaktadır. Taşbaşı Köyünde gölün taşması sonucunda 

dış drenaja bağlandığı görülmektedir. Bu taşma boğazı ise, güneyde bazaltlar üzerinde 

açılmıştır. 

Günümüzde Çıldır Gölü, güneyde bazaltlar üzerinde açılmış bir taşıma boğazı 

vasıtasıyla Arpaçay’a kavuşmaktadır. 

Posof Havzası: 

Posof Havzası, İldeki en az alana (60.161 ha) sahip havzadır. Çevresindeki sahanın 

sularını toplayarak buraya havza niteliği kazandıran Posof Çayı, güneybatı-kuzeydoğu 

13

yönünde yaklaşık 32 km’lik bir mesafeden sonra ülke sınırları dışında akışını sürdürmektedir. 

Posof Havzası; havzanın tabanını oluşturan Posof Çayının İlçeyi terk ettiği rakım (1200 m) ile 

havzanın en yüksek noktasını oluşturan Göze Dağı (3167 m) rakımları arasında değişkenlik 

göstermektedir. Havza, ortalama 2100- 2200 m. yükseklikte volkanik formasyonlar üzerinde 

gelişmiş bulunan bir aşınım yüzeyi görünümündedir. Havzada heyelanların oluşturduğu irili 

ufaklı bir çok göl bulunmaktadır. 


Şekil 8. Posof Havzasından Bir Görünüm 

Havza, Kura Nehrinin bir kolu olan Posof Çayı ve kolları tarafından derince 

yarılmış, yüksek ve engebeli bir alandır. Posof Çayı, su toplama havzasını batıdan Göze 

Dağı üzerinden geçen su-bölümü çizgisi; Çoruh Havzasından, güneyde uzanan Ilgar Dağı 

su-bölümü çizgisi de, Kura Nehri Yukarı Havzasından ayrılmıştır. Havzada topografik 

özellikler ulaşımı güçleştirmektedir. Dar ve çoğunlukla dönemeçli yollar, yörenin ulaşımını 

karakterize etmektedir. 

Havzada 2000 yılı itibariyle bir ilçe, 49 köy, 17 mahalle yerleşmesi bulunmaktadır. 

Söz konusu yerleşim birimlerinde 2000 yılı Genel Nüfus Sayımı sonuçlarına göre toplam, 

12.729 kişi yaşamaktadır. Bu nüfus miktarının % 20,1’i (2555 kişi) Posof İlçesinde, % 79,9’u 

da (10.174 kişi) kırsal yerleşmelerde yaşamaktadır. Dolayısıyla, yaklaşık 60.161 ha alana 

sahip havzada, km 2 ye 29,3 kişi düşmektedir. Sürekli nüfus barındıran bu yerleşim yerinin 

dışında, sahada mevsimlik olarak yararlanılan 38 yayla yerleşim yeri de yer almaktadır. 

14

Kaynak: KAYA, G., 2004 

Harita 4. Posof Havzasının Jeomorfoloji Haritası 

Yeryüzü şekilleri ve iklim koşullarının ekip biçme faaliyetlerini büyük ölçüde 

sınırlandırmış olduğu havzada, hayvancılık nüfusun temel geçim kaynağı haline gelmiştir. 

Topografik yapıdan dolayı kısa mesafelerde değişen yükselti ve eğim değerleri, farklı 

formasyon kuşaklarının oluşmasına yol açarak, çayır ve mera hayvancılığının önemini 

arttırmıştır. Ekip biçme faaliyetleri ise, daha çok hayvancılığı destekler niteliktedir. 

Foto: F. Yıldız, Ardahan 

Şekil 9. Posof Havzasından Görünümler 

15

Havzada çok sayıda heyelan bölgesi de bulunmaktadır. Kuvaternerde etkisini 

gösteren epirojenik yükselme hareketleri Posof Çayı Vadisinin derinleşmesine ve aşınım 

yüzeyinin büyük çapta yarılmasına yol açmıştır. Aşındırma ve yarılma faaliyetleri geliştikçe, 

Miyosen dolgusu boşalmıştır. Hatta şiddetli yarılmaların etkisi, günümüzde de devam 

etmektedir. Yarılamanın neden olduğu denge bozulması, Çamyazı Köyünün doğusunda 

Hıram mevkiinde yaklaşık 1500 m 2 ’lik alanda göçüklere yol açmıştır. 

Kaynak: KAYA, G., 2004 

Harita 5. Posof Havzasının Jeoloji Haritası 

A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi : 

Yöredeki en eski kayalar Oligosen(?) yaştaki kırıntılılardan kurulu Aşıkzülali 

Formasyonudur. Bu formasyonun üzerine Üst Miyosen yaşta akarsu ve göl kökenli 

kırıntılardan meydana gelen Çamlıçatak Formasyonu açısal uyumsuzlukla gelmektedir. 

Bazalt, tüf, aglomera ve bunların içerisindeki mercek ve düzeyler halinde çökellerden oluşan 

Üst Miyosen-Alt Pliyosen yaştaki Posof Volkanitleri, kendisinden önceki kayaları açısal 

uyumsuzlukla yaygın olarak örtmektedir. Olivin bazalttan oluşan ve muhtemelen Pliyosen 

yaşta Gümüşkavak Bazaltı kendinden eski birimleri keserek üzerlerine açısal uyumsuzlukla 

gelmektedir. Sonra, akma yapılı ve bol piroksen içerikli Ardahan Andeziti (Üst Pliyosen- 

Alt Pleyistosen yaşta), daha sonra da akma yapısı göstermeyen ve porfirik dokudaki Alt 

Pleyistosenden daha genç yaşta olduğu düşünülen (Karaköse, v.d., 1994) Ulgartepe 

Andeziti’nin tüm eski kayaları kestiği ve açısal uyumsuzlukla örttüğü bilinmektedir. Alt 

Pleyistosenden daha genç yaşta olduğu düşünülen (Karaköse, v.d., 1994) Damal Kırıntılıları 

ve Yüzlek Çökeller ise yöredeki en genç örtü niteliğindedir. 

16

Kaynak: KARAKÖSE,vd., 1994, Ardahan-Posof Dolayının Jeolojisi,MTA Gnl. Md. Rapor No: 9962, 117 s. 

(yayımlanmamış)---Ölçeksiz 

Şekil 10. Ardahan ve Çevresinin Genelleştirilmiş Stratigrafik Kesiti 

17

Tersiyer 

Aşıkzülali Formasyonu (Oligosen-Miyosen) 

Bölgede yapılan çalışmalarda Oligosen-Miyosen yaşlı birimi Ketin (1949) ve Baykal 

(1950) Oligo-Miyosen yaşlı jipsli seri olarak tanımlamışlardır. Karaköse v.d. (1994) ise tip 

yüzeylemeleri sadece Aşıkzülali Köyü dolayında görülen Oligosen yaştaki bu kayaları, 

Aşıkzülali Formasyonu olarak adlamışlardır. 

Formasyonun hakim kaya türleri; kiltaşı, miltaşı, kumtaşı, kireçtaşı ve çörtlü 

kireçtaşlarıdır. Bunlardan kiltaşı, miltaşı ve kumtaşı düzeyleri formasyonun alt kısımlarında, 

kireçtaşı ve çörtlü kireçtaşı düzeyleri de en üstte yer almaktadır. 

Kiltaşları; külrengi, siyah ve kırmızımsı kahverenginde olup, kimi seviyelerde 

kumtaşlarıyla sıkça ardalanmakta ve yer yer de laminalanma göstermektedir. Aşıkzülali 

Köyünün hemen güneyinde ve batısındaki kiltaşı yüzeylemeleri içinde kömür kırıntıları 

da bulunmaktadır. Ayrıca, kül renkli ve yer yer laminalı olan miltaşları, kimi düzeylerde 

kiltaşları ve kumtaşlarıyla ardalanmaktadır. 

Kumtaşları; kül renkli, koyu kül renkli, kirli sarı, sarımsı kahverenkli ve açık yeşil 

renkli, ince-orta- kalın tabakalı, kimi düzeyleri dereceli ve teknemsi çapraz tabakalıdır. Taneler 

ince-orta tane boyunda, iyi-orta boylanmış ve iyi-orta yuvarlanmıştır. Tutturulma çoğunlukla 

kötü, ender olarak iyi olup, kireç çimentoludur. Kumtaşları kıt fosil içermektedir. 

Kireçtaşları; beyaz, kirli beyaz ve açık pembe renkli, ince-orta tabakalı ve ender killi 

kireçtaşı seviyeli olup, bol oranda çörtlü kireçtaşı ve çörtü seviyeleri sunmaktadır. Çökelme 

ortamına gelen silisin, bazen yumru ve tabaka halinde birincil kökenli, bazen de kireçtaşı 

çatlaklarını doldurarak ikincil kökenli olarak çökeldiği gözlenmektedir. Çörtlü tabakalar, yer 

yer 10 ile 20 cm arasında, yer yer de 80 cm.’ye varan kalınlıktadır. 

Formasyonun ölçülebilen kalınlığının yaklaşık 90 m olmasına karşılık, genelde 300 

metrenin üzerinde bir kalınlığa sahip olduğu tahmin edilmektedir. 

Yapılan çalışmalarda formasyonda çok kötü korunmuş olsa da Unio kavkıları 

bulunabilmiştir. Kötü korunmuş bu kavkılar üzerinde yapılan çalışmalarda tür tayini 

yapılamadığından kesin bir yaş verilememekle birlikte, fosilin yine de Neojen yaşta 

olabileceği ifade edilmiştir. Paleontologların yorumu ve arazi gözlemleri ile birlikte 

yorumlandığında yazarlar, Aşıkzülali Formasyonunun muhtemelen Oligosen(?) yaşta 

çökeldiğini benimsemektedir (KARAKÖSE v.d., 1994). 

Çamlıçatak Formasyonu (Üst Miyosen) 

Bölgede çalışan araştırmacılardan Baykal (1950), Kutlu (1955 a) ve Demirse (1955) 

söz konusu kayaları, yine kaya türü tanımlamaları ve dokunak ilişkileri yönüyle ele almışlar, 

fakat adlandırmamışlardır. Formasyonun ilk adlanmasını Aktimur ve diğerleri (1991 a ve 

b, 1992), Kalkankale Formasyonu olarak adlandırmışlardır. Çamlıçatak Köyü çevresinde 

tip yüzeylemeleri görülen bu formasyona Karaköse vd. (1994) ise Çamlıçatak Formasyonu 

adını vermişlerdir. 

18

Alt düzeylerde akarsu, üst düzeylerde genelde göl kökenli çökellerin gözlendiği 

bu karasal ortamda, etkin ve yaygın kaya türleri kiltaşı, miltaşı, çamurtaşı, kumtaşı, çakıl 

taşı ve kireçli kiltaşıdır. Bu formasyonun alt düzeylerinde kömür bulmak amacıyla açılan 

üç yarmada 0.35 ile 1.00 m. arasında değişen kalınlıkta linyit içeren dört kiltaşı seviyesi 

saptanmıştır (Dağ yaran, 1976). Ayrıca üst düzeylerinde, kalın ve yaygın diyatomit seviyeleri 

bulunmaktadır. 

Formasyonun hakim kaya türleri kiltaşı, miltaşı, kumtaşı, çakıltaşı, kömürlü kiltaşı 

ve diyatomittir. Bunlardan kiltaşı, miltaşı, kumtaşı, çakıltaşı ve kömürlü kiltaşı düzeyleri 

formasyonun alt seviyelerinde yaygın olarak görülürken, üst seviyelerde kiltaşı, miltaşı ve 

diyatomit düzeyleri daha kalın ve yaygın olarak yüzeylenmektedir. 

Kiltaşları; kül renkli ve kirli beyaz renkli olup, yer yer laminalı ve kumtaşı 

ardalanmalı, yer yer de kumtaşları içinde mercek, kama ve düzeyler halinde görülmektedir. 

Ayrıca üst düzeylerdeki kiltaşları, bazı seviyelerde kireçli kiltaşı olarak yüzeylenmektedir. 

Ender omurgalı fosil içermektedir. 

Külrengi ve koyu külrengi miltaşları, çoğunlukla kiltaşları içinde ara düzeyler halinde 

yüzeylenmekte olup, yer yer de laminalanma görülmektedir. 

Kumtaşları çoğunlukla külrenginin değişik tonlarında ve kirli beyaz renkli; çok inceince-orta 

tabakalı ve yer yer laminalı; yer yer de teknemsi ve tablamsı çapraz tabakalıdır. 

Tane boyları çok değişken olup, alt düzeylerde genellikle çok kaba-kaba-orta, üst düzeylerde 

ise orta-ince-çok ince tane boyunda; taneler orta-kötü boylanmış ve iyi- orta yuvarlanmıştır. 

Tek bir yüzeyleşmede omurgalı fosil parçaları bulunmuş, fakat çok kötü korunmuş olması 

nedeniyle tayin etmek mümkün olmamıştır (KARAKÖSE v.d., 1994). 

Çakıltaşları; kül renkli ve kirli beyaz renkli olup, daha çok kumtaşları içinde yer 

alan kama ve merceklerle, alt seviyelerde sıkça gözlenen kanal dolgularında görülmektedir. 

Çok kaba ve kaba kum boyu taneli, kumtaşı katkıları da içeren çakıl taşları, çok kötü-kötü 

boylanmış, yarı yuvarlanmış ve az tutturulmuştur. Çakıl taşları fosil içermemektedir. 

Formasyonun ölçülebilen kalınlığının yaklaşık 100 m olmasına karşılık, genelde 

200-250 m’ye kadar olan bir kalınlığa sahip olduğu düşünülmektedir. Formasyonda 

bulunan iyi korunmuş Hipparion sp. fosiline ve arazi gözlemlerine dayanılarak Çamlıçatak 

Formasyonunun Üst Miyosen yaşta olduğu benimsenmiştir (KARAKÖSE v.d., 1994). 

Posof Volkanitleri (Üst Miyosen- Alt Pliyosen) 

Bölgede çalışma yapan araştırmacılardan Ketin (1949), Baykal (1950), Demirse 

(1955), Kutlu (1955), Akyel (1968), Yüksel (1971) ve Erentöz (1974) volkaniklerle ilgili 

anlatımlarında, volkanizmanın Neojenden günümüze kadar geçen jeolojik süreçte Kars 

Platosu’nda etkili olduğunu ve her devrede temsilcilerinin bulunduğunu belirtmişlerdir. 

Bu araştırmacılar, volkanizmayı genellikle bir bütün olarak ele almışlar ve bir ayırıma 

gitmeyerek bazalt, andezit, tüf, aglomera birlikteliği şeklinde görmüşler ve birbiriyle olan 

ilişkilerine ender olarak değinmişlerdir. Karaköse v.d. (1994) ise Posof Çayı vadisinde 

yaygın olarak görülen bazalt, tüf, aglomera ve bunlar içerisinde mercek veya düzeyler 

halinde bulunan çökel kayalara ait yüzeylemeleri, Posof Volkanitleri olarak adlamayı uygun 

görmüşlerdir. 

19

Posof Volkanitlerine ait kayalar, Posof Çayı ve Kura Nehri vadilerinde, Cin Dağı 

ve Ulgar Tepe çevresinde, Ardahan Ovası kuzey ve kuzeybatısında, Çamlıçatak Köyü 

güneydoğusunda yaygın olarak görülmektedir. 

Posof Çayı’nın aktığı vadinin yamaçlarında görülen bazalt, tüf, aglomera ve çökel 

düzeyler Posof Volkanitlerine ait tip yüzeylemeleridir. Ulgar Tepeden (2600 m.), Posof 

Çayı’na inen yol boyunca veya aynı kesit üzerindeki Çürükköprü Dere üzerinde görülen 

bazalt, tüf, aglomera ve çökel kayalar, tip yerler olma özelliklerinin yanı sıra, kimi kesimlerde, 

tip kesit olma özelliğini de taşımaktadır. 

Posof Volkanitlerinde hakim kaya türleri; bazalt, tüf, aglomera ve daha az gözlenen 

çökel kayalardır. Bunlardan tüf, aglomera ve çökel kayalar genellikle alt seviyelerde yer 

almaktadır. 

Posof Volkanitleri içindeki bazaltlar kızıl, kızılımsı kahverengi, koyu külrengi ve 

siyah renklidir. Çoğunlukla 0,1-2 cm arasında değişen büyüklükte gaz boşlukları bulunmaktadır. 

Lav akmaları 0,40-1,50 cm arasında değişen kalınlıklar sunmaktadır. Bazaltlar genellikle 

yoğun klinopiroksen ve plajiyoklas (labrador) kompozisyonu vermekte olup, yer yer de 

olivin içermektedir. Eklemleri boyunca kolay kopabilen bazaltlar, tüflerle birleşince, yörede 

büyük heyelanlara neden olmaktadır. Bu tür heyelanlara, Posof Çayı çevresinde sıkça rastlanmaktadır. 

Tüf ve aglomeralar, Posof Çayı kuzey ve güneyi, Kura Nehri Vadisi ve kuzeyi, Cindağı 

ve Ulgar Tepe civarında oldukça yaygın olarak yüzeylenmektedir. Kül renkli ve alacalı 

renkli aglomeralar içinde gaz boşluklu ve kızıl renkli bazalt çakıları oldukça bol bulunmaktadır. 

Aglomeralar içinde köşeli lav çakıl ve blokları bolca görülmekte olup, blokların boyutları 

yer yer 45 cm.’ye ulaşmaktadır. 

Tüfler genellikle kirli beyaz ve açık renkli olup, mostradan koparılan parçalar 

genellikle kolay ufalanmaktadır. Mikroskopta, plajioklas ve piroksen feno kristallerinin 

yığışmasından oluşmuş bir kristal tüfüdür. Tüflerde camsı hamur yoktur. Tüfler içindeki 

kaya ve mineral parçalarının tümü volkanitlerinden türemiş olup, karbonat çimentoyla 

tutturulmuştur. 

Posof Volkanitleri içinde yer yer yüzeyleyen çökel kayalar kumtaşı, kiltaşı, çamurtaşı 

ve çakıltaşı düzeylerinden oluşmaktadır. Kumtaşı ve kiltaşı düzeyleri sıkça ardalanmış 

olarak yüzeylerken, çakıltaşı mercek veya tabakalarını yer yer içinde bulundurmaktadır. 

Kumtaşı ve kiltaşı ardalanmalarına bazı yüzeylemelerde kıt çamurtaşı düzeyleri de katılmaktadır. 

Kiltaşları kül renkli olup, yer yer laminalı ve düzenli tabakalıdır. Bazı yüzeylemelerde, 

kumtaşları içinde mercek ve kamalar halinde kiltaşları görülmektedir. Kumtaşları, 

çoğunlukla külrenginin değişik tonlarında ve açık sarı renkli olup, ince ve orta tabakalı, yer 

yer laminalı ve ender çapraz tabakalıdır. Tane boyları çok değişken olup, genellikle ince-ortakalın 

tane boyunda, orta ve kötü boylanmış ve yarı yuvarlanmıştır. Kumtaşları çoğunlukla 

çimentolanmış olup, içindeki ender kanal dolgularında çoğunluğu volkanik kökenli çakıllardan 

oluşan çakıltaşları bulunmaktadır. Bu çakıltaşları, kül renkli ve beyaz renklidir. Çok 

kaba ve kaba kum boyu taneli kumtaşı katkıları içeren çakıltaşları, kötü boylanmış, köşeli ve 

yarı yuvarlanmış olup, çoğunlukla az tutturulmuştur. 

20

Posof Volkanitleri, Aşıkzülali Köyü kuzeydoğusunda Aşıkzülali Formasyonu üzerine 

açısal uyumsuzlukla, Altaş Köyü doğusundaki kuru dere içinde ve güneyinden akan Kura 

Nehri üzerindeki köprü batısında Çamlıçatak Formasyonu üzerine açısal uyumsuzlukla gelmektedir. 

Posof Volkanitleri, Posof Çayı vadisinde yaklaşık olarak 1400 m. kalınlık göstermesine 

karşılık, 1800 m.’ye yakın bir kalınlığa sahip olduğu tahmin edilmektedir. 

Karaköse vd. (1994) yaptıkları çalışmaya göre piroklastikler içindeki mercek 

ve düzeylerde yüzeyleyen kırıntılarda bulunan Hipparion sp. fosilinin, Çamlıçatak 

Formasyonunda bulunan Hipparion sp. fosiline göre söz konusu çökelin Alt Pliyosen yaşta 

olduğu tespit edilmiştir. Arazi çalışmaları da dikkate alınarak Posof Volkanitlerinin yaşını 

Üst Miyosen-Alt Pliyosen olarak benimsemişlerdir. 

Gümüşkavak Bazaltı (Pliyosen) 

Karaköse vd. (1994), Posof doğusundaki Gümüşkavak Köyünün batı ve kuzeyinde 

yer alan yüzeylemelerde görülen ve Posof Volkanitleri içindeki bazaltlardan farklı ve 

daha genç olan diğer bir bazaltı Gümüşkavak Bazaltı olarak adlamışlardır. Gümüşkavak 

Bazaltları, Gümüşkavak Köyü kuzey batısı ve Savaşır Köyü güneyinde yaygın olarak 

yüzeylemektedir. 

Gümüşkavak Köyü kuzeyinde doğu-batı yönlü uzanan Godiyan Tepenin kuzeyinde 

görülen fay ve heyelan nedeniyle gelişen şev boyunca, Gümüşkavak Bazaltına ait tip yer ve 

tip kesiti görmek mümkündür. 

Gümüşkavak Bazaltı kahverenkli, siyah ve koyu kül renklidir. Bu bazaltlar ince 

kesitte, oldukça iri mineralli, ofitik veya subofitik tekstürlüdür. Çoğunlukla idiomorf ve 

hipidiomorf olivin içermektedir. İkincil mineral olarak klorit görülmekte olup, özellikle 

melanokrat minerallerde kloritleşme yaygındır. Bazaltlarda yer yer zeolitler ikincil mineral 

olarak bulunmaktadır. Olivinlerde kısmen serpantinleşme ve talklaşmanın yanı sıra, yaygın 

iddingsitleşme belirgindir. İnceleme alanındaki olivin bazaltlar, eklemleri boyunca kolayca 

kopmakta ve bu özellikleri nedeniyle heyelanlara neden olmaktadır (KARAKÖSE v.d., 

1994). 

Gümüşkavak Bazaltları, Gümüşkavak Köyü kuzeyinde ve İncedere Köyü batısında 

görülen yüzeylemelerde Posof Volkanitlerini keserek onların üzerine açısal uyumsuzlukla 

gelmektedir. 

Gümüşkavak Bazaltının, Godiyan Tepe kuzeyindeki yarlarda yaklaşık 250 m. kalınlık 

göstermesine karşılık 400-500 m.’ye varan bir kalınlığa sahip olduğu tahmin edilmektedir. 

Gümüşkavak Bazaltı, Üst Miyosen-Alt Pliyosen yaştaki Posof Volkanitlerini keserek, 

onların üzerine açısal uyumsuzlukla gelmektedir. Gümüşkavak Bazaltına ait mutlak yaş 

tayini bulunmamaktadır bu nedenle Gümüşkavak Bazaltının yaşı muhtemelen Pliyosen 

olarak benimsenmektedir (KARAKÖSE v.d., 1994). 

21

Kuvaterner 

Ardahan Andeziti (Üst Miyosen-Alt Pleyistosen) 

Karaköse v.d (1994), akma yapıları çıplak gözle görülen, bol piroksen içeren ve 

Ardahan çevresinde yaygın yüzeylemeleri görülen bu andeziti, Ardahan Andeziti olarak 

adlamayı uygun görmüşlerdir. 

Söz konusu andezitin; Ardahan Ovası çevresinde, Ardahan-Şavşat karayolundan 

ayrılarak Cindağına giden topyolu çevresinde, Damal’dan kuzeydoğuya giden diğer bir 

topyolu çevresinde, Posof’un batı ve kuzeybatısında Gürcistan sınırına yakın kesimlerde 

görülen yüzeylemeleri tip yer olma niteliğindedir. 

Kırmızımsı, koyu ve açık kül renkli olan bu andezitler, çoğunlukla çıplak gözle 

de görülebilen akma yapısına sahiptir. Bu akma yapıları, yer yer yapraklanma şeklinde 

bir görünüm kazanmaktadır. Bazı yüzeylemelerde andezit akıntıları, paleotopoğrafyanın 

eğimine uygun aktıkları için, yapısal unsurlara benzeyen şekiller kazandıkları görülmektedir. 

Ardahan Andeziti mikroskopta, bazen kriptokristalen ve çoğunlukla cam hamur yerine iğne 

gibi plajioklas çubuklarından oluşan pilotaksitik bir tekstür sergilemektedir. Bu kayanın 

içinde, lökokrat fenokristalleri oluşturan plajioklaslar yer yer zonal yapılarda gösterir. 

Matriksi oluşturan plajioklaslar büyük alanlar kaplar ve hamuru oluşturan camın büyük bir 

kısmı da kristallenmiştir. 

Ardahan Andeziti, Posof kuzeyindeki Sarıçiçek ve Gönülaçan Köyleri dolayında, 

Aşıkzülali Köyü güneyindeki yarların üst kısımlarında, Gözdağı eteklerinde, Cindağı 

çevresinde ve Kura Nehri vadisinde Posof Volkanitleri üzerine açısal uyumsuzlukla 

gelmektedir. Posof merkez yayla dolayında, Gümüşkavak Bazaltıyla olan ilişkisi tam olarak 

görülmemekle birlikte, bölgedeki genel istif içinde, Ardahan Andezitinin, Gümüşkavak 

Bazaltı üzerinde olduğu hissedilmektedir. 

Bölgede en geniş yayılım sunan Ardahan Andeziti, bu kadar yaygın yüzeylemesine 

karşılık, fazla bir kalınlığa sahip değildir. Kalın olarak görüldüğü yerlerden Ardahan kuzeyi 

ve Süngülü Yayla çevresinde görünür kalınlık en fazla 400-500 m. kadardır. Buna karşılık en 

az kalınlığı 100 m ile sınırlı olup, bu kalınlık en çok görülen kalınlıktır. Böyle değişken bir 

kalınlık, söz konusu lavın, paleotopoğrafyaya bağlı ve oldukça akışkan bir yapıda aktığını 

göstermektedir. Bu da Ardahan Andezitinin, ortalama 250-300 m. kadar bir kalınlığa sahip 

olduğunu düşündürmektedir (KARAKÖSE v.d., 1994). 

Yaş tayini için; İnnocenti vd. (1982), Kars kuzeyi- Çıldır olarak belirttikleri ve büyük 

olasılıkla Kısırdağı batısından geçen Kars-Ardahan yolu üzerindeki andezitlerden elde 

ettikleri 1.8±0.1 radyometrik yaş bulguları vardır. Ayrıca Ardahan Andeziti, Üst Miyosen- 

Alt Pliyosen yaştaki Posof Volkanitleri üzerine pek çok yerde uyumsuz olarak gelmektedir. 

Buna göre Ardahan Andezitinin yaşını, İnnocenti’nin verdiği yaşıda gözönüne alarak Üst 

Pliyosen- Alt Pleyistosen olarak benimsenmektedir (KARAKÖSE vd., 1994). 

22

Ulgartepe Andeziti (Alt Pleyistosen) 

Karaköse ve diğerleri (1994), kuzeydeki büyük yükseltilerde (Ulgar Tepe, Göze Dağı, 

Cindağı, Ahaşen Dağı) görülen, porfiritik dokudaki ve akma yapısı göstermeyen andeziti 

Ulgartepe Andeziti olarak adlamışlardır. 

Ulgartepe Andezitinin tip yerlerini Ulgar Tepe, Cindağı, Göze Dağı ve Gazi Tepe 

gibi yükseltilerdeki yüzeylemelerde görmek mümkündür. 

Ulgartepe Andeziti; kirli beyaz, açık külrengi, külrengi, açık pembe ve yer yer de 

kızılımsı renklerdeki löko porfiritik andezitleri mikroskopta incelediğimizde mikrolitler 

halinde bulunan plajioklaslarla birlikte, kristallenmemiş cam hamurunun oldukça geniş 

alanlar kapladığı ve porfiritik özelliği sağlayan fenokristallerinde lökokrat ve melanokrat 

mineraller olduğu görülmektedir. Plajioklaslar, ince kesitte izlenen başlıca lökokrat mineral 

olup, hem hamur içinde mikrolitler halinde hem de iri fenokristaller halinde görülür. Zonlu 

yapıları çok belirgindir. Yapılan mikroskobik ölçmelerde yaklaşık 22.5 derecede bir sönme 

bulunmuş olup, bu da bize kristalin andezin bileşiminde olduğunu göstermektedir. Porfiritik 

andezitler diğer volkanitlere göre, daha çok sulu mineral içermektedir. Bu nedenle, stratigrafik 

konumları ile birlikte buna bağlı magmatik aktiviteleri oldukça önem kazanmaktadır. 

Ulgartepe Andeziti; Ulgar Tepe, Cin Dağı, Göze Dağı ve Keldağ gibi günümüz 

topografyasından oldukça yüksek yerlerde, Ardahan Andezitini keserek çıkmaktadır. 

Ulgartepe Andezitinin görünür kalınlığı 250-450 m. arasında değişmektedir. Buna 

karşılık genelde kalınlığının 300-350 m. kadar olduğu düşünülmektedir. 

Ulgartepe Andeziti Ardahan Andezitini kestiğine göre, Ulgartepe Andezitinin yaşı 

daha genç yaşta olmalıdır. Karaköse ve diğerleri (1994), Ulgartepe Andezitinin yaşını Alt 

Pleyistosen’den daha genç olarak düşünmektedir (KARAKÖSE vd., 1994). 

Damal Kırıntılıları (Alt Pleyistosen) 

Karaköse vd. (1994); kil, kum, çakıl ve yer yer blok boyutunda kırıntılılardan oluşan 

% 90-95 oranında volkanik kökenli gereç içeren çok az tutturulmuş ve Damal güneyinde 

yaygın yüzeylemeleri bulunan çökellere Damal Kırıntılıları adını kullanmayı uygun 

görmüşlerdir. 

Söz konusu çökeller; Damal ve Hanak İlçe merkezleri çevresindeki sırtlarda, 

Börkköy güneydoğusundaki sırtlarda, Ardahan-Çamlıçatak yolu üzerinde yaygın olarak 

yüzeylemektedir. 

Söz konusu çökellere ait tip yerleri Damal ve Hanak İlçe merkezleri arasındaki sırtta, 

bu sırtın doğusundan akan Alabalık Derenin yamaçlarında ve Ardahan-Çamlıçatak karayolu 

üzerindeki yüzeylemelerde görmek mümkündür. 

Genellikle açık kül renkli ve külrenkli olan bu çökellerde, tabakalanma çoğunlukla 

belirgin olup, Ardahan-Çamlıçatak yolu üzerinde görüldüğü gibi, yer yer çapraz tabakalanma 

da göstermektedir. Birimin tabakalanma göstermeyen düzeyleri de bulunmaktadır. Bu 

karasal çökeller, çoğunlukla kum ve çakıl boyutunda malzeme içermekle birlikte, bazı 

23

yüzeylemelerde blok boyutunda malzemeye de rastlanmaktadır. Yaygın olarak kanal 

dolguları görülmektedir. Bu kırıntılılar kil çimentolu olup, çoğunlukla az tutturulmuş veya 

tutturulmamıştır. Damal Kırıntılıları bu özelliği nedeniyle çevrede kum ve çakıl ocağı 

olarak ta kullanılmaktadır. 

Damal Kırıntılıları; Hanak İlçe merkezi çevresinde Çamlıçatak Formasyonu üzerine, 

Çamlıçatak-Çıldır yolu üzerinde Cot Suyu kuzeyinde ve Ortakent Köyü güneyinde Posof 

Volkanitleri üzerine, Borkköy ve Ortakent Köyleri yakın çevresiyle Hanak suyunun, Bağırsak 

Dereye dönüştüğü kesimlere yakın yüzeylemelerde Ardahan Andeziti üzerine, Alaçam Köyü 

güneyi ile Eski Beyrehatun Köyü doğusundaki Çıldır yolunda Ulgartepe Andeziti üzerine 

açısal uyumsuzlukla gelmektedir. 

Damal Kırıntılıları 5-45 m arasında değişen kalınlıklar göstermektedir. Bölgedeki 

tüm volkanik örtü üzerine açısal uyumsuzlukla gelen Damal kırıntılılarının yaşı Alt 

Pleyistosen’den daha genç düşünülmektedir (KARAKÖSE v.d., 1994). 

Eski ve Yeni Alüvyonlar: 

Kil boyundan çakıl boyuna kadar değişen boyutta malzemeyi içeren alüvyonlar, 

bölgede önemli genişlikte alanlar kaplamaktadır. Bunlardan eski alüvyonlar Ardahan 

güneyinde üç alanda görülmektedir. Yeni alüvyonlar ise, Ardahan ovasındaki en büyük 

yüzeylemesi başta olmak üzere Kura Nehri, Karaçayır Dere, Hanak Suyu, Alabalık Suyu, 

Bağırsak Dere ve Posof Çayı yataklarında yer yer genişleyen ve daralan boyutlarda 

görülmektedir. 

Çoğunlukla kül renkli, yer yer de sarımsı kül renkli alüvyonlar, ritmik ve düzgün 

yatay tabakalıdır. Akarsu kökenli kil, mil, kum, çakıl ve yer yer de çamurtaşından oluşan 

alüvyonlar, alt kısımlarında oluşuk dışı çakıl ile oluşuk içi çamur topakları içermekte ve 

teknemsi çapraz tabakalanma gösteren çakıllı kum düzeylerinden oluşmaktadır. Üst kısımlara 

doğru ise, düzlemsel çapraz tabakalı, yatay ve ince tabakalı, yer yer laminalı, kum, mil ve 

kilden oluşan tutturulmamış düzeyler gözlenmektedir (KARAKÖSE v.d., 1994). 

24

Kaynak: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, 2004 

Harita 6. Ardahan ve Çevresinin 1/500.000 lik Jeolojik Haritası 

25

A.5.1. Metamorfizma ve Magmatizma : 

Kars-Ardahan Platosu’nu oluşturan lavlar daha çok eksojen türde olup, domlardan 

ve çatlak püskürmelerinden kaynaklanmıştır. Bu tip püskürmeler, küçük göl havzalarıyla 

birlikte, daha çok düz morfolojilerde yer almıştır. Üst bölümün en yaşlı lavları 1.8 milyon 

yıl ve daha gençtir. 

Bölgede elde edilen veriler, güney kuşaktaki kalkalen etkinliğin sona erdiği Geç 

Miyosen’den sonra, kuzeyde kalkalen etkinliğin başladığını göstermektedir. 

Ardahan bölgesindeki volkanik etkinliğin başlangıcı olan üst Miyosen-Pliyosen‘de 

proklastik+lav yerleşimi yaygın olarak önemli bir volkanik evre oluştururken, daha sonraki 

evrenin (Pleyistosen-1.8 my.) ürünleri, daha çok lav akıntılarından meydana gelmiştir. 

Yörenin ikinci evre volkanik ürünleri, tipik olarak kalkalen kompozisyonda olup, ortalama 

olarak güney kuşaktakilerden daha düşük K 2 

O içeriğine sahiptirler. Güneyde oluşan kıtasal 

çarpışma, Arap Levhası kenarının kıvrımlanmasına yol açmıştır. Tipik bir sodik-alkalen 

etkinlik tarafından izlenen güney kuşaktaki kalkalen volkanizmanın bitimi ve andezitik 

volkanik cephenin kuzeye doğru göçü sonucunda, yöre volkanizmasında önemli bir unsur 

olan, ikinci evre andezitik volkanizma etkili olmaya başlamıştır. 

Doğu Anadolu’nun genç volkanizmasının kökeni ile ilgili görüşlerde bulunmaktadır. 

İnnocenti ve diğerleri (1976, 1980, 1982 ) Van Gölü kuzeyindeki volkanitlerin kökenini, 

Neojen boyunca Arabistan Levhasının Anadolu-İran Levhasının altında itilmesi sonucu 

açılan çatlaklardan türemeye bağlarken; Tokel (1984) Doğu Anadolu’daki volkanizmanın 

yitim kökenli olamayacağını belirterek, volkanizmayı riftleşme ve buna bağlı manto 

yükseliminin oluşturduğunu savunmuştur. Şengör ve Kidd (1979), Savcı (1980), Şaroğlu ve 

diğerleri (1980) ise Doğu Anadolu’da Orta Miyosen’den bu yana süregelen sıkışma nedeniyle 

kalınlaşan kabuğun kısmi ergimesiyle volkanizmanın oluştuğunu belirtmiştir. 

Ardahan bölgesindeki volkanizmaya ait Posof Volkanitleri ve Gümüşkavak Bazaltı 

alkalen bir kompozisyon gösterirken, ikinci evreye ait Ardahan Andeziti ve Ulgartepe 

Andezitinde kalkalen bir kompozisyon görülmektedir. Bu da alkalen olarak başlayıp, kalkalen 

bir kompozisyonda devam ettiğini göstermektedir. Ayrıca bölgede yapılan çalışmalardaki 

jeokimya verilerine bakıldığında; yöreye yerleşen volkanizmanın, hibritik bir magmanın 

ürünü olduğu bilinmektedir. Bu durumda yükselen magmanın bir süre kabukta bekleyerek 

kirlendiği ve yöreye daha sonra yerleştiği düşünülmelidir. 

Sonuç olarak yöredeki volkanizmanın, Orta Miyosen’den beri süre gelen sıkışma 

rejimi sonucunda kalınlaşan kıta kabuğu içinde , mantonun yükselimiyle oluştuğu ve böylece 

manto-kabuk ilişkisinin ortaya çıktığı düşünülmektedir. 

26

Kaynak: KARAKÖSE, vd., 1994, Ardahan-Posof Dolayının Jeolojisi, MTA Gnl. Md. Rapor No: 9962, 117 s. 

(yayımlanmamış) 

Harita 7. Ardahan ve Çevresinin Genelleştirilmiş Jeoloji Haritası 

A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya : 

Ardahan ve yöresi Pontus ve Toros orojenik kuşaklarının birbirlerine yaklaştığı bir 

zonda yer almaktadır. Bölgedeki Orta Eosen yaşlı denizel kırıntılılar, daha önce çökelmiş 

Üst Paleosen-Alt Eosen kayaları üzerine açısal uyumsuzlukla gelmektedir. Bu denizel 

kırıntılılar arasında ve yoğun olarak üst düzeylerinde tüf, aglomera bazalt lavı ve andezit 

lavı yer almaktadır. Bölge Oligosen ve sonrasında karasallaşmaya başlamıştır. Bu devrede 

Güney Anadolu’daki Alt Miyosen denizel transgresyonu sırasında Kars Platosu yükselmeye 

başlamıştır. Plato, Oligosen ve sonrasında çoğunlukla düşey bir tektonikle yer yer alçalarak, 

çukurluklar molas çökelleriyle dolmuş ve böylece büyük basenler oluşmuştur. 

27

Pontus dağlarının güney kenarında, önceden var olan yapılar boyunca oluşan 

yükselim, şiddetli orta Miyosen kıvrımlanması tarafından gerçekleşmiştir. 

Bu önemli tektonik faz sırasında Doğu Anadolu’da birçok dağ arası havza oluşmuş ve 

Üst Miyosen’de bu havalar değişen oranlarda volkanik ürünlerinde bulunduğu göl ve akarsu 

çökelleri tarafından doldurulmuştur. Böylece Kars baseni volkanitleri, oldukça az çökel 

içerikleriyle kendini belli etmektedir. Bunların üzerine gelen volkanitler yaklaşık 500-1000 

m. kalınlıktadır. Bu dizilimin alt kısımlarında volkano-tortullarla ara tabakalı piroklastikler 

egemendir. Üste doğru lavlar ve özellikle domlar hakim olup, tüf ve aglomeralar talidir. 

Karaköse vd. (1994) bölgede yaptığı çalışmada, Ardahan ve yakın çevresinde 

saptanan faylar, kuzeybatı-güneydoğu (KB-GD) ve kuzeydoğu-güneybatı (KD-GB) yönlü 

gidişler olup birbirlerini 80° ile 110° arasında değişen açılarla kesmektedir. 

Ayrıca bu faylarla dar açı yapan ikincil faylarda bulunmaktadır. Bu fayların büyük 

bir bölümü doğrultu atımlıdır. Bunlardan KD-GB yönlü olanların sol yanal atımlı, KB-GD 

yönlü olanların ise, sağ yanal atımlı olma olasılıklarının yüksek olduğu düşünülmektedir. 

KD-GB yönlü faylara örnek olarak; Börk Köy doğusundan başlayarak güneybatıya yaklaşık 

15 km. devam ederek Kızılkilise Köyüne yaklaşan iki fay gösterilebilir. 

Kaynak: ERENTÖZ, C., Türkiye Jeoloji Haritası, 1974 

Harita 8. 1:500.000 Ölçekli Kars Paftasına Ait Tektonik Harita 

28

KD-GB yönlü fayların doğrultuları genellikle K 60-75 D arasında değişmektedir. 

Kuzeybatıda yer alan KD-GB yönlü faylar boyunca çok sayıda heyelan, ötelenmiş yan 

dere ve soğuk su kaynağı yer almaktadır. Söz konusu fayların bu özelliği, bunların diri fay 

olabileceği kuşkusunu arttırmaktadır. KB-GD yönlü faylara örnek olarak da; Yalnızçam ile 

Akyaka Köyü arasından geçerek kuzeybatıya doğru Çeğilli ve Derindere Köylerine kadar 

devam eden fay gösterilebilir. KB-GD yönlü fayların doğrultuları da genellikle K 60-70 B 

arasında değişmektedir 

1. Kuvaterner Aüvyal Ovalar 2. Neojen Volkanik 3. Tersiyer, Volkano-sedimanter 4. Paleozoyik, Kristalize Kireçtaşı 

5. Volkanitler, Bazalt, Andezit 6. Faylar 7. Muhtemel Faylar 8. Volkan Konisi 9. Epirojenik Yükselme Yerleri 10. Epirojenik 

Alçalma Yerleri 

Kaynak: KOÇMAN,A.,1989 

Harita 9. Yukarı Kura Havzasının Morfotektonik Haritası 

29

Kaynak: KARAKÖSE,vd., 1994, Ardahan-Posof Dolayının Jeolojisi, MTA Gnl. Md. Rapor No: 9962, 117 s. 

(yayımlanmamış) 

Harita 10. Ardahan Yöresindeki Fayları Gösterir Harita 

30

KAYNAKLAR: 

Ardahan Valiliği, Serhat Şehri Ardahan, 2002 

ATALAY, İ., Kuzeydoğu Anadolu’nun Ekosistemleri, 1985 

ATALAY, İ., Türkiye Coğrafyası, İzmir, 1997 

ERENTÖZ,C., 

Türkiye Jeoloji Haritası (1:500.000), Kars Paftası, MTA Yayını, Ankara, 

1974 

KİRZİOĞLU, F., Ardahan Armağanı, Ankara, 1990 

KARAKÖSE, vd., Ardahan-Posof Dolayının Jeolojisi, MTA Genel Müdürlüğü, Rapor No: 

9962, 117 s. (yayımlanmamış), 1994 

KONUKÇU, E., Ardahan Tarihi, 1999 

SÖZER, A.N., Kuzeydoğu Anadolu’da Yaylacılık, Turhan Basımevi, Ankara, 1972 

GEMİCİ, Y., ve SEÇMEN, Ö., Kuzey Anadolu Ormanları Üzerinde Ekolojik Gözlemler, 

Ege Coğrafya Dergisi, Sayı: 5, 1990 

KOÇMAN,A., Yukarı Kura Havzasının Toprakları, Ege Coğrafya Dergisi, Sayı:2, 1984 

KAYA, G., Posof İlçesinin Coğrafyası, 2004 

31

B. DOĞAL KAYNAKLAR 

B.1. Enerji Kaynakları 

B.1.1. Güneş : 

İl Meteoroloji Müdürlüğü’nün son 16 yıllık verilerine göre Ardahan’da yılda 89,5 

gün, güneşli geçmektedir. Güneşli geçen saatler veya yıllık birleşik sıcaklıklarla ilgili bilgiler 

tam olarak bulunmamakla birlikte yılda ortalama güneşlenme süresi 540 saat-dakika/gün 

olarak tespit edilmiştir. İlde alt bölgeler arasında önemli farklılıklar olmamakla birlikte hiç 

bir alt bölge, yılda 1000 saatten fazla güneş almamaktadır. İl (yılda 2000 veya daha fazla 

saat güneş alan), Ege veya Akdeniz illeri ile karşılaştırıldığında güneş enerjisi bakımından 

oldukça düşük sayılır. 

Tablo 1. Posof, Ardahan ve Şavşat’ta Aylara Göre Ortalama Açık, Bulutlu ve Kapalı Gün sayısı 

İstasyonlar Gün sayısı O Ş M N M H T A E E K A Yıllık 

Açık Gün 5.7 6.2 6.3 3.9 3.4 4.1 3.8 6.4 9.5 8.8 6.4 6.8 71.3 

Posof 

(1968-1995) 

Bulutlu Gün 17.4 14.5 16.4 19.4 20.6 19.9 20.4 19.0 16.9 15.8 15.1 15.1 210.5 

Kapalı Gün 7.9 7.6 8.3 6.7 7.0 6.0 6.8 5.6 3.7 6.4 8.4 9.0 83.4 

Açık Gün 4.5 4.7 6.0 4.4 3.1 5.4 6.9 9.0 11.0 9.1 6.8 4.5 75.4 

Ardahan 

(1960-2002) 

Bulutlu Gün 17.9 16.4 18.1 18.5 22.3 21.0 22.0 20.2 17.3 17.4 16.5 17.5 224.1 

Kapalı Gün 8.6 7.1 7.0 7.1 5.7 3.9 2.1 1.8 2.1 4.9 6.7 8.9 65.9 

Açık Gün 6.0 5.9 5.8 4.8 3.8 4.9 6.0 7.7 9.2 9.0 5.4 5.8 74.8 

Şavşat 

(1958-1990) 

Bulutlu Gün 13.9 12.5 15.2 15.5 19.5 18.7 17.2 17.2 15.4 13.5 14.2 13.5 186.3 

Kapalı Gün 11.2 9.8 9.9 9.7 7.8 6.4 7.8 6.0 5.5 8.5 9.9 11.2 104.3 

Kaynak: KAYA, G., Posof İlçesinin Coğrafyası, 2004 

B.1.2. Su Gücü : 

Bu konu ile ilgili ayrıntılı bilgi D.1.2. Akarsular bölümünde verilmiştir. 

B.1.3. Kömür : 

Karaköse vd. (1994), bölgede yaptığı çalışmada kömür ile ilgili en önemli bulgu 

Türkiye-Gürcistan sınırındaki Türkgözü Köyüne bağlı Pala Mahallesinin hemen doğusundan 

akmakta olan Zetava Deresi içindedir. Bu kömür bulgusu, oldukça küçük bir yüzeyleme 

olmasına karşılık, yüksek kalori değeriyle önemlidir. Tüf ve aglomera düzeyleri arasındaki 

çökel bir cep içinde yüzeyleyen kömürden alınan örneklerin, MTA laboratuarlarında yapılan 

analiz sonucunda aşağıdaki değerler saptanmıştır. 

33

Tablo 2. Ardahan İlinde Çıkan Kömürlerin Analiz Sonuçları 

Kısa Analiz 

Kükürtler 

Koklaşma ISO 

Yöntemiyle 

Isı Değeri 

Analiz Tipleri % 

Orijinal Kömürde 

Havada Kuru 

Kömürde 

Kuru Kömürde 

Su % 10,29 9,29 - 

Kül % 32,97 33,34 36,75 

Uçucu Madde % 29,15 29,58 32,50 

Sabit Karbon % 27,59 27,79 30,75 

TOPLAM 100,00 100,00 100,00 

Yanar Kükürt % 1,02 1,40 1,14 

Külde Kükürt % 0,45 0,45 0,50 

Toplam Kükürt % 1,47 1,49 1,64 

Kok % 60,56 61,13 67,50 

Gaz % 39,44 38,87 32,50 

Koklaşma Özelliği % 

Siyah Toz Halinde 

Aşağı Kalori Kcal/kg 3210 3252 3646 

Yukarı Kalori Kcal/kg 3440 3478 3834 

Kaynak: KARAKÖSE,vd., 1994, Ardahan-Posof Dolayının Jeolojisi, MTA Gnl. Md. Rapor No: 

9962, 117 s. (yayımlanmamış) 

Tabloda görüldüğü gibi aşağı kalorisi 3646 Kcal/kg ve yukarı kalorisi 3834 Kcal/kg 

olan kömür, yöre için çok önemli bir enerji kaynağıdır. Diğer taraftan, Pala Mahallesindeki bu 

kömür bulgusunun 2-3 km kuzey-kuzeydoğusunda Gürcistan topraklarında (Vale yakınında) 

1931-1986 yılları arasında kömür ocağı işletildiği bilinmektedir. Bu kömür 1-20 m. arasında 

değişen kalınlıkta, 350 m. derinlikte, Oligosen (?) yaşta iki ana damardan oluşmaktadır. 

Sonuç olarak, her iki kömür göz önüne alındığında, Türkiye’deki volkanik örtünün 

altında yer alan (bizdeki kömür bulgusunun altında), muhtemelen Oligosen yaştaki çökeller 

içinde, ekonomik bir kömür varlığını düşünmek mümkündür. Bu nedenle, söz konusu alanda 

yapılacak bir sondaj, bu soruya kesin bir cevap getirecek ve sonuç olumlu olursa, Doğu 

Anadolu’nun enerji sıkıntısına çok önemli katkı sağlayacaktır. 

Ayrıca Dağyaran (1976)’ya göre, Ardahan-Çamlıçatak Köyü yakın dolayında, 

volkano-sedimanterler içinde 90 cm. kalınlık veren ve ekonomik değeri olmayan bir diğer 

kömürün varlığı da bilinmektedir (KARAKÖSE,vd., 1994). 

B.1.4. Doğalgaz : 

Ardahan İlinde, TPAO tarafından 2004 yılında iki boyutlu sismik veri toplama 

yöntemi ile Ardahan ve Göle Havzasının petrol ve doğalgaz rezervine ilişkin bir ön çalışma 

yapılmıştır. Bu çalışma sondaj öncesi yapılan ve verilerin toplandığı yaklaşık 60 km’lik bir 

ön çalışma olup, bu çalışmadan alınan veriler değerlendirme aşamasında olduğundan İlin 

doğalgaz rezervine ilişkin bir sonuç elde edilememiştir. 

B.1.5. Rüzgar : 

Bu konu ile ilgili ayrıntılı bilgi C.1.1.1 Rüzgar bölümünde verilmiştir. 

34

B.1.6. Biyomas (Biyogaz, Odun, Tezek) 

İlde, iklimin soğuk ve uzun sürmesi yakacak oduna ihtiyacı artırmaktadır. İlde bu 

nedenle bilinçsiz ve dengesiz bir odun tüketimi yapılmaktadır. İl genelinde yakacak oduna 

olan ihtiyaç ortalama yılda 40.000 ster yani yaklaşık olarak 14.000 ton olmakla beraber üretim 

(Göle Orman İşletme Müdürlüğünün üretimi) 4.000-5.000 ster olarak gerçekleşmektedir. 

Bu durum İl ihtiyacını 1/10 ununu ifade etmektedir. Dolayısıyla ekonomik durumu zayıf 

olan orman kaynaklarına uzak geniş halk kesimi yakacak odundan yararlanamamaktadır. 

Yakacak odun açığı ormanlara baskıyı arttırdığı gibi tarımsal alanda kullanılması gereken 

hayvan gübresinin (tezek) ısınma amaçlı kullanımına neden olmaktadır. 


Şekil 11. Ardahan’da Sarıçam Ormanlarından Elde Edilen Yakacak Odun ve Tomruk 

Bugün çok küçük rakamlar ifade edilen katı yakıt (kömür) tüketimi alışkanlığı 

başlamış olmasına rağmen yaklaşık olarak 50.000 ton kurutulmuş gübre olan tezek kullanımı 

devam etmektedir. Bunun için yörede özellikle orman köylerinde ve İl genelinde katı yakıt 

tüketimi teşvik edilmeli ve yaygınlaştırılmalıdır. Böylece yakacak oduna baskı azaltılmış ve 

hayvan gübreleri de gerçek amacında yani organik tarımda kullanılmış olacaktır. 

Netice olarak yanmış hayvan gübresi bazında düşünüldüğü takdirde yaklaşık 100.000 

ton organik gübre amacına uygun kullanılmayarak ortalama 100.000 dönüm tarım alanında 

organik gübre açığı oluşmaktadır. 

Foto: Ardahan İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2004 

Şekil 12. Ardahan da Tezek Hazırlıkları 

35

B.1.7. Petrol : 



yapılmıştır. Bu çalışma sondaj öncesi yapılan ve verilerin toplandığı yaklaşık 60 km’lik bir 


petrol rezervine ilişkin bir sonuç elde edilememiştir. 

B.1.8. Jeotermal Sular : 

Aktimur vd. (1991), bölgede yaptığı çalışmaya göre Binbaşak Fayının Kura Vadisini 

kestiği yerlerde ve Susuz’un yaklaşık 10 km. kadar batısında kaplıca olabilecek sıcaklıkta 

sıcak su kaynakları bulunmaktadır (Karaköse v.d., 1994). 

B.2. Flora ve Fauna 

B.2.1. Ormanlar : 

Bu konu ile ilgili ayrıntılı bilgi F.1.1.2 bölümünde verilmiştir. 

B.2.2. Çayır ve Mera : 

Bu konu ile ilgili ayrıntılı bilgi F.2.1 bölümünde verilmiştir. 

B.2.3. Sulak Alanlar : 

Bu konu ile ilgili ayrıntılı bilgi F.5.6 bölümünde verilmiştir. 

B.2.4. Endemik Bitkiler : 

Bu konu ile ilgili ayrıntılı bilgi F.5.12 (Endemik Bitki ve Hayvanların Yaşam Ortamı 

Olan Alanlar) bölümünde verilmiştir. 

B.2.5. Fauna ve Endemik Hayvanlar : 

Bu konu ile ilgili bilgi F.4 bölümünde ayrıntılı olarak verilmiştir. 

B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları : 

B.3. Toprak : 

Bu konu ile ilgili bilgi F.5 bölümünde verilmiştir. 

Bu konu ile ilgili bilgi E.1 bölümünde verilmiştir. 

36

B.4. Su Kaynakları 

İl genelinde su yüzeylerinin dağılımı; doğal göl alanı 8.900 ha (Çıldır gölünün Kars 

İline bağlanan bölümü çıkarılmıştır), akarsu alanı 1059 ha ve gölet alanı ise 13 ha dır 

Kaynak: Ardahan Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2004 

Şekil 13. Ardahan İlinde Su Yüzey Alanları 

B.4.1. İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar : 

İlde su kaynakları açısından sıkıntı bulunmamakla birlikte bazı yüksek rakımdaki 

yerleşik köyler ile yaylalarda hayvanlar için içme suyu sıkıntısı oldukça fazladır. İldeki 

mevcut su kaynaklarını; yeraltı suları, nehirler, göller ve göletler oluşturmaktadır. 

İlde içme suyu kaynaklarının yeterli olmasına rağmen depolama ve dağıtım 

şebekeleri açısından yetersiz kalmaktadır. İl merkezi suyu 18-22 km uzaklığında Çataldere 

mevkiindeki kaynak suyundan ve Suatan ile Küçükdere kaynaklarından sağlanmaktadır. 

Suatan ve Küçükdere kaynaklarının toplam debisi 133 lt/s civarındadır. 

Ardahan Merkez yeni içme suyu şebekesi ve isale hattının yapımına 1998 yılında 

başlanmış, 2001 yılı sonunda tamamlanmıştır. Eksik kalan 4000 ve 1000 tonluk iki adet 

deponun yapımı için İller Bankası’na yetki verilmiş olup, 2004-2005 yılları içerisinde 

depoların yapımı planlanmaktadır. 

Çıldır Belediyesinin içme suyu ihtiyacını karşılamak amacıyla İller Bankası 14. 

Bölge Müdürlüğü tarafından 2004 yılında ilk etüdü yapılan Hışırganlık-2 kaynağında ilk 

etüt günü yapılan debi ölçümleri sonucunda 12,3 lt/sn olarak tespit edilmiş olup rasatlar 

devam etmektedir. 

37

Posof Belediyesinin içme suyunu karşılamak amacıyla, İller Bankası 14. Bölge 

Müdürlüğü tarafından etüdü yapılan ve yine rasatlarına devam edilecek olan Isarual-1 

kaynağında 5 lt/sn, Isarual-2 kaynağında ise 5 lt/sn’lik (etüt günü) debi ölçümleri yapılmıştır. 

Bu iki kaynağın birbirine olan olan mesafesi 1 km olup, Posof İlçesine olan uzaklığı ise 

yaklaşık olarak 13 km.’dir. 

Ortakent Belde (Hanak İlçesi) Belediyesinin içme suyunu karşılamak amacıyla İller 

Bankası 14. Bölge Müdürlüğü tarafından etüdüne başlanılan Belde merkezinden yaklaşık 

olarak 8 km mesafedeki Sulakçayır mevkiinde bulunan 1. grup kaynaktan 7,0 lt/sn, 2. grup 

kaynaktan 5,0 lt/sn, 3. grup kaynaktan ise 3.0 lt/sn olmak üzere toplam 15,0 lt/sn’lik debi 

ölçülmüştür. 

Ardahan İline bağlı Aşıkşenlik Belde (Çıldır İlçesi) ve Hanak Belediyelerinin içme 

suyu ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla İller Bankası 14. Bölge Müdürlüğü tarafından kaynak 

araştırması devam etmektedir. 


Şekil 14. Kura Nehri Yan Derelerinden Toros Deresi 

İl genelinde bulunan 237 köyden 128 inde şebekeli, 99’unda ise çeşmeli su 

bulunmaktadır. 10 köyün suyu ise yeterli değildir. 

Ardahan İlinde DSİ tarafından inşa edilen veya işletilen herhangi bir depolama, 

sulama ve enerji tesisi bulunmamaktadır. Ancak Ardahan İlinin su ve toprak kaynaklarının 

geliştirilmesi ve sosyo-ekonomik refah düzeyinin yükseltilmesi amacıyla “Kura Projesi” 

geliştirilmiştir. Proje kapsamında sınır aşan akarsularımızdan olan Kura nehrinin üzerinde 

yapılacak depolama ve sulama tesisleriyle yöredeki arazilerin sulu tarıma açılması yanında 

enerji üretilmesi de öngörülmektedir. Bu kapsamda Kura Projesi Master Plan Raporunda yer 

alan tesislerin bir kısmının planlama ve kati proje çalışmalarına geçilmiş olup bu çalışmalara 

devam edilmektedir. 

38

Kura Projesi Master Raporu’nda yer alan depolama tesisleri, HES ve sulamalarının 

karakteristikleri şöyledir: 

Altınbulak Barajı 

Amacı 

: Sulama 

Tipi 

: Akış yukarısı yüzü beton kaplamalı kaya dolgu 

Kret Kotu 

: 2.200 m 

Talveg Kotu 

: 2.160 m 

Talvegden Yüksekliği : 40 m 

Kret Uzunluğu 

: 152 m 

Toplam Dolgu Hacmi : 155 m 3 

Depolama Hacmi : 22.187 hm 3 

Normal İşletme Kotu : 2197 m 

Maksimum Rezervuar Alanı : 1.756 km 2 

Su Kaynağı 

: İncesu ve Karanlık Dere 

Yıllık Ortalama Akım : 28,05 hm 3 

Karasu Barajı 

Amacı 

: Sulama 

Tipi 


Kret Kotu 

: 2.195 m 

Talveg Kotu 

: 2.168 m 



: 174 m 

Toplam Dolgu Hacmi : 106.500 m 3 


Normal İşletme Kotu : 2.192 m 


Su Kaynağı 

: Kızılmezar deresi 


Altınbulak ve Karasu Barajları Göle Ovası Sulaması 

Brüt Sulama Alanı : 15.666 ha 

Sulama Alanı 

: 14.726 ha 

Net Sulama Alanı : 13.253 ha 

Durançam Barajı 

Amacı 

: Sulama 

Tipi 


Kret Kotu 

: 2.013 m 

Talveg Kotu 

: 1.996,50 m 

Talvegden Yüksekliği : 16,50 m 


: 109 m 

Toplam Dolgu Hacmi : 39.000 m 3 


Normal İşletme Kotu : 2010 m 


Su Kaynağı 

: Bağırsak deresi 


39

Durançam Barajı Göle Ovası Sulaması 


Sulama Alanı 

: 7.042 ha 


Burmadere Barajı 

Amacı 

: Sulama 

Tipi 


Kret Kotu 

: 1.956 m 

Talveg Kotu 

: 1.924 m 



: 190 m 

Toplam Dolgu Hacmi : 195.670 m 3 




Su Kaynağı 

: Bağırsak deresi 


Burmadere Barajı Hanak Ovasu Sulaması 

Brüt sulama Alanı : 2.800 ha 

Sulama Alanı 

: 2.632 ha 


Beşikkaya Barajı 

Amacı 

: Sulama + Enerji 

Tipi 


Kret Kotu 

: 1.965 m 

Talveg Kotu 

: 1.858,60 m 

Talvegden Yüksekliği : 106,40 m 


: 413 m 

Toplam Dolgu Hacmi : 3.950.000 m 3 




Su Kaynağı 

: Değirmen dere ve Fatmaçayır deresi 


Beşikkaya Barajı Enerji Durumu 

Brüt Düşü 

: 652 m 

Kurulu Güç 

: 140 MW 

Yıllık Toplam Enerji : 309,95 GWh 

Beşikkkaya Barajı ve Yanderelerden Ardahan Ovası Sulaması 


Sulama Alanı 

: 17.998 ha 


40

Köroğlu Barajı 

Amacı 

: Enerji 

Tipi 


Kret Kotu 

: 1.754 m 

Talveg Kotu 

: 1.625 m 

Talvegden Yüksekliği : 129 m 


: 398 m 




Maksimum Rezervuar Alanı : 12,207 km 2 

Su Kaynağı 

: Kura Nehri 


Köroğlu Barajı Enerji Durumu 

Brüt Düşü 

: 174 m 

Kurulu Güç 

: 44,08 MW 


Kayabeyi Barajı 

Amacı 

: Enerji 

Tipi 


Kret Kotu 

: 1.580 m 

Talveg Kotu 

: 1.450 m 



: 209 m 

Toplam Dolgu Hacmi : 2.100.000 m 3 

Depolama Hacmi : 121.948 hm 3 



Su Kaynağı 

: Kura Nehri 


Kayabeyi Barajı Enerji Durumu 

Brüt Düşü 

: 177 m 

Kurulu Güç 

: 77,49 MW 


Gürtürk Barajı 

Amacı 

: Enerji 

Tipi 


Kret Kotu 

: 1.405 m 

Talveg Kotu 

: 1.298 m 



: 406 m 



Normal İşletme Kotu : 1.400 m 


Su Kaynağı 

: Kura nehri 


41

Gürtürk Barajı Enerji Durumu 

Brüt Düşü 

: 103 m 

Kurulu Güç 

: 44,75 MW 


Harita 11. DSİ Ardahan İli Projeleri 

DSİ Genel Müdürlüğü tarafından geliştirilmiş olan Kura Projesinin hayata geçirilmesi 

durumunda karakteristikleri verilen sulama amaçlı barajlarla Ardahan İli sınırları içerisinde; 

Ardahan Ovasında 19.147 ha, Göle Ovasında 23.157 ha, Hanak Ovasında 2.800 ha tarım 

arazisi olmak üzere toplam 45.104 ha tarım arazisi sulanacaktır. 

Ayrıca Kura Projesinde bulunan, Ön İnceleme ve Master Planı tamamlanan 

karakteristikleri verilen baraj ve HES ler ile; toplam 537,9 MW kurulu güç ile yıllık toplam 

1489,8 GWh enerji üretilmesi öngörülmektedir. 

B.4.2. Yeraltı Su Kaynakları : 

Bu konu ile ilgili ayrıntılı bilgi D.1.1. Yeraltı Suları bölümünde verilmiştir. 

42

B.4.3. Akarsular : 

Bu konu ile ilgili ayrıntılı bilgi D.1.2 bölümünde verilmiştir. 

B.4.4. Göller ve Göletler : 

Bu konu ile ilgili ayrıntılı bilgi D.1.3 bölümünde verilmiştir. 

B.5. Mineral Kaynaklar : 

İl genelinde metalik hammadde olabilecek herhangi bir cevherleşme bulunmamıştır. 

Ancak endüstriyel hammadde ve yapı malzemesi bakımından zengin sayılır. 

B.5.1. Sanayi Madenleri : 

Kil: Posof Volkanitlerinin alt düzeylerinde görülen kirli beyaz ve sarımsı beyaz 

renkli tüfler, yer yer ileri derecede kaolinleşme (killeşme) göstermektedir. Bundan dolayı bu 

tüfler çimento, porselen ve tuğla hammaddesi olarak kullanmaya uygun olabilir. Söz konusu 

tüfler Çıldır-Kura Vadisi arasında, Kars dolaylarında ve Kars-Arpaçay yolu yakınlarında 

yüzeylenmektedir. 

Diyatomit: Karaköse vd. (1994) te ilde yaptığı çalışmaya göre, Ardahan-Çamlıçatak 

Köyü kuzeydoğusundaki Tavşan Tepede diyatomit saptanmıştır. Tavşan Tepeden alınan 

örneğin petrografik incelenmesinde örnekte bol miktarda diatome kavkısı görülmüş ve 

çok sayıda kuvars tanesi de bulunmuştur. Alınan örnekler üzerinde yapılan kimyasal analiz 

sonucunda, 

SiO 2 

% 65,35 Fe 2 

O 3 

% 4,15 

Al 2 

O 3 

% 17,50 CaO % 1,65 

MgO % 1,00 Na 2 

O % 1,20 

K 2 

O % 0,85 A.Za % 7,75 

Oranları saptanmış olup, diyatomitin Fe 2 

O oranı % 5’ten küçük olduğu için sanayide 

kullanılabilir olduğu ortaya çıkmıştır. 

Tras: Posof Volkanitleri içerisinde, çeşitli kesimlerde çimento sanayinde bağlayıcı 

madde olarak kullanılabilecek özellikte tras bulunmaktadır. 

B.5.2. Metalik Madenler : 

Ardahan İl sınırları içinde yapılan çalışmalarda metalik madenlere rastlanmamıştır. 

B.5.3. Enerji Madenleri : 

İlde yapılan çalışmalarda kömür dışında enerji madenine rastlanamamıştır. Kömürle 

ilgili bilgi B.1.3’te detaylı olarak verilmiştir. 

43

Kaynak : MTA Genel Müdürlüğü, 2004 

Harita 12. Ardahan İli Maden Haritası 

B.5.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler : 

Kum ve Çakıl: Damal Kırıntılılarının yüzeylediği pek çok yer kum ve çakıl ocağı 

olarak işletilmeye elverişledir. Buna en güzel örnek, Ardahan Çamlıçatak yolunun 8 km 

sinde yolun kuzeyinde yer alan ocaktır. Ayrıca İlde Kura Nehri taşkın ovası, Hanak Çayı ve 

Posof Çayı’nda kum ve çakıl ocakları bulunmaktadır. 

Tablo 3. Ardahan İlinde Taş Ocakları Nizamnamesine Göre Açılmış Taş ocakları 

Malzemenin Cinsi Bulunduğu Saha Mevkisi Ruhsat Alanı (m 2 ) 

Taş Ocağı Damal Oburocak Oburocak Köyü 25.000 

Taş Ocağı Posof Merkez Ilgar Dağı 16.900 

Taş Ocağı Posof Merkez Ilgar Dağı 40.000 

Taş Ocağı Posof Eminbey Değirmen Mevki 20.000 

Taş Ocağı Damal Merkez Kızlar Kayası 15.000 

Kum Ocağı Merkez Ortageçit Emiroğlu 32.124 

Kum Ocağı Merkez Akyaka Köyü Kura Nehri Mevkii 700 

Kaynak: Ardahan İl Özel İdare Müdürlüğü, 2004 

44

KAYNAKLAR: 

Ardahan İl Özel İdare Müdürlüğü, 2004 

Ardahan İl Meteoroloji Müdürlüğü, 2004 

Ardahan Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2004 

DSİ XXIV. Bölge Müdürlüğü, 2004, Kars 

İller Bankası 14. Bölge Müdürlüğü, 2004, Erzurum 

Göle Orman İşletme Müdürlüğü, 2004, Ardahan 

KARAKÖSE,vd., Ardahan-Posof Dolayının Jeolojisi, MTA Genel. Müdürllüğü. Rapor 

No: 9962, 117 s. (yayımlanmamış), 1994 

MTA Genel Müdürlüğü, Ankara, 2004 

Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı, Ankara, 2004 

45

C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM ) 

C.1. İklim ve Hava : 

Türkiye, kuzeyde bulunan kontinantal ve maritim (denizel) polar hava kütlesi ile 

güneyden sokulan kontinantal tropikal hava kütlesinin etkisi altındadır. Kış devresinde 

Sibirya ve Kuzeybatı Avrupa’dan İl yüzeyine kontinantal ve maritim polar hava kütlesi 

sokulmaktadır. Bu hava kütlesi özellikle kış devresinin büyük bir bölümünde Kuzeydoğu 

Anadolu’nun iç kısmını etkilemektedir. Bu hava kütlesinin işgali altında Anadolu’da 

şiddetli soğuk hava şartları hüküm sürmektedir. Antisiklonal rejim altında depresyonlarda 

sık sık soğuk hava kütlesinin yığılması ile sıcaklık terselmesi oluşmakta ve buna bağlı 

olarak da şiddetli soğuklar hüküm sürmektedir. Yine bu hava kütlesi nadiren kar yağışlarına 

yol açmakta ve bölge kış devresinde en az yağış almaktadır. 

Yörenin yüksek olması ve yüzey şekillerinin değişkenlik göstermesi dolayısıyla 

İl genelinde karasal iklim hakim olduğundan, kışlar uzun, sert ve kar yağışlıdır. Denizden 

yüksekliği 1829 m. ve karayolu ile denize uzaklığı 211 km olan İlde; yaz mevsiminde en 

yüksek 35,0 0 C‘ye kadar çıkabilen sıcaklıkların, kışın –36,3 0 C’ye kadar düştüğü görülür. 

İl Mekezinin karasallık derecesi % 47,5 iken, bu oran Posof’ta % 34,1, Kars’ta % 49,7, 

Erzurum’da % 47,9 ve Sarıkamış’ta % 56’dır. 

Kaynak : Kuzeydoğu Anadolu’nun Ekosistemleri (ATALAY,İ. 1985) 

Harita 13. Kuzeydoğu Anadolu’nun Ocak Ayı Sıcaklık Dağılışı Haritası 

47

Kura Nehri Yukarı Havzasında yükselti, orografik koşullar ve yıl boyunca çeşitli 

özellikte hava kütlelerinin etkisi nedeniyle karasal bir iklim hüküm sürer. Yıl, biri soğuk 

(kış) ve öteki orta derecede sıcak (yaz) olmak üzere, eşit sayılabilecek iki döneme ayrılmıştır. 

Geçiş mevsimleri çok kısa ve belirsizdir. Kış sıcaklıklarının çok düşük olmasına bağlı olarak 

yıllık sıcaklık farkları yüksektir ve donlu günler dönemi uzun (ortalama 140-186 gün) sürer. 

Ortalama sıcaklık, bütün kış aylarında 0 °C’den azdır ve en sıcak ayda (temmuz) 16-17 

°C’yi pek aşmamaktadır. 

Yükselti ve orografik koşullar kuzey-kuzeybatıdaki Karadeniz’in ılıtıcı etkilerini 

önlemesi yanında, yağış tutarlarının dağılışında da önemli farklara yol açar. Nitekim, bakı 

koşulları elverişli olan yüksek dağlık yamaçlara daha çok yağış düştüğü halde, platolardan 

depresyonlara doğru yağış yavaş yavaş azalmaktadır. Öte yandan, sıcaklığın düşük olduğu 

sonbahar ve kış aylarında yağış tutarları yüksek değildir. Bu mevsimlerde saha daha çok 

soğuk kontinental hava kütlelerinin etkisi altında bulunmaktadır. Ancak, frontal faaliyetlerin 

artması ile birlikte mart ayından itibaren yaz aylarına doğru yağış tutarlarında giderek bir 

artış görülür. Nitekim, maksimum yağış değerleri Mayıs (Hanak 85.4 mm, Damal 73.1 mm) 

ya da Haziranda (Ardahan 98.0 mm, Göle 89.5 mm, Posof 88.2 mm) düşmektedir. Ortalama 

yıllık yağış tutarlarına göre Kura Nehri Yukarı Havzası, orta derecede yağış alan (Ardahan 

548,4 mm, Göle 599.0 mm, Posof 583.6 mm) yarı nemli bir sahadır. Yağışın sıcaklıkla 

ilişkisi, yani yağış etkinliği dikkate alınırsa, Thornthwaite yöntemine göre bu havzanın her 

yanı yarı nemli özellik taşımakta, mikrotermal yani soğuk iklimler grubu içinde yer almakta 

ve yıl boyunca kurak sayılabilecek bir döneme sahip bulunmaktadır. Bununla birlikte, 

havzanın en kuzey kesiminde bulunan Posof çevresi dar bir alanda Karadeniz’in etkilerini 

kısmen yansıtır. Burada kuytu bir vadinin yamacında yer alan Posof İlçesi ve çevresinde, 

sarıçamlarla beraber Doğu Karadeniz Bölümünün bitki topluluklarına ait göknar ve ladin 

türleri olduğu gibi bazı kültür bitkileri yetişme olanağı bulmuştur. 

İlin batı ve kuzeyinde daha çok Karadeniz ikliminin özellikleri görülür. Bu özellik 

bitki örtüsünde de kendini gösterir. Batı ve kuzeyde özellikle Posof İlçesi ile Artvin’e komşu 

olan yörelerde ormanlık ve çalılıklar yer alırken, diğer yerlerde çayır ve meralar yaygınlık 

göstermektedir. 

Göle Ovasında kışlar ağır geçer. Her tarafı yüksek dağlarla çevrilmiş çanak 

biçimindeki ovada kışın hava akımı az olur. Bu durumda soğuyan ve ağırlaşan hava aşağı 

doğru hareket eder ve sıcaklık kaybına uğrayarak dondurucu bir hal alır. Böylece toprak 

örtüsü ve bataklıklar donar. Ovayı kuşatan ve biraz esinti gören dağların yamaçları daha 

az soğuktur. Kış aylarında bazen ovanın yüzeyini kalın bir sis tabakası örter ve etrafındaki 

dağlardan bakılınca burası adeta bir deniz gibi gözükür. Bu ovaya kışın rüzgarın en soğuğu 

kuzeybatıdan gelir ve buna “Ardahan Yeli” denir. 

Etrafı dağlarla çevrili olan ve ortalama 1.400 m. yükseklikte bulunan Posof İlçesinde 

ise Doğu Karadeniz ikliminin sert şekli hüküm sürer. Burada mikro klima tipi iklim hakim 

olduğundan, kışlar yağışlı, yazlar ise sıcak geçmektedir. Bu iklimin en belirgin özelliği 

yağışlardır. 2. Alt Bölge olan Posof bölgesi; yıllık ortalama yağış miktarı (600 mm) ve 

ortalama yüksek sıcaklıkların daha fazla olması ile nispeten daha ılıman bir iklime sahiptir. 

Bu alana her mevsimde yağış düşer. Bölgede kış mevsimi altı ay sürer. Bu esnada yağışlar 

hep kar halindedir ve boldur. Mayısa kadar kar yağdığı da olur. İlkbahar ve sonbaharda sisler 

oluşur. Yaz mevsimi esnasında yağmur eksik olmaz. 

48

İl genelinde sıcaklık yağışlardan ve havanın sık sık bulutlu kalışından etkilenir. Yaz 

mevsimi adeta bir ilkbahar serinliğindedir. Durum böyle olunca buralarda geniş ormanların 

varlığı kendiliğinden oluşur. Açık kalan yerler ve vadiler devamlı bir yeşillik içerisindedir. 

Kaynak : Kuzeydoğu Anadolu’nun Ekosistemleri (ATALAY,İ. 1985) 

Harita 14. Kuzeydoğu Anadolu’nun Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı Haritası 

Ardahan’da yağışlar; kışın kar, yılın diğer mevsimlerinde yağmur olmak üzere her 

mevsimde görülmekle birlikte en fazla yağış Nisan, Mayıs ve Haziran aylarına rastlar. İl 

genelinde yıllık 548,4 mm. yağış ortalaması görülmektedir. Sonbaharın ilk soğukları Eylül 

ayının sonunda başlar, ilkbaharda Mayıs ayının ortalarına kadar devam eder. İlkbahar geç 

donları 15 Hazirana kadar sürmekte ve sonbahar erken donları da 5 Eylülde görülmeye 

başlamaktadır. Kış mevsimi genellikle Ekim ayı sonlarında başlayıp, Nisan ayı sonlarına 

kadar sürmekte olup, ortalama kar örtülü gün sayısı 127,8 gündür. 16 yıllık ortalama sıcaklık 

3,7 O C ve ortalama bağıl nem oranı % 71,7 olarak gerçekleşmiştir. 2,0 ile 8,0 arası oranında 

bulutluluk ve kapalı gün sayısının 51 olarak gerçekleşmesi; İlde iklimin genel olarak serin 

geçmesinin en önemli nedenleri arasında dikkat çekmektedir. İlde ortalama rüzgar hızı 2.2 

m/s ve bölgeyi etkileyen hakim rüzgar yönü; 1968-1990 yılları arasındaki 23 yıllık kayıtlara 

göre 3211 esme sayısı toplamı ile 1. derece batı-güneybatı (WSW)’dır. 

49

AYLAR 

Tablo 4. Ardahan İli 16 Yıllık Ortalama İklim Verileri 

Ortalama 

Sıcaklık 

°C 

En Yüksek 

Sıcaklık 

°C 

En Düşük 

Sıcaklık 

°C 

Ort. Yağış 

Miktarı 

(mm) 

Ortalama Kar 

Örtülü Gün 

Sayısı 

Ortalama 

Açık Gün 

Sayısı* 

İlkbahar Geç 

ve Sonbahar 

Erken Don 

Tarihleri 

OCAK -10,8 -4,1 -17,1 17,6 30,3 5,5 

ŞUBAT -10,4 -3,2 -17,4 22,7 28,3 6,5 

MART -4,4 2,2 -11,3 31,6 25,6 7,2 

NİSAN 4,4 11,0 -2,7 54,1 6,2 5,9 

MAYIS 9,4 16,5 2,3 77,0 0,4 4,3 

HAZIRAN 12,8 20,4 5,2 91,6 6,1 15 Haz. / - 4 

TEMMUZ 16,4 24,6 8,4 69,3 8,1 

AĞUSTOS 16,3 25,2 8,3 46,0 9,8 

EYLÜL 12,0 21,2 3,5 33,4 12,5 05 Eyl. / - 4 

EKİM 6,6 14,9 -0,8 41,0 1,0 10,3 

KASIM -0,7 6,7 -6,9 33,9 10,7 8,4 

ARALIK -7,3 -0,8 -13,1 30,1 25,3 4,9 

YILLIK 3,7 11,2 -3,5 548,4 127,8 89,5 

Kaynak: Ardahan İl Meteoroloji Müdürlüğü, 2004. (*) Bulutluluk oranı; 0-10 olarak derecelendirilmiştir. 

C.1.1. Doğal Değişkenler 

C.1.1.1. Rüzgar : 

Bilindiği gibi, ülkemiz “Batı Rüzgarları” kuşağı içerisinde bulunmaktadır. Yani 

ülkemiz batıdan doğuya doğru adeta bir vidanın dönmesi gibi ilerleyen hava kütlelerinin 

etkisi altındadır. Kuzeyden gelen hava kütleleri soğuk nemli ve karasal, güneyden gelen 

hava kütleleri ise daha ziyade karasal yani kurudur. 

Yıllık ortalama durum ele alındığında, Ardahan da genel olarak güneybatı sektörden 

esen rüzgarların hakim olduğunu görmekteyiz. Bunu kuzeydoğudan esen rüzgarlar 

izlemektedir. Nitekim, Rubinstein formülü kullanılarak yapılan değerlendirmede hakim 

rüzgar yönü Ardahan ve Posof ta S76,5° W’dır. 

Ocak ayında bölgenin her tarafında güneybatı sektörden esen rüzgarlar egemendir. 

Yine bu devrede Rubinstein formülüne göre tespit edilen hakim rüzgar yönleri Ardahan’da 

S63° W, Posof’ta S 76,5° W’dır. 

Yaz dönemine gelince, bu dönemi karakterize etmek için de Temmuz ayında esen 

rüzgarlar ele alınmalıdır. Kış döneminin aksine yaz döneminde kuzeydoğudan güneybatıya 

doğru esen rüzgarlar hakim duruma geçmektedir. Aslında bu devrede yüksek basınç şartları 

arz eden Doğu Karadeniz’den, alçak basınç şartlarına bürünen Anadolu’ya doğru genel 

bir hava akımı mevcuttur. Temmuz ayındaki hakim rüzgar yönleri Ardahan’da N 85,5°W, 

Posof’ta S 76°W’dır. 

Yaz döneminde kuzey sektörden sokulan hava kütleleri nisbi nem yönünden zengin 

olduğu için sahada yaz kuraklığının hafiflemesine ve bu rüzgarı alan kuzey yamaçlarda 

orman örtüsünün tutunmasına neden olmaktadır. 

İlde ortalama rüzgar hızı 2.2 m/s ve bölgeyi etkileyen hakim rüzgar yönü; 1968-1990 

yılları arasındaki 23 yıllık kayıtlara göre 3211 esme sayısı toplamı ile 1. derece batı-güneybatı 

(WSW)’dır. 

50

C.1.1.2. Basınç : 

Tablo 5. Ardahan İli 16 Yıllık Yerel Basınç Miktarları 

AYLAR 

OCAK 

ŞUBAT 

MART 

NİSAN 

MAYIS 

HAZİRAN 

TEMMUZ 

AĞUSTOS 

EYLÜL 

EKİM 

KASIM 

ARALIK 

YILLIK 

En Düşük Yerel 

Basınç(Hp) 

En Yüksek Yerel 

Basınç(Hp) 

Ortalama Yerel 

Basınç(Hp) 

803.9 800.4 801.6 803.5 806.7 808.8 806.5 811.0 813.3 814.5 809.8 808.0 800.0 

834.5 832.4 826.0 824.5 823.0 824.4 823.4 824.0 826.7 830.7 832.5 831.2 834.0 

820,0 817.3 814.8 815.1 816.5 816.5 816.8 818.1 820.2 822.3 821.7 820.4 818.3 

Kaynak: Ardahan İl Meteoroloji Müdürlüğü, 2004 

C.1.1.3. Nem : 

Tablo 6. Ardahan İli 16 Yıllık Ortalama Nem Miktarları 

AYLAR 

OCAK 

ŞUBAT 

MART 

NİSAN 

MAYIS 

HAZİRAN 

TEMMUZ 

AĞUSTOS 

EYLÜL 

EKİM 

KASIM 

ARALIK 

YILLIK 

(Ortalama) 

Ortalama Buhar 

Basıncı (Hp) 

Ortalama Bağıl 

Nem % 

En Düşük Bağıl 

Nem % 

2.3 2.3 3.6 5.8 8.0 10.4 12.5 11.6 8.4 6.6 4.5 3.1 6.6 

76,3 76,1 75,2 70,3 69,0 71,7 69,2 65,4 63,7 70,5 74,4 78,1 71,7 

45 48 43 40 38 38 37 36 33 27 45 47 39,75 


C.1.1.4. Sıcaklık : 

Tablo 7. Ardahan İli 16 Yıllık Sıcaklık Ortalamaları 

AYLAR 

OCAK 

ŞUBAT 

MART 

NİSAN 

MAYIS 

HAZIRAN 

TEMMUZ 

AĞUSTOS 

EYLÜL 

EKİM 

KASIM 

ARALIK 

YILLIK 

(Ortalama) 

Ortalama 

sıcaklık °C 

En yüksek 


En düşük 


-10,8 -10,4 -4,4 4,4 9,4 12,8 16,4 16,3 12,0 6,6 -0,7 -7,3 3,7 

-4,1 -3,2 2,2 11,0 16,5 20,4 24,6 25,2 21,2 14,9 6,7 -0,8 11,2 

-17,1 -17,4 -11,3 -2,7 2,3 5,2 8,4 8,3 3,5 -0,8 -6,9 -13,5 -3,5 


51


Şekil 15. Ardahan İli 16 Yıllık Sıcaklık Ortalamaları 

Kaynak : Kuzeydoğu Anadolu’nun Ekosistemleri (ATALAY,İ.) 

Harita 15. Kuzeydoğu Anadolu’nun Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılışı Haritası 

52

C.1.1.5. Buharlaşma : 

Tablo 8. Ardahan İli 16 Yıllık Buharlaşma Miktarları 

AYLAR MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM YILLIK 

Ortalama buharlaşma 

(mm) 

82.2 148.2 164.8 166.5 128.8 35.4 - 

Günlük en çok 

buharlaşma (mm) 

8.2 6.9 10.2 8.8 6.4 3.7 10.0 


C.1.1.6. Yağışlar 

C.1.1.6.1. Yağmur : 

Tablo 9. Ardahan İli 16 Yıllık Yağış Miktarları 

AYLAR 

OCAK 

ŞUBAT 

MART 

NİSAN 

MAYIS 

HAZIRAN 

TEMMUZ 

AĞUSTOS 

EYLÜL 

EKİM 

KASIM 

ARALIK 

YILLIK 

Ortalama toplam 

yağış miktarı (mm) 

Günlük en çok yağış 

miktarı (mm) 

17.6 22.7 31.6 54.1 77.0 91.6 69.3 46.0 33,4 41,0 33.9 30.1 548,4 

13.4 28.0 16.3 36.5 29.3 29.7 32.8 30.4 31.1 25.1 22.9 40.0 40.0 


Kaynak: Kuzeydoğu Anadolu’nun Ekosistemleri (ATALAY,İ.) 

Harita 16. Kuzeydoğu Anadolu’nun Yıllık Ortalama Yağış Dağılışı Haritası 

53

C.1.1.6.2. Kar, Dolu, Sis ve Kırağı : 

İlde ilkbahar geç donları 15 Hazirana kadar sürmekte ve sonbahar erken donları da 

5 Eylülde görülmeye başlamaktadır. Kış mevsimi genellikle Ekim ayı sonlarında başlayıp, 

Nisan ayı sonlarına kadar sürmekte olup, ortalama kar örtülü gün sayısı 127,8 gündür. 

Tablo 10. Ardahan İli 15 Yıllık Kar, Dolu, Sis ve Kırağı Miktarları 

AYLAR 

OCAK 

ŞUBAT 

MART 

NİSAN 

MAYIS 

HAZİRAN 

TEMMUZ 

AĞUSTOS 

EYLÜL 

EKİM 

KASIM 

ARALIK 

YILLIK 

(Ortalama) 

Ortalama Kar Örtülü 

Gün Sayısı 

En Yüksek Kar 

Örtüsü Kalınlığı cm. 

Ortalama Sisli Günler 

Sayısı 

Ortalama Dolulu 

Günler Sayısı 

Ortalama Kırağılı 

Günler Sayısı 

30.3 28.3 25.6 6.2 0.4 - - - - 1.0 10.7 25.3 127.8 

56.0 80.0 75.0 25.0 15.0 - - - - 6.0 29.0 42.0 80.0 

4.3 3.4 2.3 0.4 - - 0.2 - - 0.3 1.1 3.1 15.1 

- - - 0.1 0.5 0.7 0.2 0.3 0.1 0.1 - - 2.1 

0.2 - 1.5 7.9 4.6 1.8 0.1 0.3 6.5 15.8 13.4 3.5 55.7 



Şekil 16. Ardahan’da Kış 

54


Şekil 17. Ardahan da Dolu Yağışı (Haziran 2004) 


Şekil 18. Ardahan İli İklim Verileri Grafiği 

C.1.1.7. Seller : 

Bu konu hakkında bilgi P.1.3’te ayrıntılı olarak verilmiştir. 

55

C.1.1.8. Kuraklık : 

İlde yıllık yağış miktarı 500-700 mm arasında değişmektedir. Ortalama olarak 

Ardahan’a 548,4 mm, Göle’ye 626 mm, Hanak’a 535 mm, Posof’a 600 mm’nin üstünde 

yağış düşmektedir. Nitekim yıllık ortalaması 548,4 mm olan Ardahan’a en fazla 792 mm 

(1967), en az 315 mm (1969) yağış düşmüştür. Ardahan’da 91,6 mm olan Haziran yağış 

ortalaması , en fazla 176 mm (1967), en az 32 mm (1969) arasında değişme göstermiştir. 

Yaz döneminde kuzey sektörden sokulan hava kütleleri nisbi nem yönünden zengin 

olduğu için sahada yaz kuraklığının hafiflemesine ve bu rüzgarı alan kuzey yamaçlarda 

orman örtüsünün tutunmasını sağlamaktadır. 

İlde yıllık ortalama % 71,7 olan nisbi nem, aşağı yukarı yılın bütün aylarında da % 

70’in üzerinde seyretmektedir. 

İl genelinde bitkilerin gelişim gösterdiği vejatasyon döneminde 16 yıllık ortalamalara 

göre kuraklık görülmemektedir. Yıllık ortalama yağış miktarı üç istasyonda (Ardahan, Posof 

ve Göle) 548- 620 mm arasında değişmekte olup, vejatasyon döneminde (Mayıs, Haziran, 

Temmuz, Ağustos) düzenli dağılış göstererek yaklaşık 300 mm yağış düşmektedir. 

C.1.1.9. Mikroklima : 

Etrafı dağlarla çevrili olan ve ortalama 1.500 m. yükseklikte bulunan Posof İlçesi 

ise Doğu Karadeniz ikliminin sert şekli hüküm sürer. Burada mikroklima tipi iklim hakim 

olduğundan, kışlar yağışlı, yazlar ise sıcak geçmektedir. Bu iklimin en belirgin özelliği 

yağışlardır. 2. Alt Bölge olan Posof bölgesi; yıllık ortalama yağış miktarı (600 mm) ve 

ortalama yüksek sıcaklıkların daha fazla olması ile nispeten daha ılıman bir iklime sahiptir 

Bu alana her mevsimde yağış düşer. Bölgede kış mevsimi altı ay sürer. Bu esnada yağışlar 

hep kar halindedir ve boldur. Mayısa kadar kar yağdığı da olur. İlkbahar ve sonbaharda sisler 

oluşur. Yaz mevsimi süresince yağmur eksik olmaz. 


Şekil 19. Posof Havzasından Bir Görünüm 

56

C.1.2. Yapay Etmenler 

C.1.2.1. Plansız Kentleşme : 

Ardahan İlinde plansız kentleşmede yaşanan en büyük sorun, alt yapı yetersizliğinden 

kaynaklanmaktadır. Bu sorun belediye tarafından çözülmeye çalışılmaktadır. 

C.1.2.2. Yeşil Alanların Azalması : 

İlde mevcut yeşil alanların (park, bahçe) toplamı 12.000 m²’dir. İmar planında ayrılan 

alanların toplamı ise 280.000 m² dir. İlde kişi başına düşen yeşil alan miktarı ise 12 m²’dir. 

C.1.2.3. Isınmada Kullanılan Yakıtlar : 

Ardahan İli hava kirliliği bakımdan 3. derece iller arasında olup, genelde yakıt olarak 

kömür başta olmak üzere odun, tezek, elektrik, fuel-oil ve motorin kullanılmaktadır. 

İl genelinde kullanılan yakıtlar ile ilgili olarak; 4856 sayılı Çevre ve Orman Bakanlığının 

Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun, 02/11/1986 tarihli ve 19269 sayılı Resmi Gazete’de 

yayımlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği ile Çevre ve Orman Bakanlığının 

27/04/2004 tarihli ve 2004/4 sayılı Genelgesine dayanılarak 16.07.2004 tarih ve 03 

nolu Ardahan İli Mahalli Çevre Kurulu Kararı ile aşağıda belirtilen standartlar getirilmiştir. 

a- Isınma Amaçlı Yerli Kömürler 

Kalori Miktarı 

:En az 3000 (-200) kcal/kg 

Toplam Kükürt Miktarı(Kuru bazda) :En çok % 2.5 

Kömür Ebadı :En az 18-150 mm (+ -%10) 

Kül Oranı maximum %14+2 ise kömürdeki kalori değeri minimum 6000 kcal/kg 

b- Isınma Amaçlı İthal Kömürler 

Uçucu Madde Miktarı(Kuru bazda) :% 12-28 (+1 tolerans) 

Kalori Miktarı (Orijinalde) :En az 6200 kcal/kg (-400 kcal/kg tolerans) 

Kükürt Miktarı(Kuru bazda) :En çok % 0.9 

Nem Miktarı (Orijinalde) :En çok %10 

Kül (Kuru bazda) 

:En çok % 14 (+1 tolerans) 

Şişme indeksi : max. 1 

Kömür Ebadı 

:En az 18-150 mm (+-%10 tolerans) 

Sıvı yakıtlarla ilgili olarakta yine aynı Karar gereği; Ardahan İli belediye mücavir 

alanı içerisinde sıvı yakıt olarak, kükürt miktarı en çok 1.5 olan TÜPRAŞ 615 kalorifer 

yakıtının kullanılmasına ve TÜPRAŞ tarafından üretilen yüksek kükürt içeren 6 nolu fueloilin, 

kükürtdioksit emisyonunu Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği’nde belirtilen sınır 

değerlere uygun olarak arıtan baca gazı arıtım tesisine/teknolojisine sahip sanayi tesislerinde 

kullanımına izi verilmesine, bu koşullar dışında 6 no lu fuel-oilin kullanımının önlenmesine, 

sıvı yakıt taşıyıcı ve satıcı firmaların bu konuda uyarılmasına karar verilmiştir. 

Ardahan İlinde hava kirliliği ile ilgili olarak sayısal veriye dayalı bir çalışma 

yapılmamıştır. 

57

C.1.2.4. Endüstriyel Emisyonlar : 

Endüstri tesislerinde kullanılan yakıta bağlı olarak atmosfere belli oranlarda 

emisyonlar bırakılmaktadır. Organize sanayi bölgesi bulunmayan İlde, endüstri tesisleri 

bulunmadığından endüstriden kaynaklanan bir kirlilik oluşmamaktadır. Bu nedenle bu konu 

hakkında herhangi bir bilimsel çalışma yapılmamıştır. 

C.1.2.5. Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar : 

İldeki motorlu kara taşıtlarının cinsi ve sayısı Tablo 11’de verilmiştir. 

Tablo 11 . Ardahan İli 2004 Yılı Taşıt Durumu 

ARAÇLAR 

2004 YILI ARAÇ DURUMU 

Motorsiklet 18 

Otomobil 1395 

Minibüs 682 

Otobüs 36 

Kamyonet 300 

Kamyon 335 

Traktör 2670 

Çekici 13 

Özel Ağır Taşıt 51 

Tanker 17 

Arazi Taşıtı 57 

GENEL TOPLAM 5574 

Kaynak: Ardahan İl Trafik Müdürlüğü, 2004 

İlde bir adet egzoz ölçüm istasyonu bulunmakta olup, düzenli olarak emisyon 

ölçümleri Ardahan Valiliği Çevre Koruma Vakfı tarafından yapılmaktadır. Çevre Koruma 

Vakfı 2004 verilerine göre; 318 adet özel oto, 1015 adet resmi oto olmak üzere toplam 

1.333 adet Ardahan İlinde egzoz emisyon ölçümü yapılmıştır.Emisyon kontrol donanımı 

bulunmayan her bir taşıtın, 50 litrelik bir benzin sarfiyatıyla atmosfere; 

5-7,5 kg. Karbonmonoksit (CO) 

0,15 – 0,3 kg Hidrokarbon (HC) 

15 gr Kükürtdioksit (SO 2 

) 

30 gr İnorganik Madde 

12 gr Oksitler karışmaktadır. 

C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları 

C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman : 

Kükürtoksitleri, kükürt ihtiva eden maddelerin yakılması sonucu oluşur. Havadaki 

kükürt oksitler içerisinde en önemli pay kükürtdioksit gazına aittir. Kükürtdioksit atmosferde 

hızlı bir şekilde oksitlenmeyle kükürttrioksit ve sülfatlara dönüşür. SO 2 

sülfürik asit anhidriti 

olup; yağmur ve yoğuşmuş nem damlalarıyla birlikte havada bu asidin oluşmasına neden 

58

olur. Oluşan bu asit yağmur suyunun pH’ını düşürerek, yağmur suları ile yeryüzüne inerek 

bir çok etkilere neden olmaktadır. Atmosferik korozyon, canlılar üzerine olan etkileri örnek 

olarak verilebilir. 

İl genelinde bu konu hakkında bir çalışma yapılmadığından herhangi bir veri elde 

edilememiştir. 

C.2.2. Partikül Madde Emisyonları : 

Saf su damlacıkları hariç atmosferde bulunan çok küçük katı parçacıklara ve sıvı 

damlacıklara partikül denir. Partiküller de gazlar gibi atmosfer kirletici maddelerdir. Başlıca 

partiküller şunlardır; sis veya pus, duman, toz, is. Sis veya pus havadaki çok küçük su 

zerrecikleridir. Bunlardan bazıları havadaki su buharının yoğunlaşmasıyla, bazıları da deniz 

suyunun sıçramasıyla oluşur. 

Duman, organik ve inorganik buharların havada yoğunlaşması sonucu meydana gelen 

parçacıklardır. Toz, büyük katı parçacıkların ufalanmasıyla meydana gelen parçacıklardır. 

İs, yanma sonucu meydana gelen siyah parçacıklardır. Atmosferde yukarıda sayılan cansız 

partiküllerden başka, canlı partiküller de vardır. Bunlar; bakteriler, mantarlar, mayalar ve 

yosunlardır. Atmosferde bulunan partiküllerin başlıca zararları, atmosferin bulanıklığını 

arttırarak görüş mesafesini düşürmeleri, solunum sistemini bozmaları ve zehirli gazları 

akciğerlere kadar taşımalarıdır. 



C.2.3. Karbonmonoksit : 

Karbonmonoksit (CO) atmosferde bulunan en yaygın ve en zararlı hava kirleticilerinden 

birisidir. Yapay ve doğal olmak üzere iki kaynaktan meydana gelir. Özellikle otomobil 

egzoz gazlarında önemli miktarda bulunur. Ayrıca yanmanın iyi olmadığı diğer bütün 

aktiviteler sonucu önemli oranda karbonmonoksit oluşur ve atmosfere karışır. Yapılan çalışmalar 

CO konsantrasyonu 100 ppm’in üzerinde olan atmosferin, insanlar üzerinde çok 

tehlikeli hatta öldürücü etkisi olduğunu göstermektedir. CO’in insanlar üzerindeki öldürücü 

etkisi kandaki hemoglobinle reaksiyona girmesiyle oluşur. Hemoglobinin canlı vücudundaki 

normal görevi olan oksijeni akciğerlerden alıp oksihemoglobin halinde vücuttaki 

hücrelere, vücuttaki hücrelerde meydana gelen karbondioksiti akciğerlere taşımaktadır. Bu 

reaksiyon CO ile de meydana gelmekte ve karboksihemoglobin oluşmaktadır. Bu durumda 

hemoglobinin, oksihemoglobin haline gelmesi ve hücrelere yeniden oksijen taşıması güç 

olmaktadır. Böylece belli bir karboksihemoglobin konsantrasyonunda canlının ölmesi kaçınılmaz 

olmaktadır. 

C.2.4. Nitrojen Oksitler : 

Atmosferdeki azot oksitleri, N 2 

O, NO, NO 2 

dir. Atmosfere karışan N 2 

O gazının tümü, 

azotlu maddelerin mikrobik bozulmaları sonucu meydana gelir. NO gazının ise yaklaşık 

%80’i doğal kaynaklardan, %20’si yapay kaynaklardan meydana gelir. NO 2 

gazının esas 

kaynağı ise NO gazıdır. NO gazının bir kısmı hava oksijeni ile yükseltgenerek NO 2 

haline 

dönüşür. Yapay kaynaklardan meydana gelen NO gazı daha çok yerleşim merkezlerinde 

59

meydana geldiği için belirli yerlerde konsantrasyonu çok fazla yükselebilir. Bu da başta 

insan sağlığı olmak üzere bir çok canlı üzerinde son derece zararlı olmaktadır. 

NO X 

denince, NO ve NO 2 

her ikisini birden kapsamaktadır. Bu gazların her ikisi de 

insan sağlığına zararlıdır. NO 2 

burun ve boğazı tahriş eden kötü kokulu bir gazdır. Kokusunun 

alınma eşik sınırı 1-3 ppm dir. Havadaki konsantrasyonu 10 ppm’in üzerine çıkınca gözde ve 

mukozada yanmalar meydana gelir. Hayvanlar üzerinde yapılan denemelerde konsantrasyon 

artmasıyla ölüme götüren zehirlenmelerin meydana geldiği ve 100 ppm’de ise çok kısa 

zamanda ölümlerin meydana geldiği tespit edilmiştir. Troposferde bulunan NO gazından bir 

kısmı yükseltgenmeden stratosfere sızabilir. Bu sızma daha çok süpersonik uçaklardan ve 

nükleer denemelerden ileri gelir. Bu sızan NO gazı doğrudan ozon tabakasına karışır ve ozon 

tabakasının parçalanmasına neden olur. 

C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları : 



C.3. Atmosferik Kirlilik 

C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri : 

Atmosfer yeryüzünden birkaç kilometre yukarıya kadar uzanmaktadır. Atmosferin 

en alt tabakası troposfer olup yeryüzünden yüksekliği, orta ve kutup enlemlerinde 10 km, 

ekvatorda ise 18 km civarındadır. Ozon molekülleri atmosferde bulundukları yere göre farklı 

karakteristik özellik gösterir. 

Atmosferdeki ozonun yaklaşık 5.90’ı yeryüzünden itibaren başlayan 10 ila 40 

km arası yükseklikteki stratosfer tabakasında bulunur. Bu bölgedeki ozonun özelliği tüm 

canlı varlıkları, doğal kaynakları ve tarımsal ürünleri olumsuz yönde etkileyen morötesi 

radyasyonu yani ultraviole ışınları absorbe etmesidir. Bu ışın tutuma işlemi, oksijenin ozona 

parçalanarak tekrar oksijene dönüşmesi sırasında ultraviole ışınlarını kullanması sonucunda 

meydana gelmektedir. Dışardan herhangi bir kimyasal madde ilavesi olmadığı taktirde 

ozon oluşumu ve parçalanması devamlı bir şekilde sürmekte ve sonuçta zararlı ultraviole 

ışınları bu tabaka tarafından tutulmuş olmaktadır. Doğal bazı olaylar (sıcaklık değişimi, hava 

akımları gibi) ozon dengesini zaman zaman bozmakla birlikte bu durum ozon miktarında 

önemli değişikliğe yol açmamaktadır. 

Ozon yoğunluğunun ultraviole ışınlarını tutuma görevi yapamayacak kadar azalması 

ozon tabakasının delinmesi olarak adlandırılmaktadır. Bu durum gerçekte ozon tabakasındaki 

bir delik olmayıp ozon tabakasındaki incelme olayıdır. Stratosfer tabakasındaki ozonun 

yararlı olmasına karşın gezegenimizin yüzeyine yakın atmosfer tabakasında (traposfer) %10 

oranında bulunan ozonun yıkıcı etkisi vardır. Atmosferdeki diğer moleküllerle reaksiyona 

giren ozonun bitki ve hayvanların canlı dokularına zararı vardır. 

C.3.2. Asit Yağmurlarının Etkileri : 

Çeşitli endüstriyel faaliyetler, konutlarda ısınma amaçlı olarak kullanılan fosil 

yakıtlar, motorlu taşıtlardan çıkan egzoz gazları ile fosil yakıtlara dayalı olarak enerji üreten 

termik santrallerin faaliyetleri sonucu hava kirlenmekte ve kükürtdioksit, azotoksit, partikül 

60

madde ve hidrokarbon molekülleri atmosfere yayılmaktadır. 2 ile 7 gün arasında havada 

asılı kalabilen bu kirleticiler zaman zaman çok uzaklara taşınabilmekte atmosferdeki su 

partikülleri ve diğer bileşenlerle tepkimeye girerek sülfüroz asit (HSO), sülfürik asit (H 2 

SO 4 

) 

ve nitrik asit (HNO 3 

) oluşumuna sebebiyet vermektedir. Bunların geri dönüşleri kuru ve yaş 

asit depolanması şeklinde olur. Yaş depolamada atmosferde oluşan bütün ürünler, yağmur 

ve kar içindeki çözülmüş halde taşınırlar. Kuru depolamada ise atmosferdeki partiküllerin 

ve gazların yeryüzüne taşınması esnasında yağmur ve kar bulunmaz, sis içindeki aerosol 

şeklinde bulunurlar. 

Hiçbir yabancı maddeyle kirletilmemiş bir atmosferde bile yağmur suyu hafif asit 

karakterdedir ve pH derecesi 5,6 dır. Çeşitli yanma olayları sonucu havaya karışan SOx, 

NO X 

gibi gazlar yağışla birleşerek asit meydana getirebilmekte bunların yeryüzüne yağması 

ile asit yağmurları olmaktadır. Asit yağmurlarının zararları şöyledir: 

- Asit yağmurları göl akarsularda asit dengesini bozarak, önce hassas canlılar olmak 

üzere tüm canlıları etkilemekte, hatta bazı türlerin ölümüne yol açmaktadır. 

- Tarihsel kalıntıların, çelik köprülerin, demiryollarının aşınmasına ve tahribatına 

neden olmaktadır. 

- En büyük etki ormanlar üzerinde görülmektedir. Asidik yağışlar ağaçların en önemli 

organı olan yapraklardaki büyüme ve gelişmeyi engellemektedir. 

- Yeryüzüne inen asit yağmurları suya ve toprağa geçerek onların fizikokimyasal 

yapısını değiştirmekte, neticede toprak ve suyla ilişkide olan canlılar etkilenmektedir. 

C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri 

C.4.1. Doğal Çevreye Olan Etkileri 

C.4.1.1. Su Üzerindeki Etkileri : 

Suların kirlenme sorunu, hiç şüphesiz çağdaş medeniyetin doğal ortamı bozmasının 

en fazla endişe verici görüntülerinden birini oluşturmaktadır. Eğer insan faaliyeti kısa ve uzun 

vadede, kirlilik etkenlerinin tamamını engelleyemezse yakın bir zamanda kara ve okyanus 

sularının kirliliği çağdaş bir sorun olarak karşımıza çıkacaktır. Su krizi zaten dünyanın en 

önemli sorunlarından biridir. 

Su kirliliğinin etkileri ve mekanizması, bütün zararları iyi bilinmesine rağmen, 

üzerinde pek durulmamaktadır. Kirli ajanların tabiatı, biyolojik faaliyet türleri, çok sayıda 

çalışmaya konu olmuştur. Ancak konu çok karışıktır, çünkü bir çok katı madde suda eriyebilir 

veya süspansiyon halinde ortaya çıktığı bölgelerin çok uzağına sürüklenebilir ve orada 

ortaya çıkar. Su ortamındaki bu homojenliğin sonucu suya bulaşan kirleticiler akış yönünde 

bulunan bütün organizmalar üzerinde faaliyetlerini sürdürürler ve hatta aynı şekilde açık 

deniz ya da deniz kıyılarındaki bölgelerde aynı etkiyi gösterirler. 

Suların kirlenmesinde bir başka önemli sorun da erimiş oksijen azlığıdır. Atmosfer 

çok kirlenmiş olsa bile, çok ender durumlar dışında, normalde eşdeğer konsantrasyonu 

içermesine rağmen, sudan tamamen farklıdır. 

61

Suların kirlenmesinde bir başka etkeni de zirai mücadele için yapılan ilaçlamalarda, 

havadaki ilaç zerrelerinin rüzgarla sulara taşınması oluşturmaktadır. Ayrıca asit yağmurları 

da kirliliği arttırmaktadır. Havadaki kirleticilerin yağışlar ve rüzgar gibi atmosferik etkenlerle 

uzun mesafelere taşınması ve yerüstü sularına karışması sonucu su kirliliği meydana 

gelmektedir. 

Bilindiği gibi pH skalası 7,0’nin altındaki değerler asidik, 7,0’nin üstündeki değerler 

ise alkalidir. Dolayısıyla 7,0’nin altında asidite artmaktadır. pH’ın 6,0’dan 5,0’e düşmesi 

asiditede 10 katlık, 6,0’dan 4,0’e düşmesi ise 100 katlık bir artış ifade eder. Yağmur suları 

genellikle hafif asidik ise de pH değeri 5,6’nın altında olan yağışlar “asit yağmuru” olarak 

adlandırılır. 

Sanayileşme ve kentleşmeye bağlı olarak Amerika ve Avrupa’da asit yağmurları 

büyük önem kazanmıştır. Örneğin İsveç ve Batı Avrupa’da yağmur suyunun pH araştırması 

(Oden.1969) göstermektedir ki yağmur suları, yıldan yıla daha asitli olmaya başlamıştır. 

C.4.1.2. Toprak Üzerine Etkileri : 

Toprak hiç şüphesiz yerleşme, besin ihtiyacı ve yaşam ortamı olarak biyosferin önemli 

unsurlarından birini oluşturur. Bunun dolaylı veya dolaysız kirlenmesi, canlılar açısından son 

derece önemli problemleri de beraberinde getirmektedir. Toprağın kirlenmesi su ve havaya 

oranla daha karışık olduğu için düzeltilmesi de o oranda zor ve masraflı olmaktadır. 

Hava kirliliğinin aksine toprağın kirlenmesi şehirlerden çok özellikle kırsal kesimi 

ilgilendirir. Endüstri merkezleri olan büyük şehirlerde ve endüstri bölgelerinde hava kirlenmesi 

çok sık görülür. Ancak her şeyden önce bazı modern zirai tekniklerin yayılması sonucu 

da toprak kirlenmektedir. Bugün gelişen modern tarım teknolojisi artan miktarlarda besin 

üretmektedir. Halbuki tarıma elverişli olmayan toprakların kullanılması ve endüstrileşme, 

nüfus artışının bir sonucu olarak şehirlerin gelişmesi, ekilebilir ve kullanılabilir tarım 

alanlarını azaltmıştır. 

Modern tarım ilaçları ki çoğu kimyasal maddelerdir ve üretimi arttırmak için 

kullanılır ancak yüksek dozlarda devamlı olarak kullanıldığında içerdiği zehirli maddeler 

sebebiyle toprağı kirletir. Toprak kirlenmesi de üzerinde yaşamakta olan canlıları çok yönlü 

etkilemektedir. Atmosferdeki aerosol şeklindeki ağır metaller (civa, molibden, kurşun, 

kadmiyum vb.) atmosfer hareketleriyle toprağa düşerler ve sonuçta kirlenmeye sebep 

olurlar. Ayrıca yüzeysel sularla sürüklenen fosfat ve nitrat artıkları yer altı sularını kirletir. 

Dolayısıyla toprak, atmosfer ve hidrosfer arasında zorunlu bir geçit oluşturur. 

C.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri : 

Atmosfer kirliliği bütün hayvan türleri üzerinde kötü etki yapmaktadır. Atmosfer 

kirliliği bazen biyosonöz üzerinde yıkıcı bir etki yaparak yalnız tabiatın korunması 

bakımından değil aynı zamanda zirai çevrede (kültür bitkileri ve ormanlar) ve insan sağlığı 

üzerinde de son derece etkilidir. 

Gerek çiçeksiz gerekse çiçekli bitkiler hava kirliliğine karşı çok hassastırlar. Bitkiler 

arasında özellikle çamların ve likenlerin etkilenme dereceleri çok fazla olup, bunlar biyolojik 

kirlenmenin endikatörleri olarak kabul edilirler. 

62

SO 2 

, yalnız atmosferi büyük ölçüde kirleten bir madde değil aynı zamanda havada çok 

yüksek oranlarda bulunduğunda bitkiler için zehirleyici etkiler yapmaktadır. Bu kirleticinin 

kötü etkileri yüzyıla yakın bir süreden beri bilinmektedir. 

SO 2 

, yapraklı bitkilerde yaprak dokusu bozukluklarına sebep olarak buradaki iletim 

demetlerini etkilemektedir. 

Kültür bitkileri arasında yem bitkileri (özellikle kaba yonca), pamuk, hindiba, marul 

en hassas olanlarıdır. Sonra hububat ve turpgiller gelir. Mısır, armut, elma ve badem bu gaza 

karşı daha toleranslıdır. 

Tarla yabancı otları ile yol kenarlarındaki arsız otlar da bir evvelkiler kadar SO 2 

gazına hassastırlar. Bu arada bazıları örneğin Anagallis arvensis, Stellaria media, Plantago 

lanceolata SO 2 

gazına karşı oldukça dayanaklı bitkilerdir. Bunların bolluğu bir yerde bu 

gazın kirletici etkisini belirleyen biyolojik endikatörler olarak kabul edilir. 

Kozalaklı bitkilerden Sarı Çam ( Pinus sylvestris) ve Göknar ( Abies sp.) türleri 

SO 2 

’e en hassas olanlarıdır. Bilhassa Orta Avrupa’da ve İngiltere’de, bu türler atmosferin 

SO 2 

gazı ile kirlenmesi sonucu, çok fazla tahrip olmuşlardır. 

Yapraklarını döken ağaçlardan Kayın ve Kestane türlerinin yaprakları kükürtten bile 

çok etkilenmekte ve yaprak dokuları hemen bozulmaktadır. 

Havada SO 2 

gazı 1 ppm yoğunluğa ulaştığında bitkilerin yaşaması zorlaşır. Çiçekli 

bitkilerin büyük kısmı 0.1 ppm yoğunlukta etkilenmeye başlarlar ve bu yoğunluk bir üst 

sınır oluşturur. Mantarlar, SO 2 

veya kükürtten türemiş gazlara karşı çok hassastırlar. Yalnız 

bu madde bazı kültür bitkilerinde patojenlere karşı korunmada kullanılmaktadır. 

Likenler de, SO 2 

gazına karşı son derece hassastırlar ve SO 2 

yoğunluğu 35 ppb ye 

ulaştığında tamamen yok olmaktadırlar. Halbuki büyük şehirlerdeki SO 2 

miktarı ortalama 

100 ppb’dır. Bu sebeple birçok liken, SO 2 

ile kirlenmeden ötürü bu şehirlerde kaybolmuştur. 

İngiltere’de Belfast’da şehir merkezinden uzaklaştıkça ağaç gövdeleri üzerinde yaşayan 

likenler artmaktadır ( Fenton, 1961-1964). Başka bir deyişle SO 2 

oranı atmosferde arttıkça 

likenler yok olmaktadır. 

Likenlerin SO 2 

gazlarına karşı çok hassas olmalarının nedeni, kabuk veya taşlar 

üzerinde beslenme elementlerince fakir veya steril substratların üzerinde epifit yaşayan bu 

çiçeksiz bitkilerin çok özel ekofizyolojik durumlarından kaynaklanmaktadır. Ayrıca likenler 

yoğunluğu son derce azalmış sıvılardaki çeşitli maddeleri absorbe etme kapasitesine sahiptir. 

Çünkü kendileri için mutlaka gerekli olan mineral maddeleri sadece yağmur sularıyla toprağa 

taşınmış veya erimiş bileşiklerden alırlar. 

Kirlenmiş atmosferde bulunan azotlu bileşiklerden (PAN) peroksiaçil nitrat, 

yaprakların alt yüzeyinde metalik veya gümüş cam renginin oluşmasıyla karakterize edilir. Bu 

görüntü parankima dokusu hücrelerindeki boşluklarda bu gazın sıkışmasıyla oluşmaktadır. 

Ozon da bitkiler için çok tehlikelidir. Bunun etkisi 50 ppb’den sonra görülmeye başlar 

ve 100 ppb’den sonra ise otsu ve odunlu bitkiler solmaya başlar. Bu durum bilhassa yaprağın 

üst yüzünde dağılmış siyah lekelerin görünmesiyle kendini gösterir. Son zamanlarda ozonla 

63

SO 2 

arasında bir ilişki olduğu sonucuna varılmıştır. 100 ppb yoğunluğunda ozon ve SO 2 

gazı 

karıştığında bitkilere zehir etkisi yapmaktadır. 

Otomobillerin eksozlarından atmosfere yayılan kurşun daha sonra bitkilere ve toprağa 

geçer ve burada az eriyebilir olduğu için uzun zaman kalabilir. Ruhling ve Tyler (1968)’de 

kurşunun yosunlarda (Hypnum, Hyloconium, Pleurozium) biriktiğini göstermişlerdir. 

Kurşun miktarının artması bitkilerde dokunun çoğalmasına neden olmaktadır. Özellikle 

kültür bitkileri kurşun kirlenmesine karşı çok hassastır. 

Atmosfer kirliliği kültür bitkilerine olan kötü etkileri sonucunda milyonlarca dolar 

zarara sebep olmaktadır (ABD’de 1968’de yarım milyar dolar). Ayrıca atmosfer kirliliğinin 

orman toplulukları üzerine olan etkileri sonucu Avrupa’da binlerce hektar orman yok 

olmuştur. 

Belirli bir yerdeki kirli hava etkisini daha çok dolaylı bir şekilde gösterir ve sonuçta 

zehirlenmelere sebebiyet verir. 

Flor da, zehirleyici bir elementtir. Normal fizyolojik reaksiyonlar içerisinde bitkiler 

için rolü sınırlıdır. 

Sığır ve koyunlar flordan, besin zinciri içerisinde bulaşma yolu ile yavaş yavaş 

zehirlenirler. Flor, metabolizması yapılamayan bir maddedir ve bitkilerde stoplazma 

içerisinde birikmektedir. Kuru dokuda 2000 mg/kg sınırına varabilir. Flor gazı türevleri 

bitkilere stomalar yolu ile girer. Diğerleri erimeyen toz parçaları şeklinde toprağa düşer ya 

da erimiş olarak nehir suyuna ve oradan da bitki kökleri yolu ile alınır. Monokotil bitkilerden 

Zambaklar (Lilium), Gensiyanlar (Gentiana), koniferlerden Sarı Çam (P. Sylvestris), 

Göknar (Abies) flor kirlenmesine karşı çok hassastır. Kültür bitkilerinden meyva ağaçları 

da çok fazla etkilenmektedir. Örneğin aluminyum fabrikasına yakın yerlerde bulunan şeftali 

ağaçlarının tümü yok olmuştur. Çamlar atmosferdeki flor yoğunluğu 60-100 ppb’ye eriştiği 

zaman yapraklarında siyah ölü noktalar oluşabilmektedir. 

İşte bu bitkilerle beslenen hayvanlar yüksek dozda flor aldıklarında (vücut ağırlığının 

her kg’ı için 1.5 mg’dan fazla) floroz adı verilen kronik bir zehirlenmeye veya hastalığa 

neden olur. Floroz, artan dozlarda çeşitli bozukluklara sebep olur. Örneğin organizma daha 

az dayanıklı hale gelir ve damarlı bir yapı oluşur. Sonra kemiklerde deformasyon gözlenir. 

Florla kirletilen bir besin uzun süre yenecek olursa, evcil hayvanlarda kan bozukluğuna 

(kaseksi) sebep olur. Koyun ve sığırlarda kan bozukluğu durumu flor yoğunluğu 30-50 

ppm’e çıktığı zaman gerçekleşir. Bu miktarın koyun ve domuzlarda 100 ppm, tavuklarda ise 

300 ppm’e kadar çıktığı saptanmıştır. Süt hayvanlarında ise sütün azalması yanında sütün 

yağ oranı da düşer. 

Florozdan ölen hayvanlarda yapılan otopsilerde böbrek ve böbreküstü bezlerinde 

nekroz’lar (ölü siyah noktalar) ve böbrek kanallarında doku bozuklukları gözlenmiştir. 

Arılar da flor kirlenmesinden çok fazla etkilenen hayvanlar arasındadır. Atmosfere 

bulaşan diğer bir kirletici kurşun olup ciddi rahatsızlıklara sebep olmaktadır. Bu element 

evcil hayvanlar tarafından yutulduktan sonra etkileri mevzii kalmaktadır. Haddehane ve 

mineral çıkarılan yerlerde otlayan hayvanlarda kurşun kirlenmesi tespit edilmiştir. 

64

C.4.1.4. İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri : 

İnsan, atmosfer kirliliğinin etkilediği canlılardan birini oluşturmaktadır. Bugünkü 

araştırmalar göstermiştir ki şehirler en çok kükürt bakımından kirlenmektedir. Bu kirlenme 

etkisini gizli bir şekilde 10 yıl gibi uzun sürelerde göstermektedir. 

Klinik anketler şehirlerde ölümlerin ve hastalıkların artmasını, havada SO 2 

dumanının 

artmasına bağlamaktadır. Bu konuda en belirgin örnek 1952 yılında Londra’da yaşamış 

ve 5-9 Aralık 1952’de 4000 insan SO 2 

gazından ölmüş ve binlerce insan da diğer akciğer 

rahatsızlıklarına yakalanmıştır. 

Otomobillerin eksozlarından çıkan peroksiasetil nitrat gözlerde kanlanmaya sebep 

olmaktadır. Amerika’da Los Angeles’te meydana gelen peroksiasetil nitrat kirlenmeleri ciddi 

rahatsızlıklara sebebiyet vermiştir. 

Atmosfer kirliliğinin kronik etkileri, insan sağlığına olan zararlarıdır. Bunlar arasında 

kronik bronşitler, astım ve nihayet akciğer kanserleri gelmektedir. 

İngiltere’de endüstri merkezlerinde ölenlerin % 10’u kronik bronşitten olup bunların 

% 21’ini 40-59 yaşları arasındaki insanlar oluşturmuştur. Kronik bronşitin en yoğun şekli 

Japonya’da Kawasaki şehrinde yaşanmıştır. Burada şehir nüfusunun % 60’ı kronik bronşite 

yakalanmıştır. Bu durum yani kronik bronşit önce kuru öksürük ve balgam çıkarma şeklinde 

başlamış bilehare gittikçe solunum sıkıntısı, solunum yetersizliği ve bu da kalp yetersizliğini 

doğurmuştur. 

Sigara dumanı da müzmin bronşite sebep olmaktadır. 40 yaşından sonra sigara 

içenler içmeyenlere oranla % 1 daha fazla etkilenmektedir. 

Atmosfer kirliliği maalesef hastalıkların artmasına da sebep olmaktadır. Amerika 

ve İngiltere’de yapılan araştırmalar göstermiştir ki havada günlük SO 2 

gazı miktarının 

yükselmesi hidrokarbonların devamlı yanması, şehirlerde kronik bronşitten ölenlerin sayısını 

arttırmıştır. 

Akciğer amfizemleri özellikle atmosfer kirliliğinin yoğun olduğu şehirlerde görülen 

bir solunum rahatsızlığıdır. Bu hastalık, solunum parankimasının elastikiyetini kaybetmesine 

ve çeperlerde incelme sonucu akciğerlerdeki alveollerin açılmasına neden olmaktadır. Bu da 

akciğer kanamalarına sebebiyet verir. 

Atmosferdeki tozların alerjik bünyelerde astıma sebep olması büyük şehirlerde 

yine kirlenme sonucu oluşur ve solunum sisteminde çok büyük sıkıntılara sebep olur. Şehir 

atmosferinde benzantren, floranten ve benzopiren gibi kanserojen polisiklik hidrokarbonların 

bulunması, kanserin yayılmasında önemli bir rol oynamaktadır. 

C.4.2. Yapay Çevreye Olan Etkileri 

C.4.2.1. Görüntü Kirliliği Üzerine Etkileri : 

Üretildiği coğrafi yere ve enleme göre, partiküllerin havadaki miktarı ve şeklinde 

önemli derecelerde azalma ve yükselmeler görülür. 

65

Aerosollerin yoğunluğu, normal atmosferde 1 m 3 ’te 10 7 partikül, endüstrinin yoğun 

olduğu kirli atmosferde ise 1 m 3 ’te 2x10 9 ’dan fazladır. Aitken partiküllerin miktarına gelince; 

bu, dağların en ücra köşesinde 100x10 8 / m 3 , kirli büyük şehir havasında 50x10 11 / m 3 olarak 

ölçülmüştür. Şehirlerdeki havada tozların ortalama miktarı 0.06-0.1 µ gr/m 3 ’tür. 

Aerosollerin atmosfere dağılışı homojen değildir. Aerosoller atmosferin alt 

tabakalarında çok boldur, troposferin üzerinde ise çok azalır, sonra stratosferde 16-28 

kilometrelerde tekrar artar. İnsan toprak seviyesindeki havada meydana getirdiği bulanıklıkla 

önemli bir müdahalede bulunur. Buna karşılık stratosfer tabakasındakiler tamamen tabii 

kökenlidir. Bu tabaka volkanik tozlardan, meteorit partiküllerinden ve kükürtlü hidrojenle, 

atmosferdeki amonyağın kükürtlü gazlarla oluşturduğu amonyum sülfat parçacıklarından 

oluşur. İnsanlar tarafından oluşturulan aerosoller, vejetasyonun oluşturduğundan daha 

fazladır. Vejetasyon her yıl atmosfere önemli miktarlarda terpenler bırakır. Bu sıvı parçacıklar 

tropikal bölgelerde uydulardan mavimsi buhar şeklinde görülür. Atmosferdeki aerosollerin 

yoğunluğu coğrafi yere ve enlem derecesine göre değişmektedir. Gerçekten biyosferde 

partiküllerle yükü geniş bir bölge ile az yüklü diğer bir bölge mevcuttur. Keza Amazon, 

Ekvator Afrika’sı ve Güneybatı Asya üzerinde aerosollerden meydana gelen mavimsi sis 

tabakası mevcuttur. Endüstrinin yoğun olduğu Kuzey Amerika ve Avrupa’da gri renkte bir 

toz tabakası görülür. 

Yapılan araştırmalar sonucu son 10-20 yılda atmosferdeki aerosollerin artma eğiliminde 

oldukları saptanmıştır. Hodge (1971) son çeyrek asırda atmosferin geçirme katsayısının % 9 

oranında azaldığını göstermiştir. Bu da bize bu zaman sırasında atmosferin saydamlığının 2 

kat kadar azaldığını göstermektedir. Davitalia (1965) Kafkas Dağlarının yüksek seviyelerinde 

bir yıl sırasında önemli miktarda toz yığıldığını göstermiştir. Bu araştırmacı bu dağlardaki 

karlarda toz miktarının 1930-1963 yılları arasında 20 kat arttığını gözlemiştir. Araştırıcılar 

bunu Sovyet endüstrisinin bu yıllardaki gelişmesine bağlamaktadır. 

Bryson ve Wenland bulanıklığın artma sebepleri arasında en belirgin faktörün 

son yıllarda kuzey yarım kürede endüstri faaliyetlerinin artmasına bağlamaktadır. Ayrıca 

volkanizma faaliyetleri de havadaki partiküllerin artmasına sebep olmaktadır. 

Modern endüstri faaliyetleri şüphesiz troposferde aerosollerin miktarını arttırmaktadır. 

Diğer taraftan stratosferde azot ve kükürt gazı bileşikleri derhal yeni partiküller oluşturur ve 

bunlar muhtemelen Aitken çekirdekleri etrafında kondenzasyonla oluşurlar. 

Bölgesel veya mezoiklim ölçeğinde meteorolojik değişmeler atmosfer kirliliğine 

bağlıdır. Çok kirlenmiş şehir bölgelerinin mezoiklimleri hissedilir derecede değişikli 

gösterir. 

Burada birinci etki güneşlenme üzerine dolayısıyla toprağın aydınlanmasına etki 

edecektir. Bu, mevsimlere bağlı olarak azalabilir. Ayrıca kış şartlarında sis oluşacaktır. 

Bu duman (smog) olayı yüzyılımızın başından beri endüstri şehirlerinin korkulu rüyası 

olmaya devam etmektedir. Şehirler üzerinde durgun havalarda, sıcaklık terselmesi olmadığı 

zamanlarda, kirliliğinin meydana getirdiği bir tabaka veya kubbe oluşur. Bu tabaka sarıesmer 

renktedir ve azot peroksit (NO 2 

) oluşumuna sebep olur. 

Toz ve gazların şehir üzerinde oluşturduğu bu kirli kubbe ancak rüzgar veya yağmurla 

dağılır. Şu da var ki yıkarı doğru hava hareketleri kirlenme kubbesini besleyerek yağışlara 

66

sebep olur. Tozlar, özellikle benzinli motorlarda çıkan kurşunca zengin partiküller atmosfer 

nemi için etkili kondenzasyon çekirdeklerini oluşturur ve şehir çevrelerinde etkili yağışlar 

neden olur. 

Sisin veya dumanın bulunmadığı, fakat kirli tabakanın (kubbenin) bulunması, durgun 

havalarda kuvvetli bir radyasyon absorbsiyonuna neden olur. Bu durum şehirlerde görüş 

mesafesini büyük ölçüde engeller. 

KAYNAKLAR: 

AKMAN, Çevre Kirliliği ve Ekolojik Etkileri, 1996 

Adana İl Çevre Durum Raporu, 2003 

Ardahan Belediyesi, 2004 

Ardahan İl Meteoroloji Müdürlüğü, 2004 

Ardahan İl Trafik Müdürlüğü, 2004 

Ardahan Valiliği Çevre Koruma Vakfı, 2004 



67

D. SU 

D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı 

D.1.1. Yer altı Suları : 

İl sınırları içinde Ardahan ve Göle ovalarında DSİ tarafından Planlama Kademesinde 

Hidrojeolojik Etüt yapılmıştır. Buna göre; 

Ardahan Ovası: 

Neojen yaşlı, kalınlığı 50-300 m arasında değişen kil, kum, silt, çakıl ihtiva eden 

tortul tabakalardan ve bunun üzerine gelen kalınlığı 5-25 m arasında olan Kura Nehri ve yan 

kollarının oluşturduğu birimlerden meydana gelmektedir. 

Ovanın yer altı suyu etüdünü yapmak amacıyla 15 adet araştırma ve 4 adet içme suyu 

kuyusu açılmıştır. Kuyu derinlikleri 12-325 m, statik seviye 1-4 m, dinamik seviye 6-27 m., 

verimleri 1-20 lt/s arasında değişmektedir. Ovada akifer özelliği taşıyan formasyon, kalınlığı 

5-25 m arasında değişmektedir. 

Göle Ovası: 

Neojen yaşlı, kalınlığı 300 m’yi bulan kil, silt, kum ve çakıl ihtiva eden tortul 

tabakalardan ve bunun üzerine gelen kalınlığı 8-10 m arasında değişen alüvyon birimlerden 

meydana gelmektedir. 

Ovanın yer altı suyu etüdünü yapmak amacıyla 10 adet araştırma su sondaj kuyusu 

açılmıştır. Kuyu derinlikleri 17-295 m., statik seviye 1-12 m, dinamik seviye 2-20 m, verim 

2-25 lt/s arasında değişmektedir. Ovada akifer özelliği taşıyan formasyon, sedimantasyona 

eşlik eden volkanizma sonucu oluşan tüf ve neojenin kumlu çakıllı seviyeleridir. 

Ardahan ve Göle ovalarının yer altı suyu potansiyeli 40 hm³/yıl olarak hesaplanmıştır. 

Posof Havzası: 

Posof Havzasında yer altı suyu ile ilgili olarak yalnızca Köy Hizmetleri tarafından 

açılan su kuyuları sayesinde sayısal veri elde edilmiştir. Başta litolojik özellikler olmak 

üzere, topografik durum, doğal bitki örtüsü ve iklim özellikleri dikkate alındığında, Posof 

Havzasında yer altı suyu gelişimi için, uygun şartlar taşımadığı görülür. Nitekim, akarsular 

tarafından dar ve derin vadilerle parçalanmış olan havzada, topografya oldukça engebeli 

bir görünüm kazanmıştır. Kısa mesafelerde yükselti farklarının fazla olması, eğimin 

artmasına neden olurken, suyun zemine sızmasını da büyük ölçüde engellemektedir. 

Bu durum, sahada yer altı suyu gelişimini olumsuz yönde etkileyen önemli bir faktör olarak 

ortaya çıkmaktadır. Diğer yandan, Posof Çayının her iki tarafında da yaygın olan volkanik 

kayaçlar zeminin sızma kapasitesini azaltmaktadır. 

Yine eğim değerlerinin %35-40’dan fazla olması nedeniyle, yağmur sularının büyük 

bir kısmı zemine sızmadan yüzeysel akışa geçmektedir. Posof Çayı Havzasında, yer altı suyu 

69

oluşumunu ve gelişimini güçleştiren bu olumsuz şartlara rağmen, Posof Çayı vadi tabanına 

yakın kesimlerde, çok sayıda soğuk su kaynağı bulunmaktadır. Sahanın sık bitki örtüsüyle 

kaplı nispeten az eğimli yamaçlarında, andezit ve bazalt gibi geçirimsiz kayaçların, yarık 

ve çatlakları boyunca, yüzey suları yer altına sızarak, bu kaynakları meydana getirirler. 

Nitekim, çoğu güneybatı-kuzeydoğu yönlü ana fay hatları çevresinde, sıralı diziliş gösteren 

söz konusu kaynaklar, sahada yağış miktarının yeterli ve nispeten düzenli dağılımı ile yıl 

boyunca beslenirler. Genellikle, yağış suları ile beslenen yer altı suyu, yağış miktarının yıl 

içerisinde gösterdiği grafiğe paralel olarak maksimum seviyeye Mayıs ve Haziran aylarında 

ulaşır. Yer altı sularının maksimum seviyeye ulaştığı bu aylarda, dar sahalı olsa da taban 

suyu seviyesinin yüzeye çok yaklaşması sonucu dik vadi yamaçlarında yer yer basınçları 

artan kaynak suları artezyen yapmaktadır. 


Harita 17. Posof Çayı Havzasının Hidrografya Haritası 

Havzada yer altı suyu potansiyelinin en fazla olduğu kesim, Türkgözü, Binbaşıeminbey 

ve Gürarmut Köyleri çevresindeki nispeten az eğimli sahalardır. Bu kesimlerde, yer altı 

suyunun yüzeye yakın olması, söz konusu alanda heyelanlar sonucu oluşan göllerle ilgilidir. 

Yine Posof Çayının güneyinde, Alköy doğusundaki sık bitki örtülü ve dolayısıyla da, kalın 

toprak tabakalı yüzeylerde zemine sızma nispete fazladır. Posof Çayı vadisinin yukarı 

kesmindeki orman örtüsünden yoksun alanlar yer altı suyu bakımından oldukça fakirdir. 

Gerek yıllık yağış miktarının yüksek ve yıl içerisindeki dağılımının nispeten düzenli 

olması gerekse de, akarsu şebekesinin oldukça sık olması, havzada içme ve kullanma suyu 

sorununu yaratmamaktadır. 

70

Ardahan Köy Hizmetleri İl Müdürlüğünün İl genelinde yaptığı su sondajları 

sonucunda elde edilen statik ve dinamik su seviyeleri aşağıdaki gibidir: 

Tablo 12 . Ardahan İlinde Mevcut Su Kuyuları ve Su Seviyeleri 

Sıra 

Su Kuyunun Açıldığı İlçe 

Kuyu Derinliği Statik Su Dinamik Su 

No 

İlçe 

Köy-Mevkii 

(m) Seviyesi (m) Seviyesi (m) 

1 Merkez Çobanlı 132 64 85 

2 Merkez Ömerağa 80 11,3 19,3 

3 Merkez Kocaköy 170 75 88 

4 Merkez 25.Mek.Piy.Tugayı 94 0 15,1 

5 Merkez Köy Hizm. İl Md. 90 49 55 

6 Merkez Dağcı 76 37,5 53 

7 Merkez Hasköy 26 0 5,1 

8 Merkez Küçük Sütlüce 170 130 146 

9 Merkez Alagöz 146 83 105 

10 Merkez Çağlayık 140 83 105 

11 Merkez Ortageçit 84 21 78 

12 Merkez Tazeköy 32 2 15 

13 Göle Yiğitkonağı 92 14,2 18,8 

14 Göle Ballıtepe 76 24,5 28,6 

15 Göle Askeri Garnizon 150 51,70 62 

16 Göle Samandöken 31 0 24 

17 Göle Gülistan 37 0,9 4 

18 Göle Çayırbaşı Jand.K. 54,6 4,5 11 

19 Göle Ağılyolu 27 0 11,5 

20 Göle Tahtakıran 40 5 29 

21 Göle Yeni Demirkapı 60 1 40 

22 Çıldır Kayabeyi 236 80 96 

23 Çıldır Eski Beyrehatun 166 106 142 

24 Çıldır Kurtkale 96 31,5 38,5 

25 Posof Yurtbekler 24 0 22,5 

26 Damal Eskikılıç 148,4 0,3 ? 

27 Hanak İncedere 132 50 91,5 

28 Hanak Çayağzı 78 33 35 

Kaynak: Ardahan Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2004 

D.1.2. Akarsular : 

Ardahan İli sınırları içinde bulunan nehir ve derelerin en düşük ve en yüksek debileri 

ise şöyledir; 

Sıra 

No 

Tablo 13. Ardahan İli Sınırları İçinde Bulunan Nehir ve Derelerin Akım Gözlem İstasyonları Debileri 

İstasyon No Suyun Adı İstasyonun Adı 

En Düşük 

Debisi 

(m 3 /sn) 

En Yüksek 

Debisi 

(m 3 /sn) 

Ortalama 

Debi 

(m 3 /sn) 

1 24-18 Kantarlı Çayı Çayağzı 1,21 22,45 5,49 

2 24-50 Kayınlık Dere Balçeşme 0,53 7,95 2,08 

3 24-53 Kura Nehri Çatalköprüler 2,50 43,40 11,50 

4 24-63 Cot Suyu Koyunpınar 0,57 15,65 3,31 

5 24-65 Türkmendere Senemoğlu 0,26 5,64 1,40 

6 24-68 Kur Suyu Duraçam 0,23 10,74 2,09 

7 24-80 Posof Çayı Posof 2,57 15,50 5,50 

8 24-86 Hanak Çayı Hanak 0,51 11,31 1,98 

Kaynak: DSİ XXIV. Bölge Müdürlüğü, 2004 

Tablo 14. Ardahan İli Periyodik Akım Ölçüm Sonuçları (2001-2004 Yılları Ortalaması) 

71

Sıra 

No 

Suyun Adı 

İstasyonun Adı 

Ortalama Debi 

(m 3 /sn) 

1 Hasköy Ardahan Mrkez 0,283 

2 Çataldere Değirmenli Köyü 0,285 

3 Dağevi Çataldere 0,029 

4 Tora Dere Ardıçdere Köyü 0,073 

5 Gölebakan Köyü Çıldır 0,429 

6 Gölbelen Köyü Çıldır 0,163 

7 Damlıca, Karakale, Taşdeğirmen Çıldır 0,253 

8 Gırman Çayı Posof 0,312 

9 Çambeli Köyü Posof 0,097 



Şekil 20. Cot Suyundan Bir Görünüm ve Ormanların Su Rejimine Katkısı (Göle) 

Tablo 15. Ardahan İline Ait Akarsuların Özellikleri 

Adı 

Toplam 

Uzunluğu 

(Km) 

İl Sınırlarındaki 

Uzunluğu (km) 

OrtalamaDebisi 

(m³/sn) 

Hanak Çayı 11 11 1,98 

Kayınlık Deresi 16 16 2,08 

Kür Çayı 51 51 2,09 

Kura Nehri 1523 76 11,50 

İl Sınırları İçindeki Başlangıç ve Bitiş 

Noktaları 

Komer Köyünden başlayıp Cot suyu ile 

birleştiği yerde biter 

Balçeşme Köyünün 1 km mansabından başlayıp 

Fatmaçayır deresinin birleştiği yerde biter 

Tellioğlu Köyünün 1 km mansabından başlayıp 

Fatmaçayır deresinin birleştiği yerde biter 

Çatalköprü Köyünün 7 km güneybatısından 

başlayıp ülke dışına çıkar 

Posof Çayı - 19 5,50 Posof ilçesinden başlayarak ülke dışına çıkar 

Türkmen Deresi 14 14 1,40 

Gedik Köyünün 1,5 km kuzeyinden başlar ve 

Göle’nin Sorni deresi 3 km kuzeyinde biter 

Kantarlı Çayı - - 5,49 

Cot Suyu - - 3,31 


72

Harita 18. Ardahan İli Hidrografya HaritasıKura Nehri: 

73

Kura Nehri : 

Yurdumuzda Doğu Anadolu Bölgesi’nden doğup Azerbaycan topraklarında Aras 

Nehri ile birleşerek Hazar Denizi’ne dökülen Kura Nehri’nin toplam 1515 km. olan 

uzunluğunun 189 km.’lik bölümü Türkiye sınırları içindedir. 

Kura Nehri, Doğu Anadolu Bölgesi’nin kuzeydoğu kesimindeki Allahuekber 

Dağları’nın kuzey yamaçlarından doğan Kayınlıkdere, Türkmendere (Sami Deresi) ve Kura 

(Kür) Çayı’nın, Göle Ovasının kuzeybatısında birleşmesiyle oluşur. Kura ya da Kür adı, bazı 

kaynaklarda ırmağın tümü için kullanılır. Kura, Göle ovasının kuzeybatısında Yiğitkonağı 

Köyü’nün eski adıyla anılan dar ve derin Türkeşen Boğazı’na girer. Güneydoğu-kuzeybatı 

doğrultusunda 32 km. boyunca uzanan boğaz, birer çöküntü alanı olan Göle ile Ardahan 

ovalarını birbirine bağlar. Nehir, Türkeşen Boğazı’nı geçerken yer yer menderesler oluşturur. 

Uğurlu Dağı ile Kılıç Dağı arasına sıkışmış olan boğazda, bu dağlardan gelen küçük kolları 

içine alır. Ardahan Ovasına ulaştıktan sonra Yalnızçam Dağlarının yamaçlarında ve çevredeki 

yüksek platolardan gelen pek çok dereyi de alarak, o çöküntü alanının güney kenarı yakınında 

menderesler oluşturur. Yatağın bu kesiminde kopuk menderesler ve ırmağın eskiden daha 

kuzeyde aktığını gösteren terkedilmiş yataklar vardır. Ardahan’ın batısında yer alan Dedegül 

Köyünün güneyindeki terkedilmiş yatağın uzunluğu 2 km.’yi aşar. Ovanın doğusunda Ardahan 

ile Sugöze Köyü arasında bir çok terkedilmiş yatak ve menderes yeniği vardır. Ardahan 

Ovası’nda akarsu eğiminin çok az olması bu yüzey şekillerinin oluşmasına yol açmıştır. 

Kaynak: Ardahan İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 

Şekil 21. Kura Nehri Kaynağı Kura Çay Yeniköy Civarından Bir Görünüm 

Kura Nehri, Ardahan Ovası’ndan sonra kuzeydoğuda gene dar ve derin, ama Türkeşen 

(Yiğitkonağı) Boğazı’ndan çok da uzun olan Miyalashor Boğazı’na girer. Miyalashor Boğazı, 

genellikle güneybatı, kuzeydoğu doğrultusunda 65 km. boyunca Gürcistan sınırına kadar 

uzanır. Kura Nehri daha önceleri olgunluğa erişmiş eski vadi içerisinde akarken, sonradan 

74

derine doğru yatağını şiddetle kazarak bugünkü boğazı oluşturmuş ve geniş bir oluk 

biçimindeki eski vadilerinin tabanı yukarıda kalmıştır. Bunlar, günümüzdeki vadi tabanından 

200-300 m. yükseklikte yer alan ana kaya şekilleri ve terkedilmiş akarsu yataklarıdır. 

Kura’nın, Ardahan Ovası’nın kuzeydoğusunda Miyalashor Boğazı’na girerken1800 

m. olan taban yüksekliği Türkiye topraklarından çıkarken 1300 m’dir. Boğaz boyunca fazla 

daralıp genişlemeyen vadi tabanının ortalama eğimi % 0.7’dir. Bu eğim, boğazı kuzeydoğu 

ucuna doğru gidildikçe artar ve özellikle Karaçay’ın Kura Irmağına katıldığı yerden sonra 

% 0.8’i bulur. Yarılmanın en şiddetli olduğu ve vadi tabanının en çok derinleştiği kesim 

de burasıdır. Bu kesimden Kura Irmağının vadisinde tespitini kolaylaştıran bir kırık (fay) 

çizgisini izlediği anlaşılmaktadır. Çıldır İlçesine bağlı Kuzukaya Köyünün doğusunda Kura, 

birdenbire yön değiştirerek iyice kuzeydoğuya yönelir. Karaçay’ın, Kura’ya kavuştuğu 

yerin yakınındaki Çermik yöresinden çıkan sıcak maden suyu kaynakları da, bu kesimde 

akarsu vadisinin bir kırık çizgisine uyduğunu kanıtlar. Irmağın, Ardahan’ın doğusunda 

Karaçay’dan başka aldığı önemli kollar Kısır Dağından Ağıldere adıyla çıkan Ölçek Suyu ve 

Hanak yönünden gelen sularla beslenen Cot Suyudur. Bu sularda dağ alabalığı mevcut olup 

bilinçsiz avlanma nedeniyle azalma sürecindedir. Ayrıca Kura Nehri’nde ve yan derelerinde 

Gümüş Balığı yaşamaktadır. 

Kura Nehri, Akkiraz (Kertene) Köyü’nün doğusundan başlayıp bir süre 

Türkiye-Gürcistan sınırında aktıktan sonra Kurtkale yakınlarındaki Tavşan Sırtı yöresinde 

Gürcistan’a oradan da Azerbaycan topraklarına ulaşır ve Aras Nehri ile birleşerek 

Hazar Denizine dökülür. Türkiye’de su toplama alanı 4852 km² dir. Ortalama debisi ise, 

Türkiye’deki yukarı çığırında 25 m³/sn’dir. Irmağın suları Nisanda en yüksek düzeyine 

erişir. Yatağında en az suyun bulunduğu ay genellikle Eylül ve Ekim aylarıdır. 

D.1.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlar : 

Çıldır Gölü: 

Doğu Anadolu Bölgesinin Van Gölü’nden sonra en büyük gölü olan Çıldır Gölü, Çıldır 

İlçe merkezine 2 km. uzaklıkta bulunmaktadır. Deniz seviyesinden 1959 m. yüksekliğinde, 

en geniş yerden kuzey-güney yönünde 18,3 km uzunluğunda ve doğu-batı yönünde 16,2 km 

genişliğinde yaklaşık olarak 124 km² yüzölçümünde ve 100 m.’den fazla derinlikte kabaca 

üçgen biçiminde olan Çıldır Gölü, Kısır Dağı ile Akbaba Dağı arasında yer almaktadır. Çıldır 

Gölü’nün yüzeyi kış aylarında buzla kaplanmaktadır. 

Kuzey-Batı yönünde uzanan Singer sırtları, Çıldır Gölü ile Çıldır Ovası’nı birbirinden 

ayırır. Bu halde göl, her tarafından kendisine doğru dikilen yüksek dağlarla çevrilmiştir. Bu 

bakımdan gölün, Çıldır tarafı daha düzlüktür. Bu taraftaki kıyılarda ince ince düzlükler ve 

kumlu plajlar vardır. 

Tatlı su gölü olan Çıldır Gölü; Gölebakan ve Gülyüzü (Kars), Doğruyol (Kars) 

Köy derelerinden ve kar sularından beslenir. Göl güneye doğru gitgide daralır. Kamervan 

Adası’ndan sonra Zavot Boğazı’dan ötede küçük bir genişleme daha yapar. Genişleme 

yaptığı yere Küçük Göl de denir. Gölün fazla suları belirli bir akıntı ile bu boğaza doğru 

toplanır ve buradan sonra hızlı bir akışla Telek Suyu adıyla gölden çıkarak Kars Çayı’na 

doğru akar. En fazla akış yaz başında olur (10-15 m 3 ), yaz sonu ve sonbahara doğru ise akış 

çok azalır ve saniyede 3 m 3 ’e kadar düşer. 

75

Gölün kuzeydoğusuna yakın bir yerinde, bir dönüme yakın bir genişlikte Akçakale 

veya Kuşadası olarak adlandırılan ve bir yarımadanın kopmasından ortaya çıkan küçük bir ada 

bulunmaktadır. Bu ada üzerinde çeşitli kuş türleri barınır. Karabatak, Balıkçıl, Tulumboğaz 

ve Martı en önemlileridir. Bu kuşlar kışın Karadeniz’e göç ederler. 

Çıldır Gölü balık açısından oldukça zengindir. Kıyılardaki dere ağızlarında alabalık 

bulunur. Gölde en çok bulunan balık türü, sazan balığıdır. Gölde tatlı su kefali de vardır. 

Foto: Ü.KILIÇ 

Şekil 22. Çıldır Gölünde Balıkçılar ve Sarı Sazan (Ctenophoryngon idella) 

Aktaş (Hozapin) Gölü: 

Hozapin Gölü olarak da bilinen İlin ikinci büyük gölü olan Aktaş Gölü, Çıldır 

Ovası’nın kuzeybatı kesiminde Çıldır İlçesi ve Gürcistan arasında yer almaktadır. Aktaş 

Gölünün 14 km²’lik kısmı Ardahan sınırları içerisinde, 13 km²’lik kısmı da Gürcistan’da 

olmak üzere toplam 27 km²’lik alana sahiptir. Yüksekliği 1794 m ve bilinen en derin noktası 

10 m. olan göl kapalı bir havza halindedir ve alanı gitgide daralmaktadır. Gölün suyu acı ve 

sodalı olduğundan gölde canlı barınamamaktaydı. Ancak, son yıllarda gölde bir çok balık 

türünün tespiti ile yapısında önemli değişiklikler olduğu anlaşılmaktadır. Gölde devamlı 

hareket halinde bulunan 12 adacık vardır. İlkbaharda göl yatağından taşan sular bir akıntı 

oluşturur ve bu akıntıya Zigaristav Deresi denir. 


Şekil 23. Aktaş Gölü Florası ve Gölü Simgeleye Ak Pelikanlar 

76

Ayı Gölü: 

Arsiyan Dağı ile Cin Dağı arasında yer alan göl, 0.5 km 2 kadar bir alana sahiptir. 

Göl kenarından çok sayıda küçük kaynak çıkmakta ve bu sular gölü beslemektedir. Gölden 

taşan suların oluşturduğu ve Hanak İlçesine doğru Cin Dağı’nın diplerini izleyerek akan Ayı 

Deresinden, yöre halkı yaz aylarında hayvan sulamada yararlanmaktadır. 

Karagöl (Vakla Gölü): 

Arsıyan Dağı’nın Posof tarafında Baykent (Vakla) ve Alabalık (Sayho) Köyleri 

yakınlarında bulunan göl, 10.000 m 2 (10 dekar) alana sahiptir. Düz bir alanda yer alan gölün 

çevresi çimenlik olup, gölde bol alabalık bulunur. Gölden çıkan küçük bir dere Posof İlçesine 

doğru akar. 

Balık Gölü: 

Posof İlçesi sınırlarındaki Kanlıdağ’ın kuzey tarafında yer alır. Küçük bir alanı 

kaplayan gölde alabalık bulunur. 


Şekil 24. Posof’taki İrili Ufaklı Göllerden Görünüm 

Kanlı Göl: 

Posof İlçesi Eminbey (Cilvana) Köyü’nün batısında (Gümüşkavak) Zendar ve 

Civantel (İncedere) Köyleri arasında yer alan göl, 8.000 m 2 (8 dekar) alan kaplamaktadır. 

Göl suları derin olup, kıyısı sazlık ve bataklıktır. Gölde sazan balığı bulunmaktadır. 

Ayaz Göl: 

Posof İlçesi Eminbey (Cilvana) Köyünün hemen doğusunda 10.000 m 2 (10 

dekar) genişliğinde küçük bir düzlüğün ortasında ve 20-30m. derinliktedir. Gölde balık 

bulunmamaktadır. 

77

Sagre’nin Gölleri: 

Posof İlçe merkezinin 6 km. kadar doğusunda Sagre ile Al Köyü yakınlarında birbirine 

yakın olan Sülüklü ve Kamışlık Göllerinin genel ismine Sagre’nin Gölleri denir ve 7.000 m 2 

(7 dekar) alan kaplamaktadır. 

Davar Gölü: 

Posof İlçesinin batısında Hırhat Dağı’nın kuzey tarafında 3.000 m 2 (3 dekar) 

genişliğindedir. Gölde balık bulunmamaktadır. 

Arile (Balık) Gölü: 

Posof İlçesinin doğusunda, Gürcistan sınırına yakın Süngülü (Arale) Köyünün 

yanında 8 dönüm kadar genişliğe sahiptir. Gölde alabalık boldur. Gölün kenarları çıplak ve 

kumludur. 

Alabalık Gölü: 

Posof İlçesi Alabalık Köyü’nün batısında yer alan alabalık popülasyonunca zengin 

bir göldür. 

Ayrıca İl genelinde Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından yaylalarda 

hayvanların içme suyu amaçlı yapılan 72 adet gölet bulunmaktadır. 


Şekil 25. Köy Hizmetleri İl Müdürlüğünce Tesis Edilen Hayvan İçme Suyu Göleti 

D.1.4. Deniz : 

Ardahan İlinin denize kıyısı bulunmamaktadır. 

78

D.2. Doğal Drenaj Sistemleri : 

Kura Nehri Havzası ile Ardahan İl idari sınırları içindeki alan, su ayırım çizgileri 

boyunca örtüşmektedir. Kura Nehri, havzadaki bütün küçük dere ve çayları toplayarak, 

Posof Havzasındaki yüzeysel sular da Posof Çayında toplanarak ülke dışında Kura Nehri ile 

birleşerek Hazar Denizi’ne dökülür. 

Göle Havzasında drenaj sistemi yetersiz kaldığından bataklık oluşumları gözlenmekte 

olup, bu havzada da suni drenaj hendekleri açılarak bataklık oluşumlarına sebep olan durgun 

sular drene edilmelidir. Böylece havzanın tarımsal kullanım alanı arttırılmış olacaktır. 

D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri : 

D.3.1. Yer altı Suları ve Kirlilik : 

Yüzeysel sularda, özellikle akarsularda, akış sırasında su, toprağın üst tabakalarında 

bulunan organik maddeleri bünyesine alır. Bu organik maddelerin suda çözünmüş halde 

bulunan oksijenle yükseltgenmesi sonucunda, sudaki çözünmüş oksijen miktarı azalır. 

Reaksiyonun son ürünü olarak karbondioksit oluşur ve sudaki karbondioksit miktarı artmaya 

başlar. Bu olay olurken, suyun oksijen kazanımı (özellikle atmosferden) devam ettiği ve 

paralelinde de üretilen karbondioksitin atmosfere verilmesinden dolayı, suda önemli bir 

değişim meydana gelmemektedir. 

Ancak, olay yer altı sularında farklı cereyan etmektedir. Yeraltına doğru sızan sularda 

da aynı olay oluşmakta, toprağın üst tabakalarında bulunan organik maddeler nedeniyle, 

yükseltgenme sonucu sudaki çözünmüş oksijen miktarı azalmakta ve karbondioksit miktarı 

artmaktadır. Yalnız, buradaki farklılık yer altına doğru sızan bu sular, oksijen kazanma 

şansına sahip olmadığından, öyle bir an gelir ki sudaki oksijen miktarı sıfıra düşer, bunun 

paralelinde karbondioksit miktarı artar. Böylece ortam, aerob şartlardan anaerob şartlara 

dönüşür. Anaerobik şartlardaki reaksiyonlar sonucunda ise, suda karbondioksitin yanı 

sıra amonyak, metan, hidrojen sülfür ve diğer birçok uçucu organik bileşik ortaya çıkar. 

Yer altındaki basınç nedeniyle, bu gazlar suda doygunluk değişimlerinin çok üstündeki 

miktarlarda çözünmüş halde kalırlar. Bu sular, sonuçta yüzeysel sulara karışırlar. Yüzeysel 

suların oksijen kazanımları mümkün olduğundan, böyle bir durumda yüzeysel sulara karışan 

suların kalitesi ne olursa olsun, oluşmuş olan gazlar atmosfere uçarken, çözünmüş oksijen 

miktarında artışlar gözlenecektir. 

İl Merkezinin katı atıklarının toplandığı Kartalpınar mevkisindeki katı atık depolama 

sahasına düşen yağış suları yer altı suyuna karışmaktadır. Karışan bu sızıntı suları, insan 

ve diğer canlıların sağlığını tehtid etmektedir. Ardahan İlinde ve köylerinde kanalizasyon 

şebekesi yok denecek kadar azdır. Bu durumda yer altı suları bakımından büyük bir risk 

oluşturmaktadır. Özellikle köylerde insan ve hayvan atıkları (gübre yığınları) yüzeysel 

suları ve yer altı sularını olumsuz yönde etkilemekte olup, su kaynaklarının kirlenmesine ve 

kullanılmaz hale gelmesine neden olmaktadır. Özellikle Merkez İlçe başta olmak üzere 

ildeki bütün ilçe ve köylerde bir an önce kanalizasyon şebekesinin yapılması yer altı 

suları açısından oldukça yararlı olacaktır. Kanalizasyon şebekesi yapılırken heyelanlı 

bölgelerde yapılacak olan kanalizasyon çalışmalarında rijit olmayan atık su boruları 

kullanılmasına da özen gösterilmelidir. 

79

D.3.2. Akarsularda Kirlilik : 

İl merkezindeki yerleşim birimlerinin % 60’nın bağlı olduğu kanalizasyon suları ve 

sistem dışında alıcı ortama deşarj edilen atık sular su kaynaklarını kirletmektedir. Deşarj 

noktalarında oluşan bu kirlilik nedeniyle kışın aylarca devam eden yüzey buzlanmasının 

altındaki bölümlerde, balık ölümleri gözlenmektedir. Yaz aylarında da debisi oldukça azalan 

Nehrin deşarj noktalarından çevreye kötü kokular yayılmakta ve suda yaşayan canlılar 

olumsuz yönde etkilenmektedir. 

Ayrıca tarım ve hayvancılığın en önemli geçim kaynağı olduğu İlde, Kura Nehri 

önemli bir su kaynağıdır. Tarım alanlarının sulanması ve hayvan sürülerinin su ihtiyacı 

büyük ölçüde Kura Nehri’nden sağlandığından oluşan bu kirlilik doğrudan ve dolaylı olarak 

tarımsal ve hayvansal ürünleri etkilemektedir. 

İlde akarsulardaki kirlilik ile ilgili herhangi ayrıntılı bir bilimsel çalışma 



Şekil 26. Atık Suları Nedeniyle Kura Nehrinde Oluşan Kirlilik 

D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik : 

124 km 2 ’lik alanı kaplayan ve yöre halkının yakın zamana kadar içme suyunu 

sağladığı Çıldır Gölü, DSİ tarafından yapılan derivasyon kanalıyla yukarı havzadan toplanan 

suların göle taşınması ile belli dönemlerde az da olsa kirlenmektedir. Özellikle erozyona 

sebep olacak kadar aşırı, sağanak yağışların ve kar sularının taşıdığı sediment (çakıl, kum, 

kil) geçici bir kirlilik oluşturmaktadır. Gölde oluşan bu kirlilik ile ilgili ayrıntılı bir çalışma 


80

Foto: Ü.Kılıç 

Şekil 27. Çıldır Gölünde Yağış Sonrasında Oluşan Geçici Kirlilik 

D.3.4. Denizlerde Kirlilik : 

Ardahan İlinin denize kıyısı bulunmamaktadır. 

D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları : 

İlde su yönetimi uygulamaları; 2872 sayılı Çevre Kanununun Su Kirliliği Kontrolü 

Yönetmeliği doğrultusunda Çevre ve Orman Bakanlığının taşra teşkilatı olan İl Çevre ve 

Orman Müdürlüğünce yapılmaktadır. Su kirliliğinin önlenmesi için ilgili Yönetmelik 

hükümleri ve Mahalli Çevre Kurulu Kararları ile bazı kısıtlamalar getirilmektedir. 

D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri : 

Su ortamı, adında da anlaşılacağı gibi bütün su kaynaklarını içine alır. Yağışlarla oluşan 

yüzey akışları değişik büyüklükteki akarsular ve haliçler kanalıyla denizlerde son bulur. 

Yüzey sularının şekil ve büyüklüğünde meydana gelecek her değişme yeni özel durumdaki 

hayat şartlarına adapte olmuş organizma topluluklarını ve bu topluluğu meydana getiren 

mikroorganizma türlerini ortaya çıkarır. Akarsular üzerinde yapılan kabartma ve biriktirme 

yapıları arasında oluşan baraj göllerinde, morfolojik yapının farklı olması nedeniyle yeni 

organizma türleri ortaya çıkar. Baraj göllerinin mansap tarafındaki akarsu kısmında da nehrin 

normal biyolojik türleri ortaya çıkar. Baraj göllerinin mansap tarafındaki akarsu kısmında da 

nehrin normal biyolojik türleri, suyun derinden çıkması ve düşük sıcaklığa, düşük oksijen 

konsantrasyonuna ve farklı kimyasal yapıya sahip olması sebebiyle değişir. 

Yakın zamana kadar su kirlenmesinin incelenmesi sağlık açısından ele alınmıştır. 

Gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkeler için bu fikir tazeliğini korumaktadır. Her şeyden önce 

81

toplumların ihtiyacı olan sağlıklı, en azından sağlığa zarar vermeyecek içme ve kullanma 

suyunun temin edilmesi gerekir. Bunu, kullanılmış suların uygun bir şekilde uzaklaştırılması 

ve diğer çevre problemlerinin çözümü takip eder. Bugün, su kirlenmesi sadece sağlık 

tesirleri yönünden değil, kaynakların korunması ve en uygun şekilde kullanılmasının temini 

yollarının araştırılması yönüyle de ele alınmalıdır. 

Tablo 16: Ardahan İl Sağlık Müdürlüğü’nün Sular İle İlgili Yapmış Olduğu Çalışmalar 

İÇME KULLANMA SULARI 

İçme Kullanma 

(Şebeke Suyu) 

Kaynak 

Kuyu 

Nehir 

Dere 

Göl 

TOPLAM 

Alınan Örnek Türü ve Sayısı 52 191 136 52 2 433 

Kimyasal 

Örnek Sayısı 8 18 1 - - 27 

Uygun Değil 1 - - - - 1 

Fiziksel 

Örnek Sayısı 263 55 - - - 318 

Uygun Değil 2 4 - - - 6 

Bakteriyolojik 

Muayene Sayısı 278 275 1 1 - 522 

Uygun Değil 141 111 1 1 - 247 

Klorlama Sayısı 29 3 - - - 32 

Klor 

Kontrol Sayısı 573 7 - - - 580 

Yeterli 58 7 - - - 65 

Yetersiz 515 - - - - 515 

Kaynak: Ardahan İl Sağlık Müdürlüğü, 2004 

D.5.1. Tuzluluk 

Ardahan İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. 

D.5.2. Zehirli Gazlar 


D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik 


D.5.4. Ağır Metaller ve İz Elementler 


D.5.5. Zehirli Organik Bileşikler 


D.5.5.1. Siyanürler 


82

D.5.5.2. Petrol ve Türevleri 


D.5.5.3. Polikloro Naftalinler ve Bifeniller 


D.5.5.4. Pestisitler ve Su Kirliliği 


D.5.5.5 Gübreler ve Su Kirliliği 


KAYNAKLAR 

Ardahan Çevre Durum Raporu, 2003 

Ardahan İl Sağlık Müdürlüğü, 2004 

DSİ XXIV. Bölge Müdürlüğü, Kars, 2004 

Serhat Şehri Ardahan, Ardahan Valiliği, 2002 



Uşak İl Çevre Durum Raporu, 2003 

83

E.1. Genel Toprak Yapısı : 

E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI 

Ardahan İli toprakları çok büyük ölçüde Çıldır Gölü hariç Yukarı Kura Nehri Havzası 

ile örtüşmektedir. Bilindiği gibi her türlü araştırmada havza bütünlüğü dikkate alındığında 

daha doğru neticelere ulaşılabilmektedir. Dolayısıyla “Ardahan İli Toprakları” ile “Yukarı 

Kura Nehri Havzası Toprakları” terimleri birbiri yerine kullanılması doğru olacaktır. 

Büyük Toprak Grupları 

Yukarı Kura Nehri havzasında toprak yapan faktörlerin etkisi altında ortaya çıkmış 

toprak tiplerinin dağılış alanları Harita 19 üzerinde gösterilmiştir. Havzadaki başlıca toprak 

tipleri zonal, intrazonal ve azonal olmak üzere sınıflandırılmıştır. 

A-Zonal Topraklar 

Yukarı Kura Nehri Havzasında iklim, relief ve vejetasyon şartlarının hakim damgasını 

taşıyan, fakat geniş alanlarda dağılış göstermeyen zonal topraklar bulunmaktadır. İl genelinde 

belirli ve sınırlı yerlerde dağılış gösteren bu topraklar pek çeşitlilik göstermemekte, ancak 

iki tip (çernozyom ve kestane rengi step toprakları) olarak belirmektedir. Drenaj şartları 

iyi olan düz ve hafif eğimli alanlarda gelişen bu topraklar üzerinde ana malzemenin etkisi 

silinmiş durumdadır. Bunların ortalama 1800-2100 m yükseklik, hafif eğim (% 2-3 ) ve iyi 

drenaj şartları altında gelişmiş olan çernozyomlarla, kireçce zengin killi, kumlu ve milli 

depolar üzerinde gelişmiş bulunan kestane rengi step topraklarının profillerinde belirli olarak 

A, B ve C horizonlarının bulunuşu, İldeki öteki toprak tiplerinden ayrı ve olgun topraklar 

olduklarına kanıt sayılabilir. 

Aşağıda bu grupta yer alan toprakların dağılış alanları ve profil özellikleri 

açıklanmıştır. 

A-1. Çernozyomlar (Kara Topraklar) 

Yukarı Kura Nehri Havzasında çernozyomlar, özellikle yoğun bir çayır örtüsünün 

kapladığı belirli alanlarda ve yarı nemli/nemli karasal iklim şartları altında gelişmiştir. Sahip 

oldukları özelliklerle tipik çernozyomlar olarak ayrılan bu topraklar, genellikle 1800-2100 

m yükseklikler içinde düz ya da hafif eğimli ve drenaj şartları iyi olan arazilerde dağılış 

göstermektedir. Bu topraklarda organik maddenin fazla olması, çayırlardan oluşan organik 

maddenin düşük sıcaklıktan dolayı tamamen ayrışmayarak toprakta birikmesinden ileri 

gelir. Aşınmaya uğramayan ve çeşitli olaylarla degrade olmayan bu toprakların derinliği 

1 m’nin üzerinde olup A, B ve C horizonları vardır. Öte yandan bu topraklar, koyu grimsi 

kahverenginden (10 YR, 3/2) siyah renge (10YR, 2/1) kadar değişen renk tonlarına sahiptirler. 

Çernozyomların özelliklerinden biriside kalsifikasyon olup kireç B ve C horizonlarında 

genellikle hafif oranda (% 0,5-2) bulunmaktadır(*). Bu durum, toprağın nemli şartlar altında 

fazla yıkanmasından ileri gelmiştir. Yoğun bir çayır formasyonunun altında oluşan bu 

topraklarda organik madde oranı da fazladır ve kimyasal analizlere göre yüzeyden alt katlara 

doğru profil boyunca azalan bir dağılış göstermektedir(**). 

85

Kaynak: KOÇMAN,A.,1989 

Harita 19. Yukarı Kura Havzasının Toprak Haritası 

Öte yandan, kimyasal analizlerin sonuçlarına göre, örnek alınmış sahadaki çernozyom 

çoğunlukla hafif asit reaksiyonludur(***). Fiziksel analizlerin sonuçlarına göre de; bu 

topraklar, genel olarak kil ve killi tın oldukları için ince tekstürlüdür. Çernozyomların İldeki 

yayılışına gelince; bunlar, Göle depresyonunun kuzeydoğusunda; Çobanköy, Gülistan, 

Durucasu, Büyükaltınbulak ve Dölekçayırı Köyleri çevresinde, güneyde; Çakırüzüm, 

Göle, Senemoğlu, arasındaki alanda, batıda; Köprülü, Serinçayır-Samandöken, Günorta, 

Kırlarçayırı ve Terziali çayırı düzünde; ayrıca Hanak’ın doğu ve kuzeydoğusunda; Yanıklı, 

Alabalık Deresi ve Selamverdi Mahallesi arasında kalan alanlarda yayılış göstermektedir. 

Göle depresyonunun kuzeydoğusundaki çernozyomlar kristalize kireçtaşı ve andezit ana 

kayası üzerinde oluştuğu halde, güney ve batıda bazalt, Hanak doğu-kuzeydoğusunda bazalt 

ve killi, kumlu, milli Pliyo-Kuvaterner depoları üzerinde gelişmişlerdir. 

86

İlin çeşitli yerlerinde sınırlı olarak yayılış gösteren çernozyomların profil özelliklerini 

açıklamaya geçmeden önce, bu toprakların oluşumunda etkili olan faktörlere kısaca değinmek 

gerekir. 

(*) Kireç bakımından toprak sınıfları: 

Toprak sınıfı CaCO 3 

(%) 

Kireçsiz Topraklar 0,5’den az 

Hafif Kireçli 0,5-2 

Kireçli 2-5 

Çok kireçli 5-10 

Çok Fazla Kireçli 10’dan çok 

(**) Organik madde yönünden değerlendirme aşağıdaki çizelgeye göre yapılmıştır: 

Çok fakir 

%0,5’den az 

Fakir %0,5-1,0 

Orta %1-0-2,0 

Zengin %2,0-5,0 

Çok zengin %5,0-10,0 

Pek zengin %10,0-20,0 

Organik toprak %20,0-50,0 

(***) Toprak pH’larının değerlendirilmesinde aşağıdaki reaksiyon sınıfları kullanılmıştır: 

Reaksiyon 

pH 

Çok kuvvetli asit 

4’den az 

Kuvvetli asit 4,0-4,9 

Orta derecede asit 5,0-5,9 

Hafif asit 6,0-6,9 

Hafif alkalin 7,1-8,0 

Orta derece alkalin 8,1-9,0 

Kuvvetli alkalin 9,1-10,0 

Çok kuvvetli alkalin 10,0’dan çok 

Bilindiği gibi çernozyom tipi topraklar orta kuşağın yarı kurak, yarı nemli ya da nemli, 

fakat karasal iklim şartları altında, toprağa zengin organik madde sağlayan gür bir step-çayır 

vejetasyonunun bulunduğu bölgelerde oluşmaktadır. Nitekim, yıllık yağış tutarının 500-600 

mm arasında değiştiği (Göle 599 mm, Hanak 508 mm, Ardahan 548,4 mm), yıllık ortalama 

sıcaklığın 3-4 ºC kadar (Ardahan 3,7 ºC ) olduğu araştırma sahasında çernozyomlar oluşma 

olanağı bulmuştur. Öte yandan, sıcaklık ve yağış şartları birlikte dikkate alınırsa (Erinç’in 

indisine göre yağış etkililiğinin yıllık değeri Ardahan’da 33,8 dir) sahanın yarı nemli olduğu 

anlaşılır. Yağış tutarı ve dolayısıyla yağış rejimi de bu tip toprakların oluşumuna uygun 

görülmektedir. Nitekim, vejetasyon döneminin sıcaklık ve yağışın arttığı ilkbahar ve yaz 

aylarına rastlaması, toprakta biyolojik hayatın canlanmasına, toprak yüzeyinde birikmiş 

olan bitki artıklarının humusa dönüşmesine olanak sağlamaktadır. Hafif eğim ve iyi drenaj 

şartları da bu tip toprağın özendiren nedenler arasındadır. Şu halde toprak yapan faktörlerden 

iklim ve vejetasyonunun sahadaki özel durumu ve diğer faktörlerin (topoğrafya) ortak etkisi 

altında çernozyom tipi topraklar oluşmuş bulunmaktadır. 

87

Öte yandan Yukarı Kura Nehri Havzasındaki çernozyomlar, Bunting’in Sovyet 

Rusya’da “Güney Çernozyomları” olarak ayırdığı toprakların özelliklerine uymaktadır. 

Bunlar, karışık ot örtüsü altında oluşmuş, koyu gri renkli % 3-6 oranında humus içeren 

topraklardır. Bu toprakların 40-70 cm kalınlığındaki A horizonu granüler strüktürdedir.1-1,5 

m derinlikte beyaz lekeler şeklinde kireç birikimi görülür 

Havzada oluşmuş çernozyom tipi topraklara örnek olarak Göle Serinçayır Köyü 

verilebilir. 

Yer 

: Göle; Serinçayır Köyü civarı 

Yükseklik : 2060 m 

Vejetasyon : Çayır Otları 

Anakaya 

: Bazalt 

Topografya : Düzlük 

Eğim : %1-2 

Arazi Kullanılması : Otlak ve kuru ot üretimi 

A-2. Kestanerengi Step Toprakları 

Yukarı Kura Nehri Havzasının kestanerengi step toprakları, genel olarak kireç 

bakımından zengin killi, kumlu ve milli Plio-Kuvarterner depoları üzerinde gelişmişlerdir. 

Bu topraklar da çernozyomlar gibi sınırlı bir dağılışa sahiptirler. 

Havzadaki kestanerengi step topraklarının görüldüğü başlıca yerler, Hasköy 

(Hoçuvan) depresyonu çevresi ile daha kuzeyde Hanak Ovasının batı ve kuzey batısında kalan 

orta derece eğimli (%5-8) ve akarsularla parçalanmış bulunan plato alanlarıdır. Ayrıca bu iki 

saha arasında Ölçek suyu vadisinin iki yanında güneyden kuzeye doğru genişleyerek uzanan 

alanda bu tip topraklar yer alır. Doğal vejetasyonu yüksek yayla step türlerinin oluşturduğu 

ve yıllık ortalama yağış tutarının 500 mm’nin üzerinde bulunduğu bu alanlarda gelişen 

kestanerengi step toprakları sürekli olarak kullanılmaktadır. Bu topraklarda, çoğunlukla tahıl 

ve patates üretimi yapılır ve ekilmeyen arazilerde hayvancılık önem kazanır. Fakat buralarda 

toprağın verimli olmasına karşılık, düşük sıcaklık ve yaz sonunda görülen hafif kuraklık 

diğer ürünlerin üretimini sınırlandıran başlıca faktörlerdir. 

Havzadaki kestanerengi step toprakları, yüzeyde koyu kahverengiden grimsi 

kahverengine (10 YR, 3/3 ve 10 YR, 4/2) kadar değişen, granüler ve hafif asit reaksiyonlu bir 

A horizonuna sahiptir. Daha altta bu horizonun geçişli bir sınırla birleştiği daha açık renkli 

killi ve killi tın tekstürlü B horizonu vardır. Bu horizondan sonra yine kesin olmayan bir 

sınırla, çok kireçli, killi, kumlu ve milli deponun ayrışmasından meydana gelen C horizonuna 

geçilir. Ortalama 60-70 cm kalınlık gösteren bu topraklarda A ve B horizonları önemli 

ölçüde yıkanmaya uğramış, kireç birikimi daha çok C horizonunda meydana gelmiştir. Orta 

derecede yoğun bir ot formasyonunun altında oluşan bu topraklarda organik madde oranı 

yüzeyden alt katlara doğru azalma gösterir. 

Havzada kestanerengi step topraklarına örnek olarak; Hoçuvan (Hasköy) 

verilebilir. 

88

Yer 

: Hasköy (Hoçuvan); Güllü değirmen yeri 


Vejetasyon : Çayır-Step 

Anakaya 

: Kireçli killi, kumlu, milli depo 

Topgrafya : Tepe yamacı 

Eğim : % 7-8 

Arazi kullanılması : Tarla 

B-Azonal Topraklar 

Yukarı Kura Nehri Havzasında en büyük toprak grubunu azonal topraklar meydana 

getirmiştir. Burada tektonik çöküntü havzaları ile dağlık ve platomsu alanlar arsında kalan 

bazı küçük depresyonların tabanında biriken alüvyonlar üzerinde alüvyal ve hidromorfik 

alüvyal topraklar meydana gelmiştir. Öte yandan özellikle depresyonların kenarında bu 

alanlarda açılan derelerin oluşturduğu birikinti konileri üzerinde ve dik eğimli yamaçların 

eteklerinde kolüvyal topraklar bulunmaktadır. Sahanın eğimli yüzeylere sahip dağlık ve 

platoluk alanlarında da çok geniş yer tutan litosoller oluşmuşlardır. 

Havzadaki bütün bu toprak tiplerinin oluşumunda aşınma ve birikme olayları etkili 

olmuştur. Gerçekten, dağlık yamaçlar kuvvetli eğimden dolayı sürekli olarak aşınmaya 

uğramışlardır ve uğramaktadırlar. Aşınan malzeme sürekli olarak depresyonlara taşınmıştır. 

Bu nedenle, söz konusu alanlardaki topraklarda zonlaşma, yani profil horizonları oluşumu 

görülmemektedir. Başka bir anlatımla, sürekli ve fazla olarak oluşan aşınım ve birikme 

toprak gelişimini engellemekte ve kesintiye uğratmaktadır. Bu yüzden de profil oluşumu 

çok sınırlı kalmıştır. 

Aşağıda havzadaki azonal büyük toprak grubu içinde bulunan alüvyal, hidromorfik 

alüvyal, kolüvyal topraklarla litosollerin özellikleri açıklanmıştır. 

B-1. Alüvyal Topraklar 

Havzada bulunan alüvyal topraklar, Göle Ovasının kuzeydoğu, doğu, batı ve 

kuzeybatı kenar kısımlarında genişçe bir kuşak halinde ve Ardahan ile Çıldır ovalarında 

dağılış gösteriler. Bunlar düz ve düze yakın (eğim % 1) ya da hafif meyilli (% 2-3) alanlarda 

zaman zaman taşkına ve siltasyona uğrayan ve ancak yer yer zayıf profil gelişimi gösteren 

topraklardır. Havzadaki alüvyal toprakların özellikleri, bir yandan taşkın ve millenme 

şartlarına, bir yandan da bunların kaynaklandığı malzemenin rengine ve litolojik özelliğine 

bağlıdır. Örneğin, Göle ovasında Dereyolu Köyünün 200 m doğusunda dere kenarındaki 

profilde unsur boyutları farklı ve değişik renkte seviyelerin meydana gelmiş olduğu 

gözlenmiştir. Bu profilde en üstte 35 cm kalınlığında granüler yapıda ve organik madde 

bakımından çok zengin bir zon, bunun altında 5-8 cm kalınlığında küçük çakıllı ikinci bir 

zon ve bunun da altında 25-30 cm kalınlığında sarımsı renkte kompakt ve sütunumsu yapı 

gösteren bir başka zon yer almaktadır. 

Yukarı Kura Nehri Havzasında taşkın ve siltasyon devresi, ilkbahar ve yaz mevsiminin 

ilk aylarına rastlar. Bu dönemde sıcaklığın yükselmesi ile birlikte karların erimesi ve yağışların 

artması, Kura Nehri ve kollarının akımında artış meydana getirir. Akarsu ve dere yataklarında 

katı malzeme taşınması da artar. Su altında kalan yerlerin dışında, tabansuyu seviyesi yükselir. 

Bu sahalarda, yani depresyonlarda tabansuyu seviyesinin yüksek olması ve sık sık taşkınların 

89

meydana gelmesi alüvyal toprakların yıkanmasına yol açar. Nitekim, yerine göre değişmekle 

birlikte, yıkanma topraklarının daha çok hafif asit olmasına neden olmuştur. 

Alüvyal topraklar sahasında, uzun süre taşkına ve siltasyona uğramayan Ardahan, 

Göle ve Çıldır ovalarının hafif eğimli ve drenaj bakımından elverişli bazı kenar kısımlarında, 

yoğun bir ot örtüsü altında yerine göre 5-10 cm kalınlığında bir A horizonunun gelişmesi 

görülmektedir. Bu şekilde zayıf profil gelişmesi gösteren alüvyal topraklara örnek olarak 

Çıldır Ovası’nın Yakınsu Köyü örnek verilebilir. 

Yer 

: Çıldır Ovası, Yakınsu Köyü 


Vejetasyon : Çayır otları 

Ana kaya 

: Alüvyal depo 

Toğoğrafya : Düzlük 

Eğim : % 1-2 

Arazi kullanılması : Ot üretimi 

Sonuç olarak, Havzadaki koyu gri ya da koyu grimsi kahverenginde killi, killi-siltli ve 

killi-tın tekstürlü olan alüvyal toprakları orta derecede organik maddeye sahiptirler. Nitekim, 

bu topaklardan alınan örneklerde organik madde oranının % 1,41-3,90 arasında değiştiği 

saptanmıştır. Oldukça verimli sayılan bu topraklarda, yerine göre tahıl ve Ardahan Ovasında 

olduğu gibi patates yetiştirilmekte veya hayvancılık için ot elde edilmektedir. 

B-2. Hidromorfik Alüvyal Topraklar 

Havzada alüvyal toprakların bulunduğu alanlarda hidromorfik alüvyal topraklarda 

genişçe yer tutmaktadır. Bilindiği gibi, bu topraklar sürekli ya da yılın büyük bir bölümünde 

su altında kalan alüvyal arazi niteliğindedir. Daha açık bir anlatımla drenaj şartları kötü 

alüvyal topraklardır. 

Yukarı Kura Nehri Havzasında hidromorfik alüvyal toprakların görüldüğü alanlar ve 

bu alanlarda bulunuş nedenlerine gelince; Göle, Ardahan, Hasköy ve Çıldır depresyonlarına 

doğru çevreden çok sayıda yan dere inmektedir. Bu dereler, aynı zamanda depresyonların 

içinden geçen Kura, Hanak Suyu, Ölçek Suyu ve Karaçay gibi akarsuların çeşitli kollarını 

oluştururlar. Ovaların tabanında yatak derinliği çok az olan bütün akarsular, ilkbahar ve yazın 

ilk aylarında yağışların artması ve karların erimesi ile oluşan fazla su yükünü taşıyamazlar 

ve yataklarından kolayca taşarlar. Bu taşkınlar, yılın büyük bir kısmında geçici ya da sürekli 

olarak bataklıkların oluşmasına yol açarlar. Bu durum, sahada hidromorfik alüvyal toprakların 

meydana gelmesine neden olan ana faktörlerden birisidir. Aynı alanlarda, taban suyunun 

sürekli olarak yüksek kalmasının ve hidromorfik alüvyal toprakların oluşumunu sonuçlandıran 

başka nedenlerde vardır. Devlet Su İşleri tarafından Göle ve Ardahan Ovaları’nın tabanında 

açılan sondaj kuyularına ait kesitler incelenirse, ortalama 5-10 m ve hatta bazı yerlerde 1-2 

m’den sonra kalın bir kil tabakasına geçildiği görülür. Bilindiği gibi, kilin geçirimsiz olması 

taban suyunun sürekli olarak yüksek kalmasına neden olmaktadır. Öte yandan, özellikle Göle 

Ovasında Tahatakıran Köyü-Kümbeti, Tahtakıran Köyü-Çayırbaşı Bucağı, Çayırbaşı Bucağı- 

Malyatağı Tepe arasında ve Çardaklı Köyünün bulunduğu yerde depresyon yüzeyinin 5-10 

m yükseklikte temele ait volkanik tepecikler bulunmaktadır. bu tepelerin önünde sürekli 

bataklıkların bulunması anlamlıdır. Altta ve az derinde geçirimsiz killer üzerinde bulunan taban 

suyu, bu kompakt ve geçirimliliği çok az olan volkanik tepelerin önünde tıkanıp kalmaktadır. 

90

Özetle söylemek gerekirse, hidromorfik alüvyal toprakların, taban suyu seviyesinin yüksek 

olduğu kesimlerde sürekli olarak suya doymuş olması, oksidasyona engel olmakta ve 

redüksiyona yol açmakta, bu olaylara bağlı olarak da toprak da renk lekeleri ve gley horizonu 

oluşmaktadır. Öte yandan çayır ve saz vejetasyonu altında bulunan hidromorfik alüvyal 

topraklar, bu bitkilerin toprağa karışması ile organik madde bakımından zenginleşmişlerdir. 

Bu topraklar, genellikle asit reaksiyon gösterirler. Ancak, kireç ve organik madde oranının 

fazla olduğu yerlerde hafif alkalen reaksiyonlu duruma geçerler. 

Havzadaki Hidromorfik alüvyal topraklara örnek olarak Göle Çayırbaşı Bucağı örnek 

verilebilir: 

Yer 

: Göle; Çayırbaşı Bucağı 

Yükseklik : 2000 m 

Vejetasyon : Çayır 

Anakaya 

: Killi alüvyal 

Topoğrafya : Düzlük 

Eğim : %1 

Arazi kullanılması : Boş 

B-3. Kolüvyal topraklar 

Yukarı Kura Nehri Havzasında kolüvyal toprakların dağılış alanı oldukça sınırlıdır. 

Bu tip topraklar daha çok Ardahan ve Göle Ovalarını çevreleyen dik eğimli yamaçların 

önünde, bu depresyonlara açılan çeşitli büyüklükteki akarsuların oluşturduğu birikinti 

koni ve yelpazeleri ya da yamaç molozları üzerinde oluşmuşlardır. Kolüvyal topraklar, 

Ardahan Ovası kenarında batıdan itibaren kuzey ve kuzeydoğuda dağılış gösterirler. Göle 

depresyonunda ise, ovanın güneydoğu kesimlerinde sınırlı bir yayılışları vardır. 

Havzadaki kolüvyal topraklar A ve C horizonlu genç topraklardır. Birikinti konileri 

ve birikinti yelpazelerinin sürekli taşkın ve birikmeye uğrayan yerlerinde A horizonu 

gelişmemiştir. Toprakta daha çok kaba taş ve molozlar bulunur. Buna karşılık, taşkına ve 

birikmeye uğramayan yerlerde ise A horizonu oldukça gelişmiştir ve yüzeyde seyrek ya da sık 

bir bitki örtüsü yerleşmiştir. Öte yandan, depresyonların tabana doğru, bu toprakları oluşturan 

akarsuların hızı ve birikinti konilerinin eğimi azaldıkça toprağın yapısını meydana getiren 

unsurların boyutu da küçülmekte ve alüvyal toprak unsurları büyüklüğüne eşit olmaktadır. 

Bu nedenle alüvyal topraklar bile kolüvyal topraklar arasındaki sınırı belirtmek güçtür. 

Örneğin Ardahan Ovasının kenarındaki kolüvyal toprakların ana malzemesini Yalnızçam 

Dağlarından ve çevredeki tepelik alanlardan gelen çakıl, kum ve mil gibi unsurlar oluşturur. 

Burada dik yamaçların eteğinde daha çok çakıl, kum ve moloz gibi iri unsurlar fazla olduğu 

halde ova yüzeyine doğru ufak boyutlu unsurlar baskın duruma geçer. Bu toprakların ovaya 

doğru olan bazı kesimlerinde ortalama 25-40 cm derinliğinde A horizonu gelişmiştir. Burada 

Çetinsu Köyünün yakınında açılan bir profilde şu özellikler gözlenmiştir. 

Yer 

: Ardahan Ovası; Çetinsu Köyünün 500 m kuzeydoğusu 


Vejetasyon : Çayır otları 

Ana kaya 

: Birikinti konisi malzemesi 

Topoğrafya : Hafif eğimli birikinti konisi yüzeyi 

Eğim : % 3-4 

Arazi kullanılması : Otlak 

91

Havzadaki kolüvyal topraklar çok geçirimli bir yapıya sahiptir. Bu topraklar 

yağışlarla çok derinlere kadar yıkanmış ve topraktaki serbest halde kireç sağlayacak (Göle 

depresyonundaki hariç) ana kaya da bulunmamaktadır. Kimyasal analizler bu toprakların 

hafif asit ve nötral olduklarını göstermektedir. 

B-4. Litosoller 

Yukarı Kura Nehri Havzasında litosoller, öteki toprak tipleri arasında çok geniş bir 

yayılma alanına sahiptir. Dağlık alanların çok eğimli yamaçları üzerinde ve akarsuların 

şiddetle yardığı plato yüzeylerinde oluşan litosoller, sürekli aşınmaya uğrayan A ve C 

horizonlu topraklaradır. Bunlar, çoğunlukla kaba kum, küçük çakıl ve kil gibi unsurlardan 

meydana gelmişlerdir. Toprağın derinliği, aktüel erozyonun şiddetine ve dış faktörlerin 

(fiziksel, kimyasal ve biyolojik olarak) ana malzemeye etki derecesine bağlıdır. Eğer 

yüzeydeki otsu bitkilerin artıklarından organik madde sağlanmışsa toprağın üst horizonu (A 

horizonu) koyu gri kahverenktedir. Bu horizon kaba tekstürlü ve yıkanmaya uğramışsa daha 

açık renkte olabilir. C horizonunun rengi daha çok ana kayayı yansıtır. 

Havzada eğimin % 15-40 arasında değiştiği Yalnızçam Dağlarının havzaya 

bakan yamaçları üzerinde, Allahüekber Dağlarında, Cindağı, Ulgar Dağı, Keldağı, Kısır 

Dağı gibi volkanik konilerinin yamaçlarında, Göle-Ardahan depresyonları arasında, Göle 

depresyonunun güneydoğusunda, Hanak çevresindeki plato alanlarında ve Posof Çayı 

havzasında litosoller çok geniş bir yayılma alanına sahiptirler. Bu topraklar çok yerde A 

horizonundan yoksun, ayrışmış bir C horizonuna sahip iskelet toprakları özelliğindedir. 

Toprakta çakıl ve kaba kum oranı çokça fazladır. Çok yerde kirece raslanılmamıştır. Kimyasal 

analizlerin sonuçlarına göre, bu topraklar hafif asit ya da hafif alkali reaksiyonludur. Aktüel 

erozyonun azaldığı Hanak çevresinde ve Göle-Ardahan arasındaki plâto alanlarında 10-15 cm 

derinliğinde A horizonlu litosoller oluşmuştur. Burada Güneşgören Köyü (Hanak) yakınında 

açılan bir profil çukurunda aşağıdaki özellikler görülmüştür. 

Yer 

: Hanak; Güneşgören Köyü 


Vejetasyon : Step otları 

Anakaya 

: Bazalt 

Topoğrafya : Yamaç 

Eğim : %12 

Arazi kullanılması : Boş 

C- İntrazonal Topraklar 

Yukarı Kura Nehri Havzasında, oluşumu daha çok jeomorfolojik özelliklere ve bu 

özelliklerden yüksek reliefin neden olduğu elverişsiz iklim şartlarına bağlanabilen bazı 

toprak tipleri vardır. İntrazonal büyük toprak grubu içinde düşünülen bu tip topraklar, 

eğim ve yüksekliğin fazla, elverişsiz iklim şartlarının etkin olduğu yerlerde gelişme 

göstermişlerdir. Havzada orman sınırının üstünde kalan yüksek dağ çayırları alanında düşük 

sıcaklık nedeniyle pedojenez süresi, yıl içinde ancak 3-4 aylık çok kısa bir dönemi kapsar. 

Dolayısıyla buralarda toprak oluşumu ve özellikle organik madde ayrışımı çok yavaş bir 

gelişme gösterir. Öte yandan, iğne yapraklı ağaçların meydana getirdiği orman sahaları ve 

çevresinde, sığ veya orta derecede derin ve genellikle zayıf bir profil gelişmesi gösteren 

topraklar vardır. Buralarda ise; eğim, yükselti, akarsularla parçalanma ve aşınma toprakların 

92

gelişimini etkilemiş, derinliği az, genç topraklar olarak kalmalarını sonuçlandırmıştır. 

Sahada, intrazonal toprak tipleri arasında jeomorfolojik özellikleri en iyi yansıtan topraklar 

kahverengi orman ve yüksek dağ çayır topraklarıdır. 

C-1. Kahverengi Orman Toprakları 

Yukarı Kura Nehri Havzasındaki kahverengi orman toprakları, genellikle iğne 

yapraklı ağaçların (özellikle sarıçam) meydana getirdiği orman alanlarında ve bu alanlardan 

itibaren çevreye doğru dağılış gösterirler. Havzada bu tip topraklar, ortalama 2000 m’den 

2500-2600 m’ye kadar yükselen sahalar üzerinde gelişmişlerdir. Fazla eğim (% 8-15) toprak 

aşınmasını kolaylaştırdığından bu topraklar hemen her tarafta (bir dereceye kadar) genç bir 

oluşum safhasında bulunmaktadır. Yüzeysel erozyonun şiddetli olduğu vadi yamaçlarında, 

dağ eteklerinde ve tepelik arazilerde toprağın üst kısmı aşınarak incelmiştir. Hatta ormanın 

tahrip edilerek ortadan kaldırıldığı ya da aşırı hayvan otlatmasının yapıldığı yerlerde aşınma 

çok ilerlemiştir. Bu gibi yerlerde kahverengi orman toprakları, litosollerle bir arada ya da 

geçişli olarak bulunurlar. Bu duruma karşılık, elverişli eğimlerde (% 8-10), özellikle orman 

ya da yoğun bir ot bitki örtüsü altında orta derecede derin bir profil gelişmesi gösteren 

topraklar vardır. Fakat bu nitelikteki topraklar, havzada sınırlı ve küçük alanlar halinde 

dağılış gösterirler. 

Yukarıda açıklanan nedenlerle, havzadaki kahverengi orman toprakları her tarafta 

aynı oluşum ve gelişim özellikleri göstermediklerinden intrazonal topraklar grubu içinde ele 

alınmıştır. Havzanın kahverengi orman toprakları, öteki toprak tipleri arasında genişçe bir 

yayılma alanına sahiptir. Bunlar, Göle depresyonunun güneyinden başlayarak güneybatı ve 

batıya doğru litosollerle yüksek dağ çayır toprakları arasında dar, fakat kesintisiz bir kuşak 

halinde dağılış gösterirler. Ayrıca bu toprak tipine, Posof Çayı havzasının kuzeyinde ve 

güneydoğusunda havzanın orta bölümlerinde Hanak’ın ve Kura Nehri ile Cot Suyu arasında 

dağınık, yer yer kesintiye uğrayan alanlar halinde rastlanılmaktadır. Bütün bu sahalardaki 

kahverengi orman toprağı andezit, bazalt, trakit, dasit ve zayıf bir profil gelişmesi gösteren 

topraklar genellikle eğimleri % 8 den, % 15-18’e kadar değişen yamaçlar üzerinde yer alır. 

Yükseklik arttıkça daha fazla eğimlere ulaşılmakta ve eğim oranı fazlalaştıkça da toprak 

kalınlığında önemli ölçüde azalma görülmektedir. 

Öte yandan; fiziksel ve kimyasal analizlere göre, bu topraklar granüler yapıda, 

organik madde bakımından zengin ve killi tın tekstürlüdür. Eğimin elverişli ve aşınmanın rol 

oynamadığı orman sahalarının bazı yerlerinde toprak yüzeyinde kalınlığı 0,5 cm’yi bulan, 

kısmen ayrışmış organik bir kat (çürüntü mul) vardır. Bunun altında kalınlığı 30-40 cm 

kadar olan koyu kahverengi ve hafif asit reaksiyon gösteren A horizonu bulunur. Zayıf bir 

oluşum gösteren B horizonu ise, 15-20 cm kalınlığındadır. Hemen her yerde horizon sınırları 

geçişlidir ve toprak derinlikleri 30-70 cm arasında değişir. Toprağın hafif asit özelliği ve 

profil boyunca kireç oranının azlığı, bu toprakların fazla yıkanmasından ileri gelmektedir. 

Kahverengi orman toprakları sahası, havzanın fazla yağış alan bölümleri arasındadır ve yıllık 

yağış tutarı 500-800 mm arasında değişir. Kahverengi orman topraklarına örnek olarak Göle 

Karınca Düzü Orman Alanı verilebilir. 

Yer 

Yükseklik 

Vejetasyon 

Ana kaya 

: Göle; Karıncadüzü Orman Alanı 

: 2150 m 

: Sarıçam ormanı ve orman altı otsu bitkileri 

: Yamaç deposu ve aglomera 

93

Topoğrafya : Eğimli düzlük 

Eğim : % 10 

Arazi kullanılması : Orman alanı 

C-2. Yüksek Dağ Çayır Toprakları 

Yukarı Kura Nehri Havzasının 2500-2600 m’nin üstünde kalan yerlerinde belirli 

bir profil gelişimine sahip olmayan yüksek dağ çayır toprakları yayılış gösterir. İntrazonal 

topraklar grubundan olan bu topraklar; yüksek fakat hafif eğimli sahalarda ve soğuk iklim 

şartları altında oluşmuştur. Daha önce belirtildiği gibi, uzun süre yerde kalan kar örtüsü 

ve düşük sıcaklık nedeniyle yılın ancak 3-4 ayı pedojeneze elverişlidir. Bu şartlar altında 

toprak organizmalarının faaliyeti ve dolayısıyla organik madde ayrışımı çok yavaş olur. 

Böyle olmakla birlikte, oldukça sık bir bitki örtüsü (yüksek dağ çayırları altında bulunan bu 

topraklarda organik madde oranı fazladır. Toprak A ve C profiline sahip olup genellikle sığ ve 

taşlıdır. Üst toprak koyu kahverengi ya da koyu grimsi kahverengi ve ince bir yapı gösterir. 

Fiziksel ve kimyasal analiz sonuçlarına göre, genellikle asit ve kuvvetli asit reaksiyonu 

gösteren bu toprakların tekstürü siltli tın ya da siltli kil tındır. 

Havzadaki yüksek dağ çayır toprakları dar şeritler halinde ve kesintili olarak güneyde 

Allahüekber Dağları ve Kısır Dağı üzerinde, Çıldır depresyonunun doğusundaki yüksek dağlık 

alanda, batıda Çadır Çağı, Yalnızçam Dağları ve Gözedağ’ın havzaya bakan yüksek yamaçları 

üzerinde, Cindağı, Ulgar Dağı ve Keldağı volkan kütlelerinin yamaçlarında yaygındır. 

Aşağıdaki profil açıklaması bu toprakların özelliklerini açık olarak ortaya 

koymaktadır. 

Yer 

: Yalnızçam Dağları; Bülbülan Yaylası, Bülbülan Hanları doğusu 

Yükseklik : 2600 m 

Vejetasyon : Yüksek dağ çayır bitkileri 

Ana kaya 

: Andezit 

Topoğrafya : Yüksek dağ yamacı 

Eğim : %4-5 

Arazi kullanılması : Yayla otlağı 

Taşlık, Kayalık ve Kumluk Alanlar 

Havzada, Kura Nehri ve kollarının oluşturduğu derin yarma vadilerinin yamaçları, 

fiziksel parçalanmanın etkin olduğu yüksek ve fazla eğimli dağlık yamaçlar (Allahüekber 

Dağları, Kısır Dağı, Keldağı, Cindağı, Yalnızçam Dağları gibi), Göle ve Ardahan 

depresyonlarında Kura Nehrinin, Çıldır Ovasında Karaçay’ın taşkın yatakları “taşlık, kayalık 

ve kumluk” alanlar kapsamına alınabilir. Bu nitelikteki yerlerde herhangi bir toprak gelişimi 

söz konusu değildir. Öte yandan, genellikle vejetasyondan yoksun olan bu alanların iktisadi 

olarak değerlendirilmesi de mümkün görülmemektedir. 

Sonuç 

Yukarı Kura Nehri Havzasındaki toprak tiplerinin oluşumu ve dağılışı üzerinde ana 

kayadan çok; iklim, relief ve vejetasyonun etkili olduğu görülmektedir. Bu yüksek ve engebeli 

sahada aşınma ve birikme olayları, dolaysıyla jeomorfolojik faktörler toprak tiplerinin 

94

oluşumunda çok etkili olmuştur. Gerçekten çok yer tutan dağlık ve plâtoluk alanlarda, 

kuvvetli eğimden dolayı aşınma süreklidir. Aşınma ile oluşan malzeme depresyonlara 

taşınmakta ve bu yüzden çoğunlukla toprak örtüsünde profil horizonları yavaş gelişmekte 

ya da hiç oluşmamaktadır. Öte yandan, havzada bugüne kadar süre gelen orman tahripleri 

ve aşırı hayvan otlatma doğal denge durumunun bozulmasına ve erozyonun ilerlemesine yol 

açmıştır. 

Havzada, toprak tiplerinin dağılışında relieften sonra iklim ve bitki örtüsünün etkili 

olduğu söylenebilir. Bilindiği gibi, zonal topraklar grubuna giren havzadaki topraklardan 

çernozyomlar ve kestanerengi step toprakları, soğuk ve orta derecede nemli step vejetasyon 

sahalarının topraklarıdır. Fakat bu tip topraklar, havzada belirli yerlerde ve sınırlı olarak 

dağılış göstermektedir. 

Buna karşılık, yüksek relief ve elverişsiz iklim şartları pedojenezin gidişini 

etkilemiştir. Havzada orman sınırının (2500-2600 m.) üstünde kalan yüksek dağ çayırları 

sahasında düşük sıcaklık nedeniyle pedojenez süresi yıl içinde çok kısa bir dönemi (3-4 ay) 

kapsamaktadır. Bu husus, toprak oluşumunun ve özellikle organik madde ayrışımının çok 

yavaş bir gelişme göstermesine yol açmaktadır. 

Şu halde; havzada oluşmuş bulunan toprak tipleri yüksek, engebeli ve orta derecede 

nemli bölgeleri karakterize eden topraklardır. Gerçekten havza yüksektir ve iklim bölümünde 

belirtildiği gibi, sahanın büyük bir kısmında yıllık yağış tutarları 400-800 mm arasındadır. 

Yıllık sıcaklık ortalamaları, 3-4 ºC kadardır. Vejetasyon olarak step-çayır ve orman 

formasyonu hakimdir. 

Toprakların dağılışını gösteren haritaya göre havzanın en büyük kısmını, azonal 

topraklardan olan alüvyal, hidromorfik alüvyal, kolüvyal topraklar ve litosoller kaplar. 

Havzanın % 73,9’u bu topraklara sahiptir. Buna karşılık, az yer tutmakla birlikte zonal 

topraklardan olan çernozyomlar ve kestanerengi step topraklarının oranı % 7,4’dür. 

İntrazonal topraklar ise % 18,7 oranında olup kahverengi orman toprakları ve yüksek dağ 

çayır topraklarından ibarettir. 

Azonal Topraklar % 73,9 

Zonal Topraklar % 7,4 

ntrazonal Topraklar %% 18,7 

Kaynak: Ardahan İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2004 

Şekil 28. Ardahan İli Toprak Türlerini Gösteren Grafik 

95

Havzadaki toprak tiplerinin oluşumu ve dağılışı üzerinde ana kayadan çok; iklim, 

relief ve vejetasyonun etkili olduğu söylenebilir. Nitekim, zonal topraklar grubuna giren 

ve havzada bulunan topraklardan çernozyomlar ve kestanerengi step toprakları, soğuk ve 

orta derecede nemli step vejetasyonu alanlarının topraklarıdır. Buna karşılık, yüksek relief 

ve elverişsiz iklim koşulları pedojenezin gidişini etkilemiştir. Havzada eğim, ana kaya ve 

jeomorfolojik özelliklerin etkisi altında kahverengi orman toprakları, yüksek dağ-çayır 

toprakları ve litosoller gibi çeşitli toprak tipleri geniş alanlar kaplarlar. Alüvyal ve hidromorfik 

alüvyal topraklar ise depresyonlarda yaygındır. 

Tablo 17. Yukarı Kura Nehri Havzası Topraklarına Ait Analiz Sonuçları (*) 

Büyük 

Toprak 

Grupları 

Toprak Tipi 

Toprak Örneğinin 

Alındığı Yer 

Horizon 

Derinlik 

( cm ) 

Tekstür pH CaCO 3 

Madde 

Organik 

(%) 

A 0-52 Kil 6,0 0,0 6,43 

ZONAL TOPRAKLAR 

Çernozyom 

Kestanerengi Step 

Toprağı 

Göle; Serinçayır 

Köyü 

Hasköy; Güllü 

Değirmen Yeri 

B 52-85 Kil 6,5 0,9 2,90 

C 85-120 Kil 6,9 1,6 0,95 

A 0-35 Kil 6,0 0,3 7,06 

B 35-55 Kil 6,2 2,1 3,09 

C 55-70 Killi-tın 8,1 6,1 0,86 

AZONAL TOPRAKLAR 

Alüvyal Toprak 

Hidromorfik Alüvyal 

Toprak 

Kolüvyal Toprak 

Çıldır Ovası; Yakınsu 

Köyü 

Göle; Çayırbaşı 

Bucağı 

Ardahan Ovası; 

Çetinsu Köyü 

A 0-15 Siltli-kil 6,8 0,0 3,90 

C 15-40 

Kumlukilli 

tın 

7,9 0,2 0,96 

A 0-35 Kil 7,0 0,0 13,25 

C 35-90 Kil 7,7 0,2 4,27 

A 0-35 Kumlu-kil 6,8 0,0 4,12 

C 35-65 

Kum, 

çakıl, kil 

7,2 0,0 2,03 

Litosol 

Hanak; Güneşgören 

Köyü 

A 0-10 Siltli-kil 7,2 0,3 4,90 

A 0-30 Killi 6,5 0,5 8,05 

İNTRAZONAL 

TOPRAKLAR 

Kahverengi Orman 

Toprağı 

Yüksek Dağ Çayır 

Toprağı 

Göle; Karıncadüzü 

Orman Alanı 

Yalnızçam Dağları; 

Bülbülan Yaylası 

Kaynak: KOÇMAN, A. Yukarı Kura Havzasının Toprakları 

B 30-47 Killi-tın 6,6 0,5 2,65 

C 47-55 Kumlu-kil 6,9 0,8 0,62 

A 0-20 Kil 4,6 0,0 13,34 

96

Posof Havzasının Toprakları: 

Posof Havzasında zonal toprak grubundan çernezyom ve kestane rengi step 

topraklarına rastlanmamaktadır. Azonal toprak grubundan Litosoller geniş alan 

kaplamaktadır. Nitekim, havzadaki dik yamaçlar, erozyon ve sellenmeyi kuvvetlendirerek, 

inorganik maddelerin aşağı kesimlere ve vadi kenarlarına birikmesine, bu alanlarda azonal 

toprak tiplerinin oluşumuna neden olmuştur. Bu arada, elverişli iklim koşullarına bağlı 

olarak, bazı kesimlerde oluşan sık bitki örtüsü, bu yamaçlardaki erozyon ve sellenmeyi 

frenlerken, bir taraftan da toprakta bir zonlaşma oluşmasında aktif rol oynamıştır. Posof 

İlçe merkezinin doğu ve batısı ile Güllüce, Aşıkzülali, Yurtbaşı, Yolağzı, Günbatan, Akballı, 

Baykent, Söğütlükaya ve Boşdere köyleri çevresinde de yaygınlık gösteren toprak tipinde 

erozyon ve birikim süreçleri, horizonlaşmaya imkan vermemektedir. 

POSOF HAVZASI’NIN TOPRAK HARİTASI 


Harita 20. Posof Havzasının Toprak Haritası 

Havzadaki toprak tipleri, dikey yönde de değişiklik göstermektedir. Nitekim, 

ortalama 1400 m yükseklikteki Posof Çayı tabanına yakın kesimlerde, taşkın ve 

millemeden dolayı horizonlaşma göstermeyen genç alüvyal topraklar yayılış gösterirken, 

vadi yamaçlarının hemen sütündeki nisbeten alçak kesimlerde kahverengi orman toprakları 

gelişmiştir. Hemen hemen aynı yükseltilerde akarsuların oluşturduğu eski şekiller üzerinde 

alüvyal topraklar ile yamaç molozları üzerinde gelişen kolivyal topraklar yaygınlık gösterir. 

97

Yaklaşık 1600-1900 m’ler arasındaki yükselti kuşağında ise, dağlık alanların çok eğimli 

yamaçları üzerinde, sürekli aşınmaya uğrayan C horizonlu topraklar yer almaktadır. 

Havzanın en yüksek kesimlerini oluşturan Göze ve Ulgar Dağlarında glassiyal ve 

periglassiyal süreçlerin etkisi altında, çıplak, taşlık-kayalık alanlar meydana gelmiştir. 

Olumsuz iklim koşullarının da etkisi ile bu sahalarda bitki örtüsü bulunmamaktadır. Bu 

sahaların az eğimli yüzeylerinde toprak gelişimine uygun koşullar olmasına rağmen, termik 

değerler toprak oluşumuna pek fırsat vermemekte bu nedenle de organik ayrışmanın çok 

yavaş ilerlediği yüksek dağ-çayır toprakları gelişme göstermiştir. 

Havzada, toprak tiplerinin oluşumu ile ilgili genel bir değerlendirme yapılacak olursa, 

toprak tiplerinin oluşmasında ve bunların fiziksel ve kimyasal özelliklerinin belirlenmesinde 

asıl etkili faktörlerin iklim, bitki örtüsü ve reliyev koşulları olduğu söylenebilir. Yıllık yağış 

ortalamalarının havzanın hemen her yerinde 400 m’den fazla olması, toprak oluşumunu 

uygun sahalarda sıcaklığın 0 o C’nin altına çok az periyotlarla inmesi yanında, toprağa organik 

madde sağlayan sık bitki örtüsünün yer yer kesintiye uğramakla birlikte geniş yer tutması, 

toprakların horizonlaşması ve profillerin gelişmesinde etkilidir. Topografya faktörü ise, 

çeşitli yönlerden etkisinde bulunarak, havzadaki toprak tiplerinin dikey yönde gelişmesine 

yol açmıştır. Özellikle eğim değerlerinin çok yüksek olması, topografyanın etkisini daha da 

arttırmıştır. 

Nitekim Posof Çayı Havzasında eğimin çok fazla olması ve doğal bitki örtüsünün de 

yer yer tahrip edilmesinden dolayı, şiddetli bir toprak aşınımı söz konusudur. Havzanın bitki 

örtüsünden yoksun eğimli yamaçları boyunca, ana kayanın tüm özelliklerini yansıtan ayrışmış 

bir C horizonuna sahip sığ topraklar gelişme göstermiştir. Azonal topraklar kuruduğunda 

yer alan bu tür topraklarda erozyon ve birikim süreçleri horizonlaşmaya imkan vermez. Bu 

nedenle, azonal topraklar yeni teşekkül etmiş olan topraklar ya da genç topraklar olarak da 

nitelendirilmektedir. Belirtilen bu ortam koşulları altında sahada, zonal toprak gruplarına 

rastlanmazken intrazonal topraklardan kahverengi orman toprakları ve yüksek dağ çayır 

toprakları, azonal toprak gruplarından da alüvyal topraklar, kolüvyal topraklar ve litosoller 

geniş yayılış alanına sahiptirler. 

98

Tablo 18. Ardahan Ağaçlandırma Proje Sahalarındaki Toprak Profillerden Alınan Örneklerinin Analizleri 

Profilin 

Alındığı Yer 

Ardahan 

Ovapınar 

Köyü 

Ardahan 

Merkez 

Akyaka 

Köyü 

Ardahan 

Merkez 

Akyaka 

Köyü 

Ardahan 

Merkez 

Hasköy 

Ardahan 

Merkez 

Yalnızçam 

Ardahan 

Posof 

Kolköy 

Profilin 

Alındığı 

Tarih 

Derinlik 

Lab. 

No 

Kum 

% 

Toz 

% 

Kil 

% 

Toprak 

Türü 

ph 

Toplam 

Kireç 

% 

Tuz 

% 

Ecx10¯³ 

Milimhous 

14.10.1999 271 8,43 33,82 57,75 Kil 5,37 4,40 0,004 0,07 9,13 

11.08.1999 

06.11.1998 

Organik 

Madde 

% 

0-30 182 48,37 17,65 33,98 Kumlu Killi Balçık 6,08 3,32 0,010 0,22 6,98 

30-60 183 45,28 18,68 36,04 Kumlu Killi Balçık 6,03 2,99 0,005 0,12 3,22 

60-90 184 47,60 17,31 35,08 Kumlu Killi Balçık 6,16 2,99 0,004 0,11 1,62 

K+ Na+ 

Birimler: mE/100 gr 

Toprak 

0-30 437 21,42 20,61 57,97 Kil 7,38 5,83 0,023 0,38 4,00 0,92 0,75 

0-30 438 16,19 18,72 65,10 Kil 8,14 6,70 0,027 0,47 3,45 0,62 2,45 

0-30 439 22,31 19,27 58,42 Kil 8,26 8,02 0,043 0,78 3,22 0,73 3,81 

0-30 440 16,43 21,34 62,23 Kil 7,80 5,98 0,021 0,35 3,65 0,68 1,24 

0-30 441 18,30 20,03 60,67 Kil 7,48 3,74 0,031 0,56 3,44 1,05 1,89 

0-30 442 21,48 22,49 56,03 Kil 8,57 3,95 0,110 1,86 2,73 0,84 13,25 

0-30 443 28,62 20,53 50,85 Kil 7,26 3,92 0,016 0,30 2,35 1,00 0,07 

0-30 444 28,59 19,25 52,16 Kil 7,17 5,60 0,031 0,47 3,84 0,86 0,25 

0-30 445 23,50 22,15 54,35 Kil 8,47 3,65 0,113 1,60 4,30 0,76 12,49 

0-30 446 26,45 18,64 54,91 Kil 8,36 3,98 0,102 1,50 4,06 0,87 11,93 

0-30 447 28,99 19,44 51,57 Kil 7,90 7,17 0,155 3,02 2,81 0,90 6,54 

0-30 448 65,66 9,34 25,00 Kumlu Killi Balçık 8,46 3,42 0,033 0,76 0,65 0,41 3,13 

0-30 449 54,28 8,49 37,23 Kumlu Kil 8,99 4,90 0,070 1,40 1,76 0,91 10,60 

0-30 145 Balçık 

30-60 146 Killi Balçık 

60-90 147 Kumlu balçık 

0-30 Killi Balçık 

30-60 Kil 

-120 Balçık 

0-30 Kumlu Balçık 

30-60 Balçık 

60-90 Kumlu Balçık 

99

E.2. Toprak Kirliliği 

E.2.1. Kimyasal Kirlenme 

E.2.1.1. Atmosferik Kirlenme : 

Atmosferik kirleticilerinin bir çoğu önemli ölçülerde toprak özelliklerine zarar 

verebilmektedir. Bu kirleticilerden en önemlileri ise; SO 2 

, NOx, CO 2 

, değişik türlerdeki 

partiküler maddeler ve içeriğindeki ağır metal bulunduran gazlar olarak sınırlanabilir. 

SO 2 

, NOx, ve CO 2 

gibi gazlar özellikle yağış dönemlerinde asit yağmurları şeklinde 

toprağa inmekte ve torak pH’ının değişmesine neden olmaktadır. Bu değişim toprak 

üzerindeki bitkisel yaşamla birlikte toprak içerisindeki canlı yaşamını da etkilemektedir. 

Ayrıca toprak içerisindeki kimyasal duyarlılığın bozulmasına neden olup, bir çok kirleticiyi 

hareketli faza geçirmekte ve yer altı suyu kirliliğine yol açmaktadır. Bununla birlikte toprağın 

yapısındaki Ca ve Mg elementlerinin yıkanmasına neden olarak toprağın zayıflamasına ve 

tarımsal verimin düşmesine neden olmaktadır. 

Ardahan İli genelinde atmosferik kirlenme ile ilgili olarak herhangi bir çalışma 


E.2.1.2. Atıklardan Kirlenme : 

Toprak kirliliğinin oluşmasında evsel, endüstriyel ve tarımsal faaliyetler sonucunda 

oluşan katı atık ve sıvı atıkların oldukça önemli bir yeri vardır. Evsel ve endüstriyel katı 

atıklar çoğunlukla yerel yönetimlerce toplanarak bir depolama tesisinde bertaraf edilmektedir. 

Ancak bu atıklardan meydana gelebilecek sızıntı suları yeterli koruyucu önlemler alınmazsa 

yeraltı sularını kirletmekte, meydana gelen bu kirlilik suların tarımsal amaçlı kullanılmasını 

engellemektedir. Ayrıca bu suların içerisinde bol miktarda bulunan özellikle Pb, Cd, Ni, Hg 

gibi ağır metallerden oluşan zehirli maddeler, besin zinciri vasıtasıyla topraktan veya sudan 

canlı bünyesine geçmekte ve değişik ekolojik sorunlara neden olmaktadır. Ayrıca endüstriyel 

amaçlı hammadde yığınları da yine benzer sorunlara yol açabilmektedir. 

Özellikle İl merkezi katı atık deposunda yağışların neden olduğu yüzey suları ve 

rüzgarla taşınan kirlilik, özellikle Kartalpınar Köyü ve Halil Efendisi Mahallesine ait tarım 

alanlarını tehtid etmektedir. 

E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme : 

Değişik faaliyetler sonucunda oluşan atıksukarda (evsel, endüstriyel ve bazı 

sağlık kurumlarından kaynaklanan) çok sayıda ve türde bakteri, virüs gibi organizmalar 

bulunabilmektedir. Bu suların tarımsal amaçlı kullanımları veya toprak yüzeyine yayılarak 

bertaraf edilmesi gibi durumlarda toprak bünyesine bol miktarda istenmeyen türdeki 

(salmonella, shigella, tifo basili, hepatit virüsleri ve entero virüsler gibi) organizmalar 

toprak bünyesine geçebilmektedir. Bu canlıların toprağın fiziksel ve kimyasal yapısına 

(gözeneklilik, sıcaklık, tutma kapasitesi, nem içeriği vb.) bağlı olarak 7 günden 7 yıla 

kadar değişen sürelerde yaşayabilmektedir. Örneğin Salmonella Sp. toprakta 15-280 gün, 

100

Salmonella Typhi ise 2-120 gün yaşayabilmektedir. Genellikle bakterilerin büyük çoğunluğu, 

helmintler ve protozoalar çaplarının daha büyük olması nedeniyle toprakta filtrasyon 

mekanizmasıyla, hepatit, tifo vb. bir çok hastalığa neden olan virüsler ise adsorbsiyon ile 

tutulabilmekte ve bir süre sonra da yok olmaktadırlar. Ancak toprak özelliklerinin uygun 

olmadığı (gözenekliliğin büyük, adsorblama kapasitesinin küçük olduğu veya kırık ve 

çatlıklı yapıların bulunduğu zeminlerin varlığı) durumlardan sonra bu virüsler herhangi 

bir engelle karşılaşmadan yeraltı suyu kaynaklarına ulaşabilmektedir. İçme sularından 

kaynaklanan bir çok hastalığın nedeni de budur. Hastalıklara neden olan organizmaların 

bulunduğu atık suların toprağa verilmesinden önce toprak özelliklerinin çok iyi tespit 

edilmesi gerekmektedir. 

Ardahan İlinde, İl Sağlık Müdürlüğü’nün mikrobiyal kirlenme ile ilgili çalışmaları 

D.5’te (Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri) verilmiştir. 

E.3. Arazi 

E.3.1. Arazi Varlığı 

E.3.1.1. Arazi Sınıfları : 

Arazi yetenek sınıfları, arazinin eğimine ve toprağın özelliklerine göre bağlı olarak 

sekiz sınıf halinde ayırt edilmektedir. Genel prensip olarak I, II ve III. sınıf arazinin tarıma 

ayırt edilmesi uygundur. Buna karşılık V, VI ve VII. sınıf arazinin ormancılığa veya meraya 

ayırt edilmesi gerekmektedir. Genellikle IV. sınıf arazinin tarıma ayrılması düşünülmekte ise 

de bu konuda karar vermeden bölgedeki iklim özellikleri ve sosyo-ekonomik yapı göz önüne 

alınmalıdır. IV. sınıf arazide eğimin fazlalığı, toprağın sığ oluşu, toprağın türü ve erozyon 

şiddeti, bölgenin iklim özelliklerine göre tarıma değil ormana veya meraya tahsis edilmesi 

gerekmektedir. IV. sınıf arazide tarım veya mera işletmesi için muhakkak gerekli toprak 

koruması tedbirleri alınmalıdır. VIII. sınıf arazi ise genellikle çıplak kayalıkların, kumulların 

ve yerleşim bölgelerinin bulunduğu arazilerdir. 

Derinlik denilince, toprağın sert ana kayaya kadar olan toprak derinliği veya bitki 

köklerinin ulaşabildiği derinlik anlaşılır. Toprağın sert ana kayaya olan derinliğe ‘mutlak derinlik’ 

ve köklerin ulaşabildiği derinliğe ‘fizyolojik derinlik’ denir. Her iki derinlik açısından 

Toprak Derinliğinde, 

0-30 sığ 

31-60 orta derin 

61-120 derin 

> 120 çok derin olarak adlandırılır. 

Eğim kriterleri ise; 

0-20 Düz, hafif eğimli 

21-40 Eğimli 

41-60 Dik 

60 < Sarp olarak adlandırılır 

101

Arazi Sınıfı 

Tablo 19. Arazi Yetenek Sınıfları İle Eğim Dereceleri ve Toprak Özellikleri Arasındaki İlişkiler 

Arazi Eğimi 

I < %2 

II % 2-6 

III % 7-15 

Fizyolojik Toprak 

Derinliği (cm) 

100 

75-100 

75-100 

50-75 

50-75 

25-50 

IV % 7-15 25-50 

V % 16-25 < 25 

VI 

VII 

% 16-25 

% 26-45 

% 26-45 

> %46 

> 25 

> 25 

Toprak Türü 

(Üst Toprak) 

Kumlu Balçık 

İnce Kumlu Balçık 

Pek İnce Kumlu Balçık 

Tozlu Balçık 

Kumlu Killi Balçık 


Killi Balçık 

Tozlu Killi Balçık 

Balçıklı Kil 


Killi Balçık 

Tozlu Killi Balçık 


Balçıklı Kum 


Kil 

Balçıklı Kum 

Kil-Ağır Kil 

Kum 


Kum 


Toprak Yüzeyinin 

Taşlılığı (%) 

< %0,1 

% 0,1-3 

% 0,1-3 

% 3-15 

% 3-15 

% 3-15 

% 15-90 

> %90 

VIII > % 46 > 25 Kum > %90 

Kaynak: KANTARCI, D., Türkiye Arazi Yetenek Sınıfları İle Arazi Kullanımının Bölgesel Durumu. 

Tablo 20. Ardahan İli Arazi Kabiliyetleri Sınıfları ve Dağılımı 

I. - II. Sınıf III. – V. Sınıf VI. – VIII TOPLAM 

Alan (ha.) % Alan (ha.) % Alan (ha.) % Alan (ha.) % 

141.492,7 29,22 235.475,25 48,63 107.232,05 22,15 503.551 100 

Kaynak: Ardahan Tarım İl Müdürlüğü., 2004 

Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü, 2004 

Şekil 29. Ardahan İlinde Alanların Toprak Sınıflarına Göre Dağılımı 

102

Genel manada toprak yapısı; kullanma kabiliyet sınıfları 8 adet olup, toprak zarar ve 

sınırlandırmaları I. sınıfdan VIII. sınıfa doğru giderek artmaktadır. İşlemeli tarım için uygun 

olan arazi I. ve IV. sınıf arazilerdir. 

Ardahan’da sulu tarım yapılan arazi I. ve II. Sınıf araziden oluşmaktadır. Posof alt 

bölgesi hariç, tarım alanları büyük oranda I-III. sınıf araziler üzerinde yapılmaktadır. Posof 

alt bölgesinde; mevcut genel arazi yapısı gereği sulu tarım III. ve IV. sınıf arazide, kuru tarım 

büyük oranda III.-V. sınıf arazilerde ve yaklaşık % 18’i ise VI. sınıf arazide yapılmaktadır. 

İlde çayır alanlarının (70.127 ha.) büyük bir kısmı ovalarda bulunup, I. ve IV. sınıf 

arazi yapısındadır. Meralar büyük bir alana (228.114 ha.) sahip olup, III. ve VII. sınıf araziler 

üzerinde bulunmaktadır. İlde orman ve fundalık alanlar (30.752,5 ha) genellikle dik ve sarp 

eğilimli olup, IV.-VII. sınıf araziler üzerinde olduğu görülmektedir. Toprakların % 19,63’ü 

derin, % 52,70’i orta derin ve % 27,67’si ise sığdır. İlde çorak arazi, çıplak kayalık veya 

moloz, ırmak taşkın yatakları yok denecek kadar az bulunmaktadır. Ayrıca İl geneli alan 

içerisinde yaklaşık olarak 9972 ha. su yüzeyi bulunmaktadır. 

İl geneli alanların % 15’inde hafif, % 60’ında orta ve % 25’inde ise şiddetli yüzey 

erozyonu olduğu tespit edilmiştir. Ardahan’da yağış ve topografik yapı olumlu olup, araziler 

uygun kullanıldığı takdirde erozyon önlenebilecek durumdadır. Erozyonun önlenmesinde 

ise; çayır-mera alanlarının kapasitesine uygun olarak, otlatma dönem ve şeklinin de (küçükbaş 

ve büyükbaş değişikliği-münavebeli otlatma) göz önünde bulundurularak kullanılması ve 

de ağaçlandırma çalışmalarında sürekliliğin sağlanması büyük önem taşımaktadır. 

E.3.1.2. Kullanım Durumu : 

Tablo 21. Ardahan İli Arazi Kullanımı 

Arazi Durumu Yüz Ölçümü (ha) Yüzölçümü (%) 

Tarıma Elverişli Arazi 84.295,8 16,74 

Çayır Arazisi 70.127 13,92 

Mera Arazi 228.114 45,30 

Ormanlık-Fundalık Arazi 30.752,5 6,11 

Tarım Dışı Arazi 90.261,7 17,93 

TOPLAM 503.551 100 

Kaynak: Ardahan İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, Tarım İl Müdürlüğü, 2004 

Kaynak: İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ve İl Tarım Müdürlüğü, 2004 

Şekil 30. Ardahan İli Arazi Dağılımı Grafiği 


Grafikte de görüldüğü üzere Ardahan’da çayır mera alanlarının oranı yüksek % 

59,22 (298.241 ha), orman alanlarının oranı ise düşüktür % 6,11 (30.752,5 ha). Toplam alan 

içerisinde % 16,74 (84.295,8 ha) olan tarım alanının; % 3,5’i sulanan tarım alanı, % 4,3’ü 

nadas alanı ve % 92,2’i de kuru tarım alanı olarak kullanılmaktadır. Tarım dışı alanın; % 

11,19’u su alanı, % 14,93 yerleşim yeri ve kullanılmayan alan (taşlık, kayalık vs.) ile tefrik 

edilmeyen alan (hali arazi) teşkil etmektedir. 

Tablo 22. Türkiye ve Ardahan Arazi Dağılımı (ha.) 

ARAZİ DURUMU ARDAHAN (ha.) % TÜRKİYE (ha.) % 

Tarıma Elverişli Arazi 84.295,8 16,74 26.968.000 34,4 

Çayır-Mera Arazisi 298.241 59,22 20.500.000 26,2 

Ormanlık-Fundalık Arazi 30.752,5 6,11 20.703.000 26,4 

Tarım Dışı Arazi 89.057 17,93 10.184.700 13,0 

TOPLAM 503.551 0.64 78.355.700 100 

Kaynak: 1991,1995,2001.D.İ.E., A.T.İ.M.,İPKM . (2000 yılında Çıldır ilçesinden ayrılan köyler hariçtir.) 

Ardahan İli Türkiye yüzölçümünde % 0,64’lük alana sahiptir. Ardahan İlinde çayır 

mera alanlarının fazlalığı (% 59,22) ile birlikte kaliteli ve kapasiteli oluşu hayvancılık için 

iyi bir potansiyel oluşturmaktadır. Bu çayır mera alanının; 228.114 ha.’ı (% 76.48) mera 

alanı olup, 70.127 ha.’ı (% 23,52) ise çayır alanıdır. Buna karşılık orman alanlarının (% 6.11) 

çok az olması kış mevsiminin birkaç derece daha sert geçmesine neden olmaktadır. 

E.3.2. Arazi Problemleri : 

Erozyon, yeryüzünde ana kaya üzerindeki toprağın çeşitli etkenlerle aşınıp taşınması 

olayıdır. Erozyon çeşitlerinden su erozyonu; diğer erozyon çeşitleri içerisinde en yaygın 

ve en etkilisi olduğundan özellikle yurdumuzda toprak erozyonu denilince suların neden 

olduğu erozyon akla gelmektedir. 

Yüzey erozyonu; eğimli bir arazi üzerinde toprak parçacıklarının yağmur sularının 

etkisi ile yerlerinden oynatılıp, eğim yönünde aşağı doğru taşınması olayıdır. Yüzey erozyonu 

bitki örtüsünden yoksun ve korumasız kullanılan arazide şiddetini artırır. Yüzey erozyonu 

şiddetine göre altı sınıfa ayrılır. 

Tablo 23. Erozyon Sınıflandırma Kriterleri 

Erozyon Sınıfı İsimlendirme Kriter 

0 Erozyon Yok Erozyon yok ya da ihmal edilebilir derecede az 

1 Hafif Erozyon Toprağın % 0-25 i taşınmış 

2 Orta Şiddetli Erozyon Üst toprağın % 25-75 i taşınmış 

3 Şiddetli Erozyon Üst toprağın % 75-100 ü taşınmış 

4 Çok Şiddetli Erozyon Üst toprağın tamamı, alt toprağın % 25-75 i taşınmış 

5 Son Derece Şiddetli Erozyon Üst toprağın tamamı, alt toprağın % 75 ten fazlası taşınmış 

Kaynak: Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Genel Müdürlüğü, Tamim No: 14 

104

Erozyona etki eden faktörler; iklim, topografya, vejetasyon, ana kaya, toprak ve 

insandır. 

Zaman ve erozyon açısından İl topraklarının oluşum ve gelişimi üzerinde zaman 

ve erozyonun etkilerine değinmek gerekirse; Yukarı Kura Nehri Havzası, tarihin çok erken 

çağlarında yerleşmeye sahne olmuş, çeşitli boyların savaş ve istilasına uğramış bir sahadır. 

Nitekim, Havzanın hemen her tarafında yüksek sırt ve tepeler üzerinde rastlanan eski yapı 

kalıntıları bu durumu kanıtlamaktadır. Bugün kırsal nüfus oranı çok yüksek (% 78,4) olan 

Yukarı Kura Nehri Havzasında hakim ekonomik etkinlik hayvancılık olup çok az ölçüde 

tarla tarımı yapılmaktadır. Başta iklim olmak üzere, yeryüzü şekilleri ve toprak şartları tarla 

tarımını büyük ölçüde sınırlandırmıştır. Ancak, geniş çayır ve otlak alanların varlığı burada 

hayvancılık için çok elverişli bir ortam yaratmıştır. 

Burada hayvancılığın en yaygın şekli yaylacılıktır. Fakat Yukarı Kura Nehri Havzası 

yaylalarında düzenli bir hayvan otlatma ve otlak bakımı yoktur. Artan nüfus sayısına ve 

geçim güçlüklerine bağlı olarak çoğalan hayvan sayısı, yaylalarda “aşırı otlatma problemi”ne 

yol açmıştır. Aşırı otlatma nedeniyle doğal bitki kompozisyonu bozulmuş ve yine aşırı 

otlatmanın sonucu olarak gelişen toprak erozyonunun olumsuz etkileri havzanın hemen her 

tarafında gözle görülür duruma gelmiştir. Bununla birlikte, iklimin sert ve soğuk olması da 

orman tahriplerinin erken başlamasına ve orman alanlarının daralmasına, dolayısıyla toprak 

erozyonunun gelişmesine neden olmuştur. 

Öte yandan, Yukarı Kura Nehri Havzasının konumu nedeniyle Pleyistosen’deki 

iklim değişmelerinden geniş ölçüde etkilenmiş olacağı açıktır. Pleyistosen’deki intergalsiyal 

devrelerde flüviyal aşındırma ön plana geçmiş ve havza topraklarının aşınmasında önemli rol 

oynamıştır. Glasiyal devrelerde ise sahanın yüksek kesimlerinde periglasiyal iklim şartları 

hüküm sürmüştür. Ancak, bu sahada eğimin çok fazla olması topoğrafyanın yarılmasına ve 

erozyonun şiddetlenmesine yol açmıştır. Günümüzde de (son 15-20 yıl öncesine kadar) devam 

eden şiddetli erozyon olayları etkisi ile havzanın her yerinde topraklar iyice gelişme olanağı 

bulamamıştır. Başka bir anlatımla, geçen zaman ne kadar uzun olursa olsun havzanın sürekli 

olarak erozyona uğrayan alanlarında toprak gelişmesi sınırlı kalmıştır. Bununla birlikte, 

toprak oluşumu bakımından havzada daha stabil şartların bulunduğu depolar üzerinde ve 

özelikle yoğun bir çayır step bitki örtüsünün kapladığı yarı nemli/nemli karasal iklim şartları 

altındaki belirli alanlarda gelişmiş olgun topraklar bulunmaktadır. 

Bugün için Ardahan İli sınırları içerisindeki alanların % 15’inde hafif, % 60’ında 

orta ve %25’inde ise şiddetli yüzey erozyonu tespit edilmiştir. Gerçekte Ardahan’da yağış, 

toprak ve topografik yapı olumlu olduğundan, araziler uygun kullanıldığı takdirde erozyon 

önlenebilecek durumdadır. Zaten Türkiye genelinde % 80 alanda şiddetli erozyon olduğu 

bilinmektedir. Bu durum Ardahan İli ile kıyaslandığında erozyonun önlenebilir olduğu 

görülmektedir. Bu yüzden bugüne kadar erozyon programı İlde uygulanmamıştır. 

Ancak aşırı ve düzensiz otlama nedeniyle bitki örtüsünün zayıfladığı, meyilin yüksek 

olduğu ve toprağın çabuk çözünen ana kayalardan oluştuğu alanlarda erozyon varlığını 

sürdürmektedir. Bunun dışında çay ve akarsu yatakları boyunca, şiddetli yağışlarda ve 

erken ilkbahar mevsiminde ani sıcaklardan oluşan kar erimeleri ile yer yer kıyı oyulmaları 

görülmektedir. Bu nedenle; 

105

- Mera alanlarındaki erozyonun önlenmesi için mevcut alanların kapasitesi 

doğrultusunda düzenli otlatılması, erken ve geç otlatmalardan sakınılması gerekmektedir. 

Yörede son yıllarda küçük baş hayvan sayısındaki önemli azalma erozyonun şiddetinin 

düşmesine yaramıştır. 

- Kıyı oyulmalarına karşı en ekonomik tedbir, kıyı boyunca söğüt, iğde vb. çelikleri 

ile ağaçlandırmak ve yer yer uygun kenarlara büyük taşlar ile set oluşturmaktır. 

- İlkbahar mevsiminde karların erimesi ile yüzeysel akış şeklinde konsolide sediment 

taşıyarak boşa giden kar suları mera tipi teraslar yapılarak toprak tarafından emilmesi 

sağlanmalıdır. 

- Gerek oyuntularda, yazın kuruyan derelerde ve başkaca uygun alanlarda kuru 

duvar, misk eşik, sed, sedde ve göletler tesis edilerek suların hızının önlenmesi ile beraber 

havzalardaki su rejimi düzenlenmeli, yaz ortalarına kadar hayvanların içme suyu olarak 

kullanmaları temin edilmelidir. 

KAYNAKLAR 

Adana İl Çevre Durumu, 2003 

Ardahan İl Tarım Müdürlüğü, 2004 

1991,1995, 2001.D.İ.E., A.T.İ.M. 

Ardahan Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2004 



Sivas İli Çevre Durum Raporu, 2002 

KILCI, M., İzmir Orman Toprak Laboratuar Müdürlüğü, 2004 

Orman Genel Müdürlüğü, Tamim No: 4125, 1987 

KÖKSOY, F., Ardahan İlinde Ağaçlandırma Semineri, 1999 

KOÇMAN, A,. Ege Coğrafyası Dergisi, Ocak,1984 

KANTARCI, D., Türkiye Arazi Yetenek Sınıfları İle Arazi Kullanımının Bölgesel Durumu, 

1983 

106

F. FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER 

Doğal çevre koşullarının ortak etkisi nedeniyle Kura Nehri Yukarı Havzasında 

farklı özellikte bitki toplulukları yaygındır. Gerçekten, havzada yükselti bakımından farklı 

alanların bulunuşu, çöküntü çukurlarının (Göle, Ardahan, Çıldır, Hasköy ve Aktaş Ovaları) 

yanı başında yüksek plato ve dağların yer alışı bitki toplulukları bakımından bir çeşitliliğin 

varlığını ortaya koyar. Öte yandan, bu havza geniş anlamda Kuzeydoğu Anadolu karasal 

ikliminin etkisinde bulunmaktadır. Ancak, kuzeyde çok dar bir alanda, özellikle Posof 

çevresinde kısmen Karadeniz’in etkileri görülür. Bununla birlikte, bitki örtüsünün bugünkü 

durumunu almasında yüzyıllardan beri süregelen orman tahriplerinin ve aşırı hayvan 

otlatmanın etkileri yadsınamaz. Nitekim, bugün step bitkileri ile kaplı olan yüksek plato 

alanlarının büyük bir bölümü önceleri ormanla örtülü bulunuyordu (Harita 21). Örneğin, 

Meşe Ardahan (Hanak), Çamlıçatak, Uluçam gibi eski ve yeni yerel adlar, önceleri buralarda 

orman varlığının fazla olduğunu gösteren kanıtlar niteliğindedir (Kuzeydoğu Anadolu’nun 

Ekosistemleri Atalay, İ., vd., 1985). 


Şekil 31. Ardahan İli Yalnızçam Ormanlarından Bir Görünüm 

Özetle; başta iklim koşulları olmak üzere, morfolojik ve edafik faktörler Kura Nehri 

Yukarı Havzasında belirgin olarak bir takım bitki topluluklarının ortaya çıkmasına neden 

olmuş ve alçak kesimlerden (çöküntü ovalarından) daha yüksek kesimlere doğru birbirinden 

farklı özellikte bitki kuşakları meydan gelmiştir. 

F.1. Ormanlar 

F.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı : 

Kura Nehri Yukarı Havzasında, doğal bitki örtüsünün bugünkü görünümünü ortaya 

koyan ve bu bitki örtüsü içinde farklı toplulukların yer almasına neden olan ana faktör iklim 

107

olmuştur. Kuzeydoğu Anadolu karasal ikliminin geniş etkisinde bulunan Kura Nehri Yukarı 

Havzasının hakim vejetasyon formasyonu genel anlamda “uzun ve şiddetli kış mevsimine 

ve kısa vejetasyon devresine uymuş bulunan iğneli ormanlar” meydana getirmiş olması 

gerekir. 


Şekil 32. Ardahan’da İğne Yapraklı Ormanlar 

Orman Alanları 

Kura Nehri Yukarı Havzasında orman alanları Göle, Ardahan, Hanak ve Posof 

çevresinde dar sınırlar içerisinde dağılış göstermektedir. Önceleri daha geniş alanlar 

kaplayan ormanların, yüzyıllardan beri süre gelen hayvan otlatma ve şiddetli tahriplerle, 

bugün sınırları çok daralmıştır. Orman, yalnız belirtilen yerlerin çevresinde küçük parçalar 

halinde kalmıştır. 

İl genelinde iklim koşulları doğal ormanın yayılışını ve yetişme sınırını alttan ve üstten 

belirler. Çünkü, ormanın kolayca yetişmesi için gerekli olan sıcaklığın vejetasyon devresinde 

yetersiz ve bu dönemin kısa olması, karlı ve şiddetli soğuk kışların hüküm sürmesi ormanın 

yetişme sınırını üstten ve yine vejetasyon döneminde yağış ve bağıl (nisbi) nem oranının 

düşük olması ise bu kez ormanı alttan sınırlandırmaktadır. İklim koşullarının etkisi göz 

önünde tutularak yapılan gözlemlere göre, Kura Nehri Yukarı Havzasında ormanın doğal 

alt sınırı ortalama olarak 1800 m’den geçmektedir. Üst sınır ise, 2500-2600 m arasındadır. 

Kura Nehri Yukarı Havzasında, bütün ormanların hakim ağaç türünü iğne 

yapraklılardan soğuk ve nemli iklim isteyen Pinus silvestris (Sarıçam) meydana getirir. 

Posof Havzası sınırları içinde sarıçamlarla birlikte Picea orientalis (Ladin) ve daha az 

olarak Abies nordmanniana (Göknar), yükseklerde Betula pendula (Huş) karışmış olarak 

bulunur. Saf Sarıçam orman topluluklarına dağınık olarak Hanak ve Ardahan depresyonunun 

kuzeydoğusunda Kura yarma vadisinin iki yanında, Çamlıçatak (Hamamlı Ormanı), Ölçek 

ve Altaş Köyleri civarında, Kura-Cot Suyu kavşağı arasında (Kumsallar yeri), Danalık, 

Topuzoğlu, Kışla, Harmanyeri, Şahinbey ve Başağıl Tepelerinde; daha yoğun olarak da 

Ardahan Ovasının güneybatısındaki Uğurlu Dağının Yalnızçam Bucağına bakan yamaçları 

ile Kılıç Dağının Kura Vadisine ulaşan yamaçları üzerinde ve Göle depresyonun güneygüneybatısındaki 

dağlık, tepelik alanlarında rastlanır. 

108

Havzada orman topluluğuna dahil edilebilecek Meşe, Kavak ve Huş birliklerine de 

rastlanır. Çok sınırlı bir alanda dağılış gösteren bu topluluklar daha çok Posof Havzasında, 

Derindere Vadisinin yamaçlarında Meşe (Quercus armeniaca), Titrek Kavak (populus 

trematula), Kurtyuvası Tepe ve Mermerler Dere vadisi kenarında ise Huş (Betula pendula) 

olarak belirlenmiştir. 

Ardahan’da orman topluluklarının altında, lokal bir yayılışı olmayan, türce 

zengin otsu bitkiler de bulunmaktadır. Bunların aynı kuşakta yayılış gösteren yüksek 

yayla step bitkilerini oluşturan türler olduğu anlaşılmaktadır. 


Şekil 33. Yalnızçam ve Posof Ormanları 

F.1.2. Bölgenin Orman Envanteri : 

Ardahan yüzölçümünün % 6,11’i (30.752,5 ha) orman ve fundalık alanlar 

oluşturmaktadır. İlde genel alan içerisinde ormanlık alan, Türkiye (% 26) ve Dünya (% 

30) ortalamasının çok altında kalmaktadır. İldeki ormanlar büyük oranda saf Sarıçamdan 

oluşmaktadır. İl geneli 503.551 ha’lık alan içerisinde ormanlık alan 30.752,5 ha. olup, İl 

orman varlığı açısından fakir olduğu söylenebilir. 

İlde ormanlık alanın yayılım gösterdiği yerler; Ardahan İli merkez ilçeye bağlı 

Bağdeşen, Hasköy, Çatalköprü, Yalnızçam Köylerinin kuzeyindeki Uğurlu Dağı, Kura 

Nehri’nin sağ ve sol yamaçları boyunca Göle İlçesi Yeniköy Köyü çevresine kadar 

uzanmaktadır. Ormanlar Göle İlçesinde; Uğurtaş, Köprülü, Durançam, Kalecik, Okçu, 

Çalıvere, Çakırüzüm, Yeniköy, Samandöken Köyleri mülki sınırları içinde, Merkez İlçe 

de Çamlıçatak, Ölçek ve Altaş Köylerinin mülki sınırları içinde kalmaktadır. Hanak İlçesi, 

Baştoklu, Alaçam kuzeyinde Şahin Tepesine kadar yayılım göstermektedir. Posof İlçesinde 

de; ağırlıklı Alköyü, Yeniköy olmak üzere hemen hemen tüm köylerin mülkü sınırlarında 

orman bulunmaktadır. 

Ardahan ve Göle Orman İşletme Müdürlüklerine bağlı İşletme Şeflikleri itibariyle 

ormanlık saha miktarı mevcut Amenajman planları verilerine göre aşağıdaki gibidir. 

109

Kaynak: Kuzeydoğu Anadolu’nun Ekosistemleri (ATALAY,İ., 1985) 

Harita 21. Kuzeydoğu Anadolu’nun Ekosistemleri Haritası 

110

Tablo 24. Ardahan İli Ormanlık Alan Miktarları 

İşletme Şefliği 

Koru Baltalık Toplam 

Prodüktif 

Verimli Bozuk Verimli Bozuk 

Orman 

(Ha.) (Ha.) (Ha.) (Ha.) 

(Ha.) 

Toplam 

Bozuk 

Orman 

(Ha.) 

Toplam 

Ormanlık 

Alan 

(Ha.) 

Açıklık 

Alan 

(Ha.) 

Toplam 

Alan 

(Ha.) 

Ardahan 3705 422 - 818 3.705 1.240 4.945 298615 303560 

Posof 2451 3835 

- 

1.781,5 2.451 5.616,5 8.067,5 52.093,5 60.161 

Yalnızçam 5.433 452 - - 5.433 452 5.885 38.395,5 44.280,5 

Göle 

(Köroğlu-Uğurlu) 

11.391 425 - 39 11.391 464 11.855 127.814 139.669 

TOPLAM 22.980 5.135 - 2.638,5 22.980 7.772,5 30.752,5 516.918 547.650,5* 

Kaynak: Göle Orman İşletme Müdürlüğü 2004 

* Toplam Alan İşletme Müdürlüğünün çalışma alanıdır 

Tablo 25. Ardahan İli Orman Ürünlerinin Üretimi, Maliyeti ve Satış Bilgileri 

Ürün Adı 

2001 

Üretimi 

(m3) 


Üretimi 

(m3) 


Üretimi 

(m3) 

Üretim 

(m3) 

Maliyet 

Bedeli (YTL) 


Satış Miktarı 

(m3) 

Satış Tutarı 

(YTL) 

Tomruk 6583 5304 5115 7623 255.431 7331 950.975 

Tel Direk 19 15 3 639 24.371 20 3.582 

Maden Direği 210 358 479 133 5.862 470 50.437 

Sanayi Odunu 35 18 16 11 387 7 594 

Kağıtlık Odun 432 715 726 995 32.188 723 70.890 

Sırık Siter - 35 11 360 41.336 101 5.149 

Yakacak Odun 1458 1850 1296 2488 6.647 1318 56.988 

TOPLAM 8737 8395 7646 12.249 366.222 9970 1.138.614 

Kaynak: Göle Orman İşletme Müdürlüğü, 2004 

Orman alanlarının servet ve yıllık artım miktarları Amenajman Plan verilene göre 

tablodaki gibidir. Bu yıllık artım mevcut orman ağaçlarının her yıl yapmış oldukları büyüme 

miktarıdır. 

Tablo 26. İldeki Orman Alanlarının Servet ve Yıllık Artım Miktarları 

İşletme Şefliği Toplam Servet (m³) Yıllık Artım (m³) 

Ardahan 411.109 9.290 

Posof 334.932 12.409 

Yalnızçam 1.042.255 19.124 

Göle 2.270.809 38.032 

TOPLAM 4.059.105 78.855 

Kaynak: Ardahan Orman İşletme Müdürlüğü, 2004 

111


Şekil 34. Orman İşletme Müdürlüğü Yalnızçam Tomruk Deposu 

F.1.3. Orman Varlığının Yararları : 

İnsanoğlu var olduğu günden bu yana çevresini kuşatan ormanlardan faydalanma 

yollarını aramıştır. Önceleri bu faydalanma yalnızca barınmak, avlanmak, yapacak ve 

yakacak odun temin etmek biçiminde olmuş, daha sonraları ormanların diğer kollektif 

faydalarını öğrenmiş ve ormanlardan gittikçe çeşitlenen biçimde faydalanmaya başlanmıştır. 

Bu faydaları şöyle özetleyebiliriz. 

Ormanlar yaşantımızın her safhasında ihtiyaç duyduğumuz yapacak ve yakacak 

hammadde kaynağıdır. Bunun yanı sıra bitkisel nitelikli tohum, çiçek, kozalak vb. 

mineral nitelikli çakıl, kum vb. hammadde kaynaklarının bir kısmı da ormanlardan elde 

edilmektedir. 

Ormanlar, bitkiler ve hayvanlar için doğal bir su şebekesi gibidirler. Kar ve yağmur 

biçimindeki yağışı yaprakları, dalları, gövdesi ve kökleri ile tutarak, sellerin ve taşkınların 

oluşmasını önler. Ayrıca yer altı sularının oluşmasına yardım eder. 

Ormanlar erozyonu önler, rüzgarın hızını azaltır, toprağı kökleri ile tutarak yağışların 

ve akarsuların toprağı taşımasını önler. Ülkemiz topraklarının 4/5’inde var olan erozyonun 

düşmanı ormanlardır. 

Ormanlar, yaban hayatı ve av kaynaklarını korur. Nesli tükenmekte olan hayvanların 

üretimi, korunması ve barınmasında koruma alanları oluşturur. Bu sahalar milyonlarca 

canlının yuvasıdır. 


Ormanlar, bitki örtüsü ve toprak içerisinde büyük miktarda karbon depoladıklarından, 

iklim üzerinde olumlu etkiler yaparlar. Aşırı sıcakları düzenler, sıcağı soğuğu dengeler; 

yaz sıcaklığını azaltırken, kış sıcaklığını artırır. Radyasyonu etkisini azaltır. Su buharını 

yoğunlaştırarak yağmur haline gelmesini sağlar, öte yandan rüzgarın hızını azaltarak toprak 

ve kar savurmalarını ve rüzgarın kurutucu etkisini yok eder. Bu nedenle açık alanlara oranla 

ormanlarda gündüzler serin, geceler ise sıcaktır. 


Şekil 35. Ardahan Sarıçam Ormanları 

Ormanlar eğlenme, dinlenme ve boş zamanlarını değerlendirme imkanı sağlar. 

Havası, suyu, doğal görünümleri ve sakin ortamı ile özellikle şehirlerde yaşayan insanları 

kendisine çekerek rekreasyon imkanı sunar. 

Yerleşim alanları çevresindeki hava kirliliğini ve gürültüyü önlemesi insan sağlığı 

bakımından büyük önem taşır. Ormanların insan sağlığı üzerindeki bütün bu olumlu 

yararları nedeniyle büyük kentlerin çevresinde ormanlar yetiştirilmektedir, dinlenme yerleri 

kurulmaktadır. 25 m boyunda bir kayın ağacı saatte 40 kişinin çıkardığı CO 2 

yok eder ve 

saatte 5 kg.O 2 

üretir. Yani çeşitli kaynaklardan atmosfere verilen O 2 

’nin % 47’sini ormanlar 

üretmektedir. 

Ormanlar, orman içinde ve dışında yaşayan insanlara çeşitli iş alanları sağlar, işsizliği 

önlemede etkin bir rol oynar, böylece köyden kente göçü azaltır. 

Ormanlar, ulusal savunma ve güvenlik bakımından da çok önemlidir. Askeri birliklerin 

savaş tesisleri ile araç ve gereçlerinin gizlenmesinde, savaş ekonomisi bakımından değer 

taşıyan reçine, katran ve tanenli maddelerin elde edilmesinde yarar sağlar. Ormanlar ayrıca 

113

arajların ekonomik ömrünü uzatır. Doğal afetleri önler, ülke turizmine katkıda bulunur. 

Ormanlar, doğal güzellikleri ve sayılamayacak kadar çok faydalarıyla iyi baktığımız taktirde 

tükenmez doğal bir kaynaktır. 

Ormanların yukarıda sayılan yararlarının ve çevre değerlerine olan önemli katkılarının 

yanında; Ardahan İlinde, yağış sularını depolayarak, mera hayvancılığı açısından çok önemli 

olan, kaynak sularını besleyerek su rejimini düzenlemektedir. Ayrıca otlatma dönemlerinde 

sert iklime ılıman etki yapması, soğuk sert ya da kuru sıcak rüzgarların etkisini azaltarak mera 

bitkilerinin nem ihtiyacını dengelemekte, aşırı sıcak ve güneşli günler ile soğuk günlerde 

hayvanlar için gölgelik ve koruyucu görev yapmaktadır. 

F.1.4. Orman Sayılan Alanların Daraltılması : 

İldeki ormanlar yüzyıllar boyunca tahribe uğramış ve büyük oranlarda yok edilmiştir. 

Özellikle iklim şartlarının olumsuzluğu sebebiyle, mera hayvancılığının aşırı ve bilinçsiz 

yapılması ile yaylacılık faaliyetleriyle ormanlar daraltılmıştır. Ormanlara soğuk iklimden 

dolayı yakacak ihtiyacı olarak, bina, ahır ve samanlık inşaası için yapacak tomruk ihtiyacı 

olarak (Bu inşaatların dam örtülüğü olarak soğuktan korunmak için sadece kalın toprak 

tabakası kullanılmıştır. Rutubetli iklim özelliği de taşıyan İlde, binadaki örtü altı yapacak 

tomruklar sık sık çürümüş ve yeniden inşa için ormanlara baskı sürmüştür.) yayla yerleşim 

yerlerinde ormanlar üst rakımlardan otlatma ihtiyacı gibi nedenler ve özellikle süt ürünleri 

üretimi için gerekli olan ısıtma ihtiyacı ormanlara baskıyı artırarak ormanların daraltılmasına 

neden olmuştur. Ayrıca köy yerleşim yerlerinde de ormanların otlatma ve tarımsal faaliyet 

ihtiyacı için (özellikle Posof İlçesi), son yüzyıllarda da işgal, savaş ve göç gibi nedenlerle 

yukarıda anlatılan yanlış faaliyetlerin birlikte bulunması tahrip sürecini hızlandırmıştır. 

Foto : Ardahan İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 

Şekil 36. İl Ormanlarının Alttan Köy Yerleşimleri Üsttende Yayla Yerleşimleri ile Otlatma ve Tarip Edilerek 

Daraltılmasına Örnek Alanlar 

Netice olarak; İlde anlatılan Tekçam ve Uğuz Taşı Efsanelerinin, yöresel isimlerin 

(Tekçam, Uluçam, Doruk, Topçam, Meşe Ardahan vb.), toprak analiz sonuçlarının, yörede 

yapılan ekosistem araştırmalarının, topografik faktörler ile iklim faktörlerinin ve yaşlı yöre 

insanların anlatımlarının sentezinden bugünkü orman varlığının, İl alanının % 50 si civarında 

olduğu anlaşılmaktadır. Ancak tahrip edilen yerlerde toprak faktörleri bozulmadığından eski 

orman alanlarının yerini genellikle kaliteli mera bitkileri almıştır. Son yıllarda köylerde 

yaşayan insanların bakış açılarında orman lehine değişim oluşmuş idarecilerin de teşvik ve 

desteği ile ağaçlandırma talepleri artan bir süreçte devam etmektedir. 

114

İl genelinde ağaçlandırma programları artarak devam etmekte ve bunun sonucunda 

toprak ve iklim faktörlerinin orman kuruluşuna uygun olmasından dolayı tesis edilen gelişimi 

iyi olan ağaçlandırma alanları dikkat çekmektedir (Şekil 39, Tablo 27 ve 28). 


Şekil 37. Ardahan’da Ağaçlandırılan Bir Alan 

Ormanların daraltılmasını ve baskıyı azaltmak için tespit edilen; İl genelinde 6831 

sayılı Orman Kanunu’nun 31. maddesi (mülki hudutlarında verimli devlet ormanı bulunan 

köyler) kapsamında 46 adet ve 32. maddesi (mülki hudutlarında verimsiz devlet ormanı 

bulunan köyler) kapsamında da 41 adet olmak üzere toplam 87 orman köyü bulunmaktadır. 

Or-Köy vasıtasıyla yıllık yatırım miktarları ölçüsünde orman köyleri; çatı örtüsü, besi 

hayvancılığı, süt sığırcılığı, arıcılık ve halıcılık kredilerinden yararlandırılmaktadır. Yine 

Or-Köy kapsamındaki köylere Orman İdaresi tarafından yapacakları bina ve yakacak 

ihtiyacı için piyasa fiyatlarından oldukça düşük bedellerle tomruk ve yakacak odun tahsis 

edilmektedir. 


Şekil 38. Çıldır Göl Havzasında Ağaçlandırma Çalışmaları 

115


Şekil 39. Ardahan İlinde Yıllar İtibariyle Yapılan Ağaçlandırma Tesis alışmalarını Gösteren Grafik 

Tablo 27.Ardahan İlinde Başlangıçtan 2005 Yılına Kadar Gerçekleşen Ağaçlandırma Çalışmaları 

İL 

MÜDÜRLÜĞÜ 

PROJE ADI ve 

YERİ 

PROJE ALANI (Ha) 

1990 öncesi 

1990 

YILLAR İTİBARİYLE YAPIILAN TESİS ÇALIŞMALARI 

1991 

1992 

1993 

1994 

1995 

1996 

1997 

1998 

1999 







Ur 255 398 185 250 45 70 25 105 200 85 386 450 260 60 150 560 810 4039 

Düzpınar 10 10 10 

Yalnızçam 271 271 25-M 271 

Uğurlu 566 312 15 40-M 20 347 

ARDAHAN 

Posof+Aşıkzülali 12611250 70 55 65 200 30 70 1740 

Çıldır 700 245 29 55 30 140 499 

Okçuyayla 1044 331 331 

Muzarat 470 70 70 

Ziyaret Sr.Maliye 220 220 150 370 

İŞLETME 

TOPLAMI 

47972642 200 250 45 160 80 105 200 330 480 450 535 260 210 710 10207677 

116

Tablo 28. Ardahan İli 1995-2004 Yılları Arasında Tesis Edilen Ağaçlandırma Sahaları 

Sıra No İlçesi Köyü Projesi Nevi Alan (Ha.) 

1 Merkez Değirmenli Ur Serisi Ağaçlandırma 300 

2 Merkez Ardıçdere Ur Serisi Ağaçlandırma 60 

3 Merkez Derindere Ur Serisi Ağaçlandırma 15 

4 Merkez Güzçimeni Ur Serisi Ağaçlandırma 96 

5 Merkez Yaylacık Ur Serisi Ağaçlandırma 150 

6 Merkez Ağzıpek Ur Serisi Ağaçlandırma 103 

7 Merkez Çamlıçatak Ur Serisi Ağaçlandırma 30 

8 Merkez Yalnızçam Ur Serisi Ağaçlandırma 85 

9 Merkez Ovapınar Ur Serisi Ağaçlandırma 130 

10 Merkez Akyaka Ur Serisi Ağaçlandırma 85 

11 Merkez Küçük Sütlüce Ur Serisi Ağaçlandırma 80 

12 Merkez Çataldere Ur Serisi Ağaçlandırma 243 

13 Merkez Gürçayır Ur Serisi Ağaçlandırma 150 

14 Merkez Sugöze Ur Serisi Ağaçlandırma 140 

15 Merkez Ölçek Ur Serisi Ağaçlandırma 70 

16 Merkez Tepeler Ur Serisi Ağaçlandırma 130 

17 Merkez Tunçoluk Ur Serisi Ağaçlandırma 70 

18 Merkez Kartalpınar ve Baştoklu Köyleri Ur Serisi Ağaçlandırma 140 

19 Posof Al Köyü Posof Serisi Ağaçlandırma 40 

20 Posof Kol Köyü Posof Serisi Ağaçlandırma 66 

21 Posof Asmakonak Posof Serisi Ağaçlandırma 40 

22 Posof Sarıdarı Posof Serisi Ağaçlandırma 15 

23 Posof Uğurca Posof Serisi Ağaçlandırma 78 

24 Posof Aşıkzülali Posof Serisi Ağaçlandırma 65 

25 Posof Alabalık Posof Serisi Ağaçlandırma 20 

26 Posof Yeniköy ve Savaşır Köyleri Posof Serisi Ağaçlandırma 75 

27 Göle Yiğit Konağı Uğurlu Serisi Ağaçlandırma 220 

28 Göle Bellitepe Uğurlu Serisi Ağaçlandırma 70 

29 Hanak Yünbüken Ur Serisi Ağaçlandırma 185 

30 Hanak Altınemek Köyü Ur Serisi Ağaçlandırma 80 

31 Hanak Binbaşak Köyü Ur Serisi Ağaçlandırma 65 

32 Hanak Çayağzı Köyü Ur Serisi Ağaçlandırma 80 

33 Damal İkizdere Ur Serisi Ağaçlandırma 85 

34 Damal Eskikılıç Ur Serisi Ağaçlandırma 165 

35 Damal Y.Gündeş Ur Serisi Ağaçlandırma 21 

36 Damal Dereköy ve Otağlı Köyleri Ur Serisi Ağaçlandırma 75 

37 Çıldır Öncül Çıldır Serisi Ağaçlandırma 65 

38 Çıldır Meryem Çıldır Serisi Ağaçlandırma 29 

39 Çıldır Aşıkşenlik Çıldır Serisi Ağaçlandırma 226 

40 Çıldır Gölebakan Köyü Çıldır Serisi Ağaçlandırma 145 

TOPLAM Ağaçlandırma 3987 


117

Tablo 29. Orman İşletme Müdürlüğünce Ardahan’da Tesis Edilen Gençleştirme Alanları 

Yıllar 1998 ve Öncesi 2000 2001 2002 2003 2004 Toplam 

Suni Tesis (Ha) 540 74 130 92 130 140 1.106 

Tabii Tesis (Ha) 892 - 55 94 - 130 1.171 

TOPLAM (Ha) 1.432 74 185 186 130 270 2.277 

Kaynak: Göle Orman İşletme Müdürlüğü, 2004 

F.2. Çayır ve Meralar 

F.2.1. Çayır ve Meraların Varlığı : 

İlde tamamı tespit ve tescil çalışmaları yapılmamış çok kaliteli ve kapasiteli yaklaşık 

400.000 ha mera alanı potansiyel alanı olarak mevcuttur. Bu meralarda otlatma gün sayısının 

160-180 gün fazla olmasına karşın, çok sayıda hayvanın bitki örtüsünü fazla tahrip etmeden 

açık alanlarda otlatılmasında geleneksel yaylacılık faaliyetinin önemli bir payı vardır. Yöre 

halkı, ilkbaharda (Mayıs-Haziran) iki ay köy çevresinde, yazın (Temmuz-Ağustos) iki ay 

yaylada hayvanlarını barındırmaktadırlar. Sonbaharda (Eylül-Ekim) ise köy çevresindeki 

mera alanlarının, dinlenerek otlatma kapasitesi açısından uygun duruma gelmesi ile beraber 

tarım arazilerinde de hasat yapıldığından daha geniş alanlarda hayvanlar otlatılmaktadır. 

Böylece tabii ama uygun olan bir rotasyon planı uygulanmaktadır. 


Şekil 40. Ardahan İlinde Uzun Boylu Çayırlardan Görünüm 

118

Ancak birçok yerde ilkbaharda karların erimesiyle bitkilerde canlanma olmadan 

(Nisan) yapılan erken otlatma, sonbaharda ise otlatma, hava sıcaklığının sıfırın altına 

düştüğü, günlerin tamamına yakını donlu geçtiği, dolayısıyla bitki örtüsünün dondan 

olumsuz etkilenerek zayıf düştüğü dönemde (Kasım), yapılan geç otlatma; hem hayvanların 

beslenmesini yetersiz kılmakta, hem de bitkilerin kök ve tohumları tahrip olduğundan mera 

alanlarının ot kapasitesi düşmesine böylece toprağın açığa çıkarak yüzeysel erozyonun 

oluşmasına sebebiyet vermektedir. 

Anlaşıldığı üzere daha çok köy yerleşim yerlerine yakın olan mera alanları aşırı, 

düzensiz, erken ve geç otlatma ile yıpratılmış ve faydalı bitki türleri azaltılmış durumdadır. 


Şekil 41. Ardahan İlinde ki Çayırlardan Görünüm 

Doğu Anadolu yüksek rakımlı ve orman kenarı meralarında gübrelemenin meralarda 

verim ve bitki kompozisyonuna etkilerini belirlemek amacıyla, 2000-2002 yılları arasında 

Doğu Anadolu Ormancılık Araştırma Müdürlüğü’nden Güven M. tarafından Ardahan İli 

meralarında yıpranan ve taban meranın tipik örneği sayılan Çamlıçatak Köyü’ne ait Putka 

(Sazara) Gölü civarındaki merada bir çalışma yapılmıştır. Araştırma Ardahan İli Çamlıçatak 

Köyü orman kenarı merasında 1931 m rakıma sahip alanda yürütülmüştür. Denemede azotun 

N o 

, N 5 

, N 10 

ve N 15 

(0, 5, 10,15 kg N/da) dozu, fosforun P , P , P (0, 5, 10 kg P O /da) dozu 

o 5 10 2 5 

ve kükürtün S o 

, S 1 

, S 2 

(0, 2.5, 5 S kg/da) dozu uygulanmıştır. Böylece araştırma 4 azot dozu 

x 3 fosfor dozu x 3 kükürt dozu x 3 tekerrür olmak üzere toplam 108 parselden meydana 

gelmiştir. Denemede hasat döneminde her parselden 3’er adet 0.5 x 0.5 m ebatlarında çerçeve 

atılarak çerçeve içindeki bitkiler hasat edilmiştir. Bu çerçevelerden ikisi kuru ot verimini, 

biri ise botanik kompozisyonu tespit etmek için kullanılmıştır. 

Araştırmada verim ve botanik kompozisyon yıllara göre önemli bir farklılık 

göstermiştir. Yağışlı geçen 2001 yılında ortalama olarak kuru ot verimi (365.9 kg/da) diğer 

yıllardan yaklaşık olarak iki kat daha yüksek olarak belirlenmiştir. Azot ve fosforlu gübreleme 

kuru ot verimini önemli derecede artırırken kükürtün verime etkisi önemli olmamıştır. 

Denemede azot ve fosforlu gübreler buğdaygil türü bitkilerin oranını artırmış, kükürtün 

ise botanik kompozisyona önemli bir etkisi olmadığı tespit edilmiştir. Azotlu gübreler 

botanik kompozisyonda baklagillerin oranını azaltırken fosforlu gübrelerin baklagil oranını 

artırdığı kaydedilmiştir. Gerek azotlu ve gerekse fosforlu gübreler kompozisyondaki diğer 

familyalara ait bitkilerin oranını azaltarak tür kompozisyonuna olumlu etkide bulunmuştur. 

119

Bu çalışmanın yürütüldüğü alanlarda ve benzer ekolojilerde kuru ot verimi botanik 

kompozisyon ve gübrenin ekonomikliği göz önünde bulundurularak, 5 kg/da P 2 

O 5 

+10 kg/da N 

gübre dozu önerilmektedir. Yine kükürdün, verim ve botanik kompozisyona etkisinin olmadığı 

tespit edilmiştir. 

Ardahan İlinde çayır ve mera alanlarının toplamı 298.241 ha’ dır. Bu alanların ilçeler 

bazında (alt bölgelere göre) dağılımı tabloda verilmiştir. 

Tablo 30. İlçeler ve Alt Bölgeler Bazında Çayır Mera Alanlarının Dağılımı 

İlçe Toplam Alan (Ha.) 

İl Geneli Çayır Mera Alanları (ha.) 

Çayır Mera Toplam 

I. Zon (Alt Bölge) 

MERKEZ 146.490 - 74.525 86.827 

ÇILDIR 83.300 - 25.154 34.904 

DAMAL 25.850 - 15.010 19.845 

GÖLE 127.000 - 48.816 67.628 

HANAK 60.750 - 28.405 31.970 

II. Zon (Alt Bölge) 

POSOF 60.161 - 36.204 44.504 

TOPLAM 503.551 70.127 228.114 298.241 

Kaynak: Ardahan Tarım İl Müdürlüğü, 2004 

Tablo 31. Ardahan İlinde İl Çevre ve Orman Müdürlüğünce Yıllar İtibariyle Yapılan Mera Islahı Çalışmaları 

YILLAR İTİBARİYLE YAPIILAN TESİS ÇALIŞMALARI 

PROJE ADI 

ve YERİ 

1990 

öncesi 

1990 

1991 

1992 

1993 

1994 

1995 

1996 

1997 

1998 

1999 







Ardahan 50 50 50 - - - - - - - - - - - - 375 525 

Çamlıçatak - - - - - - - - - 80 30 50 - - - - 160 

Çataldere - - - - - - - - - 120 20 - - - - - 140 

Değirmenli - - - - - - - 70 - - - - - - - 125 195 

Göle - - - - - - - - - - - - - - - - - 

Posof - - - - - - - - - - - - - - - 50 50 

Çıldır - - - - - - - - - - - - - - - 50 50 

TOPLAM 50 50 50 - - - - 70 - 200 50 50 - - - 600 1120 


F.2.2. Kullanım Amaçları ve Yararları : 

İlde çayır alanları I. ve IV. sınıf araziler üzerinde bulunmaktadır. Mera alanları ise III. 

ve VII. sınıf araziler üzerinde bulunmaktadır. Çayır mera alanları; genelde tarıma elverişli 

alanlar içerisinde olduğundan ve yeterli yağış aldıkları için kaba yem verimi açısından son 

derece verimlidirler. 

120

Tablo 32. Ardahan İli Çayır Mera Ot Verimi 

Alan (ha.) Kuru ot Verimi (kg/ha) Toplam Verim (Ton/Yıl) 

Mera Alanı (ha) 228.114 1.500 342.171 

Çayır Alanı (ha) 70.127 5.000 287.820 

Toplam (ha) 298.241 Toplam Verim (ton/yıl) 629.991 


F.3. Flora 

Havzada yöresel olarak bitki formasyonlarını zenginleştiren husus; kuvvetli relief, 

bakı ve yükselti farklarının doğduğu dikey basamaklanmaya bağlı olarak iklim özelliklerinde 

meydana gelen değişmelerdir. Nitekim, havzada temelden yüksek olan depresyonlarla (Göle 

2000 m, Ardahan 1800-1900 m, Çıldır 2000 m) bu depresyonların çevresindeki yüksek 

platolar üzerinde (ortalama 2000-2200 m) ve dağlık alanlar (Yalnızçam Dağları 2600-2700 

m, Ulgar Dağı 2918 m, Keldağı 3033 m ve diğerleri) arasında iklim ve buna bağlı olarak 

da bitki topluluklarının dağılışı bakımından farklılıklar ortaya çıkmaktadır . 

Öte yandan, bitki topluluklarının dağılışında yükselti ve bakı faktörlerinin rol 

oynadığı da göze çarpar. Yıllık yağış tutarları bakımından havzanın güneyindeki Allahüekber 

Dağlarının Göle Ovasına bakan kuzey yamaçları ile doğuda kalan Kısır Dağı ve Ulgar 

Dağının özellikle Posof Havzasına bakan kuzey yamaçları en fazla yağış alan yerlerdir. Buna 

karşılık, batıdaki Yalnızçam Dağları ile aynı doğrultuda uzanan öteki dağların Kura Nehri 

havzasına bakan kuzey yamaçlarında yağış tutarlarındaki azalma dikkati çeker. Gerçekten, 

buradaki yüksek dağların Kura Nehri Havzası için bir yağış duvarı oluşturduğu söylenebilir. 

Nitekim, Yalnızçam Dağlarının Ardanuç-Şavşat tarafına bakan kuzey yamaçları 2400-2500 

m’ye kadar Sarıçam ve Göknar ormanı ile kaplı olduğu halde, Kura Nehri Havzasında kalan 

güney yamaçları bu örtüden yoksundur. 

İl genelinde relief, yükselti ve iklim özelliklerinde görülen bu farklılıkların etkisi 

toprak örtüsünde de görülür. Şöyleki, depresyonlarda taban suyunun yüksek olduğu alüvyal 

ve hidromorfik alüvyal topraklar üzerinde higrofit ve mezofit türler hakim iken, plato 

yüzeylerinde litosoller, kestanerengi step toprakları ve çernozyomlar üzerinde step türleri, 

daha yüksek yerlerde furda yapılı, sığ ve asit özellikte yüksek dağ çayır topraklarında subalpinalpin 

türler yer almıştır. Şu halde, toprak koşulları havzadaki bitki türlerinin yayılışında ve 

toplulukların oluşumunda önemli rol oynamıştır. 

Kura Nehri Yukarı Havzasında, özellikle günümüzde nüfus ve hayvan artışına 

bağlı olarak aşırı otlatma şiddetle devam etmektedir. İklimin sert ve soğuk olması da 

orman tahriplerine hız kazandırmıştır. Bütün bu nedenlerle, orman alanları daralmış, bitki 

kompozisyonları bozulmuş, bazı türler ortadan kalkmış, Astragalus (geven), thymus (kekik), 

Scrophularia (sığırkuyruğu), Agropyron (ayrık) ve Conium (baldıranotu) gibi kozmopolit 

bitkiler yaygınlaşmış, toprak aşınması da hızlanmış bulunmaktadır. 


Kaynak: KOÇMAN,A., 1989 

Harita 22. Kura Nehri Yukarı Doğal Havzasının Bitki Toplulukları Haritası 

Bitki Toplulukları 

Kura Nehri Yukarı Havzasında bitki topluluklarının yayılışını etkileyen bütün 

faktörler ve toplulukların tür kompozisyonları göz ününde tutulursa, üç otsu bitki kuşağı ile 

bir orman alanı ayırt edilebilir. Bunları bulundukları yükselti basamaklarına göre şu şekilde 

sıralamak mümkündür: 

1- Depresyon alanlarında ortalama 2000-2100 ’ye kadar çıkan çayır-step bitkileri, 

2- 2100-2600/2700 m arasında kalan yüksek yayla stepleri(andropojen step), 

3- 2600/2700 m’nin üstünde kalan alanların yüksek dağ-çayır (subalpin-alpin) bitkileri, 

4- 1800-2500/2600 m arasında kalan orman alanları. 


Aşağıda her topluluğun ayrı ayrı yayılış alanı, tür kompozisyonu ve yetişme ortamının 

özellikleri incelenecektir. 

1-Depresyon Alanlarında Çayır-step Bitkileri 

Ortalama yükseltisi farklı, fakat 2000-2100 m’yi pek geçmeyen ve çok yerde 

taban suyunun yüksek olduğu Göle (2000 m), Serinçayır (2100 m), Hasköy (2000 m) gibi 

depresyonlardaki alüvyal ve hidromorfik alüvyal topraklar üzerinde tür bakımından zengin 

çayır-step özelliğinde ot toplulukları yayılış gösterir. Bu depresyonlarda kış çok sert ve soğuk 

geçer ve yıllık yağış ortalaması 450-600 mm arasında değişir. Daha çok yarı-nemcil (mezofit) 

türlerin hakim olduğu bu alanlarda otlar, elverişli bir yetişme ortamı bulduğu için daha sık, 

daha gür ve uzun boylu bir örtü oluşturur. Nisan ayının sonuna doğru karların erimesi ve 

sıcaklık derecesinin yükselmesi ile birlikte depresyonların tabanı yavaş yavaş yeşillenmeye 

ve yağışlı geçen Mayıs-Haziran aylarında otlar boy vermeye başlar. Haziran sonu ve Temmuz 

ayında çiçeklenip tohum bağlayan bu otlar, çok yerde biçilebilen çayır özelliğindedir. Örneğin, 

çok az yerinde arpa ve buğday tarımı yapılan Göle, Çıldır, Hanak, Hasköy ve kısmen de 

Ardahan Ovasında otların her yıl biçilmesi hayvancılık ekonomisine bağlı bir faaliyettir. 

Adı geçen depresyonların kenar kısımlarında tahıl tarımı yapılan ve fakat dinlendirilmeye 

bırakılan tarlalarda bazı bitkilerin (Papaver orientale, Gladiolus atroviolaceus, Onobrychis 

stenostachya, Vicia cracca, Dianthus calocephalus, Senecio vernalis, Anthemis montana) 

çiçeklenmesi ile çayır-step kırmızı, beyaz, sarı ve mor bir görünüm kazanır. Ancak, en geç 

Temmuz sonuna doğru bu bitkiler çiçeklerini dökmeye başladığından bu güzel görünüm 

de ortadan kalkar. Bununla birlikte, zaman zaman meydana gelen yağışlar ya da kuraklığa 

dayanıklı bazı türler sayesinde stepin yeşilliği Eylül sonuna kadar sürebilir. 


Şekil 42. Sarıçam Ormanlarının İndikatör Bitkisi Valeriana officinalis (Kediotu) ve Ayrıkotu 

Yukarıda adı geçen depresyonlarda yayılış gösteren çayır-step bitkilerinin başlıcaları 

şunlardır: Anthemis montana (papatya), Bromus japanicus, Centaurea depressa (peygamber 

çiçeği), Cephaleria sp. (acımık), Dianthus calocephalus, Erempoa persica, Erigon acris, 

Filago arvensis, Filipendula hexapetala, Gladiolus atroviolaceus, Lotus corniculatus (gazal 

boynuzu), Medicago varia, Onobrychis stenostachya, Papaver orientale (gelincik), Papaver 

rhoeas, Phleum montanum, Rumex acetosia, Rumex alpinus, Senecio vernalis, Sanguisorba 

minor, Salvia verticillata, Trifolium repens (üçgül), Trifolium pratense (çayır üçgülü), Vicia 

cracca (aralık bitkisi). 


Liste halinde verilen bu otsu (çayır-step) bitkilerinden başka türler de vardır. Fakat, 

bunlar pek yaygın değildir. Aynı depresyonlarda taban suyu seviyesinin yüksek olduğu 

yerlerde ve bataklıklarda yetişen higrofitler de çoktur. Buna karşılık, bütün bu alanlarda 

doğal olarak büyüyen hiçbir ağaç türüne rastlanmamıştır. 

Foto: F.Yıldız, Ardahan 

Şekil 43. Ardahan İli Florasından Görünüm 

2-Yüksek Yayla Stepleri (Antropojen Stepler) 

Depresyonları çevreleyen yamaçlarda ve Kura Nehri ve kollarının derince yardığı 

plato yüzeylerinde (2000-2200 m); Cindağı, Ilgar Dağı, Keldağı, Kısır Dağı volkanik 

konilerinin 2600-2700 m ye yükselen yamaçlarında, Yalnızçam ve Allahüekber Dağlarının 

orman örtüsünden yoksun etek ve yamaçlarında türce zengin ve bazıları kozmopolit olan 

step bitkileri yayılış gösterir. 


Şekil 44 .Ardahan İlinde Değişik Step Bitkileri 

Depresyonlardaki gür çayır-step örtüsü ile subalpin-alpin alanlar arasında geniş 

yayılma ve gelişme ortamı bulan bu topluluğu, yüksek yayla stepleri adı altında farklı bir 

kuşak halinde ayırmak mümkündür. Soğuk iklim koşulları altında ve genel olarak taşlı 

topraklar (litosoller) üstünde yetişen bu step bitkileri yer yer farklı görünümler arz ederler. 

Örneğin, çernozyom topraklarının dağılış gösterdiği Hanak kuzeyinde, Göle Ovasının 


kuzeydoğusunda ve Serinçayır çevresinde elverişli bir yetişme ortamı bulduğu için step, 

daha sık ve uzun boylu, yeşilliğini uzu süre koruyan bir örtü oluşturur. Aynı şekilde, orman 

örtüsünün kaldırıldığı ve kahverengi orman toprağının aşınmaya uğradığı Göle Ovasının 

güneydoğusunda, Ardahan-Hanak yolunun her iki yanında, Posof Havzasının nemli, fakat 

ormandan yoksun bütün kesimlerinde yüksek yayla stepleri yayılma olanağı bulmuştur. 

Bununla birlikte, erken ve aşırı hayvan otlatma nedeniyle bazı alanlarda yüksek yayla 

steplerinin kompozisyonu bozulmuş, bazı türler ortadan kalkmış ve klimaks olmayan 

Conium, Astragalus ve Verbascum gibi kozmopolit türler yer yer hakim duruma geçmiştir. 

Örneğin, Ilgar Dağının Damal-Posof şosesinin geçtiği yamaçlar, Damal çevresi, Kurtkale 

Bucağının kuzeybatısındaki Gökdağ’ın yamaçları bu durumdadır. 


Şekil 45. Ardahan İlinde Antropojen Step Bitkilerinden Kekik ve Üçgül 

Kura Nehri Yukarı Havzasının yüksek yayla stepleri, yayla hayvancılığı bakımından 

büyük önem taşır. Nitekim, burada step topluluğu, yayladan yararlanma süresi içinde hayvan 

yetiştiriciliğinin en değerli kaynağını oluşturduğu için Sözer buna “yayla vejetasyonu” adını 

vermiştir. Nisan ayının sonundan itibaren ve Mayıs ayı başlarında karların ortadan kalkması 

ve karasallık nedeniyle sıcaklığın hızla yükselmeye başlaması yayla steplerini birden bire 

canlandırır. Bu nedenle de, Haziran ayının ilk yarısı içinde hemen her tarafta yaylacılık 

faaliyeti başlar ve hayvanlar yayla alanlarında yayılır. Erken ve aşırı otlatma ile birlikte 

yüksek yayla stepleri erken tükenir ve en geç Eylül ayının ilk yarısında yaylalardan dönüş 

sona erer. 

Yüksek yayla steplerini oluşturan bitkilerin en çok rastlananları şunlardır: 

Agropyron intermedium, Agropyron repens (tarla ayrığı), Alopecurus pratensis (tilki 

kuyruğu), Artemisia sp.(yavşan otu), Alchemilla caucasica, Bromus tomentalus, Bromus 

erectus, Centaurea depressa, Galium verum, Lotus corniculatus (gazal boynuzu), Medicago 

varia, Onobrychis cornuta, Phleum hirsitum, Ranunculus orientalis, Salvia verticillata, 

Taraxacum officinale (aslan dişi), Trifolium hybridum, Thymus fallax, Veronica orientalis, 

Vicia sativa. 

Bütün bu türler 2000/2200-2600/2700 m’ler arasında kalan platolar yüzeyinde, dağ 

yamaçlarında ve aynı kuşak içinde bulunan orman altlarında yaygın olarak yetişmektedir. 

Yüksek yayla steplerine ait bitki kompozisyonunu oluşturan bu türlerden bazıları yer yer 


yoğunluk kazanmakta ve birlikler meydana getirmektedir. Gerçekten, eğimin fazla olduğu 

yamaçlarda daha çok Astragalus’lar, aşırı otlatma alanlarında sığır kuyrukları ve Conium 

maculatum’lar (baldıran otu), az eğimli tepelik alanlarda ve taşlı çakıllı yerlerde yine 

Astragalus (geven), Bromus erectus, Artemisia sp., Rumex alpinus, Medicago varia, Koeleria 

cristata’lar yaygın olup birlikler oluştururlar. 

3- Yüksek Dağ-Çayır (Subalpin-Alpin) Bitkileri: 

Yüksek yayla stepleri kuşağı üzerinde, ortalama 2600/2700 m’den sonra yüksek 

alanlarda yine ot topluluğu olan yüksek dağ-çayır (subalpin-alpin) bitkileri yer alır. Kar 

örtüsünün geç kalktığı, fakat yaz devresinde (özellikle Temmuz, Ağustos ayları) ısınmanın 

fazla olduğu bu yerlerde dağ-çayır bitkileri haziran sonunda yeşillenmeye ve çiçeklenmeye 

başlar. Bundan sonra çabuk olgunlaşan türler, en geç Eylül ayı sonunda vejetasyon devresini 

tamamlar. Zaten Ekim-Kasım aylarında başlayan kar yağışları ile burada subalpin-alpin 

kuşağının her yanı kısa zamanda örtülür. 


Şekil 46 . Ardahan’da Polen Verimi Yüksek Arıcılık İçin Önemli Bir Bitki 

Kura Nehri Yukarı Havzasının 2600/2700 m’nin üstünde kalan belirli yerlerinden 

toplanan bitki örnekleri arasında, kozmopolit türler hariç, subalpin ve alpin türlerinin hakim 

olduğu görülür. Örneğin, Yalnızçam Dağları üzerinde 2600 m yükseklikteki Bülbülan Yaylası 

ve Çadır (Kordevan) Dağı yamaçlarından alınan bitki örnekleri arasında subalpin ya da alpin 

kuşağı karakterize eden Acanthus diascorides (Ayı pençesi), Aster alpinus (yıldız çiçeği), 

Festuca varia (koyun yumağı), Helichrysum plicatum, Myosotis lithospermifolia, Subbaldia 

parviflora gibi türler saptanmıştır. 

Ilgar Dağının (2918 m) batı yamacından geçen Damal-Posof şosesinin üst tarafındaki 

2800 m’den daha yüksek yerlerden toplanan bitki örnekleri de bu alanın yüksek dağ-çayır 

kuşağı içinde kaldığını göstermektedir. Burada subalpin-alpin topluluğunun bileşimine giren 

türlerin bazıları şunlardır: Alchemilla caucasica, Anthemis cretia, Draba bruinfolia, Festuca 

varia, Gentiana verna, Minuartia anatolica, Myosotis lithospremmifolia, Sibbaldia parviflora. 


Yukarıda örnek olarak verilen alanlar dışında, Kısır Dağı, Eğrikar Dağı, Cindağı, 

Keldağı, İnek Tepe gibi dağlık kütlelerin 2600 m’nin üstünde kalan yerlerinde de subalpinalpin 

türler yaygın durumdadır. 


Şekil 47. Ardahan Florasına Özgü Türlerden Bir Çiçekli Bitki 


Harita 23. Posof Çayı Havzasının Bitki Toplulukları Haritası 


F.3.1. Türler ve Populasyonları : 

Türlerin Türkçe isimleri bitki listeleri içinde verilmiş olup, “Türkçe Bitki Adları Sözlüğü” 

Prof. Dr. Turhan BAYTOP, Türk Dil Kurumu Yayınına göre değerlendirilmiştir. Ancak 

bazı türlerin Türkçe isim veya yöresel ismine rastlanılmamaktadır. Bu nedenle bitki türleri 

binominal yazım kurallarına göre bilim dili olan Latince olarak değerlendirilmektedir. 

Ardahan İlinde araştırmacıların tespit ettiği ve ilgili literatürlerde geçen yaklaşık 

1500 kadar bitki türüne rastlanmış olup bunlardan önemli bulunanlar aşağıda liste halinde 

verilmiştir. 


Şekil 48. Yörede Yetişen Değişik Bitki Türleri 

Tablo 33. Yörede Tespit Edilen Çift Çenekli Bitki Türleri 

DİVİSİO : SPERMATOPHYTA (TOHUMLU BİTKİLER) 

SUBDİVİSİO : ANGIOSPERMAE (KAPALI TOHUMLULAR) 

CLASSİS : DICOTYLEDONES (ÇİFT ÇENEKLİLER) 

* Endemizm 

BİLİMSEL ADI TÜRKÇE ADI HABİTAT E* 

ACANTHACEAE 

AYIPENÇESİGİLLER 

Acanthus diascorides Ayı pençesi Yamaçlar, stepler - 

ACERACEAE 

Acer tataricum L., Acer campestre L.subsp.campestre Akça ağaç Nemli toprak - 

APIACEAE 

Eryngium billardieri Delar., Eryngium campestre 

L.var.virens Link 

Boğa dikeni 

MAYDANOZGİLLER 

Kayalık 

Yamaçlar, stepler - 

Scandix iberica Bieb. Atkişnek otu Yamaçlar, stepler - 

Falcaria vulgaris Bernh. Kazayağı Kayalık yamaçlar - 

Angelica sylvestris L.var.sylvestris, Angelica sylvestris 

L.var.stenocarpa Lallem - 

Kayalık yamaçlar, stepler 

Angelica sylvestris var.stenoptera - Kayalık yamaçlar, stepler E 

Heracleum platytaenium Tavşancıl otu Dağ çayırı, dere yatağı E 

Ferula orientalis Çakşırotu Kaya açıklığı, step E 

- 



ASTERACEAE 

PAPATYAGİLLER 

Anthemis montana, Anthemis cretia, Anthemis 

tinctoria L.var.discodea (All.)DC., Anthemis tinctoria Papatya 

var.pallida, 

Boş alanlar, kayalık yamaç - 

Anthemis melanoloma subsp.melanoloma Papatya Boş alanlar, kayalık yamaç E 

İnula montbretiana Dc. Andızotu Kurak yamaç, step - 

Inula helenium subsp. orgyalis Andızotu Kurak yamaç, step E 

Senecio vernalis Waldst. Et Kit., Senecio 

taraxacifolium (Bieb.)DC.var.discoideus Matthews, 

Senecio platyphyllus DC.platyphyllus 

Kanarya otu 

Boş alanlar, kayalık yamaç 

Senecio platyphyllus DC.var.glandulosus Matthews Kanarya otu Boş alanlar, kayalık yamaç E 

Achillea biebersteinii Afan. Civanperçemi Step,kayalık yamaç - 

Centaurea triumfettii All., Centaurea pulcherrima 

Willd.var.pulcherrima, Centaurea cheiranthifoliaWilld. 

var.purpurascens(D:C:)Wagenitz 

Centaurea pulcherrima Willd.var. 

freynii(Sint.)Wagenitz, Centaurea wiedemanniana, 

Peygamber 

Çiçeği 

Kayalık yamaç, Step 

Peygamber 

Çiçeği Kayalık yamaç, Step E 

Centaurea depressa Bieb. Yatık gökbaş Kayalık yamaç - 

Centaurea macrocephala Sığır pöçüğü Kayalık yamaç E 

Echınops purngens Trautv.var.transcaucasicus 

Topuz 

Yol kenarı, 

Orman açığı 

Leontodon hispidus L.var.hispidus - Step, kayalık - 

Xeranthemum annuum L. Dağ karanfili Step - 

Taraxacum crepidiforme Dc. Ssp. 

Crepidiforme, Taraxacum serotinum 

Kara hindiba Eriyen kar örtü yakını - 

Taraxacum officinale Aslan dişi Dağ çayırı - 

Crepis sancta (L.) Babcock - Kayalık volkanik yamaç, step 

Cirsium arvense 

Cirsium lappaceum subsp.tenuilobum 

Köygöçüren 

(Diken) 

Köygöçüren 

(Diken) 

Çayır, 

Yol kenarı 

Çayır, 

Yol kenarı 

Bellis perennis Koyungözü Açık alan - 

Aster alpinus - - 

Artemissia sp. Yavşan otu Yol kenarı - 

Helichrysum plicatum Ölmez otu Step, kayalık - 

Filago arvensis - Step, kayalık - 

Erigeron acris Şifa otu Step, kayalık - 

Xanthium strumartium Pıtrak Step, kayalık - 

Doronicum balansae Öküzgözü Step, kayalık E 

Carduuspycnocephalus ssp. Breviphyllarius Devedikeni Açık alan - 

Trapagon aureus Boiss. Teke sakalı Step, tarla, kaya açıklığı - 

Tussilago farfara Öksürük otu Kumlu ve nemli alanlar - 

Onopordum turcicum Danin. Eşek dikeni Step, Kayalık 

Tanacetum parthenium (L.) Schuktz Bip. Gümüş düğme Step, Kayalık 

Arctium minus (Hill) Bernh. subsp. pubens 

(Babington) Arenes 

Dulavrat otu 

Step, Kayalık 

Chondrilla juncea L. var juncea Ak hindiba Step, Kayalık 

Cichorium intybus L. (Yabani hindiba) Step, Kayalık 

- 

- 

- 

- 

- 

E 



BERBERİDACEAE 

Berberis vulgaris L. Kadın tuzluğu Tarla - 

BETULACEAE 

HUŞGİLLER 

Betula pendula Huş - 

Alnus glutinosa Kızıl ağaç - 

BORAGINACEAE 

Lappula barbata (Bieb.) Gürke 

Myosotis alpestris F. W.Schmidt 

ssp. Alpestris 

- 

HODANGİLLER 

Bozkır, taşlı ve volkanik 

yamaçlar, çorak yerler - 

Boncuk otu Kayalık yamaçlar - 

Myosotis lithospermifolia Unutmabeni Kayalık yamaçlar - 

Cerinthe minor L. ssp. Auriculata 

(Ten.) Domac 

Alkanna orientalis (L.) Boiss. Var. 

orientalis 

Mum çiçeği Yamaçlar, yol kenarları - 

Havacıva otu 

Kayalık yerler, volkanik 

yamaçlar 

Onosma tauricum Pallas ex Willd.var. tauricum Yalancı havacıva otu Volkanik yamaçlar - 

Onosma linearilobum Yalancı havacıva otu Volkanik yamaçlar E 

Anchuza azurea Miller var. azurea Sığırdili - 

BRASSICACEAE 

HARDALGİLLER 

Brassica rapa L Şalgam - 

Aethionema arabicum 

(L.) Andrz.ex Dc. 

- Taşlık yamaç - 

Euclidum syriacum (L.) R.Br. - Step - 

Fibigia clypeata (L.) medik. - Kayalık yamaç - 

Arabis nova Vill. Gümüş sepet Taşlık alan - 

Hesperis bicuspidata (Willd.) Poiret - Kayalık yamaç - 

Sinapis arvensis Yabani Hardal Tarla - 

Raphanus raphanistrum L. Yabani turp Tarla - 

Crambe orientalis L. var. orientalis 

Conringia orientalis (L.) Andrz.var. orientalis Yabani tütün Tarla, nemli alanlar - 

Lepidium perfoliatum L. Tere Nemli ve ekili alanlar - 

Alyssum linifolium Steph.ex Willd.var.linifolium, 

Alyssum desertorum Staf. var.desertorum, Alyssum 

minus (L.) Rothm. Var. minus, Alyssum repens Baumg 

var. trichostachyum (Rupr.) Hayek, Alyssum murale 

Waldst. et Kit var. murale 

Kuduz otu 

Tarla, nemli alanlar 

- 

Draba bruniifolia Stev. var. bruniifolia. - Kayalık yamaçlar - 

Draba bruniifolia Stev. var.armeniaca Coode et Cullen - Kayalık yamaçlar E 

Cardamine uliginosa Bieb., Cardemine impatiens 

L.var. impatiens, Cardemine impatiens L.var.pectinata 

(Pallas) Trautve 

Çayır teresi Tarla, nemli alanlar - 

BUTOMACEAE 

Butomus umbellatus 

CAMPANULACEAE 

Asyneuma virgatum (Labill.) Bornm. 

Ssp. Virgatum 

Hasır otu 

ÇANÇİÇEĞİGİLLER 

- Kayalık yamaçlar - 

Campanula tridendata, Campanula aucheri Çan çiçeği Kayalık yamaçlar - 

CAPRİFOLİACAE 

HANIMELİGİLLER 

Lonicera caprifolium Hanımeli Yol kenarı, ormaniçi açıklık - 

E 

130


CARYOPHYLLACEAE 

Arenaria cucubaloides Smith, Arenaria leptoclados 

(Reichb.)Guss., Arenaria gypsophiloides Lmant. Varç 

gypsophiloides 

Dianthus crinitus Sm. var. Crinitus, Dianthus 

calocephalus Boiss. 

Süpürge otu 

Karanfil 

KARANFİLGİLLER 

Taşlık alan, 

Çayır 

Volkanik kaya yamaçları ve 

step 

Gypsophila elegans Bieb. Çöven Yamaçlar, step - 

Gypsophila smlatrix Çöven Yamaçlar, step E 

Silene spergulifolia (Desf.) Bieb., Silene montbretiana 

Boiss., Silene vulgaris (Moench)Garcke var.vulgaris Salkım çiçeği Yamaçlar ve step - 

Minuartia circassica (Albow) Woron., Minuartia 

subtilis (Fenzl)Hand.-Mazz. - Yamaçlar ve step - 

Minuartia corymbulosa (Boiss.et Bal.)McNeill var. 

breviflora (Boiss)McNeill), - Yamaçlar ve step E 

CHENOPODİACEAE 

Chenopodium folisum (Moench) 

Aschers., Chenopodium album L. subsp. album var. 

album 

CORYLACEAE 

KAZAYAĞIGİLLER 

Sirken Step, yol kenarları - 

Corylus avellana L. var. avellana Yaban fındığı - 

Carpinus orientalis Gürgen - 

CRASSULACEAE 

Sedum album L., Sedum pallidum Bieb.var. 

bithynicum (Boiss.)Chamberlain Dam koruğu Kayalık yamaçlar - 

CRUCIFERAE 

LAHANAGİLLER-TURPGİLLER 

Capsella bursa-pastoris Çoban çantası Yol kenarı - 

CUSCUTACEAE 

Cuscuta epithymum (L.)L. epithymum, Cuscuta 

approximata Babington var. 

Approximata, Cuscuta approximata Babington var. 

macranthera (Boiss.)Feinbr.et 

Greuter 

DİPSACACEAE 

Küsküt 

KÜSKÜTGİLLER 

Step, kayalık yamaçlar 

Cephalaria sp. Pelemir Dere kenarı - 

ELAEAGNACEAE 

Eleagnus angustifolia Kuş iğdesi Dere yatağı - 

ERİCACEAE 

FUNDAGİLLER 

Rhododendron flavum Komar Step, kayalık yamaçlar - 

Rhododendron caucasicum Kaful Step, kayalık yamaçlar - 

Rhododendron ponticum Mor çiçekli orman Step, kayalık yamaçlar - 

EUPHORBIACEAE 

SÜTLEĞENGİLLER 

Euphorbia macroclada Boiss. Sütleğen Step, kayalık yamaçlar - 

EQUISETACEAE 

Eguisetum ramosissium Desf. 

FABACEAE 

Çok dallı at kuyruğu 

BAKLAGİLLER 

Astragalus microcephalus Willd., Astragalus cicer L., 

Astragalus fragrans Willd. Geven Bozkır - 

Astragalus czorochensis Geven Bozkır E 

Pisum sativum L.subsp.sativum var.sativum Yem bezelyesi Çayır,Açık alan - 

- 

- 

- 

131


Lotus corniculatus L. var. alpinus Ser., Lotus 

corniculatus L.var. corniculatus Ser. Gazal boynuzu Farklı yükseklik ve habitat - 

Trifolium repens, Trifolium repens L.var.macrorrhizum 

(Boiss.)Boiss., Trifolium pratense, Trifolium pratense 

L.var.pratense, Trifolium hybridum, Trifolium arvense 

L.var.gracile (thuill.)DC., Trifolium fragiferum L.var. 

fragiferum 

Üçgül 

Çayır, 

Açık alan 

Erempoa persica - Tarla, step - 

Medicago varia, Medicago lupina L. Yonca Tarla, step - 

Vicia cracca, Vicia balansae Boiss., Vicia pannonica 

Crantz. var. pannonica 

Fiğ Tarla, step - 

Onobrychis stenostachya, Onobrychis cornuta, 

Onobrychis transcaucasica Grossh. Dağ çöveni Kaya açıklıkları - 

FAGACEAE 

Qercus itraburensis, Qercus petraea, Qercus 

hartwissiana, 

Fagus orientalis 

GENTİANACEAE 

Meşe 

Kayın 

KAYINGİLLER 

Kaya açıklıkları, farklı 

yükseklik ve habitat 

Yamaçlar, farklı yükseklik ve 

habitat 

KIZILKANTARONGİLLER 

Gentiana verna Kantaron Nemli habitat - 

GERANIACEAE 

Geranium tuberosum sp. Tuberosum, Geranium 

lucidum L., Geranium purpureum Vill., Turna gagası Yol kenarı - 

Geranium ibericum subsp.jubatum, Geranium 

asphodeloides subsp.sintenisii 

GLOBULARIACEAE 

Globularia trichosantha Fisch. 

Et. Mey. Ssp. Subsp. trichosantha 

ILLECEBRACEAE 

Turna gagası Yol kenarı E 

Küre çiçeği Kayalık yerler - 

Herniaria incana Lam. - Kuru ve taşlı yerler - 

JUGLANDACEAE 

Juglans regia L. Ceviz Orman içi - 

LAMIACEAE 

Thymus pubescens Boiss. Et Kotschy ex Celak var. 

Pubescens, Thymus praecox Opiz subsp.grossheimii 

(Ronniger)Jalas var.grossheimii, Thymus longicaulis 

C.Presl.subsp.longicaulis var.subisophyllus 

Teucrium orientale L.var glabrescens Hausskn.ex 

Bornm. 

Kekik 

BALLIBABAGİLLER 

Stepler, açık kayalık yerler 

Yer meşesi Yüksek habitatlar - 

Ziziphora tenuior L. Dağ reyhanı Bozkır, yamaçlar - 

Lamium macrodon, Lamium album L., Ballıbaba Açık alan,ince tekstürlütoprak - 

Lamium armenium subsp.sintenisii Ballıbaba Açık alan,ince tekstürlütoprak E 

Salvia verticilata 

Salvia aethiopis L. 

Geniş yapraklı 

adaçayı 

Adaçayı 

Volkanik yamaçlar, yol 

kenarları 

Volkanik yamaçlar, yol 

kenarları - 

Stachys iberica Bieb.subsp.iberica var. iberica Karabaş Volkanik yamaçlar - 

Stachys (L.) L. subsp.annua var.annua Yaz karabaşı Volkanik yamaçlar - 

- 

- 

- 

- 

- 

132


Nepeta nuda L.subsp.nuda Kedi otu Tarla kenarı - 

Coronilla varia Yabani burçak Bozkır, yamaçlar - 

Mentha longifolia Tüylü nane Nemli alan, dere yakını - 

Ajuga chamaepitys Mayasıl otu Farklı habitatlar - 

LINACEAE 

KETENGİLLER 

Linum tenuifolium L. Ketenotu Step, yamaçlar - 

MALVACEAE 

EBEGÜMECİGİLLER 

Malva sylvestris, Malva neglecta Wallr Ebe gümeci Yol kenarı - 

Alcea calvertii (Boiss.) Boiss. Hiro otu Step, yamaç 

PAEONIACEAE 

Paeonıa wittmanniana Hartwiss et Lindll.Var 

nudicarpa Schipcz 

PAPAVERACEAE 

Şakayık Step, yamaçlar - 

GELİNCİKGİLLER 

Papaver pseudoorientale (Fedde) Medw., Papaver 

orientale, Papaver orientale L.var.orientale, Papaver 

paucifoliatum (Trautv.) Fedde, Papaver macrostomum 

Boiss.et Huet ex Biss., Papaver rhoeas, 

Gelincik 

Kayalık yamaç, 

Step 

- 

Papaver fugax Poiret var. platydiscus Cullen 

PRİMULACEAE 

Androsace villosa L. 

Gelincik 

Kayalık yamaç, 

step 

ÇUHAÇİÇEĞİGİLLER 

Lysimachia atropurpurea Karga otu Ormaniçi açıklıklar - 

POLYGONACEAE 

Rumex acetocella L., Rumex alpinus L., Rumex 

cristatus DC. 

Polygonum convolvulus L., Polygonum persicaria L. 

RANUNCULACEAE 

Adonis flammea Jacq., Adonis aestivalis L.subsp. 

aestivalis 

KARABUĞDAYGİLLER 

Kuzu kulağı Tarla, bahçe - 

Çoban deyneği, 

Kuş ekmeği 

DÜĞÜNÇİÇEĞİGİLLER 

Tarla, bahçe - 

Keklikgözü Step, kayalık - 

E 

Ranunculus orientalis, Ranunculus buhsei Boiss., 

Ranunculus oreophilus Bieb., Ranunculus caucasicus 

Bieb.subsp. subleiocarpus (som.et Lev.)Davis, 

Ranunculus grandiflorus L., Ranunculus trichophyllus 

Chaix 

Düğün çiçeği 

Volkanik kayalar, 

Nemli alanlar 

- 

Nigella segetalis Bieb. Çörek otu Nemli alanlar - 

Trollius ranunculinus (Smith) Stearn Altıntop Nemli habitat - 

Aconitum anthora L., Aconitum orientale Miller, 

Aconitum anthoron ** 

Kaplanboğan 

Dere yatağı, 

Kaya arası 

Delphinium flexuosum Bieb. Hezeran Nemli alanlar - 

- 

ROSACEAE 

GÜLGİLLER 

Rosa canina L. 

Rosa gallica 

Kuşburnu 

Gül 

Orman kenarı, 

Çalılık alan 

Orman kenarı, 

Çalılık alan 

Prunus kurdica Yabani erik Orman açıklığı E 

- 

- 

133


Rubus caesius L., Rubus canescens DC.var. glabratus 

(Godron) Davis et Meikle 

Rubus ideaeus 

Böğürtlen 

Ahududu 

Dere boyu, 

Orman ve kaya açıklığı - 

Dere boyu, 

Orman ve kaya açıklığı 

- 

Malus sylvestris Miller subsp.sylvestris, Malus 

sylvestris Miller subsp.orientalis (A.Uglitzkich) 

Browicz var. orientalis 

Yabani Elma 

Açık alan 

- 

Sorbus aucuparia L. Yabani üvez Meşe ve karaçam ormanları - 

Pyrus communis, Pyrus salicifolia Pallas var. 

salicifolia 

Armut Açık alan - 

Cerasus avium (L.) Moench Kiraz Bahçelik alanlar - 

Cerasus vulgaris Miller Vişne Bahçelik alanlar - 

Filipendula hexapetala 

Keçisakalı 

Orman içi açıklık, yüzeysel 

taşlıklı stepler 

Alchemilla caucasica Buser Fındık otu Değişken habitat - 

Sanguisorba minor, Sanguisorba officinalis L. Çayır düğmesi - 

Fragaria vesca 

Yabani çilek 

Orman içi açıklık, yüzeysel 

taşlıklı stepler 

Cotoneaster salicifolia Dağ muşmulası Orman açıkları,step - 

SALİCACEAE 

SÖĞÜTGİLLER 

Salix alba Aksöğüt Yol kenarı - 

Salix caprea Keçi söğüdü Dere, su kenarı - 

Salix nigra Kara söğüt Dere, su kenarı - 

Salix viminalis Sepetçi söğüdü Dere, su kenarı - 

Populus alba Ak kavak Tepe, yamaç - 

Populus tremula Titrek kavak Tepe, yamaç - 

Populus nigra L.subsp. nigra Kara kavak Tepe, yamaç - 

SCROPHULARIACEAE 

SIRACAOTUGİLLER 

- 

- 

Verbascum glomeratum, Verbascum oriantale, 

Verbascum varians Freyn et Sint.var.varians, 

Verbascum cheiranthifolium Boiss. Var. 

cheiranthifolium 

Sığırkuyruğu 

Açık alan, 

Dağ çayırları 

- 

Scrophularia scopolii (Hoppe ex)Pers.var.adenocalyx 

Somm.et Lev., Scrophularia libanotica Boiss.subsp 

libanotica var.urartuensis R.Mill., Scrophularia 

xanthoglossa Boiss.var.decipiens (Boiss.et Kotscyh) 

Boiss. 

Sıracaotu 

Nemli çayır, 

Volkanik alan 

- 

Scrophularia cryptophila 

Digitalis ferruginea L.subsp. ferruginea 

Veronica gentianoides Vahl., Veronica beccabunga L., 

Veronica officinalis L. 

Pedicularis caucasica Bieb. 

SOLANACEAE 

Sıracaotu 

Yüksük otu 

Yavşan otu 

PATLICANGİLLER 

Nemli çayır, 

Volkanik alan 

Step,çayır, 

Kayalık alan 

Step,çayır, 

Kayalık alan 

Hyoscyamus niger L. Siyah banotu Nemli topraklar 

E 

- 

- 

134


ULMACEAE 

Ulmus minor 

Kara ağaç 

Nemli doğu ve kuzey 

yamaçlar 

- 

URTİCACEAE 

Urtica dioica Isırgan Nemli topraklar - 

VİOLACEAE 

Viola tricolor L., Viola arvensis Murray Menekşe Nemli topraklar - 

VALERİANACEAE 

KEDİOTUGİLLER 

Valeriana officinalis Kedi otu Yüksek dağ stepleri - 

** Risk Altında Bulunan Türler 

Kaynak: DAVİS, Flora of Turkey and the East Aegean Islands, ÖZTÜRK, M., ÖZÇELİK, H., Doğu Anadolu’nun 

Faydalı Bitkileri, DEMİRKUŞ, N., Çiçek Dağı ve Çevresi (Posof/Kars) Florası Üzerine Bir Araştırma, KOÇMAN, A. Ege 

Coğrafyası, ANŞİN, R., Tohumlu Bitkiler, ACARTÜRK, R., Şifalı Bitkiler Flora ve Sağlığımız 

Foto : Ardahan İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 

Şekil 49. İl Florasından Asteraceae Familyasına ait Anthemis Cinsi Bitkiler. 

135

Tablo 34. Ardahan İlinde Tespit Edilen Tek Çenekli Bitki Türleri 

DİVİSİO : SPERMATOPHYTA 

SUBDİVİSİO : ANGIOSPERMAE (KAPALI TOHUMLULAR) 

CLASSİS : MONOCOTYLEDONES (TEK ÇENEKLİLER) 

BİLİMSEL ADI TÜRKÇE ADI HABİTAT E 

GRAMİNAE (POACEAE) 

BUĞDAYGİLLER 

Cynodon dactylon Ayrık otu Step, kayalık yerler - 

Dactylis glomerata Ayrık Step, kayalık yerler - 

Hordeum murinum Yabani arpa Step, kayalık yerler - 

Elymus hispidus (Opiz) Melderis 

Ssp. barbulatus (Schur) Melderis 

- Step, kayalık yerler - 

Bromus japonicus Thunb. ssp. Japonicus, Bromus 

tomentalus, Bromus erectus 

Brom Kuru yamaçlar - 

Phleum hirsitum, Phleum montanum Kelp kuyruğu Step, kayalık yerler - 

Agropyron repens, Agropyron intermedium Tarla ayrığı Step, kayalık yerler - 

Alopecurus pratensis, Alopecurus myosuroides 

Hudson var.myosuroides 

Tilki kuyruğu Step - 

Festuca valesiaca Schleicher ex Gaudin Yumak otu Step - 

Festuca varia Koyun yumağı Dağ yamacı - 

Poa trivialis, Poa bulbosa L.var.vivipara Salkım otu Stepler - 

Bothriochloa ischaemum (L. Keng) Sarı sakalotu Step, yol kenarları - 

Agrostis capillaris L.var.capillaris Süs çayır otu Kuru yamaçlar - 

Zea mays L.subsp.mays Mısır Tarla, ekili alanlar - 

İRİDACEAE 

SÜSENGİLLER 

Gladiolus atroviolaceus Salep otu Kayalık, step - 

LILIACEAE 

ZAMBAKGİLLER 

Allium kunthianum Vved., Allium szovitsii Regel Soğan Stepler, taşlı yamaçlar - 

Lilium monadelphum Bieb.var armenum (Miscz.et 

Grossh.) Davis et Henderson Zambak Kayalık, step - 

Lilium kasselringanum** Zambak Kayalık, step - 

Muscari neglectum Guss. Gavurbaşı Kayalık, step 

** Risk Altında Bulunan Türler 





Şekil 50. Ardahan İli Flora Çeşitliliği 

136

Tablo 35. Ardahan İlinde Tespit Edilen Açık Tohumlu Bitki Türleri 

DİVİSİO 

SUBDİVİSİO 

: SPERMATOPHYTA (TOHUMLU BİTKİLER) 

: GYMNOSPERMAE (AÇIK TOHUMLULAR) 

BİLİMSEL ADI TÜRKÇE ADI HABİTAT E. 

CUPRESSACEAE 

Juniperus communis L. subsp. hemisphaerica 

(Presl) Nyman 

Adi ardıç 

SERVİGİLLER 

Orman üst sınırı 

Juniperus excelsa Boylu ardıç Sığ ve Taşlık topraklar 

Juniperus oxycedrus L.subsp. oxycedrus Katran ardıcı Sığ ve Taşlık topraklar 

Juniperus foetidissima Kokulu ardıç Sığ ve Taşlık topraklar 

Juniperus sabina L. Yayılıcı ardıç Sığ ve Taşlık topraklar 

PİNACEAE 

ÇAMGİLLER 

Pinus sylvestris Sarıçam Dağ, Yamaçlar 

Abies nordmanniana (Stev.) Spach subsp. 

nordmanniana 

Picea orietalis (L.) Link 

Doğu Karadeniz 

Göknarı 

Doğu Ladini 

Dağ, Yamaçlar 

Yamaçlar, 

Dağ 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 




Tablo 36. Ardahan İlinde Tespit Edilen Yenen Mantar Türleri 

MANTARLAR (FUNGİ): 

BİLİMSEL ADI TÜRKÇE ADI HABİTAT 

Rhizopogon luteolus Domalan Kumlu iğne yapraklı ve çam meşçereleri toprağı 

Lactarius volemus Tirmit Kayın ormanı, çam meşçereleri 

Armillaria mellea Bal mantarı Yaşlı ağaç, kütüklerin kaidesi ve civarı 

Agaricus campestris Çayır mantarı Çayır, çimen ve tarlalar 

Lepiota procera Şemsiye mantarı Yapraklı ağaç ormanları 

Phlegmacium variecolor Değişken renkli mantar İğne yapraklı ağaç ormanları, çam meşçereleri 

Boletus badius Doru renkli şişkin mantar İğne yapraklı ağaç ormanları, çam meşçereleri 

Kaynak : ANŞİN, R., Orman Fitopatolojisi, Sümer S., Türkiyenin Yenen Mantarları 

137

138

139


Şekil 51. Ardahan İli Florasından Örnekler 

F.3.2. Habitat ve Topluluklar : 

F.4. Fauna 

Bitki listeleri içinde türlerin habitatları belirtilmiştir. 

F.4.1. Türler ve Populasyonları 

F.4.1.1. Karasal Türler ve Populasyonları : 

Ardahan İli ve çevresinde tespit edilen yaban hayatı grupları ve habitatları aşağıda 

listeler halinde verilmiştir. 

Tablo 37. Ardahan İli ve Çevresinde Tespit Edilen İki Yaşamlılar (Amphibia) 

LATİNCE İSMİ TÜRKÇE İSMİ HABİTAT ENDEMİZM 

BUFONIDAE 

KARA KURBAĞALARI 

Bufo viridis Gece kurbağası Taş altı, toprak içi - 

RANIDAE 

SU KURBAĞASIGİLLER 

Rana camerani 

Şeritli kurbağa 

Çıplak dağların ıslak zeminli 

çayırlık bölgelerinde 

- 

Kaynak : DEMİRSOY,1997, Amfibiler ile Genel ve Türkiye Zoocoğrafyası 

Tablo 38. Ardahan İli ve Çevresinde Tespit Edilen Sürüngenler ( Reptilia) 


TESTUDINIDAE 

KARA KAPLUMBAĞALARI 

Testuda graeca Adi tosbağa - 

140


GEKKONIDAE 

GECE KERTENKELELERİ-GEKOLAR 

Hemidactylus turcisus Genişparmaklı keler Taş altı, kaya yarıkları - 

LACERTIDAE 

GERÇEK KERTENKELELER 

Lacerta parva Cüce kertenkele Taşlık, topraklı ve az bitkili stepler - 

Lacerta valentini Kaya kertenkelesi Kayalık ve iri taşlık kısımlar - 

Lacerta agilis Kars kertenkelesi Taşlık, step - 

Lacerta armeniaca Hemşin kertenkelesi Step, taşlık alan - 

Lacerta derjugini Artvin kertenkelesi Taşlık, step, nemli çayır - 

Lacerta parvula Gürcü kertenkelesi Taşlık, kayalık - 

Lacerta unisexualis Ağrı kertenkelesi Bozkır, yamaç - 

Lacerta uzzelli Uzzel kertenkelesi Taşlık, kayalık, orman - 

Ophisops elegans Tarla kertenkelesi Taş altları - 

COLUBRIDAE 

SUYILANIGİLLER 

Coronella austriaca Avusturya yılanı Çayır ve taşlıklar - 

VIPERIDAE 

ENGEREKGİLLER 

Vipera lebetina Koca engerek Düz ova, ormansız ve taşlık yamaçlar - 

TYPHLOPIDAE 

KÖRYILANLAR 

Typholops vermicularis Kör yılan Taş altları - 

Kaynak : DEMİRSOY,1997, Sürüngenler ile Genel ve Türkiye Zoocoğrafyası 

Tablo 39. Ardahan İli ve Çevresinde Tespit Edilen Kuşlar ( Aves) 

LATİNCE İSMİ TÜRKÇE İSMİ HABİTAT ENDEMİZM STATÜ 

ALAUDIDAE 

TARLAKUŞUGİLLER 

Eremophila alpestris Kulaklı toygar Dağlık arazi - Y 

HIRUNDINIDAE 

Ptyonoprogne rupestris 

Delichon urbica 

MOTACILLIDAE 

Kaya kırlangıcı 

Ev kırlangıcı 

KIRLANGIÇGİLLER 

Dik dağ yamaçları, 

dik kayalıklar - G 

İnsan yerleşimleri, 

- 

Dağlarda kayalıklar 

G 

KUYRUK SALLAYANGİLLER 

Anthus spinotella Dağ incirkuşu Dağlık arazi - Y, KZ 

141


PRUNELLIDAE 

BOZBOĞAZGİLLER 

Prunella collaris Büyük dağbülbülü Çıplak dağ yamaçları - Y 

TURDIDAE 

ARDIÇKUŞUGİLLER 

Phoenicurus ochruros 

Kara kızılkuyruk 

Kayalıklar, seyrek 

olarak yerleşim 

yerlerinde 

- G 

Oenanthe oenanthe Kuyrukkakan Taşlı yamaçlar - G 

Oenanthe finschii 

Ak sırtlı 

kuyrukkakan 

Kayalık, çıplak 

yamaçlar 

- G 

Monticola saxatilis Taşkızılı Kayalıklar - G 

TICHODRAMADIDAE 

DUVAR TIRMAŞIKLARI 

Tichodroma muraria Duvar Tırmaşıkkuşu Kayalıklar - Y 

PASSERIDAE 

SERÇEGİLLER 

Petronia petronia Kaya Serçesi Taşlı yamaçlar - Y 

Montifringilla nivalis Kar Serçesi Kayalık yamaçlar - G 

FRINGILLIDAE 

Serinus pusillus 

Carduelis flavirostris 

EMBERIZIDAE 

Kara Iskete 

Sarı Gagalı 

Ketenkuşu 

İSPİNOZGİLLER 

Tektük çalılık olan 

taşlı yamaçlar - Y 

Çayırlık ve taşlık 

arazi 

- Y, KZ 

KİRAZKUŞUGİLLER 

Miliaria calandra 

Tarla Kirazkuşu 

Tarımsal arazi, 

çayırlar, bozkır, 

yamaçlar 

- Y 

PELECANİDAE 

PELİKANGİLLER 

Pelecanus crispus Tepeli pelikan Göl - G,Y,T 

Pelecanus onocrotalus Ak pelikan Göl - G,Y,KZ 

GRUİDAE 

TURNAGİLLER 

Grus grus Turna Açık alan - G,Y,T 

Anthropoides virgo Telli turna Açık alan - G,Y,T 

TETRAONİDAE 

ÜRKEKLİKLER 

Tetrao mlokosiewiczi Huş tavuğu Orman E Y 

CİCONİİDAE 

LEYLEKGİLLER 

Ciconia ciconia Leylek Açık alan - Y,G,T 

Ciconia nigra Kara leylek Açık alan - G,T 

142


ANATİDAE 

ÖRDEKGİLLER 

Anas platyrhynchos Yeşilbaş Sulak alanlar - Y 

Tadorna ferruginea Angıt Göl - G 

LARİDAE 

MARTIGİLLER 

Larus cachinnans Gümüşi martı Göller, su kenarları - Y 

CHARADRİİDAE 

YAĞMURKUŞUGİLLER 

Chettusia gregaria Sürmeli kızkuşu Bozkır - G 

SCOLOPACIDAE 

ÇULLUKGİLLER 

Scolopax rusticola Çulluk Orman - Y,KZ,T 

PHASİANİDAE 

SÜLÜNGİLLER-TAVUKSULAR 

Tetraogallus caspius Ur keklik Kayalık alan, orman - Y 

Coturnix coturnix Bıldırcın Kayalık alan, orman - G,Y 

STURNİDAE 

SIĞIRCIKGİLLER 

Sturnus vulgaris Sığırcık Kayalık alan, orman - Y 

CORVIDAE 

Pyrrhocorax pyrrhocorax 

Kızıl Gagalı 

Dağkargası 

KARGAGİLLER 

Kayalık arazi - Y 

Corvus frugilegus Ekin Kargası Step, Orman Y 

Corvus monedula 

Küçük Karga 

Meskun Mahal, 

orman 

Corvus corone corone Karaleş Kargası Orman, açık arazi Y 

Corvus corone palescens Leş Kargası Orman, Açık arazi Y 

Pica pica Saksağan Y 

Corvus corax 

STRIGIDAE 

Bubo bubo 

ACCİPİTRİDAE 

Kuzgun 

Puhu 

Az çok açık arazi, 

dağlar 

BAYKUŞGİLLER 

Çayırlık ve taşlık 

arazi 

YIRTICI KUŞLAR 

Y 

- Y 

- G 

Circus pygargus Çayır delicesi Orman - G,T 

Buteo rufinus Kızıl şahin Açık alan - Y,KZ 

Gyps fulvus Kızıl akbaba Bozkır, dağ, çayır - Y,G,T 

Aegypius monachus Kara akbaba Bozkır, dağ, çayır - Y,G,T 

Gypaetus barbatus Sakallı akbaba Bozkır, dağ, çayır - Y 

Aquila pomarina Küçük orman kartalı Bozkır, dağ, çayır - Y 

Aquila chrysaetos Kaya kartalı Bozkır, dağ, çayır - Y,KZ 

Kaynak : DEMİRSOY,1997, Kuşlar ile Genel ve Türkiye Zoocoğrafyası, Milli Parklar ve Av Yaban Hayatı 

Genel.Müdürlüğü., Personeli Güçlendirme Vakfı, Türkiyede Yaşayan Kuşlar 

143

Tablo 40. Türkiye’de bulunan kuş türlerinin statülerine göre dağılımı 

G Göçmen türler 

Y Yerli türler 

T Transit göçer türler 

KZ Kış ziyaretçisi türler 

Kaynak : KİZİROĞLU, 1989, Türkiye’nin Kuşları 


Şekil 52. Aktaş ve Çıldır Göllerinin Sembolü Olan Ak Pelikan ve Şehir Merkezinde Leylek Yuvası 

Foto:Ü.Kılıç 

Şekil 53. Ardahan’daki Kuş Türlerinden Kanarya 

Foto: Ü. Kılıç 

Şekil 54. Ardahan’daki Su Kuşları 

144


Şekil 55. Ardahan Yaban Hayatındaki Kızıl Akbaba ve Turna 


Şekil 56. Ardahan’da Yırtıcı Kuşlardan Olan Kızıl Şahin ve Puhu 

Tablo 41. Ardahan İli ve Çevresinde Tespit Edilen Memeliler (Mammalia) 


RHINOLOPHIDAE 

NALBURUNLUYARASALAR 

Rhinolophus ferrumequinum Büyük nalburunlu yarasa Mağara - 

Rhinolophus euryale Akdeniz nalburunlu yarasası Mağara - 

MOLOSSİDAE 

KUYRUKLU YARASALAR 

Tadarida teniotis Kahverengi uzun kulaklı yarasa Mağara - 

CRICETIDAE 

AVURTLAKLAR 

Cricetulus migratorius Cüce avurtlak Yaylalar, step - 

Meriones vinogradori Küçük çölsıçanı Step,kayalık yamaçlar - 

SPALACIDAE 

KÖRFARELER 

Apodemus mystacinus Kaya faresi Taşlık ve kayalıklar - 

145


LEPORIDAE 

TAVŞANLAR 

Lepus europaeus Kır tavşanı Her türlü habitat - 

DIPODIDAE 

ARAPTAVŞANLARI 

Allactaga elater Arap tavşanı Step - 

SCIURIDAE 

SİNCAPGİLLER 

Sciurus vulgaris Kırmızı sincap Yaylalar, step - 

Sciurus anomalus Anadolu Sincabı Orman, Step - 

CERVİDAE 

GEYİKLER 

Capreolus capreolus Karaca Orman - 

BOVIDAE 

İÇİBOŞBOYNUZLULAR 

Capra aegagrus Dağ keçisi Taşıl ve kayalıklar - 

MUSTALİDAE 

SANSARGİLLER 

Mustela ermenia Kakım Step, yayla - 

Meles meles Porsuk Su kenarı - 

Martes martes Ağaç sansarı Step, yayla - 

Martes foina Kaya sansarı Step, yayla - 

Lutra lutra Su Samuru Çay, Nehir 

CANIDAE 

KÖPEKGİLLER 

Canis lupus Gri kurt Step, yayla - 

Vulpes vulpes Tilki Her türlü habitat - 

FELİDAE 

KEDİLER 

Lynx lynx Vaşak Step, yayla - 

SUİDAE 

ESKİDÜNYA DOMUZLARI 

Sus scrofa Yaban domuzu Step, yayla - 

URSİDAE 

AYIGİLLER 

Ursus arctros Bozayı Orman - 

Kaynak : DEMİRSOY,1997, Memeliler ile Genel ve Türkiye Zoocoğrafyası 


Şekil 57. Ardahan da Süresiz Olarak Koruma Altına Alınan Tilki ve Karaca 

Foto: A.İnce 

146

F.4.1.2. Aquatik Türler ve Populasyonları 

F.4.1.2.1. Kürklü Hayvanlar : 

Yörede aquatik alan ve kıyı şeridi üzerinde yaşayan kürklü hayvan türü olarak su 

samuru tespit edilmiştir. Ayrıca bu alanlar dışında kürklü hayvan olarak; kurt, ayı ve tilki 

bulunmakla birlikte hassas durumlarından ötürü bu hayvanların avı yasaklanmıştır. 

F.4.1.2.2. Balıklar : 

İldeki tüm akarsuları gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss- kültür alabalığı) 

üretimi için idealdir. İlin akarsuları balıkçılık veya sportif amaçlı amatör balıkçılık için 

uygun olup, bu akarsularda yoğun olarak sazan türleri (Cyprinidae familyası) ve yayın 

balığı (Silirus glanis) bulunmaktadır. Trabzon Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü tarafından, 

Çıldır Gölünde yapılan stok tayininde Cyprinidae familyasından ekonomik değeri yüksek 

olan Aynalı Sazan (C.carpio) 22,56 ton, Karabalık (C.capoeta) 117,15 ton, Bıyıklı-Murza 

(B.plebejus) 17,07 ton ve Tatlı Su Kefali (L.cephalus) 57,50 ton olmak üzere toplam 214,28 

ton olarak tahmin edilmiştir. 

Tarım İl Müdürlüğü tarafından Çıldır Gölü’nde deneme amaçlı alabalık kafes 

balıkçılığı yaptırılmıştır. Olumlu sonuç alınmasına rağmen bölge yetiştiricileri üretime devam 

etmemişlerdir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ve DSİ tarafından Çıldır Gölü, Posof’taki göller 

ve Kura Nehrine her yıl ortalama 150-200 bin sazan balığı yavrusu bırakılmaktadır. 

İlde Gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) yetiştiren 2 adet su ürünleri 

yetiştiriciliği tesisi bulunmaktadır. 


Şekil 58. Çıldır Gölünde Göl Alası (Salmo trutta abanticus) 

147

F.4.2. Habitat ve Topluluklar 

Ardahan İli, yaban hayatı yaşama ortamı için son derece uygun bakir bir bölgedir. 

İlde yaban hayatı için uygun yerler oluşturan orman, çalılık, sulak alan ve kanyon gibi doğal 

barınak alanları bulunmaktadır. 

Aşağı Kafkasya Ormanlarında yaşayan Huş Tavuğu, ülkemizde de yalnızca Posof 

Ormanlarında yaşamaktadır. Huş Tavuğu’nun yaşam alanı bulduğu Posof Ormanları; Doğa 

Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü tarafından Yaban Hayatı Koruma Sahası olarak 

ayrılmıştır. Esas rengi metalik siyah olan huş tavuğunun erkek bireyinin baş, boyun ve sırtı 

metalik yeşildir. Kuyruk tüyleri uzun ve dışa doğru kıvrıktır. Dişi birey ise kahve ve siyah 

lekelidir.Alt kısmı gridir ve koyu lekeler taşır. Gaga, siyah ayaklar ve iris koyu kahvedir. 

Erkek bireyin başında kırmızı bir leke vardır. 

Tepeli Pelikan, Türkiye’de sadece 5 sulak alanda kuluçkaya yatmaktadır. Ardahan 

İlindeki Aktaş Gölü de, Tepeli Pelikanların kuluçkaya yattığı 5 sulak alandan biridir. Çıldır 

ve Aktaş Göllerinde gözlemlenen Tepeli Pelikan ve Ak Pelikanlar özellikle yöre halkı 

tarafından korunmaktadır. 


Şekil 59. Yöre Halkından Tarafından Benimsenen Pelikan 

Ardahan İl Çevre ve Orman Müdürlüğünce Ardahan-Kars yolu 4. km’sinde 50 Ha 

büyüklüğünde Sazara (Putka, Gölbaşı) Gölü diye anılan sulak alan koruma altına alınmıştır. 

Ayrıca Yiğitkonağı Sazlığı, Gölebakan Sazlığı, Altaş Köyü Sazlığı bulunmaktadır. Bu sulak 

alanlarda ve Kura Nehri’nin Ardahan Ovasından geçtiği yerlerde oluşan sazlık-sulak galeriler 

çeşitli göçmen kuşların bulunduğu önemli kuş alanlarıdır. 

148

Kura Nehri’nin İl Merkezinden Gürcistan sınırına kadar oluşturduğu kanyon İldeki 

yaban hayatı ve yok olma tehlikesi altında bulunan bitkiler için son derece önemli bir alanı 

oluşturmaktadır. Bu kanyonda yaşam alanı bulan en önemli türler; Kızıl Akbaba, Kaya 

Kartalı, Sakallı Akbaba, Küçük Orman Kartalı, Kızıl Şahin, Ur Keklik ve Puhudur. 

İl havzasında önemli kaynak değeri olan özellikle orman içi tatlı su ve çaylarda 

bulunan dağ alabalığı (Salmo trutta macrostigma) populasyonu hızla azalmaktadır. Bu 

nedenle bu sular yıl boyu avlanmaya kapalıdır. 

Ayrıca İlde yaban hayatı ve zengin bir flora çeşitliliğine sahip önemli bir alan olan 

Ilgar Dağı ve çevresinin korunma altına alınması gereklidir. İlde Ilgar Dağı ve çevresinde, 

diğer ormanlık ve sulak alanlarda yaşayan başlıca türler; Yaban Domuzu, Tilki, Tavşan, Kurt, 

Karaca, Ördek, Doğan, Şahin, Kartal, Baykuş, Keklik, Orman Çulluğu, Su Samuru, Kirpi, 

Telli Turna, Kırlangıç, Sürmeli Kızkuşu, Çayır Delicesi ve diğer göçmen kuşlardır. 

F.4.3. Hayvan Yaşama Hakları 

F.4.3.1. Evcil Hayvanlar 

F.4.3.1.1. Sahipli Hayvanlar : 

İlde sahipli hayvan sayısı ile ilgili herhangi bir çalışma yapılmadığından bu konu 

hakkında bilgi edinilememiştir. 

F.4.3.1.2. Sahipsiz Hayvanlar : 

Özellikle kırsal kesimde ve ilçelerde sayıları kontrolsüz bir şekilde artan sahipsiz, 

başıboş köpekler İl merkezine getirilerek terk edilmektedir. Genellikle çöplerden beslenmeye 

çalışan bu hayvanların açlık çektiği ve aşırı soğuklardan etkilendiği hatta öldükleri 

gözlenmektedir. 

Ayrıca park, bahçe vb. boş alanları sahiplenen bu hayvanlar savunma iç güdüsü ile 

saldırganlaşmakta insan sağlığı ve güvenliği açısından tehlike oluşturmaktadır. 

Sorunun çözümü amacıyla İlde 24.06.2004 tarih ve 5199 sayılı Hayvanları Koruma 

Kanunu doğrultusunda Hayvanları Koruma Kurulu oluşturulmuştur. Kurul 2004 Aralık ayı 

toplantısında aldığı karar doğrultusunda sahipsiz hayvanlarla ilgili olarak; hayvan barınağı 

kurulması, aşılama, kısırlaştırma, sahiplendirme çalışmaları planlanmaktadır. 

F.4.3.1.3. Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Olan Evcil Hayvanlar : 

İlde nesli tehlikede olan ve olması muhtemel evcil hayvan türü bulunmamaktadır. 

F.4.3.2. Hayvan Hakları İhlalleri : 

İl genelinde bu konu hakkında bir çalışma yapılmamıştır. 

149

F.4.3.3. Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği : 

Mahalli Çevre Kurulu ve Hayvanları Koruma Kurulu çalışmaları kapsamında 

bir araya gelen Belediye ve ilgili İl Müdürlükleri alınan kararlar doğrultusunda iş birliği 

içerisinde çevre sorunlarının (katı atıklar, sokak hayvanları, çevre eğitimi) tespiti ve çözümü 

alanlarında çalışmalar yürütmektedir. 

F.5. Hassas Yöreler Kapsamında Olup (*) Bölümdeki Bilgilerin İsteneceği Alanlar : 

F.5.1. Milli Parklar : 

2873 sayılı Milli Parklar Kanunu’nda tanımlanan şekliyle Milli Park; bilimsel ve 

estetik bakımdan, ulusal ve uluslar arası ender bulunan doğal ve kültürel kaynak değerleri 

ile koruma, dinlenme ve turizm alanlarına sahip doğa parçalarını ifade eder. Bu tanıma göre 

İlde, Milli Park alanı bulunmamaktadır. 

Ancak Damal İlçesi Yukarı Gündeş Köyü hudutları içerisinde yer alan 15 Haziran 

15 Temmuz tarihleri arasında Karadağ yamaçlarında oluşan Atatürk Siluetinin oluştuğu 

alanın Milli Park veya Tabiat Parkı ilan edilmesi için Ardahan Valiliğince girişimde 

bulunulmuştur. 

F.5.2. Tabiat Parkları : 

2873 sayılı Milli Parklar Kanunu’nda tanımlanan şekliyle Tabiat Parkı; bitki örtüsü 

ve yaban hayatı özelliğine sahip, manzara bütünlüğü içinde halkın dinlenme ve eğlenmesine 

uygun tabiat parçaları olarak tanımlanmaktadır. Bu tanıma göre, İlde Tabiat Parkı ile ilgili 

envanter çalışması yapılmamıştır. 

F.5.3. Tabiat Anıtı : 

2873 sayılı Milli Parklar Kanunu’nda tanımlanan şekliyle Tabiat Anıtı; doğa ve doğa 

olaylarının meydana getirdiği özelliklere ve bilimsel değerlere sahip ulusal park esasları 

dahilinde korunan doğa parçalarıdır. Bu tanıma göre, İlde Tabiat Anıtı ile ilgili envanter 

çalışması yapılmamıştır. 

F.5.4. Tabiat Koruma Alanları : 

2873 sayılı Milli Parklar Kanunu’nda tanımlanan şekliyle Tabiatı Koruma Alanları; 

bilim ve eğitim bakımından önem taşıyan ender, tehlikeye açık veya kaybolmaya yüz tutmuş 

ekosistemler, türler ve doğal olayların meydana getirdiği seçkin örnekleri içeren ve mutlak 

olarak korunması gerekli olan, yalnızca bilim ve eğitim amaçlarıyla kullanılmak üzere ayrılan 

doğa parçalarıdır. Bu tanıma göre, İlde ilan edilmiş Tabiat Koruma alanı bulunmamaktadır. 

Ancak, Çıldır Şeytan Kalesinin bulunduğu kanyon bölgesi içinde barındırdığı habitatla bu 

vasıfları taşıdığı ve bu nedenle Ardahan İl Çevre ve Orman Müdürlüğünce Tabiatı Koruma 

Alanı olarak önerilmesi düşünülmektedir. 

150

F.5.5. Orman İçi Dinlenme Yerleri : 

Orman içi dinlenme yerleri, rekreasyonel ve estetik kaynak değerlerine sahip, halkın 

piknik ve kamp kullanımına açık, ormanlık alanlardır. 

Ardahan-Kars Karayolu 5. km civarındaki Cemal Tural Fidanlığı adını taşıyan, halkın 

mesire-piknik yeri olarak kullandığı ve aynı zamanda Ardahan Ulusal Bal Festivalinin de 

yapıldığı orman alanı Çevre ve Orman Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel 

Müdürlüğünün 11.04.2001 tarih ve MPGDİD.8.ER.01/143 sayılı yazıları ile “Cemal Tural 

Fidanlığı B-Tipi Orman İçi Mesire Yeri” olarak tescil edilmiş ve 2002 yılında Gelişim Projesi 

yapılarak onaylanmıştır. Bu alanda elektrik projesi, çeşmeler, kamelyalar, piknik masaları, 

tuvalet, çöp toplama depolarının yapımı gibi alt yapı çalışmaları tamamlanmıştır. Diğer 

tesislerin de bu proje doğrultusunda yapılması planlanmaktadır. 


Şekil 60. Ardahan Cemal Tural Fidanlığı Orman İçi Mesire Yeri 

F.5.6. Sulak Alanlar : 

Uluslararası öneme sahip Sulak Alanlar Sözleşmesine (RAMSAR) göre sulak alanlar, 

çekilmiş halde derinliği 6 m’yi geçmeyen (deniz sularının bulunduğu yerler dahil) çok veya 

az tuzlu, tatlı su, durgun veya akan, daimi veya geçici, tabii veya suni, su çukurları, sulu veya 

turbalı alanlar, çayırlar ve bataklıklardır. 

Bu tanıma uygun olarak, Ardahan İl Çevre ve Orman Müdürlüğünce Ardahan-Kars 

yolu 4. km’sinde 50 Ha büyüklüğünde Sazara (Putka, Gölbaşı) Gölü diye anılan sulak alan 

koruma altına alınmıştır. 

İlde ayrıca Yiğitkonağı Sazlığı, Gölebakan Sazlığı ve Altaş Köyü Sazlığı 

bulunmaktadır. Bu sulak alanlarda ve Kura Nehri’nin Ardahan Ovasından geçtiği yerlerde 

oluşan sazlık-sulak galeriler çeşitli göçmen kuşların bulunduğu önemli kuş alanlarıdır. 

F.5.7. Biyogenetik Rezerv Alanları : 

Biyogenetik rezerv, ilk kez 1970 yılında UNESCO Genel Konferansının 16. oturumunda 

başlatılan MAB (İnsan ve Biyosfer) Programı çerçevesinde ele alınmıştır. Doğal dengeyi 

151

sağlamak ve bu suretle çeşitli yaşama ortamlarındaki hayvan ve bitki türlerinin çeşitliliğini 

devam ettirmek amacıyla, koruma altında bulundurulan bir veya birden fazla tipik, emsalsiz, 

varlığı tehlikeye düşmüş ve ender niteliklere sahip ekosistemlere “biyogenetik rezerv” denir. 

Ardahan İli özellikle Posof İlçesi, dünyadaki ekonomik değeri olan dört önemli ırktan 

birisi olan Kafkas Arı Irkının (Apis Mellifera Caucasica Gorb.) ülkemizdeki yaşam alanıdır. 

Kafkas Arı Irkının yerli gen kaynağı olarak tescil edilmesi işlemleri devam etmektedir. Ayrıca 

bu konu ile ilgili ayrıntılı bilgi Arıcılık ve İpekböcekçiliği (H.2.2.6) bölümünde verilmiştir. 

F.5.8. Biyosfer Rezerv Alanları : 

1970 yılında UNESCO Genel Konferansının 16. oturumunda başlatılan MAB (İnsan 

ve Biyosfer) Programı çerçevesinde dünya üzerinde iklim ve yaban hayatı ile karakterize 

olunan belli başlı biyomları temsil eden türler ile yaşam ortamları, çeşitli ekosistem veya 

tabii peyzaj özelliklerini ihtiva eden alanlar “biyosfer rezerv alanı” olarak tanımlanır. 

Bu tanıma uygun İl sınırları içinde biyosfer rezerv alanı araştırması yapılmamıştır. 

F.5.9. Özel Çevre Koruma Bölgeleri : 

Ülke ve dünya ölçeğinde ekolojik önemi olan çevre kirlenmeleri ve bozulmalarına 

duyarlı alanlarda tabii güzelliklerin gelecek nesillere ulaşmasını sağlamak amacıyla, kırsal 

ve kentsel alanda arazi kullanım kararına uygun olarak tespit edilen koruma alanlarına “Özel 

Çevre Koruma Bölgesi” denir. 

Bu tanıma uygun İl sınırları içinde özel çevre koruma bölgesi bulunmamaktadır. 

F.5.10. Av Hayvanları Koruma ve Üretme Sahaları : 

Ülkemizde çok çeşitli faktörlerle azalan av ve yaban hayvanlarını kendi doğal 

yaşama ortamlarında gerekli bakım tedbirleri alarak korumak, üremelerini ve normal 

yoğunluğa ulaşmalarını sağlamak amacıyla “Yaban Hayatı Koruma ve Üretme Sahaları” 

oluşturulmaktadır. 

Yaban Hayatı Koruma ve Üretme Sahalarında; 

- Ayrılacak olan içinde koruma altına alınacak tür ya da türlerin doğal olarak üreyip 

çoğalmalarına olanak sağlayacak düzeyde popülasyon bulunmalıdır. 

- Ayrılacak alanda hayvanların barınma ve beslenme gereksinimini karşılayacak 

optimum yaşama koşulları bulunmalıdır. 

- Koruma ve üreme alanları trafik yoğunluğu yüksek ulaşım yollarının uzağında, 

etkin bir denetimin sağlanabileceği ve ideal olarak tek girişli yolu olan alanlar olmalıdır. 

- Alanın yakın çevresinde korunan hayvanların üreyip çoğaldıklarında yaşayabilecekleri 

uygun ve doğal yaşama ortamları bulunmalıdır. Koruma ve üretme alanı olarak ayrılacak 

alanların makro ölçüde tasarlanan alana çekirdek oluşturacak konumda bulunmalarına 

dikkat edilmelidir. 

152

- Ayrılacak alanın tespitinde korunacak hayvanın özellikleri ile yöredeki envanter 

sonuçları dikkate alınmalıdır. Alan saptanmasında türe göre birim alan standartlarına 

uyulmalıdır. 

- Alanın sınırlarının doğal çizgilerden geçmesine dikkat edilmelidir. 

- Dış sınırlar belirlenirken, korunacak ya da yetiştirilecek hayvanların alan içindeki 

doğal yaşam ortamları dikkate alınmalıdır. 

İlde bu konuda koruma altında olan karacalar için, Ardahan İl Çevre ve Orman 

Müdürlüğünce yaban hayatı koruma, geliştirme ve üretme alanı için gerekli alt yapı 

çalışmalarına başlanmıştır. 

F.5.11. Su Ürünleri Üretim Sahaları Çevresindeki Kıyılar : 

Ardahan İlinde avlanmanın tamamen yasaklandığı iç sular aşağıdaki gibidir. 

Tablo 42. Ardahan İli 2004 yılı Avlanmaya Yasak Olan Dere ve Nehirler 

İlçe Sahanın Adı Yasaklanan Sahaların Sınırı 

Posof Alabalık Gölü Alabalık Gölü’nün tamamı 

Posof 

Posof 

Hanak 

Hanak 

Ardahan 

Merkez 

Ardahan 

Merkez 

Ardahan 

Merkez 

Kazankaya 

Deresi 

Alabalık Deresi 

Alabalık Suyu 

(Kımılık Çayı) 

Cankelek Suyu 

Alabalık Deresi 

Rum Deresi 

Toros Deresi 

(Torodere) 

Kaleönü Köyü’nden başlayıp Kırkköy’den devam ederek Bük Deresi birleşme 

noktasına kadar 8.500 m.’lik mesafe 

Yurtbaşı (Sakabul)- Kırkköy (Bükdere) birleşme noktasına kadar olan 6.000 m.’lik 

mesafe 

Yukarı Aydere Köyü üstündeki Hanyeri Harabelerinden başlayıp Aşağı Aydere- Yukarı 

Karakale- Aşağı Karakale- Çat Köyü- Aşağı Çat Mahallesi- Altınemir (Konduravul) 

Köylerinden geçerek Koyunpınar Köyü üstünden Piyade Geçer Mevkiine kadar 

yaklaşık 19.000 m.’lik mesafe. 

Canelek Köyü Yaylası’nın üstünden başlayıp Serinkuyu Yaylası’ndan geçerek 

Aşağı Çat Mahallesinde Alabalık Suyu ile birleştiği noktaya kadar olan 8.250 m.’lik 

mesafe. 

Fatmaçayır Yaylası’ndan başlayıp Beşikkaya Mevkiinden geçerek Kura Nehri’ne 

dökülünceye kadar 8.000 m.’lik mesafe. 

Bülbülan Hanları’ndan başlayıp Bağdeşen Köyü’ne kadar olan 7.000 m’lik mesafe 

Ardıçdere Yaylası’ndan başlayıp Ardıçdere Köyü’nde biten 4.250 m’lik mesafe 


F.5.12. Endemik Bitki ve Hayvanların Yaşama Ortamı Olan Alanlar : 

Kura Nehri Yukarı Havzasının flora özelliğine gelince; bu yöre Holarktik flora 

alemi içinde Paleoboreal bölgenin Avrupa bölümü ile Turan-Önasya (İrano-Turanian) 

step bölümünün geçiş alanı üzerinde yer almaktadır. Bu konumu ile araştırma alanının 

Pleistosen’deki iklim değişmelerinden geniş ölçüde etkilenmiş olacağı ve farklı flora 

153

ölgelerine ait türlere sahip bulunacağı açıktır. Pleyistosen’deki interglasiyal devrelerde, 

Kura oluğu aracılığı ile Turan-Önasya florasına ait step türleri havzaya sokularak yüksek 

alanlara kadar geniş yayılma imkanı bulmuş olmalıdır. Buna karşılık, glasiyal devrelerde 

ise, step alanı daralmış, Doğu Karadeniz ve Kafkas Dağları üzerinden Pleoboreal Avrupa 

bölümü florası havzaya girmiştir. Birkaç kez tekrarlanan bu progressif ve regressif yer 

değiştirmeler, değişik floralara ait unsurların karışmalarına, bazı relikt (Posof Havzasında 

Huş ve Titrek Kavak) türlerle Turan-Önasya florasına ait endemik türlerin (Alyssum sp., 

Astragallus ornithopoides, Centaurea depressa, Eremopoa persica, Scrophularia sp., Salvia 

verticillata) meydana gelmesine yol açmıştır. Havzada endemizmin oluşmasında özellikle 

yükseklik ve yerel iklim koşullarının önemli bir rol oynadığı ileri sürülebilir. 

İlde endemik bitki olarak da; Angelica sylvestris var. stenoptera, Heracleum 

platytaenium, Ferula orientalis, Anthemis melanoloma subsp.melanoloma, Inula helenium 

subsp. orgyalis, Senecio platyphyllus DC. var. Glandulosus Matthews, Centaurea pulcherrima 

Willd. var. Freynii (Sint.) Wagenitz, Centaurea macrocephala, Centaurea wiedemanniana, 

Cirsium lappaceum subsp.tenuilobum, Doronicum balansae, Alkanna orientalis (L.) Boiss. 

Var.orientalis, Onosma linearilobum, Draba bruniifolia Stev. var. armeniaca Coode et 

Cullen, Gypsophila smlatrix, Minuartia corymbulosa (Boiss.et Bal.) McNeill var. breviflora 

(Boiss)McNeill), Astragalus czorochensis, Geranium ibericum subsp. jubatum, Geranium 

asphodeloides subsp.sintenisii, Lamium armenium subsp.sintenisii, Papaver fugax Poiret 

var. platydiscus Cullen, Prunus kurdica, Scrophularia cryptophila bulunmaktadır. 

Posof Havzasındaki Huş ormanları altında yaşam alanı bulan Huş Tavuğunun varlığı 

tespit edilerek Çevre ve Orman Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğünce 

“Av Koruma ve Geliştirme Alanı” olarak ayrılmıştır. Huş Tavuğu araştırmacılar tarafından 

endemik olarak değerlendirilmektedir. 

Şekil 61. Posof Ormanlarında Yaşayan Huş Tavuğu ve Centaurea macrocephala (Sığır Pöçüğü) 

F.5.13. Koruma Altına Alınan Yabani Flora-Faunanın Yaşama Ortamı Olan Alanlar : 

Ardahan Ormanları önemli kuş alanı olup, Herpetofauna ve Kız Böcekleri açısından 

korumaya bağımlı bir alandır. Yalnızçam Dağları da yine önemli kuş ve bitki alanlarına 

sahip olmakla birlikte memeliler açısından da izlenmesi gerekli bir alandır. Aktaş ve Çıldır 

Gölleri ise önemli kuş alanı olup, kuşlar bakımından korumaya bağımlı alanlar arasında 

yer almaktadır. 

154

Önemli kuş alanı statüsünde yer alan Çıldır ve Aktaş Göllerinde yer alan önemli 

türler; Pelecanus onocrotalus (Ak Pelikan), Pelecanus crispus (Tepeli Pelikan), Melanitta 

fusca (Kadife Ördek), Larus armenicus (Van Gölü Martısı), Tadorna ferruginea (Angıt)’dır. 

Yine önemli kuş alanlarına sahip olan Ardahan Ormanlarında ise; Circus pygargus (Çayır 

Delicesi), Grus grus (Turna) türleri koruma altındadır.. 

Bu konu ile ilgili ayrıntılı bilgi ayrıca F.4.2. (Habitat ve Topluluklar) bölümünde 

verilmiştir. 

F.5.14. Akdeniz’e Has Nesli Tükenmekte Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme 

Ortamı Olan Alanlar: 

Ardahan İlinin herhangi bir denize kıyısı bulunmamaktadır. 

F.5.15. Kültür ve Tabiat Varlıklarının Bulunduğu Koruma Alanları : 

İlde ve ilçelerinde bulunan kale ve kuleler, tabyalar, kilise ve şapel kalıntıları, mezar 

taşları ve Çıldır Gölü içerisinde yer alan Akçakale Adası koruma altına alınan alanlar 

içerisinde yer almaktadır. 

İlde koruma altına alınan Çıldır Gölü Akçakale Adası ile ilgili bir efsane bilinmektedir. 

Bu efsaneye göre : 

Çok eskiden Çıldır Gölü’nün yerinde bir güzel mi güzel bir şehir varmış. Bu şehrin bir 

de beyi varmış. Nedendir bilinmez bu bey Akçakale’de otururmuş. Çukurda kurulmuş olan 

bu şehrin, dokuz kurna musluklu bir çeşmesi varmış. Bey, “Gece gündüz çeşmeden su alanlar 

sakın çeşmeyi kapatmayı unutmasınlar yoksa şehri su basar.” diye sıkı sıkı tembihlermiş. 

Şehirde kadın erkeklerde bu buyruğa uyarmış. 

Bir gün akşamın karanlığı basmak üzereyken çeşmeden su doldurmakta olan bir 

kıza, yedi yıldır gurbette olan ağabeyinin geldiğini müjdelemişler. Dokuz kurna musluklu 

çeşmenin bir musluğundan su dolduran kız sevincinden ne yapacağını bilememiş; yedi 

yıldır hasretini çektiği ağabeyini görmek için evinin yolunu tutmuş. Koşup giderken de 

çeşmenin musluğunu kapatmayı unutmuş. Bütün gece çeşmeden akan sular yavaş yavaş 

şehri basmaya başlamış; önce çukur yerlerdeki evler su altında kalırken, dokuz kurnalı 

çeşmenin yeri de belli olmaz hale gelmiş. Evi biraz da yüksekte olanlar işin farkına varınca 

evini barkını, eşyasını bırakıp çoluk çocuğunu alıp tepelere kaçarak canlarını kurtarmışlar. 

Ertesi gün şehirden ancak kilisenin kümbeti görülmüş ve akşama kadar onlar da sular altında 

kalmış. Şehirden sağ kurtulup kaçanlar Akçakale Adası’na gelmişler. Çıldır Gölü, efsaneye 

göre dibindeki o dokuz kurnalı çeşmenin suyundan ortaya çıkmıştır. Eğer (güneydeki) 

Taşbaşından bu gölün ayağı Zarşat’a (Arpaçay) doğru akmasaydı Akçakale Adası ile öteki 

köyleri de su basardı. 

F.5.16. Sit Alanları : 

Sit alanları; tarih öncesinden günümüze kadar gelen çeşitli medeniyetlerin ürünleri 

olup yaşadıkları devirlerin sosyal, ekonomik, mimari vb. özelliklerini yansıtan kent ve kent 

kalıntıları, önemli tarihi hadiselerin cereyan ettiği yerler ve tespiti yapılmış tabiat özellikleri 

ile korunması gerekli alanları ifade eder. 

155

Bu tanıma göre; Ardahan İlinde Çıldır Gölü içerisinde yer alan Akçakale Adası 1. 

derece sit alanıdır. Ayrıca İl merkezinde ve ilçelerde bulunan Ardahan Kalesi, Çıldır Şeytan 

Kalesi, Çıldır yakınlarındaki Kara Kale, Kışlahanak (Avcılar) Kalesi, Kazan Kale, Orağaz 

Kalesi, Altaş Kale, Kalecik Kale, Kurt Kale, Sevimli Kalesi, Cak Kalesi, Savaşır Kalesi, Mere 

Kalesi, Kol Kale, Kırnav Kale, Ölçek Köyü Kalesi, Kinzi Kalesi, Bozmenler’e ait yazılar ve 

yapıtlar, Dedeşen Köyü’ndeki Külliye, Hanak yakınlarındaki Karakale, Yiğit Konağı Kulesi, 

Çakıldere Kulesi, Uğurlutaş Köyü Kulesi, Uğuz Dağı Kulesi, Söğütlükaya Köyü batısındaki 

Kule kalıntısı, Söğütlükaya Köyü doğusundaki Kule kalıntısı, Ziyaret Deresi’ndeki Kule, 

Tepeler Köyü Kulesi, sit alanı içerisinde yer almaktadır. 

F.5.16.1. Kentsel Sit : 

Kentsel Sit; mimari, mahalli, tarihsel, estetik ve sanat özelliği bulunan ve bir arada 

bulunmaları sebebiyle teker teker taşıdıkları kıymetten daha fazla olan, kültürel ve tabii 

çevre elemanlarının (yapılar, bahçeler, bitki örtüleri, yerleşim dokuları, duvarlar) birlikte 

bulundukları alanlardır. 

İlde yöreye özgü mimari biçimlerine sahip birçok bina bulunmaktadır. Bunlardan 

en önemlisi İl merkezinde bulunan ve 1911 yılında Osmanlı mimarisine göre inşa edilen 

Hamşioğlu Rasim Bey Konağı’dır. Bu yapı 03-05 Ocak 1919 tarihleri arasında 2. Ardahan 

Kongresine ev sahipliği yapmış olup bu nedenle Kongre Binası olarak adlandırılmıştır. 

Ayrıca İldeki diğer önemli tarihi sivil mimari eserleri Vali Hurşit Bey Konağı ve şu 

anda iş hanı olarak kullanılan Akkoş’un Binasıdır. Bu yapılar kentsel sit alanlarıdır. 


Sekil 62. Hamşioğlu Rasim Bey Konağı (Kongre Binası) 

156

F.5.16.2. Tarihi Sit : 

Tarihi Sit; önemli tarihi olayların cereyan ettiği ve bu sebeple korunması gerekli 

yerlerdir. Buna göre, İlde tarihi olaylara sahne olan çok sayıda kale ve kule bulunmaktadır. 

Bunlar : 

Ardahan Kalesi : 

Şehir merkezinin kuzeyindeki Halil Efendi Mahallesi ile şehir merkezini birbirinden 

ayıran Kura Nehri’nin hemen sol kıyısında bulunmaktadır. İlk inşa evresi kesin olarak 

bilinmeyen Ardahan Kalesi’nin Selçuklular tarafından yapıldığı ve Osmanlılar döneminde 

de sürekli olarak kullanıldığı bilinmektedir. 

Kale’nin inşasında mimari açıdan dikdörtgen bir plan düzeni esas alınmıştır. Klasik 

Osmanlı hisarları görünümündeki kalenin, ana girişi batıdandır ve giriş kapısının eyvan 

tarzında yüksek bir kemeri bulunmaktadır. Giriş kapısının üzerinde 963 H. tarihli bir inşa 

kitabesi vardır. Dikdörtgen plan oluşturan sur duvarları baştan başa kare tabanlı ve çokgen 

planlı çok sayıda kule ile desteklenmiştir. Kale içerisinde bir mescit ve hamam kalıntısı 

bulunmaktadır. Kale dendanları, duvar örgü tekniği, çokgen kuleleri ve konumlandırılmış 

biçimi ile Rumeli Hisarının küçük ölçüde ele alınmış bir varyasyonu gibidir. 

Kaynak: Serhat Şehri Ardahan, 2002 

Şekil 63. Ardahan Kalesi 

Kazan Kale : 

Ardahan’ın yaklaşık 12-13 km kuzeydoğusunda Kura Vadisi’nin nehrin akış yönüne 

göre sağında yer almaktadır. Kesin tarihi bilinmeyen kale çevresinde eski yerleşim izleri 

mevcuttur. Büyük oranda yıkılmış olan kaleden sadece doğu yönündeki kule kısmı ayakta 

157

kalarak günümüze ulaşabilmiştir. Bu kulenin M.S. 8-9. yüzyıllarda Türkistan’daki Kazan 

bölgesinden gelip, bu yörede yaşadıkları bilinen Türkler tarafından inşa edildiği bilinmektedir. 

Yüksekliği 15 metre olan bu kulenin, burada daha önce mevcut olan bir yerleşim üzerine 

sonradan inşa edildiği anlaşılmıştır. 

Altaş (Ur) Kalesi : 

Ardahan–Hanak karayolunun 18. km.’sindeki Altaş (Ur) Köyü’nün doğusunda yer 

alan sivri bir tepe üzerine kurulmuştur. Tarihi kaynaklarda sadece adı ve yeri belirtilen 

kalenin, ilk yapım tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak VII.-VIII. yüzyıldan beri bu 

kalenin mevcut olduğu anlaşılmaktadır. Çevresinde eski yerleşim izlerinin varlığı tespit 

edilen kalenin, Türk dönemi öncesine ait kalıntılar üzerine Türk döneminde inşa edilmiş 

olması kuvvetle muhtemeldir. 

Kinzi Kalesi : 

Ardahan’ın 30 km. batısında Bağdeşen Köyü’nün kuzeyinde yer almaktadır. Kalenin 

inşa tarihi bilinmemekle birlikte önemli bir geçit noktasında bulunması buranın milattan 

önceki asırlardan beri mevcut olduğunu göstermektedir. Konum ve altyapı özellikleri 

bakımından Urartu Kalelerinin genel karakteristik özelliklerini akla getirmekte olup, 

çevreden yaklaşık 130 metrelik yüksekliği ile ortaçağ şatolarını andırmaktadır. Üç yönden 

derin vadilerle çevrilmiş yüksek bir dağın dil biçimindeki uzantısı üzerine kurulmuş olan 

kalenin, iç ve dış bölümlerden oluştuğu anlaşılmaktadır. 


Şekil 64. Kinzi Kalesi 

158

Kalecik Kalesi : 

Göle ilçesine bağlı Kalecik Köyünün yaklaşık 450-500 metre güneyinde, köyden 

gelen derenin oluşturduğu vadi ile Kura Vadisi’nin kesiştiği noktada sarp bir alana 

kurulmuştur. Kalenin yapım tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber, M.Ö. VIII. yüzyılda 

yöreye egemen olan Urartular tarafından yaptırılmış olduğu tahmin edilen yöre kaleleri ile 

benzerlik göstermektedir. Üç yönden çok dik ve sarp kayalıların sınırladığı ve akarsuları ile 

birlikte iki derin vadinin kesiştiği bir konumda inşa edilmiştir. 


Şekil 65. Kalecik Kalesi 

Şeytan Kalesi : 

Çıldır İlçe merkezinden 1 km. uzaklıktaki Yıldırımtepe Köyünün yaklaşık 1,5 km. 

kuzeydoğusunda Karaçay Vadisinde oldukça sarp ve müstahkem bir alana kurulmuştur. 

Yapım tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Yörenin diğer kalelerinde olduğu gibi bu kalenin 

de mimari özellikleri Urartu kalelerini andırmaktadır. Tarihi kaynaklarda bu kaleye Çıldıran 

Kalesi, Kal’a –ı Şeytan, Kaçiş, İblis Hisarı gibi adlar verilmiştir. 

Bugün Çıldır yönünden tek bir yolla gidilebilen kalenin, üç yanı oldukça derin bir 

yataktan dolaşarak akan Karaçay’ın sınırladığı sarp bir yarımada üzerine kurulmuş olması, 

kaleyi kolay kolay ele geçirilmeyecek müstahkem bir konuma sokmuştur. Kalenin oturtulduğu 

oldukça yüksek, sarp ve yalçın kayalık alan yapının güvenliği açısından en az burçlar kadar 

önemlidir. Kayalık konumun etrafı yaklaşık 2 metre yükseklikte sur duvarları ile çevrilmiştir. 

Kale surlarının içinde bir şapel ve su sarnıcı bulunmaktadır. Ayrıca suya inen gizli bir su 

yolunun mevcudiyeti günümüze yıkıntı halinde gelen izlerden anlaşılmaktadır. Şeytan 

Kalesi yöredeki en önemli kalelerden biri olup, tarihte bir çok savaşın bu mevkide yapıldığı 

bilinmektedir. Kale sırasıyla; Med, Pers, Roma, Sasani, Selçuklu, İlhanlı, Karakoyunlu, 

Akkoyunlu, Safavi ve Osmanlı gibi çeşitli uygarlıklara yerleşim yeri olmuş, bu dönemlerde 

kaleye birtakım onarım ve eklemeler de yapılmıştır. 

159


Şekil 66. Şeytan Kalesi 

Kurt Kale : 

Çıldır İlçe merkezinin yaklaşık 36 km. kuzeydoğusundaki Kurtkale nahiyesinin 1 

km. güneyinde ve Gürcistan sınırında bulunmaktadır. Kura Nehri’nin üç yanını oldukça derin 

bir yataktan dolaşarak aktığı sarp bir yarımada üzerine kurulmuştur. Yapılış tarihi ve adını 

nereden aldığı konusunda kesin bir bilgi olmamakla birlikte, konum ve mimari bakımından 

Şeytan Kalesi ile benzer özellikler göstermesi nedeniyle, Kurtkale’nin de Şeytan Kalesi ile 

birlikte birbirine yakın tarihlerde inşa edilmiş olduğu izlenimi vermektedir. Yöre halkına 

göre kale adını, kuzeydeki girişin solundaki kurt figüründen almıştır. Üç yanı vadiyle çevrili 

sarp bir konumda inşa edilmiş olan kalenin, bir iç kale bir de dış kaleden ibaret olduğu 

anlaşılmaktadır. Konumu açısından bakıldığında Kurtkale’nin boğazı ve sınırı güvenlik 

altına almak için yaptırılmış bir savunma yapısı olduğu, merkeze yapılabilecek saldırıların 

doğudan gelecek olanını, merkeze yakın Şeytan Kalesi’ne gelmeden önce durdurabilmek 

amacıyla inşa edildiği, bir bakıma da bir ön karakol vazifesi üstlendiği akla getirmektedir. 

Kalenin, Kura Nehri ile bağlantısını sağlayan bir gizli su yolu bulunmaktadır. Ayrıca bir giriş 

ve küçük bir apsise sahip şapel, su sarnıcı ve hamam kalıntıları mevcuttur. 

Sevimli Kalesi : 

Hanak İlçe merkezinin yaklaşık 18-20 km. güneydoğusundaki Sevimli (Vel) 

Köyü’nün takriben 500 m. güneyinde, Kura Nehri Vadisi’nde, yarımada biçimli sarp bir tepe 

üzerinde yer almaktadır. 

Kesin tarihi bilinmeyen ve mimarisi büyük oranda değişmiş olan kale Urartu kalelerinin 

özelliklerini akla getirmektedir. Kaleye biri kuzeyden (köyden), biri kuzeybatıdan, biri 

güneydoğudan ve bir diğeri de güneybatıdan olmak üzere dört tabii yolla ulaşılmaktadır. 

160

Cak Kalesi : 

Posof’a bağlı Türkgözü (Yurtbekir) sınır karakolu yakınlarında, Türkiye-Gürcistan 

sınırını çizen Cak Suyu kenarında, yüksek ve sarp bir tepe üzerinde inşa edilmiştir. Tarihi 

konusunda kesinlik bulunmayan kalenin konumu, plan ve mimarisi itibariyle Ortaçağda, 

kurulduğu yerdeki önemli geçidi kontrol altında tutmak amacıyla ve karakol mahiyetinde 

küçük bir kale olarak inşa edildiği anlaşılmaktadır. 


Şekil 67. Cak Kalesi 

Savaşır Kalesi : 

Posof İlçesine bağlı Savaşır (Cancah) Köyünün güneydoğusunda üç yanı vadi ile 

çevrili, dil biçiminde sivri bir tepe üzerine kurulmuştur. Kesin inşa tarihi bilinmeyen kalenin 

Ortaçağda inşa edilmiş bir kuleden ibaret olduğu anlaşılmaktadır. 

Mere Kalesi : 

Ardahan-Posof yolu üzerinde, Posof’a yaklaşık 5 km., güneydoğusunda yer 

almaktadır. Kesin inşa tarihi bilinmeyen kalenin tarihi kaynaklarda ismine rastlanmaktadır. 

Kale doğu-batı istikametinde ve dikdörtgen planda inşa edilmiştir. Doğu ve güney yönü 

oldukça harap durumda olan kalenin güneybatı yamacında bugün tahrip olmuş bir kilise 

kalıntısı bulunmaktadır. 

Kol Kale : 

Posof İlçe merkezinin yaklaşık 6 km. batısında bulunan Kol Köyü’nün doğusunda 

yüksekçe bir tepe üzerinde yer almaktadır. Yapılış tarihi bilinmeyen kalenin milattan sonraki 

asırlarda yapılmış olabileceği tahmin edilmektedir. 

161

Kırnav Kale : 

Hanak İlçesinin 5 km. batısında Ardahan-Hanak karayolu üzerinde yer almaktadır. 

Bu kalenin de kesin yapım tarihi bilinmemektedir. Alçak bir tepe üzerinde yer alan kale, 

oldukça yüksek beden duvarlarına sahiptir. Bu kalenin güneyinde sıralanan tepeler üzerinde 

belirli aralıklarla inşa edilmiş, daha küçük ölçekte 2-3 kale kalıntısı daha bulunmaktadır. 

Ölçek Köyü Kalesi : 

Ardahan’ın 15 km. kadar doğusunda, Ölçek Köyü’nün güneybatısındaki sarp tepe 

üzerinde bulunmaktadır. Kalenin güneydoğu, doğu ve kuzeydoğu yönlerini, köyün batısından 

geçen Taşlıdere Suyu çevrelemektedir. Tarihi kaynaklarda sadece adına değinilen Ölçek 

Kalesi’nin yapım tarihi kesin olarak bilinmemekteyse de, buranın ilk çağlardan beri mevcut 

olduğu anlaşılmaktadır. Kalenin yapım tekniği ve çevredeki eski yerleşim izleri, bölgedeki 

Türk dönemi öncesine ait kalelerin en eskilerinden biri olduğunu göstermektedir. Kalenin, 

köyün bulunduğu zemin seviyesinden takriben 130 m. yükseklikte ve üçgen şeklinde dağla 

kayalığın üzerine inşa edildiği görülmektedir. Kale çevresinde, eski iskan izleri ile bugünkü 

köy yerleşimine ait evler mevcuttur. 

Dedeşen Köyü Kale Kalıntıları: 

Kale kalıntıları, Göle ilçesine bağlı Dedeşen Köyünün kuzey sırtlarında 

bulunan alçak tepe üzerinde yer almaktadır. İlk yapım tarihi bilenmeyen kalenin, tarihi 

kaynaklarda adına da değinilmediği görülmektedir. Ancak tarihi kaynaklarda, Dedeşen 

Köyünde yer alan cami, türbe, medrese, hamam ve çeşmenin varlığından söz edildiği 

tespit edilmektedir. 

Kaynaklarda, klasik Osmanlı üslubunu yansıtan bu yapıların XV.-XVI. yüzyıla ait 

olduğu kabul edilmektedir. Kalıntılar harap halde de olsa, kalenin daha eski dönemlerden 

kaldığını göstermekle birlikte, buranın Selçuklulardan bu yana Türk yerleşim bölgesi 

özelliğini devam ettirdiğini göstermektedir. İçinde XV. yüzyıldan kalma bir türbenin de 

bulunduğu Dedeşen köyünün adı, Yavuz Sultan Selim’in Çaldıran seferinden bu yana aynı 

isimle anılarak ve değişmeden günümüze kadar gelmiştir. 

Tarihi kaynaklarda Göle Kalesi diye bir kaleden söz edilmektedir. Aynı kalenin Yavuz 

Sultan Selim’in Çaldıran seferinden dönerken, buradan geçtiği sırada harabe halinde olduğu 

belirtilmektedir. Yapılan incelemelerde Göle’nin içinde ve yakın çevresinde böyle bir kale 

kalıntısına rastlanmadığı söylenmektedir. Ancak, Dedeşen Köyü kale kalıntılarının Göle’ye 

en yakın kale kalıntısı olması ve köyün adını, Yavuz Sultan Selim’in Çaldıran Seferinde 

buradan geçişi sırasında almasından hareketle tarihi kaynaklara Göle Kalesi olarak geçen 

kalıntıların burası olduğu ifade edilmektedir. 

Kapladığı alan bakımından yörenin en büyük kalelerinden biri olan Dedeşen Köyü 

Kalesi’nin duvarları, bugünkü köyün kuzey kısımlarını da içine alacak şekilde geniştir. 

Tamamen yıkılmış olmasına rağmen, kalan izlerden 250x350 m. boyutlarında, dikdörtgen bir 

162

alana kurulduğu anlaşılan kalenin doğu surlarının yarım silindirik burçlarla takviye edildiği 


Kale yerleşiminde bir-iki yerde tahrip edilmiş ve yatık vaziyette koç heykelleri 

bulunmuştur. Bu koç heykelleriyle aynı yerde köye bakan yamaçta kafası tahrip edilmiş at 

şeklinde bir mezar taşının bulunması, eskiden beri burasının Türkmenler tarafından iskan 

edildiğini gösteren önemli kalıntılardan biridir. 

Çıldır Yakınlarında Karakale: 

Çıldır İlçe merkezinin yaklaşık 8 km. doğusunda bulunan Karakale Köyü’nün 300 

m. doğusunda ve Karaçıngıl Deresi’nin akış yönüne göre sağında, sarp kayalıklar üzerine 

konumlandırılmış bir kaledir. Karakale’nin ilk yapım tarihi kesin olarak bilinmediği gibi, 

tarihi kaynaklarda da adına rastlanmamaktadır. Çevresindeki eski yerleşim izleri ve kale 

yapım tekniği Karakale’nin, yöredeki en eski kale yerleşimlerinden biri olduğu izlenimini 

vermektedir. 

Büyük ölçüde yıkılmış olan kale, vadiye hakim bir noktaya inşa edilmiştir. Kalan 

izlerden yapının, bir dış kale ile bir de iç kaleden ibaret olduğu anlaşılmaktadır. Dış kale 

surları büyük oranda yıkılmıştır. Dış kaleye oranla daha sağlam olan iç kalenin oval planlı 

olduğu tahmin edilmektedir. Kalenin güneyindeki dereyle bağlantılı bir su tüneline sahip 

olduğu, ancak bu kısmın bugün harap ve tamamıyla kapanmış olduğu görülmektedir. 

Kalenin güneybatı yönünde içi doldurulmuş bir sarnıç kalıntısı vardır. Ayrıca kale çevresinde 

tarih öncesi dönemlere kadar indirilebilecek eski yerleşim izlerinin mevcut olduğu da 


Kışlahanak (Avcılar) Kalesi: 

Eskiden Meşe Ardahan da denilen Hanak ilçesinin ilk merkezi olan ve bugün Hanak’a 

3 km. uzaklıktaki Kışlahanak (Avcılar) Köyünün 2 km. kadar kuzeybatısında, Kalecik 

mevkii denilen yerde bulunmaktadır. Kalenin batı ve güneyinden Hanak (Maçkap) Çayı 

geçmektedir. Tarihi kaynaklarda sadece adına değinilen Kışlahanak Kalesi’nin ilk yapım 

evresi ve kesin tarihi bilinmemektedir. Ancak çevresindeki eski yerleşim izleri ve yapım 

tekniği göz önüne alındığında, bu kalıntının da bölgedeki en eski kale yerleşimlerinden biri 

olduğu tahmin edilmektedir. 

Üçgen biçimli ve sivri bir tepenin üzerine kurulmuş olan kale, iki bölümlü bir hisardan 

oluşmaktadır. Güneydeki hisar, iri blok taşlardan inşa edilmiştir. Bunun gerisindeki ikinci 

hisar ise daha yüksekte olup, güneydekinin üç katı büyüklüğünde ve yaklaşık 12x15 m. 

boyutlarındadır. Kalenin kuzeyinde, derince bir savunma hendeği bulunmaktadır. Kalenin, 

Maçkap Suyu’na kadar inen gizli bir su yolunun mevcut olduğu yöre halkı tarafından ifade 

edilmekle birlikte, bugün bunlardan hiçbir ize rastlanmamıştır. Kışlahanak Kalesi’nin 

güneyindeki Kaleboynu mevkii diye adlandırılan tepe üzerinde ayrıca bugün tamamen 

yıkılmış olan eski bir kalenin izleri daha mevcuttur. 

163

Hanak Yakınlarında Karakale: 

Hanak İlçe merkezinin yaklaşık 19-20 km. kuzeybatısındaki Cin Dağı’nın l km. 

doğusundaki Karakale Köyü’nün doğu ucunda yer alır. Tarihi kaynaklarda sadece adı geçen 

bu kalenin kesin yapım tarihi bilinmemektedir. Ancak temel seviyesinde günümüze gelebilmiş 

olan bu yerleşimin çevresindeki eskiye ait izlerden, bu kale kalıntısının bölgedeki en eski 

yerleşimlerden biri olduğu sanılmaktadır. Karakale, doğusundan geçen vadiye hakim bir tepe 

üzerinde inşa edilmiştir. Kale yerleşimin kuzeyden bir savunma hendeği ile sınırlandırıldığı 

anlaşılmaktadır. 

Ziyaretdere Kulesi: 

Ardahan merkeze bağlı Bağdeşen (Kinzo Damal) Köyü yakınlarında, Ziyaretdere 

mevkiinde bulunan bir kuledir. Kura Nehri’nin geçtiği bu vadiyi kontrol altında tutmak 

amacıyla ortaçağlarda yaptırılmış bir kule olabileceği kanaati hakimdir. Kule yüksek, doğal 

bir kayalık üzerinde yer almaktadır. Kule çevresinde, çok sayıda doğal mağara ve kaya 

oyukları da bulunmaktadır. Kura Nehri seviyesinden yaklaşık 100 m. yükseklikte inşa edilmiş 

kulenin güney cephesinde düz, diğer yönleri yuvarlak ve silindirik şekilde inşa edilmiştir. 

Üst kısmı yıkılmış olan kulenin gerçek yüksekliğini tam olarak kestirmek güçtür. 

Kaide kısmı iri ve düzgün taşlardan inşa edilen kulenin, gövde kısmında düzgün kesme taş 

malzeme ve horasan harcı kullanılmıştır. 

Tepeler (Konk) Köyü Kulesi: 

Ardahan’ın 10 km. batısındaki Tepeler (Konk) Köyü’nün güneyindeki yüksek bir tepe 

üzerinde bulunmaktadır. Hayli tahrip olmuş kuleden, çok az bir parça kalmıştır. Bu parçalar 

da çok az yükseltideki duvar izleridir. Moloz malzemeyle inşa edilmiş kule duvarlarında 

Horasan harcı kullanılmıştır. Kule çevresinde daha geniş olan alanda eski yerleşim izleri 

mevcuttur 

Yiğit Konağı Köyü Kulesi: 

Göle ile Ardahan arasında ve Ardahan’a 28 km. uzaklıktaki Yığitkonağı Köyü’nün 

4-5 km. yakınında, Kura Nehri’nin akış yönüne göre solundaki bir tepe üzerinde yer 

almaktadır. Doğal kayalık üzerine inşa edilen kule, hayli harap durumdadır. Yapının kuzey 

yönünde bulunan mazgal pencere, kulenin diğer yönlerinde de benzer açıklıkların bulunduğu 

izlenimini vermektedir. Yığitkonağı Kulesi’nin, çevreyi gözetim altında tutabilecek bir yerde 

inşa edilmesi, kulenin ortaçağlarda hayli fonksiyonel olduklarını düşündürmektedir. 

Çakıldere Köyü Kulesi: 

Ardahan İl merkezine bağlı Çakıldere köyünün yaklaşık 5-6 km. kuzeybatısında alçak 

bir tepe üzerine kurulmuştur. Kübik altyapı üzerine kare planlı olarak inşa edilen kulenin üst 

kısımları yıkıktır. Kulenin sağlam kalan kısmının yüksekliği yaklaşık 5,5-6 m. kadardır. 

164

Uğurlutaş (Dört Kilise) Köyü Kulesi: 

Göle İlçesine bağlı Uğurlutaş (Dört Kilise) Köyü’nün doğusundaki Bellitaş 

mevkiindedir. Büyük bir kısmı yıkılmış olan kule, hayli harap haldedir. Kalan izlerden, plan 

ve mimarisi hakkında net bir fikir sahibi olabilmek mümkün değildir. 

Uğuz (Mağlisa) Dağı Kulesi: 

Hanak İlçesinin yaklaşık 12-13 km. doğusundaki Börk Köyü’nün l km. kadar 

doğusunda yer alanı yüksek bir dağın tepesine inşa edilmiştir. Uğuz ya da Ziyaret Dağı da 

denilen bu dağın tepesinde, halk arasında Kula veya Mağlisa denilen bir kule vardır. Kulenin 

dibinde bir tandır ocağı kalıntısına rastlanmıştır. 

Ahbar-üd Devt-is Selçukiyye’de yer alan bir bölüm, aynı zamanda bir efsane niteliği 

taşımakta, Oğuz efsanesinden izler taşımaktadır. Kitapta, 1067-1068 kışını Tiflis’te geçiren 

Sultan Alparslan’ın ilkbaharda yukarı Kura boylarına ve Ardahan Bölgesi’ne yürüdüğü 

anlatılırken şu ifadeler yer almaktadır: “Nemrut İbnı-i Kenan’ın sakin olduğu ve oradan 

göklere çıkmak istediği memleketi (Ardahan suyu solundaki Uğuz Dağı ve etrafını) harap 

ederek, onun civarına bir memleket ve bir mescit bina etti.” Bu tarihi kayıtta adı geçen ve 

Nemrut gibi göklere çıkmak isteyen memleket beyinin Üç Uğuz kardeşler efsanesinde anlatılan 

ve Uğuz Dağı’nda kulesi bulunan Uğuz Beyi olduğuna kesin gözüyle bakılmaktadır. 

Söğütlükaya (Hunemis) Köyü Batısındaki Kule Kalıntısı: 

Posof İlçe merkezinin yaklaşık 5 km. güneybatısındaki Söğütlükaya (Hunemis) 

Köyü’nün 300-400 m. kuzeyinde, Posof Çayı Vadisi’nde suyun akış yönüne göre solda 

bulunan bir kule kalıntısıdır. Bugün büyük ölçüde harap halde olan kuleden sadece güney 

duvarı kalabilmiştir. 

Söğütlükaya (Hunemis) Köyü Doğusundaki Kule Kalıntısı: 

Posof İlçe merkezinin yaklaşık 5 km. güneybatısındaki Söğütlükaya (Hunemis) 

Köyü’nün 300-400 m. kuzeydoğusunda, Posof Çayı Vadisi’nde, suyun akış yönüne göre 

sağda, sarp bir tepe üzerinde yer almaktadır. Bugün üst kısımları yıkılmış olan kulenin batı 

duvarı düz, doğu, kuzey ve güney duvarları hafif bombeli olarak inşa edilmiştir. Sağlam 

kalan duvar yüksekliği yaklaşık 4 m. civarındadır. 

165

Kaynak: Kaleler ve Kuleler Kenti Ardahan 

Harita 24. Ardahan İli Tarihi Eserler Haritası 

F.5.16.3. Arkeolojik Sit : 

Antik bir yerleşimin veya eski bir medeniyetin kalıntılarının bulunduğu yer veya su 

altında bilinen veya ortaya çıkartılan korunması gereken alanlara arkeolojik sit denir. 

Çıldır Gölü içerisinde 2200 metre karelik bir alana sahip olan Akçakale Adasında, 

bulunan kalıntılar, burada daha önce bir yerleşim yerinin bulunduğunu göstermektedir. 

Akçakale Adası doğal güzellikleri yanı sıra birinci derecede arkeolojik sit alanıdır. 

166

Tarih öncesi dönemlere ait kalıntıların mevcut olduğu ada şehrinin, ilk yerleşim 

evresinin hangi döneme ait olduğu tam olarak tespit edilememiştir. Ancak yapılan ilk 

yüzey araştırmalarında elde edilen veriler, adadaki ilk yerleşimin Cilalı Taş çağına (MÖ 

4000) kadar uzanabileceğini göstermektedir. Adada, üzeri düz bir dolma tepenin (tümülüs) 

eteklerine açılan çukurlara kurulmuş olan Dolmenler (Taşlıdam) bulunmaktadır. 1943 

yılında yapılan yüzey araştırmalarında burada çok kaba, mat ve siyah renkli çanakçömlek 

parçaları bulunmuştur. Dolmenlerin ve bu kapların yapılış şekilleri ve işçilikleri, 

Neolitik devre ait oldukları fikrini güçlendirmektedir. Ada yerleşiminde bugün net olarak 

anlaşılabilen bir kale, bir şapel ve bir kule kalıntısı bulunmaktadır. Ayrıca ada üzerinde 

kayalar üzerine işlenmiş çeşitli motifler bulunmaktadır. Değişik dönemlerde yapıldığı 

anlaşılan bu motiflerin çoğunluğunu haç motifleri oluşturmaktadır. 


Şekil 68. Çıldır Akçakale Adası 

F.5.16.4. Doğal Sit : 

Doğal Sit; ilginç özellik ve güzelliklere sahip olan ve ender bulunan korunması 

gerekli alanlar ve taşınmaz tabiat alanlarıdır. Ardahan İli coğrafi yapısı ve tarihi geçmişinden 

kaynaklanan kendine özgü doğal ve tarihi değerlere sahiptir. Ardahan İli, Doğu Anadolu 

Bölgesine has doğal yapısı ve ikliminin yanında; çevresindeki farklı iklim ve ekosistem 

havzaları ile olan ilişkilerinden dolayı zengin ve farklı güzellikleri bir arada barındırmaktadır. 

Yüksek ovaları, zengin çiçek çeşitliliğine sahip yaylaları ve iki gölü ile Ardahan keşfedilmeyi 

bekleyen bir doğa cennetidir. 

167

İlin Belli Başlı Doğal Güzellikleri Şunlardır: 

Atatürk Silueti 

İlin önemli doğal güzelliği Ardahan İli Damal İlçesi Yukarı Gündeş Köyü Karadağ 

yamaçlarına yansıyan Atatürk siluetidir. Her yıl 15 Haziran-15 Temmuz tarihleri arasında 

oluşan bu olay bir doğa harikasıdır. Bu tarihler arasında güneş batarken dağın yamacında 

bulunan dere yatağının bir tarafının gölgesi diğer tarafına yansımakta ve tamamen doğal 

olarak Atatürk’ün siluetini oluşturmaktadır 


Şekil 69. Damal İlçesi Karadağ Yamaçlarında Oluşan Atatürk Silueti 

Bülbülhan Yaylası 

İl Merkezine 36 km uzaklıkta Yalnızçam Dağları’nın üzerinde bulunan eşsiz güzelliklere 

sahip Bülbülhan Yaylası, İl’in Doğu Karadeniz Bölgesine açılan penceresi konumundadır. 

Zengin bitki çeşidi ile ilkbahar aylarında eşsiz bir güzelliğe kavuşmaktadır. Birçok yerleşim 

yeri arasında (Ardahan, Artvin, Göle, Şavşat) bir kesişme noktası olan yayla, yaz aylarında bu 

yöre insanlarının bir araya gelerek ticaret yaptıkları bir pazar görünümündedir. Tamamlanmak 

üzere olan Ardahan-Yalnızçam-Ardanuç karayolunun hizmete girmesi ile alternatif bir 

festival alanı olacaktır. 

Çıldır Gölü 

İl merkezinin 45 km doğusunda ve deniz seviyesinden 1.959 m yükseklikte 

bulunmaktadır. 124 km 2’ lik bir alana sahip olan bu tatlı su gölü Doğu Anadolu Bölgesinin 

Van Gölünden sonra en büyük gölüdür. Çıldır Gölü; adası, kuşları ve balıkları ile ayrı bir 

güzelliğe sahiptir. Çevresinde bulunan tarihi eserler ve doğal güzellikleri ile önemli bir turizm 

168

potansiyeline sahiptir. Göl içerisinde 16 tür balık yaşamaktadır. Göl yüzeyinin kış aylarında 

buzla kaplanmasıyla birlikte insanların burada at kızakları ile dolaşması ve buzları kırarak 

balık tutmaları ilginç görüntüler oluşturmaktadır. 


Şekil 70. Çıldır Gölü 

Yalnızçam Yaylası: 

2765 metre rakıma sahip olup etrafı dağlarla çevrilidir. Doğal güzelliklerinin 

yanında çeşitli uygarlıklara ev sahipliği yapması nedeniyle tarihi ve kültürel bakımdan 

da oldukça zengin bir bölgedir. Üzerinde bulunduğu Uğurludağ’ın Ardahan ve Göle 

İlçesi arasında yol güzergahında bulunması ulaşımı kolaylaştırmakta bölgeye ayrı bir 

güzellik ve cazibe katmaktadır. Geniş ve taşsız bir arazi yapısına sahip olan yayla yaz ve kış 

turizmi açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Ardahan Valiliği tarafından hazırlanan 

“Yalnızçam Uğurludağ Kış Sporları ve Yayla Turizm Merkezi” projesinin uygulamaya geçilmesi 

halinde Yalnızçam Yaylası bölgenin önemli kayak merkezlerinden biri olmaya adaydır. 

Okçuoğlu Yaylası: 

Göle İlçesi Köroğlu Dağı’nın eteklerinde yer almaktadır. Okçuoğlu Yaylası, Ekim- 

Mayıs aylarında bol yağış alması ve dağın tepesinin ağaçtan yoksun bulunması nedeniyle 

kayak pisti yapımına uygundur. Yaylada yaşayan çeşitli yabani hayvanlar buranın diğer 

bir doğal güzelliğidir. Bu özelliği nedeniyle av turizmi açısından da önemli bir potansiyele 

sahiptir. 

169

F.5.17. Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesinde Yer Alan “Kültürel 

Miras” ve “Doğal Miras” Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar 

F.5.17.1. Kültürel Miras Kapsamına Giren Alanlar 

F.5.17.1.1. Anıtlar : 

Anıtlar; tarihi bilim veya sanat açısından ender evrensel değerdeki mimari eserler, 

heykel ve resim alanındaki şahaserler, arkeolojik nitelikte eleman veya yapılar, kitabeler, 

mağaralar ve eleman bileşimleridir. 

Ardahan ve çevresinde XIX. yüzyılın sonlarında inşa edilmiş birkaç köprü örneği 

bulunmaktadır. Ancak bu köprüler içerisinde şüphesiz en önemlisi, bölgedeki en eski köprü 

özelliğini taşıyan Çıldır-Taşköprü Köyündeki Urartu Kralı II. Sarduri’ye ait köprüdür. 

Ayrıca İlde anıt olarak; tabyalar, kiliseler, şapeller ve camiler de dikkat 

çekmektedir. 

Ramazan Tabyası 

Ardahan İl merkezinin 5 km kuzeyinde yer alan Osmanlı yapısı tabyanın 19. yüzyılın 

başlarında inşa edildiği bilinmektedir. 93 Harbi olarak bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus 

savaşından önce yapılan tabya bu savaşta önemli bir rol oynamıştır. 2500 m. yükseklikte 

bir tepe üzerine yapılan tabya yeraltında kışlalar ve bunun etrafında toprak yığınlarından 

meydana gelmektedir. Yörenin en yüksek tabyası olup, U şeklinde inşa edilmiş ve şehri 

üç yandan gözetleme imkanına sahiptir. 


Şekil 71. Ramazan Tabyası 

170

Ölçek Köyü Kilisesi 

Ardahan’ın 15 km. doğusundaki Ölçek Köyü’nde yer alan bir kilise kalıntısıdır. 

Yapım tarihi tam kestirilemeyen bu kilisenin X-XI. Yüzyıllardan kalmış olabileceği tahmin 

edilmektedir. 

Kalıntılar oldukça harap durumdadır. Kilise yakınlarında, kare biçimli oyuğa 

sahip eski bir sunak taşı çevreye gelişi güzel atılmış bir şekilde durmaktadır. 

Övündü (Vaşlop) Manastır Kilisesi 

Çıldır İlçesine bağlı Kurtkale Beldesinin yaklaşık l km. kadar doğusundaki Övündü 

(Vaşlop) Köyü’nün 450-500 m. güneyinde bulunan vadide, Kura Nehri’nin akış yönüne göre 

solunda yer almaktadır. Bu kilisenin yaklaşık 150-200 m. kuzeyindeki kayalıkta ise eski 

mağara yerleşimleri bulunmaktadır. 

Kesin yapım tarihi hakkında fikir yürütülmesinin güç olduğu ifade edilen bu 

kilisenin XI.-XII. yüzyıllardan kalmış olabileceği düşünülmektedir. Kilise, yörede 

bulunan Hıristiyan mimarisine ait kalıntılardan farklı bir plan özelliğine sahiptir. 

Diğerlerinden farklı olarak ve çok programlı şekilde inşa edilmiştir. Küçük ölçülerde 

ele alınmış ve bir manastır kilisesi özelliği gösteren yapının iç mekanı, iki bölümden 

oluşmaktadır. İbadethane olarak düzenlenmiş olan güney kısım, tek katlı olarak inşa 

edilmiştir. Manastır odalarının yer aldığı kuzey kısım, iki katlı bir düzenlemeye sahiptir. 

Yöre halkı, manastırın bir çevre duvarı ile çevrili olduğunu, alt katlarında ahır ve 

yemekhane bölümlerinin bulunduğunu ifade etmektedir. Ancak, bugün bu mekanları 

tespit etmek güçtür. 

Sensop Kilisesi 

Çıldır İlçesine bağlı Kurtkale Beldesinin yaklaşık l km kuzeydoğusunda yer alan Akdarı 

(Çamorda) Köyü’nün 5 km. kuzeydoğusundaki yüksek düzlükte ve eski bir yerleşim yerinin 

ortasında bulunmaktadır. Kesin yapım tarihi hakkında bir bilgi bulunmayan kilisenin X.-XI. 

yüzyıllardan kalmış olabileceği tahmin edilmektedir. Güney duvarı bugün tamamen yıkılmıştır. 

Ancak diğer duvarlar ve örtü kısmı sağlamdır. Girişinin güneyden olduğu anlaşılmaktadır. 

Kilisenin kuzey yönü maşatlık olarak düzenlenmiştir. Ancak buradaki mezarlar kaçak 

kazılarla tahrip edilmiştir. Kilise çevresinde daha büyük bir yerleşime ait izler mevcuttur. Bu 

yerleşime ait taşlar üzerinde figürlü bezemelerin olduğu (kertenkele figürü) yöre halkı 

tarafından ifade edilmişse de, bezemeli herhangi bir taşa rastlanmamıştır. 

Şapeller 

Ardahan Bölgesinde X.-XI. yüzyıllardan kalma çok sayıda kilise ve şapel yer 

almaktadır. Söz konusu kilise ve şapellerin Kıpçak-Gürcü hakimiyeti sırasında inşa edildiği 

sanılmaktadır. Bu yapıların, Osmanlı hakimiyeti döneminde onarılarak bölgedeki Hıristiyan 

halk tarafından kullanıldığı bilinmektedir. Kiliselerin dışında, küçük kilise diyebileceğimiz 

şapellerin ise şunlar olduğu söylenebilir: Ardahan şehir merkezinin kuzeydoğusunda ve 

merkezde kilise mevkiinde iki ayrı şapel, Ölçek-Tulumba Mezrası Şapeli, Kazankale’nin 

171

güneyindeki şapel, Akyaka (Koduzhara) Şapeli, Yalnızçam yaylasında iki ayrı şapel, Sarme 

Köprüsü yakınındaki şapel, Çakıldere Köyü yakınındaki şapel, Uğurlutaş’ta (Dört Kilise) 

üç ayrı şapel, Budaklı (Cicor) Şapeli, Kotanlı (Sikheref) Şapeli, Gülyüzü (Pekreşen) Şapeli, 

Şeytan Kalesi Şapeli, Kurtkale beldesinin güneyindeki Kurtkale Şapeli, Börk Köyü Şapeli, 

Çak Kalesi yakınında iki ayrı şapel, Çambeli Şapeli, Alköyü Şapeli. 

Yukarıda isimlerini verdiğimiz şapellerin hemen hepsi tamamen harap haldedir. 

Günümüze çok az olmakla birlikte yine de kalıntıları kalmıştır. 


Şekil 72. Ardahan’da Şapel Kalıntısı ve Dedeşen Köyü Camisi 

Camiler 

Tarihi kaynaklardan geçmişte Ardahan ve çevresinde ayrıca çok sayıda caminin 

varlığı da bilinmektedir. Bu kaynaklarda sadece Çıldır ve çevresinde (Çıldır Eyaleti) XIX. 

yüzyıldan itibaren 240 cami (sancak sınırları içinde 240 cami) bulunduğu ifade edilmektedir. 

Ancak bugün Çıldır’da çok az cami örneği kalmıştır. XIX. yüzyılda, kaynaklara göre Çıldır 

Sancağı sınırları içinde 240 cami ve mescit, 1 medrese, 1 rüştiye, Türkler için 49, Hıristiyanlar 

içinse 13 ilkokul ve 15 lise, ayrıca 5 hamam, 9 han ve 564 işyeri bulunmaktaydı. 

Ardahan Merkez İlçe Halil Efendi Mahallesi’nde kalenin yaklaşık 150-200 m. 

kuzeybatısında bulunan Arap Camii 1915 yılında içerisinde insanlarla birlikte yakıldığından 

günümüzde bu camiye Arap (Yanık) Camii denilmektedir. Arap (Yanık) Camii olarak bilinen 

bu yapının tahrip edilmesiyle temel seviyesinde kalan kısmı ile birlikte günümüzde park 

olarak değerlendirilmektedir. 

Ardahan Merkez Mevlid Efendi Camii: 

Ardahan İl merkezinde Halil Efendi Mahallesi’nde, kalenin yaklaşık 150-200 m. 

doğusunda yer almaktadır. Giriş kapısında bulunan kitabeye göre, ilk yapının 1701 tarihinde 

kesme taşlardan inşa edildiği anlaşılmaktadır. Ancak bu caminin yakın tarihlerde gövde 

duvarlarının yarıdan yukarısı ve üst örtüsü yenilenmiştir. 

172

Müderris İbrahim Efendi Camii: 

Ardahan İl merkezinde Halil Efendi Mahallesi’nde, kalenin yaklaşık 100 m. kadar 

kuzeybatısında bulunmaktadır. Giriş kapısı kemer köşeliğinde yer alan ve “Amele Osman sene 

1185” ibarelerinin geçtiği Usta Kitabesi’nden, caminin 1711 yılında kesme taşlardan yaptırılmış 

olduğu anlaşılmaktadır. Yapı Dedeşen Köyü Camii’nden sonra yöredeki sağlam kalmış ikinci 

en eski tarihi cami olma özelliğini taşımaktadır. Ancak bugün özel mülkiyet elinde bulunan ve 

samanlık olarak kullanılan bu yapının, bakımsız ve mezbelelik durumundan kurtarılarak kısa 

zamanda restorasyonunun yapılması ve işlevsel hale getirilmesi gerekmektedir. 

Derviş Bey Camii: 

Ardahan Şehir merkezide, kalenin güneybatısında ve Alabalık Deresi yakınında 

bulunmaktadır. Giriş kapısı kemerinin sağında ve solunda kitabeler bulunmaktadır. Bu kitabelerde 

1285 tarihi yer aldığından caminin 1285 H./1868 M. tarihinde yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Camii 

malzeme bakımından tamamıyla düzgün kesme taştan inşa edildiği görülmektedir. 

Ölçek Köyü Camii: 

Ardahan’ın 15 km. doğusundaki Ölçek Köyü’nde bulunmaktadır. 1895 yılında 

yaptırılmış olan cami, 1966 yılında büyük bir onarım geçirmiştir. Caminin biri kuzeydoğu biride 

kuzeybatı köşede olmak üzere iki minaresi bulunmaktadır. Kuzeydoğu köşede yer alan minare 

ahşaptan olup orijinal minaredir. Yöredeki tek ahşap minare olmasıyla dikkat çekmektedir. 

Dedeşen Köyü Camii: 

Göle İlçesine bağlı Dedeşen Köyü’nde bulunmaktadır. Caminin kesin yapım tarihi bilinmemekle 

beraber plan ve mimari özelliklerinden hareketle XV. yüzyıldan kaldığı tahmin edilmektedir. 

Bugün giriş kapısı üzerinde yeni harflerle 1500 yılında kesme taşlardan inşa ettirildiği 

bir kayıt mevcuttur. Camii tek hutbeli Osmanlı Camii geleneğinde inşa edilmiş bir camidir. 

Posof Merkez Camii: 

Posof İlçe merkezinde, tesviye edilmiş eğimli bir arazide bulunmaktadır. Giriş 

kapısındaki yeni harflerle yazılmış kitabesine göre 1883 tarihinde yaptırılmıştır. 

Baştoklu Köyü Camii 

Hanak İlçesine 6 km. batısında bulunan Baştoklu Köyünde bulunmaktadır. 1241. 

H/1825.M tarihinde yapılmış, 1993 yılında orijinalliği muhafaza edilerek büyük onarım 

geçirmiştir. Büyük onarım yapılırken Tercan taşından bir minare ilave edilmiştir. Kare 

şekline sahip cami, muntazam kesme taşlardan yapılmıştır. 

Gölbelen (Urta) Kilise-Camii: 

Çıldır İlçesi’nin yaklaşık 7 km. güneybatısındaki Gölbelen Köyü’nde yer almaktadır. 

XI. yüzyıldan kaldığı tahmin edilen kilise onarılarak cami haline getirilmiştir. Camiye 

çevrilirken güney duvarın ortasında bir mihrap, batıya ise zengin süslemeli ahşap bir minber 

konulmuştur. Binanın orijinal batı girişi kapatılarak, bugün kuzeyden yeni bir giriş açılmıştır. 

Tamamen düzgün kesme taştan inşa edilmiş olan yapının içerisi sıvanarak boyanmıştır. 

173

Kayabeyi Kilise-Camii: 

Çıldır İlçesi’nin yaklaşık 10 km. kuzeydoğusundaki Kayabeyi Köyü’nde 

bulunmaktadır. Kilise olarak X-XI. yüzyıllarda inşa edildiği tahmin edilen bina gerekli 

bakım ve tadilatlardan sonra cami olarak kullanılmaya başlanılmıştır. Caminin batı duvarında 

Osmanlıca olarak “sene 1336” ibaresi yer almaktadır. Miladi 1918 senesine tekabül eden bu 

tarih, kilisenin camiye çevriliş tarihi olarak tahmin edilmektedir. Cami bütünüyle düzgün 

kesme taşlardan inşa edilmiştir. 

F.5.17.1.2. Yapı Toplulukları : 

Her yörenin mimarisi iklimine, coğrafi şartlarına, bitki örtüsüne ve insanların yaşam 

tarzlarına göre şekillenmiştir. Denizden uzaklık, 2000 m yükseklik gibi dezavantajlara sahip 

olan ilde de kendine özgü bir mimari tarz gelişmiştir. Bu yöredeki konutlar kalın duvarlı, 

dışa az açıklı ve toprak dam örtülü olarak inşa edilmiştir. Konutlar daha çok soğuğu ve sıcağı 

geçirmeyen taş malzeme ile aralarda duvar esnekliğini sağlamak üzere kalın ahşap kirişler 

tercih edilmiştir. 

Ardahan ve çevresinde yöreye özgü mimari biçimlerine sahip birçok bina 

bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi İl merkezinde bulunan ve 1911 yılında Osmanlı 

mimarisine göre inşa edilen Hamşioğlu Rasim Bey Konağı’dır. Bu yapı 03-05 Ocak 1919 

tarihleri arasında 1. Ardahan Kongresi’ne ve 1919 tarihleri arasında 2. Ardahan Kongresi’ne 

ev sahipliği yapmış olup, bu nedenle bugün Kongre Binası olarak adlandırılmaktadır. 

Tek katlı ve uzun dikdörtgen planda inşa edilen yapı, düzgün kesme taş işçiliğine sahiptir. 

Isıtma sistemi olarak bu yöreye özgü, kapalı bir ocak sistemi olan ve peç olarak adlandırılan 

sistem kullanılmıştır. Oda zeminleri ahşap döşemedir. Bölgenin mimari özelliklerini çok iyi 

yansıtan bina bugün İl Sağlık Müdürlüğü hizmet binası olarak kullanılmaktadır. 

İldeki diğer önemli sivil mimari eserleri olarak da; Ardahan Derviş Bey Camii, Kasap 

Derviş’in Binası, Dursun Soylu Evi, Karakadıoğlu Evi, Abdullah Öğüt Evi, Akkoş’un Binası, 

Kamil Ağa Konağı ve Celal Çevik Evini sayabiliriz. 

F.5.17.1.3. Sitler : 

Sitler; bulunduğu İle ait tarihsel, estetik, etnolojik veya antropolojik bakımdan istisnai 

evrensel değeri olan insan ürünü eserler, doğa veya insanın ortak eserleri ve arkeolojik sitleri 

kapsayan alanlardır. 

İle ait doğa eseri ve arkeolojik sit alanı olarak her yıl 15 Haziran-15 Temmuz tarihleri 

arasında Damal İlçesinin Yukarı Gündeş Köyü Karadağ yamaçlarında oluşan Atatürk Silueti 

ve 1. derece arkeolojik sit alanı olan Akçakale Adası gösterilebilir. 

F.5.17.2. Doğal Miras Kapsamına Giren Alanlar : 

- Estetik veya bilimsel açıdan istisnai evrensel değeri olan, fiziksel veya biyolojik 

oluşumlardan veya bu tür oluşum topluluklarından müteşekkil doğal anıtlar. 

- Bilim veya muhafaza açısından istisnai evrensel değeri olan jeolojik veya fizyografik 

oluşumlar ve tükenme tehdidi altındaki hayvan ve bitki türlerinin yetiştiği kesinlikle 

belirlenmiş alanlar. 

174

- Bilim muhafaza veya doğal güzellik açısından istisnai evrensel değeri olan sitler 

veya kesinlikle belirlenmiş alanlar doğal miras kapsamına giren alanları temsil eder. 

Bu tanımlara göre İlde, doğal miras alanına giren alanlar ile ilgili bir çalışma 


F.5.18 Akdeniz’de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Alanı : 

Ardahan İli söz konusu bölge dışındadır. 

F.5.19 Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği’ne Göre Belirlenen “Kıta İçi Yüzeysel Suları 

Kapsayan İçme ve Kullanma Suyu Rezervuarları ” 

F.5.19.1. Mutlak Koruma Alanları : 

Mutlak koruma alanı, içme ve kullanma suyu temin edilen ve edilecek olan suni ve 

tabii göller etrafında en yüksek su seviyesinde su ile karanın meydana getirdiği çizgiden 

itibaren yatay 300 m. genişliğinde kara alanıdır. Bahis konusu alanın havza sınırını aşması 

halinde mutlak koruma alanı havza sınırında son bulur. İlde, mutlak koruma alanı ile ilgili 

bir çalışma yapılmamıştır. 

F.5.19.2. Kısa Mesafeli Koruma Alanı : 

Kısa mesafeli koruma alanı, mutlak koruma alanı üst sınırından itibaren yatay 700 m. 

genişliğindeki kara alanıdır. Bahis konusu alan sınırının su toplama havzası sınırını aşması 

halinde kısa mesafeli koruma alanı havza sınırında son bulur. İlde, kısa mesafeli koruma 

alanı ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır. 

F.5.19.3. Orta Mesafeli Koruma Alanı : 

Orta mesafeli koruma alanı, kısa mesafeli koruma alanı üst sınırından itibaren yatay 

1000 m. genişliğindeki kara alanıdır. Bahis konusu alan sınırının su toplama havzası sınırını 

aşması halinde orta mesafeli koruma alanı havza sınırında son bulur. İlde, orta mesafeli 

koruma alanı ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır. 

F.5.19.4. Uzun Mesafeli Koruma Alanı : 

Uzun mesafeli koruma alanı, orta mesafeli koruma alanının üst sınırından başlamak 

üzere su toplama havzasının sonuna kadar uzanan bütün kara alanıdır. İlde, uzun mesafeli 

koruma alanı ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır. 

F.5.20. Hava Kalitesi Kontrol Yönetmeliği’nde Belirlenen Hassas Kirlenme Bölgeleri: 

Ardahan İli hava kirliliği bakımdan 3. derece iller arasında olup, İlde sanayinin 

gelişmemiş olması hava kirliliğinin daha az oranda yaşanmasına neden olmaktadır. İlde 

hassas kirlenme bölgelerinin tespiti ile ilgili herhangi bir çalışma yapılmamıştır. 

175

F.5.21. Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar : 

Yöredeki en eski kayalar Oligosen(?) yaştaki kırıntılılardan kurulu Aşıkzülali 

Formasyonudur. Bu formasyonun üzerine Üst Miyosen yaşta akarsu ve göl kökenli 

kırıntılardan meydana gelen Çamlıçatak Formasyonu açısal uyumsuzlukla gelmektedir. 

Bazalt, tüf, aglomera ve bunların içerisindeki mercek ve düzeyler halinde çökellerden oluşan 

Üst Miyosen-Alt Pliyosen yaştaki Posof Volkanitleri, kendisinden önceki kayaları açısal 

uyumsuzlukla yaygın olarak örtmektedir. Olivin bazalttan oluşan ve muhtemelen Pliyosen 

yaşta Gümüşkavak Bazaltı kendinden eski birimleri keserek üzerlerine açısal uyumsuzlukla 

gelmektedir. Sonra, akma yapılı ve bol piroksen içerikli Ardahan Andeziti (Üst Pliyosen- 

Alt Pleyistosen yaşta), daha sonra da akma yapısı göstermeyen ve porfirik dokudaki Alt 

Pleyistosenden daha genç yaşta olduğu düşünülen (Karaköse, v.d., 1994) Ulgartepe 

Andeziti’nin tüm eski kayaları kestiği ve açısal uyumsuzlukla örttüğü bilinmektedir. Alt 

Pleyistosenden daha genç yaşta olduğu düşünülen (Karaköse, v.d., 1994) Damal Kırıntılıları 

ve Yüzlek Çökeller ise yöredeki en genç örtü nitelindedir. 

İldeki belli başlı jeolojik ve jeomorfolojik alanlar; 

Ardahan Havzası ve Kura Nehri Kanyonu: Tektonik kökenli bu havzanın 

kenarlarında Pliyo-Kuvaterner marnlı ve kumlu çökeller bulunmakta olup, havzanın 

güneydoğusunda yer alan Hasköy’e kadar uzanmaktadır. Söz konusu havza Pliyosen sonu 

Kuvaterner başında oluşan faylanma sonunda çökmüş ve çöken bu alan, yüksek sahalardan 

gelen malzemelerle dolmuştur. Bundan dolayı, havzayı dolduran çökeller, genç akarsular 

tarafından boşaltılmış ve böylece havzanın kenarlarını sınırlayan fay diklikleri ve yer 

yer volkanik temel yüzeye çıkmıştır. Kura Nehri, havzada menderesler çizerek volkanosedimanter 

temele saplanmış olup, İl sınırı içerisinde 50-600 m. arasında değişen dar, derin 

ve yaklaşık olarak 90 km’lik bir uzunluğa sahip bugünkü kanyon vadisini açmıştır. Kanyon, 

rafting ve doğa yürüyüşü sporlarına uygun parkurlar içermekte dolayısıyla ekolojik turizm 

potansiyeli oluşturmaktadır. 

Çıldır ve Aktaş Gölleri : Doğu-batı yönünde uzanan eşiklerle birbirinden ayrılan 

her iki çanak çökme sonu oluşmuştur. Çanağın derin kısımları da göllerle kaplanmıştır. 

Doğu Anadolu’da Volkanizma Tersiyerin ilk dönemlerinde oluşmaya başlamıştır. Miyosende 

Kuzeydoğu Anadolu’daki deprosyonlar daha çok göl rejimi altında kalmışlar, bu devrede 

ara ara çıkan volkanik malzemeler göl havzalarına akmışlardır. Böylece; Arpaçay, Çıldır, 

Kura Vadisi’nin bulunduğu alanlarda tortullarla ara tabakalı volkanik, volkano-sedimanter 

araziler oluşmuştur. Pliyosende ise orojenik hareketlere maruz kalmış ve sonuçta faylar 

boyunca blok halinde çökmeler meydana gelmiştir. Bu esnada Çıldır Havzası ana hatları ile 

oluşmuştur. Kuvaternerde, Çıldır Gölü’nün doğu ve batısında merkezi püskürmeler meydana 

gelmiş ve bu püskürmeler ile doğuda Akbaba, batıda Kısırdağ volkan konileri oluşmuştur. Bu 

merkezlerden çıkan bazik lavlar Çıldır Gölü Havzasına akmıştır. Söz konusu merkezlerden 

çıkan lavlar, günümüzdeki Çıldır Gölü’nün kuzey ve güneyindeki sahaları kaplamıştır. 

Çıldır Gölü yakın zamana kadar, zaman zaman kapalı bir havza halinde kalmıştır. 

Ancak Pleistosenin plüvyal devrelerinde görülen fazla sular kuzeybatıdaki Gölbelen 

Köyü’ndeki 1970-1975 m. yüksekliğindeki gedikten Çıldır Havzası’na ve oradan da Kura 

Nehri’ne akmıştır. Öte yandan gölün kuzey kesiminde 2000 m. civarında yerli kaya taraçaları 

ve sahanlıklar bulunmaktadır. Bu sahanlıklarda yassı çakılların varlıkları plüvyal devrede 

gölün en az 2000 m.’ye kadar yükseldiğini göstermektedir. 

176

Halihazırda Çıldır Gölü, güneyde bazaltlar üzerinde açılmış bir taşıma boğazı 

vasıtasıyla Arpaçay’a kavuşmaktadır. Kapalı bir çanak şeklinde olan Aktaş Gölü’nün 

suları içme ve kullanmaya elverişli değildir, ancak bu göl de plüvyal devrede fazla sularını 

kuzeybatıdaki eşikten Kura’ya akıtmıştır. 

İlde jeolojik olarak ve jeomorfolojik yönden yerleşime açılması sakıncalı alanlar; 

Ardahan İl merkezindeki Kura Nehrinin ilkbahar aylarında karların erimesi ile 

oluşan ve oldukça geniş alan kaplayan taşkın ovasındaki güncel alüvyonlar, yer altı su 

seviyesinin yüksek olması nedeniyle sıvılaşma riski fazla olduğundan yerleşime sakıncalı 

alan olarak gösterilebilir. 


Şekil 73. Kura Nehri ve Yerleşime Sakıncalı Olan Taşkın Ovası 

Ardahan İl merkezinden de geçen Alabalık Deresi, ilkbahar aylarında ani sıcaklık 

artışı nedeniyle kar ile buzların erimesiyle ve kısa süre içinde fazla yağış alan zamanlarda 

taşmaktadır. Bu nedenle şimdiki dere yatağında ve doldurulan eski dere yatağında 

(Kars köprüsünün bulunduğu yolun her iki yanı) yapılaşmaya gidilmemeli ve var olan 

yapılaşmadan kısa zamanda arındırılmalıdır. 

Şehrin yerleşime en uygun yerleri olarak ise; ana kaya üzerine kurulu Halil Efendi 

Mahallesi ve şehrin güneyinde yer alan Yaylacık ve Gürçayır Köylerinin bulunduğu 

yamaçlar olarak gösterilebilir. 

Ayrıca Karaköse v.d. (1994) bölgede yaptığı çalışmada, Ardahan Ovası ve Posof 

Çayı’na doğru yönelmiş birkaç alüvyon yelpazesi bulunmakta olduğunu belirtmişlerdir. Bu 

alüvyon yelpazelerinin bulunduğu alanlar da yerleşime sakıncalı alan olarak gösterilebilir. 

Yine Ardahan İli Posof İlçesinde eğimi yüksek yamaçlarda lokal ve bölgesel kaymalar 

oluşmuştur. Posof İlçesinde heyelan riski bulunan Kopuzlu, Çambeli, Türkgözü, 

Günlüce ve Demirdöven Köyleri de yerleşime sakıncalı alan olarak gösterilebilir. Posof 

gibi eğimli arazilerde topografik haritalar eğimi gösterse de, eğim derecesinin önemini 

yansıtmazlar. Bu nedene Posof İlçe ve köylerini içine de alan eğim haritalarının yapılması 

da yararlı olacaktır. 

177

Ardahan İl merkezi ve ilçelerinden Çıldır, Damal, Göle ve Hanak Türkiye Deprem 

Bölgeleri Haritasına göre 2. derece deprem bölgesinde yer alırken Posof İlçesi ise 3. derece 

deprem bölgesinde yer almaktadır. 

Yukarıda sayılan Ardahan Merkez Kura Nehri taşkın ovası, İl merkezinden geçen 

Alabalık Deresi çevresi, heyelan riski taşıyan Posof İlçesi köyleri yerleşime sakıncalı yerler 

olarak gösterilebilir. 

2. derece deprem bölgesinde bulunan yerlerden olan Ardahan Merkez, Çıldır, 

Damal, Göle ve Hanak ile heyelan riski taşıyan Posof’ta öncelikli olarak ayrıntılı bir 

şekilde jeolojik etüt raporları hazırlanmalı ve risk haritaları oluşturularak yerleşime 

uygunluk haritaları yapılmalıdır. Ayrıca her türlü yapılarda (tek katlı yapılarda bile) 

parsel bazında imar planına esas jeolojik-jeoteknik rapor hazırlanmalıdır. 

F.5.22. Tarım Alanları : 

Ardahan’da tarım, en önemli iki ekonomik faaliyetten biridir. Nüfusunun % 70’i kırsal 

alanda yaşayan İlde, halkın en önemli geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. İl genelinde toplam 

84.295,8 hektar tarım arazisi bulunmaktadır. Bu arazinin % 2’si sulanabilir, % 20’si nadas 

ve % 78’i kuru arazidir. 2003 yılında Doğrudan Gelir Desteği ve Çiftçiyi Kayıt Altına Alma 

Projesi kapsamında 16.797 çiftçiye toplam 10.560.367.344.000 TL ödeme öngörülmüştür. 

Ardahan ili yazlık arpa ve buğday tarımı açısından büyük bir potansiyele sahiptir. İl 

genelinde yıllık ortalama olarak 17.525 ton buğday, 71.817 ton arpa üretilmektedir. Tarım 

arazilerinde şeker pancarı, patates ve yem bitkileri üretimi için çiftçilere destek verilmekte 

olup, deneme amaçlı üretimlerin önümüzdeki yıllarda artış göstermesi beklenmektedir. 

KAYNAKLAR 


Ardahan İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004 


Göle Orman İşletme Müdürlüğü, 2004 

DAVİS, Flora of Turkey and the East Aegean Islands 

DEMİRSOY, İki Yaşamlılar ile Genel ve Türkiye Zoocoğrafyası, 1997 

DEMİRSOY, Sürüngenler ile Genel ve Türkiye Zoocoğrafyası,1997 

DEMİRSOY, Kuşlar ile Genel ve Türkiye Zoocoğrafyası, 1997 

DEMİRSOY, Memeliler ile Genel ve Türkiye Zoocoğrafyası, 1997 

Kars ve Ardahan Yöresi Çevre Sorunlarının İncelenmesi Raporu, Çevre Bakanlğı 

KİZİROĞLU, Türkiye’nin Kuşları1989, 

KARAKÖSE, vd., Ardahan-Posof Dolayının Jeolojisi, MTA Genel Müdürlüğü, Rapor 

No: 9962, 117 s. (yayımlanmamış), 1994 

SÜMER, S., Türkiyenin Yenen Mantarları 

ÖZTÜRK, M., ÖZÇELİK, H., Doğu Anadolu’nun Faydalı Bitkileri 

DEMİRKUŞ, N., Çiçek Dağı ve Çevresi (Posof/Kars) Florası Üzerine Bir Araştırma 

ANŞİN, R., Tohumlu Bitkiler 

KOÇMAN, A. Ege Coğrafya Dergisi 

Milli Parklar ve Av Yaban Hayatı Genel Müdürlüğü, Personeli Güçlendirme Vakfı, Türkiye’de 

Yaşayan Kuşlar 

ANŞİN, R., Orman Fitopatolojisi 

ACARTÜRK, R., Şifalı Bitkiler Flora ve Sağlığımız 

178

G. TURİZM 

G.1. Yörenin Turistik Değerleri 

G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri 

G.1.1.1. Konum : 

Ardahan İli çok önemli tarihi, doğal ve turistik değer taşıyan eserlere sahiptir. Ancak 

potansiyelinin fazla olmasına rağmen tanıtımının yeterince yapılamaması, önemli turizm 

merkezlerinden uzak olması ve altyapı çalışmalarının tamamlanamaması gibi etkenlerle, ülke 

turizminde hak ettiği yeri alamamıştır. Son yıllarda Ardahan Valiliği ile Kültür ve Turizm 

Bakanlığı nezdinde yapılan çalışmalarla, İlin ülke turizmi içinde hak ettiği yeri almasına 

gayret gösterilmektedir. 

İlde turizmi etkileyen önemli doğal kaynakların konumu şöyledir: 

Çıldır Gölü; Çıldır Ovası’nın kuzeybatı kesiminde Çıldır İlçesi ve Gürcistan arasında 

yer almaktadır. 

Aktaş (Hozapin) Gölü; Çıldır İlçesi ile Gürcistan ülke sınırları arasında olup, ülke 

sınır çizgisi gölü ikiye ayırmaktadır. 

Atatürk Silueti; Damal İlçesi Yukarı Gündeş Köyü Karadağ yamaçlarında 15 

Haziran-15 Temmuz tarihleri arasında oluşmaktadır. 

Kura Nehri Kanyonu; İl merkezi tarihi Ardahan Kalesi civarında başlayıp, İl ve 

Ülke sınırına kadar yaklaşık 90 km uzunluğundadır. Merkez, Çıldır ve Hanak İlçelerinin 

idari sınırlarının içerisinden geçmektedir. 

Bülbülhan Yaylası; Merkez İlçe sınırları içerisinde Yalnızçam Dağları’nın 2600- 

2700 m rakım arasında yer alan Erzurum, Artvin, Ardahan’a bağlı 30-40 civarında köyün 

yaylacılık yaptığı geçici yerleşimlerden oluşan yüksek platodur. Yayla, Ardahan İl merkezine 

36 km uzaklıktadır. 

Ardahan Ormanları; Merkez İlçede Yalnızçam Dağlarının 2000-2500 m arasındaki 

kuzey ve doğu bakılı yamaçlarında , Hanak İlçesi’nin 2000-2300 m. arasındaki kuzey bakılı 

yamaçlarında, Göle İlçesi’nin 2100-2600 m arasındaki kuzey ve doğu bakılı yamaçlarında 

1000 ha ile 2000 ha arasında değişen parçalar halinde yer almaktadır. 

Posof Ormanları; Posof Havzasında 1500-2400 m arasındaki her bakıdaki 

yamaçlarda parçalı, karışık ve saf ormanlar oluşmaktadır. Ayrıca Türkiye’nin en büyük 

Huş meşceresine sahiptir. 

G.1.1.2. Fiziki Özellikleri : 

Çıldır İlçe sınırları içinde bulunan Çıldır Gölü ve Akçakale Adası önemli turizm 

potansiyeline sahiptir. Doğu Anadolu Bölgesinde Van Gölü’nden sonra ikinci büyük göl olan 

179

Çıldır Gölü;1959 m. rakımda, 124 km 2 ’lik alana sahip olup, derinliği 100 m den fazladır. 

Göl yüzeyinin kış aylarında buzla kaplanmasıyla birlikte insanların burada atlı kızakları ile 

dolaşması ve buzları kırarak balık tutmaları ilginç görüntüler oluşturmaktadır. 1998 yılında 

Valiliğin teklifi üzerine Çıldır İlçe sınırları içinde bulunan doğal değerlerden Çıldır Gölü 

ve Akçakale Adası Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 1. derece Sit Alanı ilan edilmiş, 

ayrıca turistik belde olarak değerlendirilmesi statüsü uygun görülmüştür. Tarih boyunca bir 

çok uygarlığın yerleşimine sahne olması nedeniyle üzerinde bir çok tarihi kalıntı bulunmakla 

birlikte kazı çalışmaları devam etmektedir. Çıldır Gölü ile ilgili ayrıntılı bilgi D.1.3. (Göller, 

Göletler ve Rezervuarlar) bölümünde verilmiştir. 

İlin ikinci büyük gölü olan Aktaş Gölü’nün 14 km²’lik kısmı Ardahan sınırları 

içerisinde, 13 km²lik kısmı da Gürcistan’da olmak üzere toplam 27 km²’lik alana sahiptir. 

Yüksekliği 1794 m ve bilinen en derin noktası 10 m. olan göl kapalı bir havza halindedir 

ve alanı gitgide daralmaktadır. Gölün suyu acı ve sodalı olduğundan akuatik yaşam 

çeşitliliğini sınırlamaktadır. Ancak, son yıllarda gölde bir çok balık türünün tespiti ile 

yapısında önemli değişiklikler olduğu anlaşılmaktadır. Gölde devamlı hareket halinde 

bulunan 12 adacık vardır. İlkbaharda göl yatağından taşan sular bir akıntı oluşturur ve bu 

akıntıya Zigaristav Deresi denir. Aktaş Gölü, ak pelikan ile tepeli pelikanın üreme- yaşama 

alanı olması ve çevresindeki flora çeşitliliği ile ekoturizm için önemli bir potansiyel 

oluşturmaktadır.. 

İlde önemli bir turizm potansiyeline sahip, Damal İlçesi Yukarı Gündeş Köyü Karadağ 

yamaçlarında 15 Haziran-15 Temmuz tarihleri arasında oluşan Atatürk Siluetinin ender bir 

doğa olayı olarak görülmesi, ayrı bir alternatif turizm potansiyeli olarak değerlendirilmektedir. 

Siluet, Karadağ yamaçlarında gün batımı sırasında irili ufaklı volkanit kayaların oluşturduğu 

gölge olup, yaklaşık 10 dakika kadar izlenmektedir. 

Kura Nehri, Ardahan Kalesinden itibaren yatağı boyunca Ülke ve İl sınırı içerisinde 

1950 m. ile 1350 m. rakımları arasında değişen dar ve derin vadi (kanyon) oluşturmaktadır. 

Bu kanyon İl sınırları içerinde yaklaşık olarak 90 km’lik bir uzunluğa sahiptir. Kura Vadisi, 

flora-fauna çeşitliliği ve doğal güzelliklerce zengin olup, bilimsel araştırmalar için ise bakir 

bir alan oluşturmaktadır. Ayrıca bu vadi içerisinde; Kazankale, Şeytan Kalesi, Kurt Kale, 

mağaralar, harabeler, kule ve çeşitli tarihi kalıntılar yer almaktadır. Vadi bu özelliklerinin 

yanında rafting ve trekking (dağ-doğa yürüyüşü) sporlarına uygun parkurlar içermesiyle de 

ekolojik turizm potansiyeli oluşturmaktadır. 

İl merkezine 36. km uzaklıktaki Yalnızçam Dağlarının üzerinde Artvin-Ardanuç 

sınırında bulunan Bülbülhan Yaylası, İlin Karadeniz Bölgesine açılan bir penceresi durumunda 

olup, zengin florası ile ilkbahar-yaz aylarında eşsiz bir güzelliğe kavuşmaktadır. Ardahan, 

Artvin ve Erzurum İllerinin kesişme noktası olan bu yayla, yaz aylarında yöre insanlarının 

bir araya getiren bir merkez durumundadır. Yaylada periyodik olarak büyük hayvan pazarı 

ile panayır kurulmaktadır. 

Ardahan ormanlarının dar bölgelerde ve yüksek rakımlarda kaliteli Sarıçam (Pinus 

silvestris) ormanlarından oluşması ekosisteminin diğer sarıçam ormanlarından farklı 

olmasına neden olmaktadır. Bu bakımından yerli ve yabancı bilim adamlarınca uluslar arası 

öneme sahip korunması gereken orman alanı olarak tespit edilmiştir. Bu ormanlar içindeki ve 

kenarındaki alanlarda flora-fauna çeşitliliği ve endemik türleri (Kız Böcekleri risk altındaki 

bilinen önemli türdür.) ile dikkat çekmektedir. 

180

Mikroklima iklimine sahip Posof Havzasında yer alan Posof Ormanları; Huş, 

Sarıçam, Ladin, Göknar, Kayın, Meşe, Ihlamur, Gürgen, Karaağaç, Titrek Kavak gibi ibreli 

ve yapraklı orman ağacı türlerinden ve çeşitli ağaççık ile çalılardan meydana gelmektedir. 

Bu ormanlarda endemik türlerden Huş Tavuğu bulunmakta olup eko-turizm için önemli 

bir potansiyele sahiptir. Ayrıca Türkiye’de Huş Ağacı (Betula) en geniş alanda meşcere ve 

orman alanı Posof’ta bulunmaktadır. 

G.1.2. Kültürel Değer : 

Kuleler ve kaleler kenti olarakta bilinen Ardahan da bir çok tarihi eser ve sit 

alanı bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi Çıldır Gölü içerisinde yer alan ve halen kazı 

çalışmalarının da devam ettiği 1. derece sit alanı olan Akçakale Adasıdır. Ayrıca İl 

merkezinde ve ilçelerde bulunan Ardahan Kalesi, Çıldır Şeytan Kalesi, Çıldır yakınlarındaki 

Kara Kale, Kışlahanak (Avcılar )Kalesi, Kazan Kalesi, Orağaz Kalesi, Altaş Kalesi, Kalecik 

Kalesi, Kurt Kale, Sevimli Kalesi, Cak Kalesi, Savaşır Kalesi, Mere Kalesi, Kol Kale, 

Kırnav Kale, Ölçek Köyü Kalesi, Kinzi Kalesi, Bozmenler’e ait yazılar ve yapıtlar, Dedeşen 

Köyündeki Külliye, Hanak yakınlarındaki Karakale, Yiğit Konağı Kulesi, Çakıldere Kulesi, 

Uğurlutaş Köyü Kulesi, Uğuz Dağı Kulesi, Söğütlükaya Köyü batısındaki Kule kalıntısı, 

Söğütlükaya Köyü doğusundaki Kule kalıntısı, Ziyaret Deresindeki Kule, Tepeler Köyü 

Kulesi, sit alanı içerisinde yer almaktadır. 

Ayrıca halk mutfağı, yöresel halk oyunları, el sanatları ve festivalleri de İlin özgün 

kültürel değerleri olarak dikkat çekmektedir. 

Halk Mutfağı : 

Anadolu’da her yörenin kendine has yemek kültürü ve damak zevki olduğunu 

görürüz. Bu kültür, yörenin coğrafi, ekonomik yapı ve iklim özelliklerini üzerinde taşır. Bu 

nedenle Ardahan’da da tarım ve hayvancılığa dayalı bir mutfak kültürü gelişmiştir. 

Yörenin yemek kültürü ağırlıklı olarak tahıl, et ve hayvansal ürünlere dayanmaktadır. 

Tahıl ürünü olarak en çok buğday kullanılır. Kaz etinin yörede ayrı bir yeri bulunmaktadır. Sığır 

ve koyun eti de yaz aylarında taze, kış aylarında da kavurma olarak fazlaca tüketilmektedir. 

Ayrıca yerel bitkilerin canlandığı (vejatasyon döneminde) çok sayıda doğal bitki ile çeşitli 

yemekler yapılmaktadır. 

Yemek kültüründe Ardahan Merkez, Göle, Damal, Çıldır, Hanak ve Damal İlçelerinin 

bulunduğu platoda üretilen et ve süt ürünleri ile bu platonun sınırında yer alan Posof-Ahıska 

Havzası, Şavşat-Ardanuç Havzası ve Oltu-Olur-Bardız Havzalarında üretilerek özellikle 

Ardahan Platosunda pazarlanan meyve ve sebze ürünleri yüzyıllarca sentezlenerek Ardahan 

Mutfağını oluşturmuştur. Bu yöre mutfağını oluşturan çeşitlerin başlıcaları; 

Çorbalar 

Kesme Aşı; yeteri kadar un, su, tuz biraraya getirilerek hamur sert kıvamda yoğrulur. 

Bu kıvamdaki hamur 0.5 cm kalınlığında yufka haline getirilir. Yufka erişte şeklinde dilimlenir, 

dilimler unla karıştırıldıktan sonra kaynayan suya bırakılır. Dövülmüş sarımsak ve ayran ilave 

181

edilerek karıştırılır isteğe göre nane, karabiber vb. baharatlar ile soğanla birlikte tereyağında 

hazırlanan anık, kaynayan çorbaya ilave edilir. Son olarak leblebi büyüklüğünde yine kendi 

hamurundan hazırlanan parçalar kızartılarak servisten önce çorbanın üzerine konur. 

Evelik Aşı; yazın taze, kışın kurutulmuş evelik yaprakları, tereyağında soğan, baharat 

ile birlikte kavrularak bulgur ve küçük doğranmış yağlı kaz eti (yazın isteğe göre dana eti) 

parçaları ilave edilerek pişirilir. 

Helle Aşı ; 3-4 kaşık un tereyağı ile kavrulur ve üzerine bir litre su konulur yavaş 

yavaş karıştırılarak pişirilir. 

Süt Aşı; sütü kaynattıktan sonra içine pirinç (isteğe göre bulgur veya yarma) ve tuz 

ilave edilerek pişirilir. 

Cincar (Isırgan) Çorbası; yazın taze, kışın kurutulmuş ısırgan yaprakları pirinç 

veya bulgurla pişirilir. 

Yarpuz (Nane) Çorbası; yazın taze, kışın kurutulmuş nane yaprakları pirinç veya 

bulgur ile ayran ilave edilerek pişirilir. 

Saray Çorbası; davetlerde yemek öncesi verilir. Malzemeleri tavuk suyu, bir su 

bardağı yoğurt beş yemek kaşığı un, tereyağı ve nane. Tavuk haşlandıktan sonra suyu ayrı 

bir kapta yoğurt ve unla karıştırılır. Tavuk suyu katılarak sürekli karıştırılarak pişirilir. Tavuk 

eti küçük parçalara ayrılarak çorbaya katılır, üstüne de nane eklenir. 

Püşrük Çorbasında kullanılan malzemeler; iki kaşık yağ, bir soğan, deri peyniri, un 

ve sudur. Yağ ve soğan kavrulur içine yeterince su ilave edilir. Deri peyniri içine konarak 

karıştırılır. Diğer tarafta un su ile açılıp, çorbanın içine döküp devamlı karıştırılır. Pişince 

üzerine aş otu (İsteğe göre çemen) konur. 


Şekil 74. Ardahan İlinin Yöresel Yemekleri 

182

Yemekler 

Kaz Yahnisi; kaz eti büyük parçalar halinde bol soğanlı, karabiberli ve patatesli az 

su ile haşlanır, suyunu çektikten sonra servise sunulur. 

Fırında Kaz; ince dilimlenmiş patates ve az haşlanmış kaz eti parçaları ile fırında 

tepside oturtma şeklinde pişirilir.İsteğe göre karabiber ve az soğan ilave edilebilir. 

Kaz Pilavı; haşlanmış kaz eti ile suyundan yapılan bulgur pilavı ile birlikte servis 

yapılır. 

Mantı (Hingal); un, su, tuz, yumurta katılarak hazırlanan hamur orta incelikte 

açılır (2 mm kalınlığında) ve küçük kareler (5 cm 2 ) şeklinde kesilir. İçine kıyma, soğan ve 

baharattan (özellikle çemen bitkisi) hazırlanan harç konularak kapatılır. Kapatma kare,büzme 

gibi değişik şekillerde yapılabilir. Daha sonra tepside yanyana dizilen malzeme kaynayan 

suyun içine atılarak pişirilir, üzerine sarımsaklı yoğurt ile pul biberli veya isteğe göre naneli 

tereyağı gezdirilerek servis yapılır. 

Karnıcırık; un, su, tuz katılarak hazırlanan hamur şerit haline (1 cm kalınlığında) 

getirilir ve 2 cm boyutunda kesilerek parmakla ortasına bastırılarak şekil verilir. Bol suda 

haşlanarak süzülür ve üstüne yağ gezdirilir. İsteğe göre üzerine peynir de (tulum peyniri 

tercih edilir) konulabilir. 

Kayıtma (Yaprak Mantı = Hangel); Un, su, tuz, yumurta katılarak hazırlanan 

hamur orta incelikte açılır, kare veya üçgen şeklinde kesilir. Bol suda haşlanarak süzülür, 

üstüne sarımsaklı yoğurt konur ve kızdırılmış tereyağı gezdirilir. İsteğe göre baharat ekilir. 

Sulu Köfte (Aş Otlu); kıyma, pirinç, tuz , biber katılarak hazırlanan karışım küçük 

yuvarlak köfte haline getirilir. Salça ve yağ kavrulur üzerine su ilave edilir kaynayınca 

hazırlanan köfteler ve az miktarda patates dilimleri ilave edilerek pişirilir. 

Haşıl ; yarma (kabuğu alınmış, kırılmış buğday danesi) az un ve tuz ilave edilerek 

pişirilir. Tepsiye alınır ortası kaşıkla açılarak içine kızdırılmış tereyağı konur. Kenarlarına 

haşlanmış, ayrıştırılmış veya dövülmüş et dizilir (isteğe göre az süt dökülerek) servis yapılır. 

Yoğurtla yenmesi tavsiye edilir. 

Evelik Sarması; yazın taze toplanan evelik yaprakları sıcak suda hafif haşlanır. 

Yaprakların içine pirinç, kıyma, salça, tuz ve biber katılarak hazırlanan karışım konur ve 

sarılır. Tencereye dizilir üzerine su ve az tereyağı konur ve pişirilir. Servis taze yoğurtla 

birlikte yapılır. 

Piti: kullanılan malzemeler; nohut, soğan, parça et, yufka, karabiber, sarıköktür 

(zerdecel). Nohut haşlanır, diğer tarafta et ve soğan kavrularak ilave edilen baharatlarla 

birlikte haşlanan nohut karıştırılarak bir miktar pişirilir. Yufka tabağa serilir üstüne et 

karışımı konur. Yufka ile birlikte yenilir. 

Ayrıca kımı Turşusu Kavurması, Pancar Kavurması, Kuş Ekmeği (Madımak) 

Kavurması yaz mevsiminde yörede yetişen taze bitkilerden yapılır. Ayrıca Erişte Pilavı, 

Etli Patates ve Taze Fasulye yörede yapılan yaygın yemekler arasındadır. 

183


Şekil 75. Yöreye Özgü Kurutulmuş Kaz ve Erişte Yapımı 

Hamur İşleri 

Kete; Genellikle yolluk olarak ve misafir için yapılır. Un, az maya, yeteri kadar tuz 

ve ılık su ile kulak memesi kıvamında hamur yapılarak orta büyüklükte bezelere ayrılır. İnce 

yufkalar açılır, her yufkaya tereyağı sürülerek ikiye katlanır. Tekrar tereyağı sürülüp katlama 

işlemine el ayasından biraz büyük oluncaya kadar devam edilir. Daha önce tereyağında 

kavrulmuş unun içine isteğe göre ceviz içi de katılarak bu malzeme hazırlanan yufkanın içine 

koyularak kapatılır. Kapatılarak yuvarlak şekline gelen bu malzeme baskılanarak tepsiye 

dizilir. Üzerine yumurta sarısı sürülerek sac altında veya fırında pişirilir. 

Kör Kete (Ekmek Ketesi); Genellikle fırında veya sacda ekmek pişirildiği zaman 

tereyağında kavrulmuş unun ekmek hamurunun içine konularak pişirilmesi. 

Katmer; un, su, tuz katılarak hazırlanan hamur çok ince yufkalar halinde açılır. Her 

yufkanın arasına tereyağı sürülür, yufkalara üst üste konularak rulo şeklinde yuvarlanır. 

Parmak yardımıyla tepsinin tamamına yerleştirilir ve yayılır. Fırında veya sac altında 

pişirilir. 

Bişi–Mafiş; un, su, tuz, maya katılarak kulak memesi kıvamında hamur hazırlanır. 

Bişide küçük bezeler haline getirilen hamur yuvarlak açılır, mafişde ise hamur yufka halinde 

açılır baklava dilimi şeklinde kesilerek kızgın yağda kızartılır. Peynir veya bal ile yenilir. 

Gevrek (Yufkası); un, tuz, kaymak katılarak çok sert olmayan hamur hazırlanır 

ve saçta yufka halinde pişirilir (Yufka gevreği), tepsi içinde saç altında veya fırında aynı 

hamurdan gagalası pişirilir. 

Mısır (Cadı) Gevreği; mısır ununa kaymak ve yeteri kadar tuz ilavesi ile hazırlanan 

kek kıvamındaki hamur tepsiye yayılır sac altı veya fırında pişirilir. Tepsi ile servis yapılır. 

Yanında taze yoğurtla berber kaşıkla yenir. 

Feselli; una, tereyağı, az maya, tuz ve su katılarak kulak memesi yumuşaklığında 

hamur yapılır. İnce yufka açılır yağlanır, tekrar kapatılır. Dinlendirilerek, tekrar oklavayla 

açılarak sac üstünde pişirilir. 

184

Su Böreği; bir tepsi için 6 yumurta, yarım çay bardağı sıvıyağ, bir çay bardağı su 

kulak memesi kıvamından biraz sert hamur yapılıncaya kadar un ilave edilerek yoğrulur. Bu 

hamurdan çok ince yufkalar açılır. Bir yufka kenara ayrılır, diğer yufkalar kaynamakta olan 

tuzlu suda kısa süre haşlanıp, çıkarılarak soğuk su bulunan kapta soğutularak bir iki dakika 

suyu süzdürülür. Tepsinin altına haşlanmayan bir yufka tereyağı ile yağlanarak yerleştirilir. 

Onun üstüne haşlanan yufkalar arasına bol tereyağı sürülerek yerleştirilir. Toplam yufka 

sayısının yarısından sonra az peynir yaydırılarak üzerine kalan yufkaların yine aralarına 

tereyağı sürülerek kapatılır ve fırında pişirilir, dilimlenerek servis yapılır. 

Haçapor; Daha çok ekmek pişirilince yapılır. Ekmek hamurunun içerisine tulum peyniri 

veya sıcakta eriyen peynir çeşidi ile az tereyağı konularak sac üstünde veya fırında pişirilir. 

Döndürme;Yeni doğum yapmış inekten sağılan ağız (bulama) denilen süte benzer 

sıvıya az un ve tuz katılarak cıvık kıvamda dibi yağlanmış tavada pişirilmesi. (bir çeşit krep) 

Ayrıca aynı malzeme kek kıvamında yapılarak poğaça hamuru büyüklüğünde fırında da 

pişirilir buna da bulama pağaçı denir. 

Sinor; yufkalık hamur yoğrulur, bu hamurdan ince yufka açılır pişirildikten sonra 

herbir yufka rulo haline getirilir bu rulolar yaklaşık 3 cm boylarında dilimlenir ve dik bir 

şekilde yağlanmış tepsiye dizilir. Üzerine tereyağı gezdirilir fırına verilir fırından çıkınca 

sıcak sıcak üzerine isteğe göre erik marmelatı (pelverde), bal veya sarımsaklı yoğurt 

gezdirilerek servis yapılır. 


Şekil 76. Yöreye Özgü Hamur İşleri ve Tel Peyniri 

Aparatifler 

Lalanga; 2 yumurta, bir su bardağı yoğurt, tuz ve undan az kıvamlı hamur yapılır. 

Kızdırılmış yağda kaşıkla dökülerek kızartılır. İsteyen peynirle isteyen balla yer. 

Kuymak; iki su bardağı kaymak ateşte eritilirken bir çay bardağı mısır unu yedirilerek 

karıştırılır. Kaynamaya başlayınca bir çay bardağı su ilavesiyle hızlı karıştırılmaya devam 

edilerek üzerine yağ çıkacak kıvama geldiğinde ateşten alınarak servis yapılır. 

185

Kelecoş; pişirilmiş yufkalar parçalanıp tepsiye dizilirken aralarına isteğe göre erik 

marmelatı ya da sarımsaklı yoğurt ilave edilerek üzerine tereyağı gezdirilir. 

Harşo (Ekmek aşı); Bayat ekmekler yayvan tabağa doğranır. Tereyağında soğan pembeleştirilir. 

Üzerine 2 bardak su ilave edilir. Bir taşım kaynatılır bu suyun içine peynir ve yumurta 

küçük parçalar halinde dökülüp ateşten alınarak doğranmış ekmeklerin üzerine dökülür. 

Tatlılar 

Tel Helvası; un tereyağında çok hafif kavrulur ve tepsiye koyulur. Ayrıca bal iyice 

kıvamlanana (karamel kıvamı) kadar ateşte karıştırılarak ısıtılır, bu kıvamda iken ılıtılarak 

elde tel tel haline gelene kadar sündürülür. Daha sonra tepsideki kavrulmuş unla karıştırılarak 

tel tel haline getirilir ve servise sunulur. 

Kıkırtlı Un Helvası; yağ, un, şeker ya da baldan yapılır. Yağa un katılarak kavrulur. 

Azıcık sararınca şeker veya bal ilave edilir. Kendini toplayınca tepsiye alınır. 

Hasuta; önce tereyağı eritilir üzerine nişasta (patates, mısır veya buğday) ilave edilir. 

Pişirmeye devam ederken isteğe göre kıvamlı şeker şerbeti bal veya pekmez karıştırılır 

servise sunulur. 

Zülbiyet; tereyağı, bal ya da pekmez karıştırılıp, ısıtılarak yapılan tatlı bir 

yiyecektir. 

Şekerleme; genelde bayramlarda, gelin görmeye giderken ya da bebek görmeye 

giderken yapılır. 300 gr yağ, un, 10 kaşık toz veya pudra şekerinden yapılır. Şekerle tereyağı 

iyice beyazlaşıncaya kadar çırpılır ve un ilave edilerek iyice yoğrulur, yumurta büyüklüğünde 

parçalara ayrılır. Avuç içinde yuvarlanarak ikiye kesilir ve tepsiye dizilir. Fırında üzeri 

pembeleşinceye kadar pişirilir ve daha sonra üzerine pudra şekeri serpilir. 

Lokma (Lokum) Tatlısı, Süt Helvası, Katmer Tatlısı yöremizde yapılan tatlılar 

arasındadır. 

Foto: Ardahan İl Çevre Orman Müdürlüğü 

Şekil 77. Yöreye Özgü Tel Helvası 

186

Diğer Yemekler 

Ayrıca İlde bulunan dere ve çaylardan avlanan balıklar (Yayın Balığı, Sarı 

Sazan, Alabalık) ile Doğu Karadenizden gelen bazı deniz balıkları da (Hamsi Balığı) 

tüketilmektedir. 

Bunun dışında yine ilde genelde üretilmeyen yakın havzalar olan Şavşat, Ardanuç, 

Oltu, Olur ve Posof İlçesinde yetişen bazı meyvelerin marmelatları ve kurutulmuşları kış 

mevsimi boyunca tüketilir. (Kuşburnu, Kızılcık, Erik, Dut, Sarol) 

Süt Ürünleri 

İlde; süt ürünlerinden çok yaygın ve bol miktarda kaşar, beyaz peynir, çeçil peyniri, 

tulum peyniri, tel peynir, çürük peynir, lor ve kışın ayran yapmak için yazdan hazırlanan 

kurut yapılmaktadır. 


Şekil 78. Ardahan’a Özgü Kaşar 

Yöresel Halk Oyunları : 

Ardahan’ın bütün yörelerinde hemen hemen aynı oyunlar oynanır. Enstrüman olarak 

genellikle davul ve zurna, Kafkas oyunlarında ise Akordeon ve Nagara adı verilen davul 

kullanılır. Ardahan yöresi genelde Halay ve Bar şekli oyunlar oynar. Ardahan da oynanan 

oyun adları Doğu Anadolu Bölgesindeki illerde oynanan bazı oyunlarla aynı adı taşısa da, 

benzerlerinden daha hareketli estetik figür farklılıkları vardır. Yörede oynanan belli başlı 

oyunlar ise şunlardır: 

187


Şekil 79. Ardahan Halk Oyunları 

A. Bar Oyunları 

Ağır Bar, Sallama, Temur Ağa, Tamzara, Hey Nare, Lorke, Şeker Oğlan, Sarı Seyran, 

Kaçıke, Tavuk Barı, Gazelo, Hoş Bilezik, Haran, Döne, Kıskanç, Kürdün Kızı, Ardahan’ın 

Yolları (Dümme), Hafif Bar, Paşa Göçtü, Lezkinka, Delilo 

B. Tek Oyunlar 

On dört, Şeyh Şamil, Ay Gızı Bir Mezara Doldurur, Beş Açılan, Karabat, Hanım 

Yaylada, Terekeme. 


Şekil 80. Ardahan Yöresel Kıyafetleri 

188

El Sanatları: 

Halıcılık: Tarihi ve kültürel değerler açısından oldukça zengin bir mirasa sahip 

olan İlde, halıcılık oldukça yaygındır. Yöre kadınları tarih boyunca evlerindeki tezgahlarda 

dokudukları halılarla bu kültürü günümüze kadar taşımışlardır. 

Yörede dokunan halılarda Kafkas-Osmanlı-Türk sentezinin izleri görülmektedir. 

Selçuklu halı sanatının hayvan ve bitki motifleri, Osmanlının geometrik ve dinsel motifleri 

en çok kullanılan figürlerdir. Yörede bulunan her ailenin kendine has özel desenleri olup, 

halılarda kullanılan her motif ve renk ayrı bir duygunun ifadesidir. Kadınların el emeği, göz 

nuru olan yöresel Kafkas halılarında nilüfer çiçeği mutluluğu, daire sonsuzluğu anlatırken, 

beyaz saflığı, siyah hata ve yanlışlıkları, kırmızı hareket ve din sevgisini, sarı kötülük ve 

üzüntüyü, mavi ise güç ve doğruluğu simgeler. Kullanılan desenlerin kendine has isimleri 

bulunmaktadır. Gelin Tacı, Pernik, Çengel, Kilim, Yüzü Koyun, Kafkas, Derme, Lezgi 

Kazağı, Koç Boynuzu, Gül ve Gül Dalı en çok kullanılan desenlerdir. 

Bu kültür mirasını gelecek nesillere taşımak ve tanıtımını yapmak, genç kız 

ve kadınlara yeni istihdam alanları yaratmak amacıyla gerek Valilik, gerekse Halk 

Eğitim Merkezi Müdürlüklerince çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. İl ve ilçe Halk Eğitim 

Merkezleri Müdürlükleri kurslar açmakta ve gençlere eğitim vererek halıcılığın İl geneline 

yaygınlaştırılması amaçlanmaktadır. 

Yörede dokunan halılarda doğal ve canlı renkler elde etmek için bitkilerden, köklerden 

ve meyvelerden boyalar hazırlanmaktadır. Genellikle ev halısı üretilen bu atölyelerde isteğe 

göre araba halıları, çantalar, isimlikler, minderler ve duvar yastıkları da dokunmaktadır. 

Çalışanlar ilmik başına ücret ödenmekte olup ortalama günde 4-5 bin ilmik atılmaktadır. 


Şekil 81. Ardahan’a Özgü Kilim Motifi 

189


Şekil 81. Ardahan’a Özgü Kilim Motifleri 

Kilim: İlde kilim dokumacılığı az da olsa devam etmektedir. Yöre insanı kilimlerinde, 

tamamen kendine özgü yöntemlerle elde ettiği boyaları kullanmaktadır. Yöre kadınları 

kimi zaman gazel adını verdiği bitki kökünü kaynatarak kahverengiyi, kimi zaman evelik 

kökünden kırmızıyı, kimi zaman samanı kaynatarak sarıyı, kimi zaman mantı suyuna attığı 

paslı demirlerin pasını attıktan sonra gazel kökünü de katarak siyah rengini elde etmişlerdir. 

Damal Bebeği : Damal İlçesi ve yöresi Orta Asya’dan Avrupa’ya göç eden Türk 

boylarının geçiş güzergahında bulunan bir yerleşim alanıdır. Yöre halkı “Türkmen” olup 

günümüze kadar kendi gelenek ve göreneklerini korumuşlardır. Bu yörenin en önemli 

özelliklerinden biri, yörede yaşayan kadınların Orta Asya Oğuz Türkleri’nin kıyafetlerini 

kullanmalarıdır. Bu kıyafetler üç etek, önlük, gömlek, şalvar, yelek, cepken, göğüslük, tor, 

fes, takye ve kolçak gibi parçalardan oluşur. Günümüzde de kullanılan bu kıyafetler giyenin 

yaşına, sosyal durumuna ve ekonomik gücüne göre değişiklik gösterir. Örneğin bu kıyafetin 

bir parçası olan göğüslüğün koyu renkli kumaştan yapılanını yaşlı kadınlar ve dul kadınlar, 

tamamen boncuktan yapılanını ise genç kadınlar giyer. Genç kadın, gelin, evli kadın, çocuklu 

kadın, dul kadın, oğlu askere gitmiş kadın ve ninelerin başlarına taktıkları başlığın farklı 

özellikleri vardır. Yeni evli kadın en az beş entari, üç etek, bir yeleği bir arada giyer. 

Geçmişte yöre kadınları bu kıyafetlerin küçüklerini ağaçtan yapılan bebeklere 

giydirerek çocuklarına oyuncak yapmaktaydılar. Günümüzde bu giysiler plastik bebekler 

üzerine giydirilerek meraklılarına satılmaktadır. Bu giysiler iyi bir işçilik ve el emeği ile 

kumaş bezler üzerine boncuklarla işlenerek yapılmaktadır. Bu bebekler 1996 yılında 

Japonya’da düzenlenen “Yöresel Folklorik Bebekler” yarışmasında el emeği kategorisinde 

dünya birincisi olmuştur. 

190


Şekil 82. Damal Bebeği 

Yöredeki Diğer El Sanatları : 

Gurcun (Heybe), yöresel folklorik bebek giysileri, yolluk, göğüslük, hasır, keçe, yün 

çorap, patik, yöresel dantel, yün iplik, kayış, at koşum araçlarıdır. 

Festivaller: 

Son yıllarda yöremizin doğal güzelliklerini ve ürünlerini tanıtmak amacıyla çeşitli 

festivaller ve şenlikler düzenlenmektedir. Artık geleneksel hale gelen bu festivaller ile bölgenin 

sahip olduğu tarihi ve doğal değerlerin ülke çapında tanıtımı yapılarak İl genelinde turizmin 

gelişmesine katkıda bulunulmaktadır. Düzenlenen festivaller sayesinde yörenin kendine has 

ve ekonomik değere haiz olan bal ve kaşar peyniri gibi ürünlerinin, gerek tanıtımının yapılması 

ile, gerekse festival alanında kurulan standlar ile pazarlama imkanlarının sağlanması sayesinde 

İlin ticari yaşamında canlılık meydana getirilmektedir. Her geçen yıl biraz daha gelişen ve 

daha geniş kitlelere hitap etmeye başlayan bu etkinliklerin en önemlileri şunlardır: 

Ardahan Ulusal Bal Festivali : 

2004 yılında 6.’sı düzenlenen Ardahan Ulusal Bal Festivalinin amacı yöre arıcılığını 

geliştirmek ve festival yoluyla İlin tanıtımını yapmaktır. Festival Ağustos ayının ilk haftası 

düzenlenmektedir. Festival boyunca düzenlenen konserler, ağalık ve bal güzeli yarışmaları gibi 

etkinliklerle İlin sosyal yaşamının canlanmasına katkıda bulunulmaktadır. Festival alanında 

yöre esnafı tarafından kurulan standlarda başta bal olmak üzere İle özgü ürünlerin satışı 

yapılmakta, böylece ticari yaşamda da bir canlılık olmaktadır. Geleneksel olarak düzenlenen 

bu festivale İlde yaşayan halkın yanında İl dışında yaşayan Ardahanlılar tarafından da oldukça 

geniş katılım olmaktadır. 

191


Şekil 83. Ulusal Bal Festivali 

Damal Şenliği : 

Damal İlçesine bağlı Yukarı Gündeş Köyü Karadağ yamaçlarına 15 Haziran-15 Temmuz 

tarihleri arasında düşen Atatürk siluetinin tanıtımını yapmak amacıyla düzenlenmektedir. Çeşitli 

yarışmalar ve konserlerle süslenen bu festivale yöreden ve yurt çapından birçok vatandaşımız 

katılmaktadır. Atatürk silueti nedeniyle ulusal düzeyde yayın yapan televizyonlarda da sık 

sık yer alan bu festival her yıl biraz daha canlılığını artırmaktadır. 


Şekil 84. Damal ve Çıldır Festivalleri 

Çıldır Gölü Festivali : 

Çıldır İlçesinde her yıl baharın gelişi ile birlikte Çıldır Gölü içindeki Akçakale Adası 

üzerinde yapılmaktadır. Eşine ender rastlanacak güzellikte olan Çıldır Gölü’nü ve tarihi 

kalıntıları ile Akçakale Adası’nı tanıtmayı amaçlamaktadır. Bu festival ile Çıldır’ın asırlara 

dayanan tarihi kültürü ve yörenin turistik değerleri ön plana çıkarılarak İlçe turizmine 

ivme kazandırılmaktadır. Yöre halkı ve çevre ilçelerden gelen vatandaşlarında katılımıyla 

kutlanan festivalde çeşitli yarışmalar ve değişik etkinlikler düzenlenmektedir. 

192

Göle Ulusal Kaşar Festivali: 

Her yıl temmuz ayının ilk haftası kutlanan bu festivalle, yöreye özgü kaşar peyniri 

başta olmak üzere hayvan ve hayvan ürünlerinin tanıtımı amaçlanmaktadır. Festival alanında 

açılan standlarda üreticiler hem ürünlerini tanıtmakta hem de pazarlamasını yapmaktadır. 

Böylece festival tanıtım yapmanın yanında İlçede ticari canlılığın artmasına da katkıda 

bulunmaktadır. Festivalde konserlerin yanı sıra “En İyi Kaşar” ve “En İyi Besi Hayvanı” 

gibi üreticileri daha kaliteli üretim yapmaya teşvik edecek yarışmalar düzenlenmektedir. 

Canibek Yaylası Şenlikleri: 

Göle İlçesinin Köprülü Beldesinde Ardahan yöresini tanıtma ve yayla turizmini 

arttırmak amacıyla her yıl temmuz ayının ilk haftasında düzenlenmektedir. Bu festival 

ile İlin üç beldesinden biri olan Köprülü’de sosyal ekonomik yaşamın canlı tutulması 

amaçlanmaktadır. 

Posof 19 Mayıs Şenlikleri: 

Ülkemizde her yıl kutladığımız “19 Mayıs Atatürk’ü Anma Gençlik ve Spor Bayramı” 

Posof İlçesinde bir şenlik havasında kutlanmaktadır. Çevre ilçe ve köylerden gelen halkın 

katılımıyla coşkulu bir ortamda kutlanan 19 Mayıs kutlamaları artık gelenek halini almıştır. 

Şenlik alanına gelen halk bir yandan hazırlanan programı izlerken, diğer yandan çevredeki 

ağaçlık alanlarda piknik yaparak eğlenmektedir. 

Foto: Ü.KILIÇ 

Şekil 85. Posof Şenlikleri 

193

G.2. Turizm Çeşitleri : 

Kış Turizmi: 

Kışın uzun sürmesi, yeterli kar yağışı, yükselti farkları ve bu yükselti farklarındaki spora 

uygun meyil gruplarının bir çok yerde müsait olması gibi faktörler, Ardahan da kış sporları için 

son derece elverişli bir doğal ortam yaratmaktadır. Bu doğrultuda Ardahan Valiliğince, 1998 

yılı içinde İl merkezine 12 km uzaklıktaki Yalnızçam-Uğurludağ bölgesindeki ormanlık alanda 

kış sporları ve yayla turizmi amacıyla proje tanzimi başlatılmıştır. Seçilen yer ile ilgili çeşitli 

kamu kurumlarının incelemesi sonucu “Alp Disiplini” kayak yarışlarına uygun merkez haline 

getirilebileceği belirlenmiştir. İl Özel İdaresi tarafından programa alınmış proje doğrultusunda, 

32 hektar 1150 m 2 arazi satın alınmış ve harita, çevre düzeni gibi işlemler tamamlanmıştır. Söz 

konusu yere Valilik imkanlarıyla 1 adet günübirlik konaklama tesisi, 1 adet kafeterya ve 600 m 

hat boylu “baby lift” tesisi yapılarak Ocak 2003 tarihinde hizmete açılmıştır. 


Şekil 86. Yalnızçam Kayak tesisleri 

Ayrıca, kış aylarında buz tutan Çıldır Gölü üzerinde ve çevresindeki dağlarda kayak, 

buz pateni ile bir çok kış sporlarının yapılabileceği imkanı olduğundan, Çıldır Gölü ve 

çevresi de kış turizmine aday bir bölgedir. 

Ekolojik Turizm: 

Yayla Turizmi; genelde yaylalardan oluşan İl coğrafyasında geleneksel yaylacılık 

devam etmektedir. Ayrıca, iklimin ve toprak faktörlerinin olumlu katkısıyla bitki çeşitliliğinin 

zengin olduğu yaylalar, görüntü güzelliği bakımından dikkat çekmektedir. Yaylalardaki 

geçici yerleşim merkezlerinde üretilen yöreye özgü et ve süt ürünleri ile yukarıda ifade 

edilen doğal güzellikler birleştiğinde yayla turizmi için potansiyel değer oluşmaktadır. 

194

İlde birçok bölgede yayla turizmine uygun geçici yerleşim alanlarının da bulunduğu 

yaylalar mevcut olup, Bülbülhan Yaylası yayla turizmi açısından dikkat çekmektedir. 

Ekolojik turizm açısından Kura Nehri ve bazı yan kolları olan çayların oluşturduğu 

kanyonlarda, flora ve fauna çeşitliliği bakımından değişik ekosistemleri barındırmaktadır. 

Bu özellikleri ile araştırmacıların ve ilgili turistlerin dikkatini çekecek bakir ortamlar ve 

doğal güzellikler oluşturmaktadır. 

Kültür Turizmi 

İlin tarihi coğrafyası kültür turizmi bakımından da yeterli kaynak değere sahiptir. 

Ayrıntıları F.5.16 bölümünde yazılan çeşitli tarihi eserler, sit ve doğal sit alanlarından 

bazıları şunlardır; 

Çıldır Gölü’ndeki Akçakale Adası, Ardahan Kalesi, Çıldır Şeytan Kalesi, Çıldır 

yakınlarındaki Kara Kale, Kışlahanak (Avcılar) Kalesi, Kazan Kalesi, Orağaz Kalesi, Altaş 

Kalesi, Kalecik Kalesi, Kurt Kale, Sevimli Kalesi, Cak Kalesi, Savaşır Kalesi, Mere Kalesi, 

Kol Kale, Kırnav Kale, Ölçek Köyü Kalesi, Kinzi Kalesi, Bozmenler’e ait yazılar ve 

yapıtlar, Dedeşen Köyündeki Külliye, Hanak yakınlarındaki Karakale, Yiğit Konağı Kulesi, 

Çakıldere Kulesi, Uğurlutaş Köyü Kulesi, Uğuz Dağı Kulesi, Söğütlükaya Köyü batısındaki 

Kule kalıntısı, Söğütlükaya Köyü doğusundaki Kule kalıntısı, Ziyaret Deresindeki Kule, 

Tepeler Köyü Kulesi, Ramazan Tabyası, Ölçek Köyü Kilisesi, Övündü (Vaşlop) Kilisesi, 

Sensop Kilisesi ve şapeller. 

Turizm Amaçlı Sportif Faaliyetler 

İl sınırları içinde yaklaşık 90 km uzunluğunda olan Kura Nehri boyunca Rafting 

yapmak için değişik etaplarda uygun parkurlar bulunmaktadır. Ayrıca Kura Nehri Kanyonu 

başta olmak üzere İlin bir çok yerinde özellikle Mayıs ile Ekim ayları arasında günün 

her saatinde yapılabilecek olan Trekking (Dağ-Doğa Yürüyüşü) için uygun parkurlar da 

bulunmaktadır. İl, olta balıkçılığı ve av turizmi için de önemli bir potansiyele sahiptir. 

Foto: Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü 

Şekil 87. Kura Nehrinde Rafting 

195

Harita 25. Ardahan İli Eko-Turizm Haritası 

196

G.3. Turistik Altyapı : 

Tablo 43. Ardahan İlinde Bulunan Turizm İşletme Belgeli Konaklama Tesisleri 

Sıra 

No 

Adı-Ünvanı İşletme Türü Adres Telefon 

1 

2 

3 

Büyük Ardahan Oteli 

(2 Yıldızlı) 

Büyük Klas Oteli 

(2 Yıldızlı) 

Türkgözü Oteli 

( 2 Yıldızlı) 

Turizm İşletme 

Belgeli 


Belgeli 


Belgeli 

Kaynak : İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004 

Kaptanpaşa Mah. Kars Cad. 

Ardahan 

Kaptanpaşa Mah. Atatürk Cad. 

Ardahan 

Seyitören Köyü Posof Yolu 

üzeri Damal Ardahan 

211 64 98 

211 56 77 

661 10 12 

Tablo 44. Ardahan İlinde Bulunan Seyahat Acenteleri 

Sıra No Adı Ünvanı Adres Telefon 

1 

Kars Çobanoğlu Turizm Seyahat Acentesine bağlı 

bilet satış bürosu 

Karagöl Mah. Kongre Cad. 

Koç İş Hanı Ardahan 

211 28 42 

2 

Kars Sınır Seyahat Acentense bağlı bilet satış 

bürosu 

Kazım Karabekir Cad. No:32 

Ardahan 

211 57 58 


Tablo 45. Belediye İşletme Belgeli Yiyecek Üretim Yerleri 

Sıra No Adı Ünvanı Adresi Telefon No 

1 Lokanta Deniz Karagöl Mah. Hal Cad. Hamam Sok. Ardahan 211 63 32 

2 Sevimli Restoran 

Kaptanpaşa Mah İnönü Cad. No:9 

Ardahan 

211 33 76 

3 Bingöl Lokantası Kaptanpaşa Mah. İnönü Cad. No:40 Ardahan 211 40 14 

4 Karadeniz Restoran Karagöl Mah. Kongre Cad. No:41 Ardahan 211 35 98 

5 Beslen Restorant 

Kaptanpaşa Mah. Atatürk Cad. Polis Karakolu 

Karşısı Ardahan 

211 34 78 

Kaynak : İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü,2004 

G.4. Turist Sayısı : 

İlin komşu Gürcistan’a açılan 2 sınır kapısı vardır. Bunlardan Posof İlçesinde bulunan 

Türkgözü Sınır Kapısı şu an faaliyette, Çıldır İlçesindeki Aktaş Sınır Kapısı ise faaliyette 

değildir. 

197

Ardahan’ın İl olmasından sonra 1998 yılından itibaren kayıt altına alınan Türkgözü 

sınır kapısından giriş çıkış yapan yolcu istatistikleri yıllara göre dağılımı tabloda 

belirtilmiştir. 

Tablo 46. Ardahan İline Giriş-Çıkış Yapan Yerli ve Yabancı Turist Sayısı 

YILLAR 

GİREN 

ÇIKAN 

YERLİ YABANCI YERLİ YABANCI 


1998 24888 31254 18930 23780 98855 

1999 16725 26496 17960 17473 78654 

2000 6422 25779 6366 15480 54047 

2001 4552 19.023 4.301 11.339 39.315 

2002 3.554 14.424 4.531 14.982 37.491 

2003 5.135 10.599 4.223 12.930 32.887 

2004 6.354 13.841 3.926 11.605 35.726 


Sınır ticaretin devam ettiği yıllarda giriş çıkışların daha yoğun olduğu gözlenmektedir. 

Gürcistan’dan yapılan ucuz mazot ticaretinin durdurulmasından sonra giriş çıkışlarda 

büyük ölçüde azalma olmuştur. 

Tablo 47. 2000 Yılı Aylara Göre Giriş-Çıkış Yapan Turist Sayısı 

AYLAR 

GİRİŞ YAPAN TURİST 

ÇIKIŞ YAPAN TURİST 

YERLİ YABANCI YERLİ YABANCI 


OCAK 174 518 121 350 1.163 

ŞUBAT 149 436 156 403 1.144 

MART 412 1.071 264 1.159 2.906 

NİSAN 480 1.331 338 1.267 3.416 

MAYIS 937 2.629 562 2.447 6.575 

HAZİRAN 859 1.299 344 860 3.362 

TEMMUZ 579 1.365 384 969 3.297 

AĞUSTOS 516 1.257 399 1.087 3.259 

EYLÜL 569 1.195 393 934 3.091 

EKİM 759 1.126 412 1.006 3.303 

KASIM 550 998 291 581 2.420 

ARALIK 370 616 262 542 1.790 

TOPLAM 6.354 13.841 3.926 11.605 35.726 


Ardahan İlinde konaklama ve geceleme istatistikleri incelendiğinde, 2003 yılı 

itbariyle ilde toplam 48.980 kişinin konakladığı ve geceleme sayısının da 74.924 olduğu 

görülmektedir Tesislere göre baktığımızda; turizm işletme belgeli tesiste 3.116’sı yabancı, 

12.773’ü yerli olmak üzere toplam 12.988 kişi konaklamakta olup, bu kişilere ait toplam 

geceleme sayısı ise 25.891’dir. Belediye belgeli tesislerde ise 3.871’i yabancı, 32.121’i yerli 

olmak üzere toplam 35.992 kişi konaklama yaparken, toplam geceleme sayısı 74.924 tür. 

198

Tablo 48. Ardahan İlinde Yıllar İtibariyle Konaklama Ve Geceleme Sayıları 

Yıllar 

Konaklayan Kişi Sayısı 

Geceleme Sayısı 

Yerli Yabancı Toplam Yerli Yabancı Toplam 

1997 9.174 3.595 12.769 10.922 7.853 18.775 

1998 2.494 4.192 6.686 2.526 4.976 7.502 

1999 8131 5.216 13.347 9.491 8.464 17.955 

2000 16.009 2.641 18.650 17.270 11.540 28.810 

2001 18.973 1.707 20.680 20.534 21.50 22.681 

2002 48.132 3.656 51.788 52.438 51.31 57.569 

2003 45.109 6.987 48.980 63.984 10.940 74.924 

Kaynak: TKB Araştırma Müdürlüğü, 2004 

G.5. Turizm Ekonomisi : 

İlin turizm ve rekreasyon potansiyelinin incelenmesi sonucunda; İlde turizm ve 

rekreasyona yönelik alt ve üst yapı yatırımlarının yeterince yapılmadığı, ekonomik yaşamda 

turizm sektörünün arka planda kaldığı, sektöre İl içi ve İl dışından yeterli sermayenin 

çekilemediği, kişi başına düşen gelir seviyesinin düşüklüğünden kaynaklanan talep 

yetersizliğinin konaklama dışı rekreasyonel faaliyetlerin gelişimini olumsuz etkilediği, insan 

kaynaklarını turizm konusunda motive edecek eğitim çalışmalarının yeterince yapılmadığı, 

doğal kaynakların ve kültürel kaynakların turizm ve rekreasyonel talep artırıcı nitelikte 

geliştirilmediği, kısaca İlin bu konudaki mevcut potansiyelinden yararlanma düzeyinin 

yetersiz olduğu bilinmektedir. 

İlin turizm potansiyelinin daha etkin değerlendirilmesi ve gelir yaratacak bir yapıya 

kavuşturulması amacıyla; turizm alt yapısının geliştirilmesi (doğal çevrenin geliştirilmesi 

ve rekreasyon turizminde kullanılması, tarih ve kültürel kaynakların korunması ve kültür 

turizminde kullanılması, insan kaynaklarının eğitim ve kültür düzeylerinin yükseltilmesiyle 

turizme motivasyonu, turizmin geliştirilmesine yönelik alt yapı, plan-proje gereksinim, nitelik 

ve önceliklerin belirlenmesi) ve turizmde arz ve talebin nicelik ve niteliğinin yönlendirilmesi 

(yatırımların mekansal dağılımında kaynak israfını önleyecek hiyerarşik ilişkilerin 

kurulması ve önceliklerin belirlenerek, nicelik ve niteliklerinin tespit edilmesi, potansiyel 

kaynaklara dayalı geliştirilecek turizm türlerinin belirlenmesi ve yatırımların bu kapsamda 

çeşitlendirilmesi, talep artışı sağlayacak fiziki ve organizasyonel kararların alınması) amacına 

uygun olarak planlar yapılması ve uygulamaya konulması gerekmektedir. 

G.6. Turizm-Çevre İlişkisi : 

Turizm ve çevrenin olumlu ilişkisinin kurulması halinde turizmin, ulusal parkların 

korunmasına, düzenlenmesine, tarihi sitlerin restorasyonuna, turizm amaçlı işlevsel 

kullanımlara yardımı olabilir. Başarılı bir turizm planlaması doğal ve insan yapısı kaynakların, 

özellikle tarihi mirasın korunmasını gerektirir. Doğal çevrenin, tarihi ve arkeolojik sitlerin, 

anıtların korunması turizmin olumlu yan etkisidir. Ardahan açısından da turizm ve çevre 

ilişkisi olarak olaya bakıldığında; genel yaklaşımlar İl için de aynıdır. Fakat İlde turizm 

faaliyetleri gelişmediğinden insan kaynakları ve bunların etkilendiği bir etkinlik söz konusu 

değildir. Alt yapı eksikliği ve sosyal yaklaşımlardaki yetersizliğin yanında doğal ortam ile 

tarih örgüsü bakımından kaynak değerler yeterlidir. 

199

KAYNAKLAR : 

Ardahan İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004 


ÇANTAY,G., Ardahan da Türk Mimarisi 

GÜNDOĞDU,H., Kaleler ve Kuleler Kenti Ardahan, 2000 

ERTUĞRUL, E., Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Araştırma Müdürlüğü, 2004 


H.1. Genel Tarımsal Yapı : 

H. TARIM VE HAYVANCILIK 

Ardahan ekonomisi genel olarak tarım ve özelde de hayvancılık sektörüne 

dayanmaktadır. İlin yüzölçümü (503.551 ha) olup, İl genelinde tarıma elverişli alan ise 

(84.295,8 ha) % 16,7 dir. Uygun olmayan iklim şartları nedeniyle bitkisel üretim yem bitkileri 

dışındaki üretim sahalarında verim açısından son derece düşüktür. Ancak kalite bakımından 

özellikle de ekolojik bakımından oldukça iyi durumdadır. İlde yapılan bitkisel üretim ve arı 

ürünlerinin hemen hemen tamamı ekolojiktir. 

İlde 19.256 adet tarım ve hayvancılık işletmesi mevcuttur. Bu işletmelerin 19.254’ü 

aile işletmesidir. 1 adeti aile ortaklığı (Ar-Et A.Ş.), 1 adeti ise devlete ait tarım ve hayvancılık 

işletmesidir (TİGEM). İldeki tarım işletmelerinin % 95 ‘i bitkisel ve hayvansal üretimin 

birlikte yapıldığı polikültür işletmelerdir. Sadece bitkisel üretim yapan işletmeler % 4 ve 

sadece hayvansal üretim yapan işletmeler ise % 1’dir. Sektörde yer alan işletmelerin tamamına 

yakını küçük ölçekli, kapalı ekonomi tipi, geleneksel üretimde bulunan aile işletmeleridir. 

Türkiye genelinde olduğu gibi Ardahan İlindeki tarım işletmeleri, hızlı nüfus artışı 

ve artan nüfusun tarım dışı sektörde istihdam edilmesi zorunluluğuna karşılık, bu sektörlerde 

iş gücü talebinin nüfus artışına uygun düzeyde artırılamaması; tarımın gelişim hızının nüfus 

artışını karşılamada yetersiz kalması ve miras yoluyla arazilerin bölünmesi gibi nedenlerle 

giderek küçülmüştür. İlin en önemli tarımsal aktivitesi mera hayvancılığı olması nedeniyle 

tarım alanlarının işlemeli tarımdan ziyade, mera-yayla öncesi ve sonrası doğal otlaklık 

olarak değerlendirilmesi şeklindedir. 3-4 aylık mera ve yayla süresi içerisinde bu alanlardan, 

tamamen hububat (arpa, buğday) ve kaba yem (fiğ, korunga, çavdar, yulaf, çayır otu) üretimi 

sağlanmaktadır. 

İlde tarımsal faaliyet içerisinde hayvancılık ön plandadır. Mevcut tarımsal 

işletmelerin % 95.6’sı hayvancılık yapmaktadır. Hayvancılık işletmelerinin tamamında sığır 

yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bu işletmelerden bir kısmı aynı zamanda koyunculuk veya 

arıcılıkta yapmaktadır. 

H.2. Tarımsal Üretim : 

Ardahan genel yapısı gibi tarımsal arazilerin de yüksek rakımda olması, mevsimsel 

şartlar, gece-gündüz ısı farklılıklarının yüksek oluşu, bitki yetiştirme periyodunun kısa 

oluşu, nedeniyle tarımda ürün çeşitliğini kısıtlamaktadır. İlde genellikle kuru tarım 

sistemi hakimdir. Zaten tarımsal sulamaya yönelik olarak da kayda değer bir yatırım 

bulunmamaktadır. Bitkisel üretim büyük oranda tahıllar üzerinde yoğunlaşmıştır. Hububat 

üretiminde; hububat+nadas+hububat veya hububat+tek yıllık yem bitkileri (fiğ)+hububat 

sistemi uygulanmaktadır. 

Ardahan’da toplam 84.295,8 hektar tarım arazisi mevcut olup bunun % 80,46’sında 

(67.825,7 ha) hububat (tahıl) tarımı yapılmaktadır. Tarıma elverişli ancak kullanılmayan 

arazilerin oranı % 4,35 ve nadas arazilerinin oranı da % 4,30 olup, toplam % 8,65 oranında 

boş kalan arazi kullanılmayıp tarımsal bir sorun olarak süregelmektedir. Tabloda İlde tarım 

arazilerinin kullanım durumuna göre dağılımları verilmiştir. 

201

Tablo 49. Ardahan İli Tarım Arazilerinin Dağılımı 

ARAZİNİN CİNSİ 

MİKTARI 

(ha) 

TARIM ARAZİSİNE 

ORANI (%) 

Hububat (Tahıl) Arazisi 67.825,7 80,46 

Nadas Arazisi 3.622,8 4,30 

Yem Bitkileri 7.764,5 9,21 

Endüstri Bitkileri 807 0,96 

Yemeklik Baklagiller 50 0,06 

Meyvelik 544,5 0,64 

Sebzelik 17,8 0,02 

Kullanılmayan Tarım Arazisi 3.663,5 4,35 

Toplam Tarım Arazisi 84.295,8 100,0 

Kaynak: DİE,1997 Köy Envanteri,ARDAHAN. DİE,2001 Genel Tarım Sayımı Geçici Sonuçları 

A.T.İ.M.,2003 

Türkiye genelinde tarla bitkileri ekiliş alanları (17.848.426 ha.) içerisinde % 78,22’lik 

oranla en fazla hububat tarımı yapılmaktadır (DİE, 2000). Aynı şekilde, Ardahan İli tahıl ekim 

alanı (67.825,7 ha.), toplam ekilen alan (84.295,8 ha.) içerisinde % 80,46 ile en fazla paya 

sahiptir. Ardahan genelinde hububat üretimi içinde ekim alanı en fazla olan arpadır. Daha 

sonra buğday gelmektedir. Tarla ürünleri çeşitliliği bakımından alt bölgeler arasında çok 

önemli farklılıklar görülmemektedir. 

Kaynak: Ardahan İl Tarım Müdürlüğü,2004 

Şekil 88. Ardahan İli Tarım Arazilerinin Dağılımını Gösteren Grafik 

DİE, KHGM ve Tarım İl Müdürlüğü kaynaklarından tespit edildiği üzere Ardahan 

İli tarım arazilerinin (84.295,8 ha.) 47.975 ha’.ı sulanabilecek alandır. Mevcut haliyle 

202

sulanan olarak belirtilen arazilerin %79,5’i KHGM tarafından (devlet sulaması) sulanmakta, 

%20,5’lik kısım ise halk tarafından sulanmaktadır. 

DSİ tarafından yapılan ancak İlin tarım alanlarının sulamasına hiçbir katkısı olmayan 

Ardahan-Çıldır Kuzey Derivasyon Kanalı ile Çıldır Gölü’ne su takviyesi yapılarak Çıldır HES 

Ι ‘in enerji üretimine ve Kars-Arpaçay Ovasının sulamasına yardımcı olması amaçlanmıştır. 

İl için ancak DSİ tarafından planlanan “Kura Projesi” ile, sulanabilir alanlar büyük 

oranda sulama imkanı bulacaktır. İlde büyük miktarda I. ve IV. sınıf tarım arazisinin sulamaya 

açılması ile aşağıda belirtilen alanlarda önemli gelişmeler sağlanacaktır. 

• Mevcut ekim alanları içerisinde en büyük paya sahip tahılların sulu tarım 

koşullarında yetiştirilmesi ile verimin en az 2 kat artması, 

• Endüstri bitkilerinden patates ekiliş alanları ve patates veriminde artış sağlanması 

ve patates tohumculuğu projelerinin daha kolay işlerlik kazanması, 

• Bölge için hayati önem taşıyan yem bitkileri (yonca, korunga, fiğ) ekiliş alanlarının 

ve verimlerinin artması, 

• Çayırlarda sulama yapılması ile ot kalite ve veriminin artması, 

• Suni çayır ıslahı ve beraberinde bunun için gerekli olan bitki tohumu üretimi 

(çayır üçgülü, çayır salkım otu, kılçıksız brom, kelp kuyruğu, kırmızı yumak) 

yetiştiriciliğinin gelişmesi, 

• Süt ve besi sığırcılığında çok gerekli olan silaj üretimi için çayır otu ve yem 

bitkilerinin yanında Posof alt bölgesinde silajlık mısır üretimi yapılması, 

• En azından İlin ihtiyacını karşılayacak seviyede sebze üretiminin yapılması, 

• Genel manada verimliliğin artması ile ekiliş alanlarının da artacağı ve dolaylı 

olarak önemli bir tarımsal sorun olan nadas alanlarının azaltılması gibi 

gelişmelerle, geleneksel tarım yapısında ve İl ekonomisinde çok önemli gelişmeler 

sağlanacaktır. 

H.2.1. Bitkisel Üretim 

Tablo 50. Ardahan İlinde Önemli Bitkisel Ürünlerin Ekim alanı ve Üretim Değerleri (2003 yılı fiyatları) 

Ürünler 

Ekim Alanı (Ha.) 

Üretim Miktarı 

(ton) 

Üretim Değeri 

(Milyon TL.) (*) 

Buğday 11.699 17.525 1.226.465 

Arpa 45.802 71.817 5.253.011 

Çavdar 2.211 3.267 306.717 

Yulaf 781 0,974 297.706 

Fasulye (Taze) 50 1.250 12.375 

Korunga (Ot) 2.594 2.213 1.527.707 

Fiğ (Dane) 1.565 2.360 4.645.520 

Elma (Posof Yerel Elması) (Ağaç Sayısı) 16.740(ağaç) 200 106.449 

Patates 770 1.504 1.083.208 

TOPLAM 65.472 101.100 41.004.387 


(*) Üretilen toplam ürün Mahalli Pazar fiyatı ile çarpılarak üretim değeri bulunmuştur. Bu değerden % 60 oranında 

Üretim maliyeti düşülmesi gerekmektedir. 41.004.387.000.000TL X 0,60 = 24.602.632.200.000.TL 


H.2.1.1. Tarla Bitkileri 

H.2.1.1.1. Buğdaygiller : 

Tablo 51. Ardahan ilinde Hububat Alanları ve Üretim Miktarı 

Ürün Ekilen Alan (ha) Üretim (ton) Üretim Değeri (milyon TL) 

Buğday 11.699 17.525 1.226.465 

Arpa 45.802 71.817 5.253.011 

Çavdar 2.211 3.267 306.717 

Yulaf 781 0,974 297.706 

TOPLAM 63.493 92.609,974 7.083.899 

Kaynak : Ardahan İl Tarım Müdürlüğü, 2004 

Tahıl ekili alanların % 18,42’i buğday, % 76,86’sı arpa, % 3,48’i çavdar ve % 1,24’ünü 

de yulaf oluşturmaktadır . 

İlde tahıl üretimi; buğdayın bir kısmı hariç diğer üretim hayvan besleme materyali 

sağlamak amacıyla yapılmaktadır. Üretilen buğday, öz tüketim ihtiyacı olan kısım bölgedeki 

değirmen veya un fabrikalarında öğütülerek kış mevsimi için stoklanmaktadır. Üretilen tahıl 

içerisinden, gelecek ekim sezonu içi tohumluk miktar alındıktan sonra diğer kısmı kırma 

yapılarak hayvan yemi olarak kullanılmaktadır. Bazı işletmeler üretim fazlalıklarını ise İl 

içinde pazarlamaktadırlar. 

Kaynak: Ardahan İl Tarım Müdürlüğü, 2004 

Şekil 89. Hububat Ekim Alanlarının Dağılımı 

204

H.2.1.1.2. Yem Bitkileri : 

Yem 

Bitkileri 

Tablo 52. İlde Üretimi Yapılan Yem Bitkileri 

Ekiliş (da) Dane Üretimi (ton) Üretim Değeri (milyon TL) 

Korunga 410 2.213 1.527.707 

Fiğ 50.749 2.360 4.645.520 

Macar Fiği 5 - - 

Yonca 1.089 - - 

Slajlık Mısır 55.880 - - 

Kaynak : İl Tarım Müdürlüğü 2004 

H.2.1.1.3. Endüstriyel Bitkiler : 

Ardahan genel yapısı gibi tarımsal arazilerin de yüksek rakımda olması, ısı 

farklılıklarının yüksek oluşu ve bitki yetiştirme periyodunun kısa oluşu gibi nedenlerle 

endüstriyel bitkiler yetiştirilmemektedir. 

H.2.1.1.4. Süs Bitkileri : 

İlde süs bitkisi üretimi yapılmamaktadır. 

H.2.1.2. Bahçe Bitkileri 

H.2.1.2.1. Meyve Üretimi : 

Ardahan İli meyve üretimi içerisinde ilk sıralarda elma, erik ve armut ürünleri yer 

almaktadır. Meyve, genel olarak mikroklima özelliğine sahip olan Posof alt bölgesinde 

ve Çıldır İlçesi Kurtkale havzasında yetiştirilmektedir. Sadece Posof elması (yerel) ticari 

kapsamda değerlendirilmektedir. Diğerleri ise öz tüketimde kullanılmaktadır. 

İlde meyve ürünleri üretiminde ağırlıklı pay (üretim değeri olarak) yumuşak çekirdekliler 

ürünleri üretimi ilk sırayı almaktadır. Meyve ürünleri üretiminde yumuşak çekirdeklilerden 

sonra ikinci ürün grup taş çekirdekliler ve üçüncü grup ise sert kabuklular gelmektedir. 

Ardahan İli meyve üretiminin Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye içinde önemli bir 

meyve üretimi payı bulunmamaktadır. 

Tablo 53. İlde Üretimi Yapılan Meyve Ağacı Türleri 

1998 1999 2000 2001 2002 2003 

Meyve 

Ağaç Verim Ağaç Verim Ağaç Verim Ağaç Verim Ağaç Verim Ağaç Verim 

Cinsi 

Sayısı (ton) Sayısı (ton) Sayısı (ton) Sayısı (ton) Sayısı (ton) Sayısı (ton) 

Armut 20.550 205 20.500 341 20.650 426 20.600 425,3 20.600 453 14.880 52 

Elma 40.700 520 40.700 959 40.700 899 39.700 1.132,5 39.700 423 50.150 602 

Erik 26.800 587 26.800 587 27.300 183 24.500 661 24.500 671 21.640 231 

Kızılcık 100 1 75 0,3 50 0,5 62 0,4 

Kiraz 120 8 1.000 10 1.250 2,5 1.300 13 1.100 2,2 600 1,9 

Vişne 6.000 8 5.800 80 12.100 183 6.100 86,5 6.100 86,5 

Dut 1.500 25 750 35 1.400 26 1.422 29 

Ceviz 700 34 1.500 25 1.000 40 1.150 28,5 1.450 30 1.800 36 


205

H.2.1.2.2. Sebze Üretimi : 

Ardahan İli sebze ürünleri üretiminin çoğunluğu Posof alt bölgesi olmak üzere 

Merkez, Çıldır ve az da olsa diğer ilçelerde yapılmaktadır. Posof İlçesinde üretilen 

fasulye yerel bir ürün olarak bilinmekte ve öz tüketim haricinde, bir kısmı da ticari olarak 

değerlendirilmektedir. Türkiye ve bölge sebze ürünleri üretimi içerisinde İlde üretilen önemli 

bir ürün bulunmamaktadır. 

Tablo 54. İlde Üretimi Yapılan Sebze Türleri 

ÜRÜN ÇEŞİDİ EKİLEN ALAN (ha) VERİM (kg/ha) ÜRETİM MİKTARI (ton) 

Barbunya 10 500 50 

Sivri Biber 1,5 1.000 1,5 

Domates 3 4.000 12 

Fasulye 20 2.000 40 

Havuç 1 1.000 1 

Hıyar 2 4.500 9 

Beyaz Lahana 18 11.444 206 

Göbekli Marul 3 2.666 8 

Kıvırcık Marul 2 3.000 6 

Taze Sarımsak 1 2.000 2 

Kuru Sarımsak 3,5 9.142 32 

Taze Soğan 2,5 2.000 5 

Kuru Soğan 26 11.152 290 

Şalgam - - - 

Turp 0,3 3.000 0,9 

Kuru Fasulye 130 3.300 429 


H.2.2. Hayvansal Üretim 

Tablo 55. Hayvan varlığı bakımından Ardahan’ın ülke ve bölge içindeki yeri - 2002 

Adet 

(Milyon TL) 

TÜRKİYE DOĞU ANADOLU ARDAHAN ADET (%) PAZARLAMA 

DEĞERİ (%) 

Pazarlananın 

Değeri 

Adet 

Pazarlananın 

Değeri 

Adet 

Pazarlananın 

Değeri 

(3/1) (3/2) (3/1) (3/2) 

Koyun 25.173.706 838.866.613 9.165.072 285.938.855 36.581 1.395.074 0,15 0.40 0,17 0,49 

Koyun(Merinos) 524.432 16.695.931 456 16.753 - - - - - - 

Koyun (Yerli) 17.414.516 597.152.967 6.661.139 218.257.779 25.266 1.012.627 0,15 0,38 0,17 0,46 

Kuzu (Merinos) 175.448 5.805.128 26 618 - - - - - - 

Kuzu (Yerli) 7.059.310 219.212.587 2.503.451 67.633.704 11.315 382.447 0,16 0,45 0,17 0,57 

Kıl keçisi 6.519.332 193.620.097 1.310.443 34.160.571 922 23.221 0,01 0,07 0,01 0,07 

Kıl keçisi 4.694.336 147.484.919 964.542 26.737.158 556 12.973 0,01 0,06 0,01 0,05 

Kıl keçisi oğlağı 1.824.996 46.135.178 345.901 7.423.413 366 10.248 0,02 0,11 0,02 0,14 

Tiftik keçisi 260.762 6.283.914 0 0 - - - - - - 

206

Adet 

TÜRKİYE DOĞU ANADOLU ARDAHAN ADET (%) PAZARLAMA 

DEĞERİ (%) 

Pazarlananın 

Değeri 

Adet 

Pazarlananın 

Değeri 

Adet 

Pazarlananın 

Değeri 

(3/1) (3/2) (3/1) (3/2) 

Tiftik keçisi 198.772 5.097.930 0 0 - - - - - - 

Tiftik keçisi oğl 61.990 1.185.984 0 0 - - - - - - 

Sığır 9.803.498 2.023.338.286 2.332.059 383.873.212 249.220 39.329.268 2,54 10,69 1,94 10,25 

Sığır (Kültür) 1.052.224 315.478.311 101.665 27.788.312 7.254 1.709.527 0,69 7,14 0,54 6,15 

Sığır (K.Melezi) 2.491.528 529.012.964 479.307 89.554.063 77.447 13.336.373 3,11 16,16 2,52 14,89 

Sığır (Yerli) 2.108.202 311.256.577 840.323 121.291.518 70.251 11.212.060 3,33 8,36 3,60 9,24 

Dana (Kültür) 807.562 233.774.251 76.159 19.364.413 4.260 969.151 0,53 5,59 0,41 5,00 

Dana (K.Melez) 1.866.021 407.428.595 314.758 55.643.191 53.818 8.017.211 2,88 17,10 1,97 14,41 

Dana (Yerli) 1.477.961 226.387.588 519.847 70.231.715 36.190 4.084.946 2,45 6,96 1,80 5,82 

Manda 121.077 18.100.772 19.673 3.299.136 64 8.680 0,05 0,33 0,05 0,26 

Manda 75.748 12.469.963 12.708 2.329.112 44 6.600 0,06 0,35 0,05 0,28 

Manda yavrusu 45.329 5.630.809 6.965 970.024 20 2.080 0,04 0,29 0,04 0,21 

At 248.992 0 65.953 0 11.163 - 4,48 16,93 - - 

Katır 94.924 0 9.085 0 - - - - - - 

Eşek 417.214 0 57.413 0 1.029 - 0,25 1,79 - - 

Deve 887 0 12 0 - - - - - - 

Domuz 3.595 0 0 0 - - - - - - 

Tavuk 245.776.323 708.279.989 10.083.241 26.377.747 128.480 350.590 0,05 1,27 0.05 1,33 

Et tavuğu 188.637.066 544.593.568 7.326.951 17.963.638 - - - - - - 

Yumurta tavuğu 57.139.257 163.686.421 2.756.290 8.414.108 128.480 350.590 0,22 4,66 0,21 4,17 

Hindi 3.092.408 26.154.056 492.700 3.382.975 16.715 181.458 0,54 3,39 0,69 5,36 

Ördek 832.091 3.334.153 168.015 624.265 2.842 17.816 0,34 1,69 0,53 2,85 

Kaz 1.400.136 8.325.935 552.386 3.278.751 180.977 1.294.807 12,9332,7715,55 39,49 

Arı Kovanı 4.160.892 0 592.326 0 18.789 - 0,45 3,17 - - 

Açılan ipekb.K. 3.839 0 0 0 0 - 0,00 - - - 

TOPLAM - 3.826.303.815 - 740.935.512 0 42.600.915 - - 1,11 5,75 

Kaynak: Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Araştırma Müdürlüğü (E., Ertuğrul, 2004) 

Tablo 56. Ardahan İli 2004 Yılı Hayvan Varlığı 

Sığır 

Cinsi Baş Oran (%) 

Kültür 25.000 10 

Melez 221.000 85 

Yerli 13.000 5 

Toplam 259.000 100 

Manda 80 100 

Yerli (Karaman) 42.444 100 

Koyun 

Merinos - - 

Toplam 42.444 100 

Keçi 3.161 100 

Tek Tırnaklı 15.035 100 

Kanatlı 306.000 100 

Arı (Koloni Varlığı 

Yeni Usül (Langstroth) 21.628 99,5 

Eski Usül 90 0,5 



207

H.2.2.1. Büyükbaş Hayvancılık : 

Tablo 57. Ardahan İli 2004 yılı Büyükbaş Hayvan Varlığı 

Sığır 

Oran 

Cinsi 

Baş 

(%) 

Kültür 25.000 10 

Melez 221.000 85 

Yerli 13.000 5 

Toplam 259.000 100 

Manda 80 100 


İlde tarımsal faaliyet içerisinde hayvancılık ön plandadır. Mevcut tarımsal 

işletmelerin % 95.6’sı hayvancılık yapmaktadır. Hayvancılık işletmelerinin tamamında sığır 

yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bu işletmelerden bir kısmı aynı zamanda koyunculuk veya 

arıcılıkta yapmaktadır. Hayvancılık İşletmeleri büyüklüklerine göre dağlımı Tablo 58.’de 

verilmiştir. Sığırcılık işletmelerinde, 15 adet ve üzeri büyükbaş hayvana sahip işletme % 42 

civarındadır. Burada bir işletmeye ortalama 13-14 baş sığır düşmektedir. 

Kaynak: Tarım İl Müdürlüğü, 2004 

Şekil 90. Ardahan İlinde Büyükbaş Hayvancılığından Görünüm 

Tablo 58. İl Geneli Hayvancılık İşletmelerinin Büyüklüklerine Göre Dağılımı. 

İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜ (Adet) 

SIĞIR 1-10 11-25 26-50 >50 

İl Geneli İşletme (%) 38,22 44,60 15,44 1,74 


Ardahan İlinde henüz gerçek manada besicilik işletmeleri bulunmamaktadır. Daha çok, 

besi materyali kaynağını oluşturan büyük baş hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Diğer bir deyişle, 

Ardahan İli önemli bir büyükbaş hayvan üretim merkezi olarak adlandırılabilir. Ülkemizin 

değişik bölgelerindeki bir çok modern besicilik işletmeleri, besi materyalini (genç sığırlar) büyük 

oranda İlden sağlamaktadır. Örneğin 2003 yılında Ardahan İlinden diğer illere 28.098 adet 

208

üyükbaş hayvan sevkıyatı yapılmıştır. Çoğunlukla besi olgunluğuna ulaşmayan bu hayvanların 

gerekli besiye alınmadan pazarlandığından veya bir kısım besisini almış olan kasaplık hayvanların 

İl dışına pazarlanması; hayvansal üretim sanayiinde değerlendirilmediği için İl’de önemli 

bir ekonomik kayba neden olmaktadır. Bunun yanında nakliyat masrafı, canlı ağırlık kaybı ve 

hastalıkların yayılması da yine İl ve ülke ekonomisindeki kayıplar hanesine yazılmaktadır. 

Hayvan ve hayvansal ürünlerin çağın değişen koşullarına uygun bir biçimde 

üretim ve kalitesinin arttırılması, gerek İlin gerekse Türkiye ekonomisi açısından büyük 

önem taşımaktadır. Bunun başarılabilmesi ise, büyük ölçüde pazarlama organizasyon ve 

fonksiyonlarının etkin bir biçimde yerine getirilmesine bağlıdır. 

Hayvansal üretimin yapıldığı işletmelerde; örneğin yetiştirme ve besi faaliyetlerinde 

başarıya ulaşılsa dahi, pazarlamada ortaya çıkan problemler çözülmedikçe, üretim ve kaliteyi 

yükseltmek çoğu zaman güç ve bazen de olanaksızdır. Hayvansal ürünlerin pazarlaması, 

ürünlerin hammaddeden mamul halini alıp, tüketim aşamasına geçme anına kadar devam 

eder. Bu bakımdan pazarlama, hayvansal ürünlerin imalat safhalarını da kapsamaktadır. Ürün 

çeşitliği ve beraberinde sağlanacak kaliteli sunum da pazarlamada önemli bir etmendir. 

Tablo 59. Ardahan İlinden İl Dışına 10 Yıllık Canlı Hayvan Sevkıyatı (1994-2003) 

YIL 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 

SIĞIR 34.917 27.820 35.323 35.328 37.956 38.001 68.237 49.890 81.138 28.098 


Tablo 59.’da dikkat çeken 2000 yılları itibariyle canlı hayvan sevkıyatındaki büyük 

artışın en önemli nedenleri arasında, özellikle canlı hayvan ve et ithalatının durdurulması, 

yurda kaçak hayvan girişinin büyük oranda önlenmesi ve kaçak hayvan hareketlerinin 

tamamen önlenmesi ile oluşan yurt içi talebin, yurt içi kaynaklarından karşılanması sonucu 

olduğu ortaya çıkmaktadır. 

İlde Zavot Sığır Irkı Ardahan-Kars Bölgesine adapte olmuş yerel bir ırk olup; genotipi 

simental ve esmer ırkının melezidir. % 4 yağlı, 1000 kg/yıllık süt verimli, boz-gri renkli, 

kombine verimlidir. Yerli ırklardan daha yüksek verimlidir. Ardahan’da ülke genelinde olduğu 

gibi etçi sığır ırkları bulunmamakla birlikte, besicilik konusunda uzmanlaşmış işletme sayısı 

da yok denecek azdır. Üretilen hayvanlardan besi materyali olabilecek 1-3 yaş arası erkek sığır 

3-4 aylık mera besisinden sonra tam olarak besi olgunluğu sağlanmadan, çoğunluğu İl dışı 

olmak üzere pazarlanmaktadır. Bunun en önemli nedeni sermaye birikim yetersizliği, besicilik 

için gerekli olan karma ve kesif yemin pahalılığı ve barınak şartlarının yetersizliğidir. 

Ayrıca yıllara göre değişmekle beraber her yıl, İl dışına pazarlanmak üzere 13.000 ile 

15.000 arası sığır, kurban dönemi için besiye alınmaktadır. 

İlde et üretimi; kontrolsüz kesim olan mecburi kesim, köylerde zati ihtiyaç kesimleri 

ve kurbanlık kesimden, kontrollü kesim olarak da kasaplık kesimden sağlanmaktadır. 

Kasaplık kesimler; Belediye mezbahalarında ve Ar-Et A.Ş. Kombinasında yapılmaktadır. 

Kasaplık kesimlerin bir kısmı çevre iller (Rize, Artvin, Iğdır) için fason kesim diğer bir 

kısmı ise iç tüketime yönelik yapılmaktadır (Tablo 60). 

209

Tablo 60. Ardahan İlinde Kontrollü Kesim ve Et Üretimi 

YIL 

Adet 

BÜYÜKBAŞ 

Et (Ton) 

1993 4.420 430 

1994 4.720 475 

1995 3.060 340 

1996 3.660 447 

1997 4.631 484 

1998 4.299 416 

1999 3.190 438 

2000 8.203 1.037 

2001 3.218 407 

2002 2.903 367 

Kaynak: DİE,Tarımsal Yapı ve Üretim,1993-2000. Ardahan Tarım İl Müdürlüğü, 2001-2002. (*) 2000 yılı yaz 

mevsiminde yaşanan kuraklık nedeniyle fazla sayıda hayvan elden çıkarılmıştır 

Tablo 61. Ardahan İlinde Kontrolsüz Kesim (*) ve Et Üretimi 

YIL 

BÜYÜKBAŞ KÜÇÜKBAŞ TOPLAM ET 

ÜRETİMİ (Ton) 

ADET ET (Ton) ADET ET (Ton) 

2002 12.235 1.224 14.050 211 1.435 

Kaynak: Ardahan Tarım İl Müd.,2002. (*) Kontrolsüz kesimler; mecburi kesimler, köylerde zati ihtiyaç kesimleri 

ve kurbanlık kesimlerden oluşmaktadır. Veriler yapılan alan çalışmalarından derlenmiştir. Bu grupta sığır karkası 

ortalama 100 kg., koyun karkası ortalama 15 kg. olarak alınmıştır. 

Tablo 62. Türkiye, Ardahan Sığır Varlığı ve İl Dışına Pazarlanan Hayvan 

YIL 

Türkiye 

Sığır Varlığı (Adet) 

Ardahan 

Sığır Varlığı (Adet) 

İl Dışına 

Pazarlanan (Adet) 

1993 11.910.000 256.750 30.689 

1994 11.901.000 265.600 34.917 

1995 11.789.000 258.290 27.820 

1996 11.886.000 257.730 35.323 

1997 11.185.000 249.610 35.328 

1998 11.031.000 264.870 37.956 

1999 11.054.000 255.610 38.001 

2000 10.761.000 256.590 68.237 

2001 9.448.000 234.457 49.890 

2002 9.725.155 244.171 81.138 

2004 - 259.000 - 

Kaynak: DİE,Tarımsal Yapı ve Üretim,1993-2000. T.K.B. Ardahan Tarım İl Müdürlüğü,1993-2004 

Ardahan İlinde her ne kadar sütçü sığır ırkları bulunmamakla birlikte, halkın genel 

uğraşı hayvancılık olduğundan, her yıl ortalama elde bulundurulan 115.000 adet inekten 

ortalama 113.500 ton süt üretilmektedir. Bu süt tam olarak ticari manada değerlendirilem 

210

emektedir. Sütün bir kısmı yok pahasına mandıracılara verilmekte, bir kısmından üretilen 

ürünler pazarlanmakta ve bir kısmı ise aile içi tüketimde kullanılmaktadır. 2000 yılında İl 

genelinde üretilen sütün ancak % 7,11’i ticari olarak toplanarak değerlendirilmiştir. 

Bu mevcut potansiyelden, önemli bir ekonomik kazanç sağlanamadığından süt 

sığırcılığı da rasyonel olarak gelişmemektedir. Bu nedenlerle geleneksel hayvan üreticiliği 

devam edip gitmektedir. 

Tablo 63. Ardahan İlinde Sağılan Hayvan Sayısı ve Süt Üretimi 

BÜYÜKBAŞ 

YIL 

ADET 

SÜT (Ton) 

1993 111.020 105.435 

1994 116.830 112.605 

1995 117.320 111.075 

1996 109.400 105.085 

1997 120.494 124.218 

1998 106.162 101.648 

1999 126.257 132.617 

2000 120.039 115.058 

Kaynak: DİE,Tarımsal Yapı ve Üretim,1993-2000. 

Ardahan İlinde 1993-2000 yılları arası üretimi sağlanan sütün, % 97,58’ini inek sütü 

ve % 2,42’sini ise koyun sütü oluşturmaktadır. 

Ardahan İlinde süt pazarlamasının geliştirilmesi; her şeyden önce süt toplama 

merkezlerinin oluşturulmasına, işletme ölçeklerinin artmasına, süt üretimindeki mevsimsel 

farklılıkların azaltılmasına, süt işleme sanayilerinin tüketici eğilimli pazarlama konusunda 

eğitilmesine, rekabette ürün farklılaştırma, markalama, paketleme ve kaliteli sunum 

konusunun öneminin anlaşılmasına büyük ölçüde bağlıdır. 

H.2.2.2. Küçükbaş Hayvancılık : 

Tablo 64. Ardahan İli 2004 Yılı Küçükbaş Hayvan Varlığı 

Cinsi Baş Oran (%) 

Yerli (Karaman) 42.444 100 

Koyun Merinos - - 


Keçi 3.161 100 


İlde yetiştirilen Tuj Koyunu bölgeye adapte olmuş yerel bir ırktır. Uyluğu yağlı, 

kısa ve ucu yukarı kalkık bir kuyruğa sahiptir. Çıldır İlçesinde mevcut olup, çoğunlukla 

melezleşmiştir. 

211

İlde üretilen kırmızı et miktarı içerisinde sığır etinin payı % 84,50, koyun etinin 

payı ise % 15,50 oranına sahiptir. Ancak koyun etinin payı hızla giderek düşmektedir. VII. 

Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda, Ardahan’da sığır ortalama karkası 120,74 kg, koyun karkası 

19,02 kg olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde Türkiye’de sığır ortalama karkası 175 kg, 

koyun karkası 21,62 kg olarak gerçekleşmiştir. 

Tablo 65. İl Geneli Hayvancılık İşletmelerinin Büyüklüklerine Göre Dağılımı. 

İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜ (Adet) 

KOYUN 

1-50 51-100 >100 

İl Geneli İşletme (%) 42,53 46,67 10,80 


Tablo 66. Ardahan İlinden İl Dışına son 10 Yıllık Canlı Hayvan Sevkıyatı (1993-2002) 

YIL 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 

KOYUN * 38.038 30.612 10.251 20.916 26.158 28.753 33.851 63.655 34.821 42.187 

Kaynak: Ardahan Tarım İl Müdürlüğü,1993-2002. (*)1998 yılından sonra yapılan koyun sevkıyatının büyük bir 

kısmı, Iğdır’dan yayla amaçlı gelen göçerlere aittir. 

Tablo 67. Ardahan İlinde Kontrollü Kesim ve Et Üretimi Miktarı 

YIL 

ADET 

KÜÇÜKBAŞ 

ET (Ton) 

1993 6.960 145 

1994 7.920 160 

1995 3.350 65 

1996 4.170 75 

1997 5.799 127 

1998 2.881 51 

1999 2.407 50 

2000 * 6.241 101 

2001 2.803 50 

2002 2.188 39 

Kaynak: DİE,Tarımsal Yapı ve Üretim,1993-2000. Ardahan Tarım İl Müdürlüğü,2001-2002. (*) 2000 yılı yaz 

mevsiminde yaşanan kuraklık nedeniyle fazla sayıda hayvan elden çıkarılmıştır 

Tablo 68. Ardahan İlinde Kontrolsüz Kesim (*) ve Et Üretimi Miktarı 

YIL 

BÜYÜKBAŞ KÜÇÜKBAŞ TOPLAM 

ET 

ÜRETİMİ 

ADET ET (Ton) ADET ET (Ton) 

(Ton) 

2002 12.235 1.224 14.050 211 1.435 

Kaynak: Ardahan Tarım İl Müd.,2002. (*) Kontrolsüz kesimler; mecburi kesimler, köylerde zati ihtiyaç kesimleri 

ve kurbanlık kesimlerden oluşmaktadır. Veriler yapılan alan çalışmalarından derlenmiştir. Bu grupta sığır karkası ortalama 

100 kg., koyun karkası ortalama 15 kg. olarak alınmıştır 


Tablo 69. Ardahan İlinde Sağılan Hayvan Sayısı ve Süt Üretimi 

YIL 

BÜYÜKBAŞ KÜÇÜKBAŞ TOPLAM SÜT 

ÜRETİMİ (Ton) 

ADET SÜT(Ton) ADET SÜT(Ton) 

1993 111.020 105.435 144.510 5.550 110.985 

1994 116.830 112.605 102.610 3.950 116.555 

1995 117.320 111.075 65.870 2.550 113.625 

1996 109.400 105.085 48.170 1.875 106.960 

1997 120.494 124.218 79.218 3.038 127.256 

1998 106.162 101.648 57.463 2.195 103.843 

1999 126.257 132.617 52.258 2.011 134.628 

2000 120.039 115.058 33.273 1.278 116.336 

Kaynak: DİE,Tarımsal Yapı ve Üretim,1993-2000. 

Ardahan İlinde 1993-2000 yılları arası üretimi sağlanan sütün, %97,58’ini inek sütü 

ve %2,42’sini ise koyun sütü oluşturmaktadır. 

Kaynak: Ardahan İl Tarım Müdürlüğü,2002 

Şekil 91. Ardahan İlinde Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Süt Üretimi Miktarı 

H.2.2.3. Kümes Hayvancılığı ( Kanatlı Üretimi ) : 

İlde 2004 yılı verilerine göre kanatlı hayvan sayısı 306.000 dir. İl içinde öz tüketime 

yönelik yapılan kaz eti üretimi önemli bir yer tutmaktadır. Yıllık ortalama 250.000 adet 

kaz varlığının 200.000’i kış tüketimine yönelik kesilmektedir. İlkbaharda civciv üretimine 

müteakiben bir aylıktan itibaren mera ve hasat mevsiminden sonra da anızla doğal şartlarda 

beslenmektedir. Sonbaharda bir aylık süre içinde tane yem ile besi olgunluğu sağlandıktan 

sonra kesimi yapılmaktadır. Kazın verimi ortalama 4-7 kg karkas ve 1-1,5 kg yağ ve 100- 

150 gr temiz tüy üretilebilmektedir. Kaz tüyü yastık, yorgan yapılabildiği gibi, başta spor 

giyim olmak üzere tekstil sanayiinde kullanılmakta ve yine tüy ile karaciğere olan yurtdışı 

talep dikkat çekmektedir. Bölgede 1000 tonun üzerinde kaz eti ve yağı, 25 ton civarında tüy 

çoğunlukla aile içi tüketimde değerlendirilmektedir. 

213

İlde kolaylıkla üreyebilen ve yaşayan kaz, üretimi gelişmeye açık önemli bir 

potansiyeldir. Ticari amaçlı bir sektör olması sağlanabilirse ve sonuçta üretilen eti, yağı, 

ciğeri ve tüyü pazarlanabilirse, İl için önemli bir gelir kaynağı oluşturulabilir. Üretim yönüne 

uygun işleme sistemlerinin (kesimhane, tüy çıkarma, ambalajlama) kurulması da üretimi ve 

pazarlamayı teşvik edecektir. 


Şekil 92. Ardahan’ın Sembollerinden Olan Kazlar 

H.2.2.4. Su Ürünleri : 

Ardahan su ürünleri bakımından önemli bir potansiyel barındırmaktadır. İldeki iki 

adet büyük göl (Çıldır ve Aktaş Gölleri) ve 9 adet küçük doğal göl yanı sıra Kura Nehri ve 

onu besleyen diğer bir çok dere de su ürünleri açısından önem taşımaktadır. 

İldeki tüm akarsuları gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss- kültür alabalığı) 

üretimi için idealdir. İlin akarsularında balıkçılık veya sportif amaçlı amatör balıkçılık 

için yoğun olarak sazan türleri (Cyprinidae familyası) ve yayın balığı (Silirus glanis) 

bulunmaktadır. Trabzon Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü tarafından, Çıldır Gölünde yapılan 

stok tayininde Cyprinidae familyasından ekonomik değeri yüksek olan Aynalı Sazan 

(C.carpio) 22,56 ton, Karabalık (C.capoeta) 117,15 ton, Bıyıklı-Murza (B.plebejus) 17,07 

ton ve Tatlı Su Kefali (L.cephalus) 57,50 ton olmak üzere toplam 214,28 ton olarak tahmin 

edilmiştir. 

Ardahan Tarım İl Müdürlüğü tarafından Çıldır Gölü’nde deneme amaçlı alabalık 

kafes balıkçılığı yaptırılmıştır. Olumlu sonuç alınmasına rağmen bölge yetiştiricileri üretime 

devam etmemişlerdir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ve DSİ tarafından Çıldır Gölü, Posof’taki 

göller ve Kura Nehri’ne her yıl ortalama 150-200 bin sazan balığı yavrusu bırakılmaktadır. 

İlde Gökkuşağı (Oncorhynchus mykiss) alabalığı yetiştiren 2 adet su ürünleri 

yetiştiriciliği tesisi bulunmaktadır. 

214

Tablo 70. Ardahan İli 2004 Yılı Su Ürünleri Üretim Tablosu 

Balık Cinsi 

Üretim Mikarı (Ton) 

Sazan 75 

Alabalık 2,5 

TOPLAM 77,5 


H.2.2.5. Kürk Hayvancılığı : 

İlde kürk hayvanı yetiştiriciliği yapan (as, vizon, tilki, şinşila v.b.) işletmeler 


H.2.2.6. Arıcılık ve İpekböcekçiliği : 

Ardahan İlinde ipekböcekçiliği yetiştiriciliği bulunmamaktadır. Ancak arıcılık, 

zengin bir flora çeşitliliğine sahip Ardahan için önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. 

Türkiye dünya bal üretiminde % 5,7 paya sahip olup, Ardahan zengin florayapısı(5.650 

hektar yonca, korunga ve fiğ ekim alanı, 298.241 hektar çayır mer’a arazisi ayrıca arıcılığa 

uygun çiçekli flora bulunan diğer alanlarla birlikte yaklaşık 400.000 ha toplam alan) arıcılık 

konusunda çok önemli bir potansiyele sahiptir. Kalite ve kapasite açısından bakıldığında 

İldeki mevcut potansiyelin 100.000 arı kolonisini barındırabileceği görülmektedir. Oysa 

halihazırda yörede yaklaşık 22.000 arı kolonisi bulunduğu, bu kolonilerden 414 ton bal elde 

edildiği düşünülürse, hem arı mevcudunun az olduğu, hem de koloni başına verimin düşük 

olduğu görülmektedir. 

Dünyada ekonomik değere haiz olan dört önemli arı ırkından birisi olan Kafkas arı 

ırkının (Apis Mellifera Caucasica Gorb.) ülkemizdeki gen merkezi Ardahan İli ,özellikle Posof 

İlçesi ile İlin yakın çevresidir. Arı ırklarının tescilinde dünyada kullanılan başlıca kriterlere 

göre Kafkas Arı ırkı ile ilgili tüm tespitler, Tarım ve Köyişleri Bakanlığınca yapılarak, ırkın 

ülkemizin yerli gen kaynağı olarak tescil edilmesi işlemleri devam etmektedir. 

Siyah renkli olarak bilinen Kafkas arısı, erkek arılarının thoraxtaki kıl rengi siyah, 

ancak, işçi arıların abdomenindeki kılları ise koyu kurşuni, gri renktedir. Dünyada bilinen en 

uzun dilli arı ırkı olup (7.2 mm), soğuk bölgelerde ve yüksek platolarda başarı ile çalışmakta 

ve dolayısıyla da İl için çok önemli bir gen kaynağıdır. Dil uzunluğunun avantajı olarak derin 

tüplü bitkilerin (taş yoncası gibi) nektarlarını değerlendirebilmesi bakımından, kaliteli bal 

üretimi için de son derece uygun bir ırk olarak bilinmektedir. Irkın doğal olarak yaşamakta 

olduğu coğrafyalardaki ekolojik yapı itibariyle, mevsimsel gelişmeler, çiçek yapısı ve 

çiçeklenme periyodu dikkate alındığında, Kafkas arı ırkı ilkbahar aylarında yavaş gelişir. 

Ancak, yaz aylarında çok hızlı bir gelişme göstererek populasyon bakımından en yüksek 

olduğu dönemde mevcut nektarı toplamada olağanüstü başarılı olur ve güz döneminde yine 

nüfusunu azaltarak uzun kış dönemi için stokladığı balı akıllıca değerlendirir. 

Genellikle soğuğa ve hastalıklara dayanıklı olan ırkın ekolojik yapı itibariyle nosema 

hastalığına karşı hassas olduğu bilinmektedir. 

215

İlde arıcılık faaliyetleri 22.000 adet koloni ile ve sadece bal üretimine yönelik olarak 

yapılmaktadır. Kimyasalların kullanılmaması, arı hastalıklarının az ve buna bağlı olarak da 

mücadele için az ilaç kullanılmasına bağlı olarak, üretilen ballar organik bal kalitesindedir. 

Arıcılığın ve özellikle de ana arı üretiminin giderek ülkemizde önem kazanmasına bağlı 

olarak İlde, Kafkas arıcılığı da giderek önemli bir uğraş olmaya başlamıştır. Son birkaç 

yıldan beri yoğun arıcılık eğitimlerine paralel olarak ana arı üretiminde büyük bir artış ve 

bir talep patlaması yaşanmaktadır. İlde 2004 yılında üretilen yaklaşık 8000 adet ana arı ülke 

arıcılarının hizmetine sunulmuştur. Tarım ve Köyişleri Bakanlığına bağlı Ardahan Arıcılık 

Üretme İstasyonu Müdürlüğü vasıtası ile Kafkas arıcılığın benimsetilerek yaygınlaştırılması 

konusundaki eğitim ve yayım çalışmaları son yıllarda arıcılarda büyük bir heves 

uyandırmaktadır. 

Foto: Ardahan Arıcılık Üretme İstasyonu Müdürlüğü, 2004 

Şekil 93. Ardahan’da Kafkas Arıcılığı 

Bütün çabalara rağmen Kafkas arıcılığı maalesef ülkemizde ve dünyada hak 

ettiği yerde değildir. Bunun için daha büyük gayretlere ve bilinçli olarak eğitim ve yayım 

çalışmaları yapmaya ihtiyaç vardır. Bu alanda faaliyet gösterecek genç ve eğitimli gençler 

için öncelikli bir iş ve gelir kaynağı olarak arıcılığın Ardahan ekolojik yapısı dikkate alınarak 

benimsetilmelidir. 

Halen adı geçen Müdürlük vasıtası ile İlde mevcut Kafkas arı ırkının saf olarak 

muhafaza edilmesi amacıyla Ülkesel Arıcılık Projesinin bir alt projesi olan “Kafkas Bal 

Arılarının Gen Kaynağı Olarak Muhafazası Projesi” 2002 yılından itibaren uygulanması 

devam edilmekte olup, tam izole bölge olarak gezginci arıcılığa kapatılan Posof İlçesinde de 

2-3 yıldan beri saflaştırmaya yönelik proje çalışmaları devam etmektedir. 

İlde yıllık üretilen üstün kaliteli saf çiçek balı miktarı ortalama olarak 400 ton 

civarındadır. 2004 yılında da 10 milyon lira/kg fiyatla satılarak 4 trilyon gelir elde edilmiştir. 

Ancak, üretilen organik vasıflı balların patent ve sertifikasyon işlemleri tamamlanması 

halinde çok daha yüksek fiyatlardan satılabilme imkanları bulunabilecektir. 

İlin ekolojik yapısı, zengin flora yapısı ve işgücü olanakları bakımından büyük bir 

arıcılık potansiyeline sahiptir. Yaklaşık olarak 1000 çeşit nektar ve polen kaynağı bitkiye sahip 

olan İlde en az 100 bin arı kolonisinin ekonomik olarak faaliyet gösterebileceği bir kapasite 

216

mevcuttur. Ayrıca, Kafkas arı ırkı ana arılarına da ülke genelinde ve ülke dışından büyük bir 

talep bulunmaktadır. Bu avantajları üretimlerle destekleyerek ülke ve İl ekonomisine büyük 

bir katma değer yaratabilme imkanı bulunmaktadır. Bunun için de arıcılığa hak ettiği desteği 

vermek gerekmektedir. 

Sertifikasyon işlemlerinin tamamlanması halinde tamamı organik bal niteliği taşıyan 

her yıl üretilen 400 ton balı 3.000 tona çıkartmak mümkün olduğu bilinmektedir. Bu da İlin 

ekonomisine bugünkü değerle 15-20 trilyon lira arasında katkı sağlayacaktır. 


Şekil 94. Ardahan Arıcılık Üretme İstasyonunda Kafkas Ana Arı Üretimi 

Tablo 71. Ardahan İli Mevcut Bal ve Kovan Kapasitesi 

İlçe Adı 

Köy+Belde 

Sayısı 

İlçenin Alanı 

(Ha) 

Kovan Sayısı 

Bal Verimi (kg) 

Mevcut Kapasite Mevcut Kapasite 

Merkez 62 146.490 7.197 20.958 112.470 523.950 

Hanak 23+1 60.750 4.052 34.900 72.984 872.500 

Damal 35+1 83.300 2.186 19.000 41.522 475.000 

Posof 12 25.850 796 12.000 15.666 300.000 

Göle 49 60.161 5.966 24.025 146.448 600.625 

Çıldır 54+1 127.000 303 15.950 6.256 398.750 

TOPLAM 235+3 503.551 20.500 126.833 395.346 3.170.825 

Kaynak: Ardahan Arıcılık Üretme İstasyonu Müdürlüğü, 2004 

Tablo 72’de görüldüğü gibi, Türkiye’de hane başına yıllık bal tüketimi kırsal kesimde 

yaklaşık 2,3 kg, kentsel kesimde 2,0 kg ve Türkiye ortalaması olarak ise 2,1 kg’dır. Görüldüğü 

gibi hane başına bal tüketimi kırsal kesimde kentsel kesimden daha yüksektir. Ancak gelir 

grupları dikkate alındığında tüketim, yüksek gelir gruplarında düşük gelir gruplarına göre 

daha yüksektir. Bu durum gelir artığında tüketimin artacağını göstermektedir. 

217

Tablo 72. Türkiye’de Hanelerin Bal Tüketimi ve Gıda Harcamaları İçinde Balın Payı (1994 Tüketim Anketi 

Sonuçları) 

Kırsal (Ortalama) Kent (Ortalama) Türkiye (Ortalama) 

Hane Başına Tüketim (Kg/yıl) 2,31 1,97 2,12 

Hane Genişliği 4,7 4,3 4,5 

Gıda Harcaması İçinde Balın Payı 0,006 0,005 0,005 

Toplam Harcama İçinde Gıdanın Payı 0,45 0,31 0,36 


Tablo 73. Türkiye’de Bal Talep Projeksiyonu (2000-2009) 

YIL TALEP ARZ ARZ FAZLASI 

2000 68.5 72.6 4.1 

2001 69.8 75.8 6.0 

2002 73.5 79.1 5.6 

2003 77.4 82.6 5.2 

2004 81.5 86.2 4.7 

2005 85.8 90.0 4.2 

2006 90.4 94.0 3.6 

2007 95.2 98.1 2.9 

2008 100.2 102.4 2.2 

2009 105.5 106.9 1.4 

Kaynak: TEAE Tarımsal Ürün Projeksiyonları, 2004 

Bal tüketimini artırıcı kampanyalar ve reklam programları aracılığıyla bal talebini 

daha fazla artırmak olasıdır. Tarımın bir parçası olan ve kırsal kesimde topraksız kişiler için 

önemli bir istihdam alanı olan bal üretimi teşvik edilebilir. Ancak üretim artışına paralel 

olarak bal talebini artırıcı ve pazarlamasını geliştirici önlemlerde alınmalıdır. 

Ardahan’da üretilen balın perakende satışı için ambalajlama sorunu bulunmaktadır. Bu 

amaçla 2002 yılında Hanak İlçesinde bir adet bal paketleme tesisi kurulmuştur. Üretilen balın 

bir kısmı perakende satış yerleri tarafından paketlenmekte ve bir kısmı ise ambalajlanmadan 

direk tüketiciye pazarlanmaktadır. 

Balın satışı, bir kısmı İlde pazarlanmakta ve diğer önemli bir kısmı ise genellikle 

İstanbul ve Ankara’da yaşayan akrabalar aracılığıyla yapılmaktadır. İlde kurulacak yeni bal 

paketleme/ambalajlama tesisleri pazarlamada önemli katkı sağlayacaktır. 

İlde bu alanda daha önce faaliyet gösteren Arıcılık Derneği kapatılarak, Arı 

Yetiştiricileri Birliği kurulması kararlaştırılmıştır. İlde 650 civarında arı yetiştiricisi 

bulunmaktadır. Kurulmakta olan birlik, arı yetiştiriciliği ve bu alanda ürün pazarlama amacı 

taşımaktadır. 

218

H.3. Organik Tarım : 

Organik (ekolojik) tarım, ekolojik sistemde hatalı uygulamalar sonucu kaybolan 

dengeyi yeniden kurmaya yönelik, insana ve çevreye dost üretim sistemidir. Organik tarım 

esas itibariyle sentetik kimyasal ilaçlar ve gübrelerin kullanımının yasaklanmasının yanında; 

organik ve yeşil gübreleme, münavebe, toprağın muhafazası, bitki direncini artırma, parazit, 

parazitoit ve predatörlerden yararlanmayı tavsiye eden ve bu olanakların kapalı bir sistemde 

oluşturulmasını talep eden bir sözleşmeli üretim sistemdir. 

Ülkemizde 11 Temmuz 2002 tarih ve 24812 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak 

yürürlüğe giren “Organik Tarım Esasları ve Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik” gereği 

organik tarım uygulamalarına başlanmıştır. Bir ürünün organik olabilmesi için, mevcut 

yönetmelik gereğince, ekolojik tarıma uygun olarak yetiştirildiğinin, satın alma, depolama, 

işleme, paketleme ve satış aşamalarında da ekolojik yöntemlere göre uygun işlem gördüğünün 

bağımsız bir kontrol ve sertifikasyon kuruluşu tarafından denetlenip onaylanması gerekir. 

Halen ülkemizde üretilen organik ürünlerin %90’dan fazlası ihraç edilmektedir. 

Üretilen ürünlerin büyük kısmı ise kuru ve kurutulmuş ürünlerdir. En önemli yurtdışı 

pazarlar başta Almanya olmak üzere Avrupa ülkeleri, Japonya ve ABD’dir. Dünyada gittikçe 

gelişen organik üretim ve tüketime paralel olarak ülkemizde iç pazarda da tüketicilerin 

bilinçlenmesine paralel olarak büyük artışlar meydana gelmesi beklenmektir. Türkiye’nin 

organik tarım ürünleri ihracatı 1996 yılında miktar olarak 3.678 ton ve değer olarak yaklaşık 

8 milyon dolar iken, 2003 yılında miktar olarak 21.083 ton ve değer olarak yaklaşık 37 

milyon dolara ulaşmıştır. Ülkemizde yüze yakın çeşit organik ürün üretilmektedir ve çoğusu 

yöresel tarım ürünleridir. 

Ardahan İli ekolojik yapısı organik tarım yapılmaya son derece müsaittir. Ancak, 

İlde ekolojik tarım yapılmamaktadır.. İl için uygun görülen ekolojik ürünler, I. Alt bölgede 

kısa vadede patates üretimi uzun vadede hayvansal ürün (et, süt ve bal vb.) ön görülmektedir. 

II. alt bölge olan Posof ilçesinde de yine patates üretimi ve yerel tarımsal çeşit olan Posof 

Elması, fasulye ve diğer sebze çeşitleri ekolojik ürün olarak üretim potansiyeline sahiptir. 

H.4. Tarımsal İşletmeler 

H.4.1. Kamu İşletmeleri : 

Uygun ekolojisi, nektar ve polen kaynağı zengin çiçek florası ve iş gücü olanakları 

bakımından büyük arıcılık potansiyeline sahip olan İlimizde; arıcılarımızın damızlık Kafkas 

ana arı ve oğul arı ile Langstroth tipi standart kovan ve kovan parçaları taleplerini karşılamak 

üzere 1969 yılında “Ardahan Arıcılık Araştırma İstasyonu Müdürlüğü” olarak kurulan ve 

1971 yılından itibaren Tarım İl Müdürlüğüne bağlı kuruluş olarak “Arıcılık Üretme İstasyonu 

Müdürlüğü” adı altında faaliyetlerini devam ettirmektedir. 

Ana arı, oğul arı, kovan ve bal üretiminde belirlenen hedeflere ulaşmak üzere 

faaliyetlere devam etmekte olup, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığınca uygulamaya konulan 

Ülkesel Arıcılık Projesinin bir alt projesi olan “Kafkas Bal Arılarının Gen Kaynağı 

olarak Muhafazası projesi” hali hazırda uygulanmaktadır. Proje ile ilgili özet bilgi vermek 

gerekirse; 2002 yılında, proje için gerekli olan genetik materyal olarak kullanılacak sürüyü 

219

oluşturmak için Ardahan İli Posof İlçesi ve köyleri taranarak 150 adet saf Kafkas arı kolonisi 

satın alınmak suretiyle, proje uygulanmasına başlanmıştır. 

Bu proje ile arıların hırçınlık, hastalıklara dayanıklılık, verimlilik (bal, yavru) ve ırk 

özellikleri sezon boyunca takip edilerek aranan özellikler bakımından en iyi 50 koloni tespit 

edildikten sonra bu kolonilerden larva transferi ile 150 adet saf Kafkas ırkı ana arı üretilmiş 

ve bu ana arılar 2004 yılı Ağustos ayında yine belirlenen en iyi kolonisi erkek arıları ile suni 

olarak döllendirilmişlerdir. Suni olarak ve döllendirilen bu ana arılarla 5 çerçeveli oğul arı 

oluşturma çalışmaları devam etmektedir. 


Şekil 95. Ardahan Arıcılık Üretme İstasyonu Müdürlüğünün Faaliyetleri 

Bu projenin dışında, 2001 yılında “Ardahan Arıcılığının Geliştirilmesi ve Ana Arı 

Üretimi Projesi” kapsamında Ardahan Valiliğince, Mahalli İdareler Fonundan temin edilen 

finansmanla, Posof İlçesinde dejenere olduğu tespit edilen kolonilerin ıslah amacıyla ana 

arılarının, yörede ürettirilen kaliteli ana arılarla, değiştirilmesine devam edilmektedir. Ancak, bu 

proje için temin edilen paranın zamanında kullanılamaması ve eleman eksikliği gibi sebeplerle 

2003 yılı uygulamaları yapılmamıştır. 2004 yılı çalışmalarına ise devam edilmektedir. 


Şekil 96. Ardahan Arıcılık Üretme İstasyonu Müdürlüğünün Gerçekleştirdiği Yıllara Göre Ana Arı Üretimi 

220


Şekil 97. Ardahan Arıcılık Üretme İstasyonu Müdürlüğünün Gerçekleştirdiği Yıllara Göre Oğul Arı. Üretimi 


Şekil 98. Ardahan Arıcılık Üretme İstasyonu Müdürlüğünün Gerçekleştirdiği Yıllara Göre Kovan Üretimi 


Şekil 99. Ardahan Arıcılık Üretme İstasyonu Müdürlüğünün Gerçekleştirdiği Yıllara Göre Bal Üretimi 

221

H.4.2. Özel İşletmeler : 

Tablo 74. İlçeler Bazında Sığırcılık, Koyunculuk ve Arıcılık İşletmeleri 

İlçelere Göre İşletme Sayıları 

FAALİYET KONUSU 

Merkez 

Çıldır 

Damal 

Göle 

Hanak 

Posof 

Toplam 

İşletme 

Sayısı 

Ruhsatlı 

İşletme 

Sayısı 

Üretim 

Miktarı 

(ton/yıl) 

Buğday Unu 2 - - - 2 - 4 ( * ) 900 

Ekmek Süt ve 

Süt Mamulleri 

7 2 2 6 2 3 22 16 4000 

Kaşar 11 - - 22 - - 33 7 1465 

Tereyağı - - - - - - - 131.7 

B.Peynir - - - - - - - 

Et ve Et Mamulleri 2 - - - - - 2 2 

Yem Fabrikası 1 - - - - - 1 1 10 ton/saat 

Toplam 23 2 2 28 4 3 62 26 


(*) Ruhsata Tabi Değildir. 

H.5. Tarımsal Faaliyetler 

H.5.1. Pestisit Kullanımı : 

İlde zirai ilaç bayii olmadığı için zirai mücadelede gereksinim duyulan pestisitler 

Tarım İl Müdürlüğü Döner Sermayesi tarafından getirilip Bitki Koruma Şubesi tarafından 

satılmaktadır. Tarım İl Müdürlüğünce satılan pestisitler aşağıda çıkarılmıştır: 

Buğday Sürme Hastalığı için ; 

Etkili Madde Adı Formülasyonu Dozu 

Manep 80 WP 100 kg. tohuma 150 gr. 

Patates Mildiyösü ve Böceği için ; 


Bakır oksit %50 WP 100 lt. suya 400 gr. 

Deltamethrin 25 gr/lt EC 100 lt. suya 30 ml. 

Cypermethrin 200 gr/lt EC 100 lt suya 20 ml 

Tarla Faresi için ; 


Çinko fosfür %80 gr Toz 100 kg buğdaya 2 kg. 

H.5.2. Gübre Kullanımı : 

İlde gübre üreten fabrika bulunmamaktadır. Gübre ihtiyacı Tarım Kredi Kooperatifleri 

ve İlde bulunan gübre bayilerinden temin edilmektedir. İle sınır olan Gürcistan’dan, İl 

222

esnafınca, gerek İl içi gerekse İl dışına pazarlanmak üzere gübre ithalatı yapılmaktadır. Bu 

kapsamda 2002 yılında 6.000 ton gübre ithal edilmiştir. 

İlde 1999’da 17.280 ton, 2000’de 16.315 ton gübre kullanılmıştır. 2000 yılı Türkiye 

tüketimi ise 10.424.828 tondur (Kaynak;DİE,Tarımsal Yapı,1999-2000). Ülke genelinde yapılan 

sübvansiyonların düşürülmesi ve destekleme şeklinin değişmesiyle, gübre kullanımında 

giderek azalma görülmektedir. 

İlde yoğun miktarda üretilen organik gübre (hayvan gübresi) kırsal kesimde 

geleneksel yakacak olarak kullanılmaktadır. Söz konusu gübrenin çürütülerek tarım 

alanında kullanılmasının sağlanması; ekolojik tarım açısından çevre koruma açısından ve 

verimlilik açısından hayati önem taşımaktadır. Şayet “Biyogaz” üretim üniteleri kurularak 

değerlendirilirse, bir çok yönlü ekonomik kazanım söz konusu olacaktır. 

KAYNAKLAR 


Ertuğrul, E., Ardahan İli Uygun Yatırım Alanları Araştırması, 2004 

Ardahan Arıcılık Üretme İstasyonu Müdürlüğü, 2004 

223

224

I. MADENCİLİK 

Ülke ekonomilerinin önemli sektörlerinden biri olan madencilik, ulusların sosyoekonomik 

kalkınmaları için gerekli olan enerji ve sanayiinin temel hammaddelerini sağlayan 

tüm faaliyetleri kapsamaktadır. 

Madenler, ülkelerin doğal kaynaklarından biri olup, giderek artan talepleri karşılamak 

yüzünden de işletilmeleri kaçınılmazdır. Ancak kullanılmakta olan maden çıkarma 

metotlarına bakılmaksızın, her türlü maden işletmeleri yoğun olarak arazi bozulmalarına ve 

doğal çevrenin tahribine sebep olmaktadır. 

Madencilik işletmeleriyle doğal kaynaklar olan madenler ve mineraller insan refahı 

için bir taraftan ekonomiye kazandırılırken, diğer taraftan ekolojik çevreye verilen büyük 

tahribat ve zararları çoğu zaman ne yazık ki göz ardı edilmektedir. Faaliyetlerin yapıldığı 

alanlarda ve özellikle açık işletme yöntemi ile çalışılan sahalarda, çalışmalar bittikten sonra 

topografya, jeolojik yapı, röliyef, su rejimi, iklim ve peyzaj tamamen değişmekte ve bitki 

örtüsü de harap olmaktadır. 

I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine tabi Olan 

Doğal Malzemeler 

I.1.1. Sanayi Madenleri : 

Ayrıntıları B.5.1. de verilen İlde bulunan sanayi madenlerinden kil, diyatomit ve 

trastan sanayi alanında yararlanılamamaktadır. Bu sayılan sanayi madenlerinden yeterli 

ölçüde yararlanılırsa İl ekonomisine önemli bir katma değer sağlayacaktır. 

I.1.2. Metalik Madenler : 

İl genelinde metalik maden bulunmadığından, metalik maden işletmeleri de 


I.1.3. Enerji Madenleri : 

İlde enerji madenlerinden kömür bulunmakta olup, Karaköse vd. (1994), bölgede 

yaptığı çalışmada en önemli bulgu Türkiye-Gürcistan sınırındaki Türkgözü Köyü’ne 

bağlı Pala Mahallesi’nin hemen doğusundan akmakta olan Zetava Deresi içindedir. MTA 

laboratuarlarında yapılan analiz sonucuna göre, alt kalori değeri 3646 Kcal/kg ve üst kalori 

değeri 3834 Kcal/kg olan kömür, yöre için çok önemli bir enerji kaynağıdır. 

Ancak İlde bulunan bu kömür yatakları işletilmemektedir. Söz konusu alanlarda 

yapılacak sondajlar, kömür rezervi konusunda bir cevap getirecek ve sonuç olumlu olursa, 

Doğu Anadolu’nun enerji sıkıntısına çok önemli katkı sağlayacak ve İl ekonomisine önemli 

bir katma değer sağlayacaktır.. 

I.1.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler : 

Bu konu ile ilgili ayrıntılı bilgi B.5.4 verilmiştir. 

225

I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri : 

İl genelinde işletilen ruhsatlı sahalar genellikle taş ocağı ve kum ocağı olarak 

işletilmektedir. İl alanının büyük bir alanını kaplayan volkanitlerden bazalt ve andezitler 

İldeki ruhsatlı taş ocakları için uygun yerler oluşturur. Kum ve çakıl ocakları; Kura Nehri 

taşkın ovasındaki güncel alüvyonlar üzerinde ve Posof Çayı ile Hanak Çayının debisinin 

yüksek olduğu zamanlarda getirmiş olduğu malzemelerin biriktiği güncel alüvyon yataklarda 

bulunmaktadır. İlde açılmış taş ocakları ile kum ve çakıl ocakları, genellikle VII. ve VIII. sınıf 

orman vasfı olmayan devletin hüküm ve tasarrufu altında bulunan arazilerde bulunmaktadır. 

Nehir kıyısında yapılan kum ocağı işletmeciliğinde, kıyı çizgisi bozulmayacak şekilde 

koruma bandı bırakılmaktadır. 

I.3. Cevher Zenginleştirme : 

İlde, Maden Kanununa tabi madenler ile Taş Ocakları Nizamnamesine tabi 

doğal malzemelerin çıkarılmasını müteakiben yapılan cevher zenginleştirme yöntemleri 


Ancak İlde bulunan taş ocakları ile kum ve çakıl ocaklarından alınan malzemeler 

kırma-eleme yöntemi ile basit zenginleştirme işlemine tabi tutulmaktadır. Bu işlemler 

sırasında çevreye olan etkileri minimum seviyeye ulaştırmak için bu ocaklarda deşarj ve 

emisyon izni almaları hususunda gerekli işlemler Ardahan İl Çevre ve Orman Müdürlüğünce 

takip edilmektedir. 

I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri : 

İlde yapılan madencilik faaliyetlerin tamamı kum ve çakıl ocağı alanındadır. Bu 

işletmeler ormanlık alanlarda olmayıp, açık işletme şeklinde yapılmaktadır. İşletmelerde ÇED 

Ön Raporlarında işletme sırasında sıyrılan bitkisel toprak, üretimin yapılmayacağı alanda 

depolanarak rüzgar ve yağmur erozyonuna maruz kalmaması için üzeri çimlendirileceği 

ve işletme süresi sonunda ise depolanan toprak, alanın yeniden topografyaya uygun hale 

getirilecek şekilde faaliyet alanına serileceği taahhüt edilmektedir. 

Açık işletmelerde, malzemeyi ana kayaçtan ayırmak için patlatma yapılmaktadır. 

Patlayıcı, parlayıcı madde satmaya yetkili yerlerden temin edilmektedir. Patlayıcı maddelerin 

kullanılması, korunması, taşınması konularında “Tekel Dışı Bırakılan Patlayıcı Maddelerle 

Av Malzemesi ve Benzerlerinin Üretimi, İthali, Taşınması, Saklanması, Depolanması, Satışı, 

Kullanılması, Yok Edilmesi, Denetlenmesi” usul ve esaslarına ilişkin 29 Eylül 1987 tarih 

ve 19589 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan 87/12028 karar sayılı tüzüğe uygun olarak 

uzman personel tarafından ve jandarma kontrolünde yapılmaktadır. Patlatma için deliklerin 

oluşturulması, doldurulması ve patlatılması sırasında ve sonrasında gerek Çalışma Bakanlığı 

İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği tedbirlerine ve gerekse 3213 sayılı Maden Kanunu hükümlerine 

bağlı kalınmaktadır. 

I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon 

Çalışmaları : 

İlde bulunan madencilik faaliyetleri açık işletme şeklinde yapılmaktadır. Açık ocak 

işletmeciliğinde, faaliyetin yapıldığı alanda kendine özgü olan ve kısmen kalıcı oluşan 

226

çukurlar ve şevler gibi yeryüzü şekilleri meydana gelmektedir. Ocağın işletilmesiyle tahrip 

edilip ve doğal dengesi bozulacak araziyi, işletme sonrasında çeşitli rekreasyon yöntemleriyle 

ilk haline getirmek olası değildir. Yapılacak onarım çalışmaları, bozulmuş araziyi eskiye 

en yakın konuma getirilmeye çalışılarak çevresiyle her açıdan uyumlu olmasını sağlamaya 

yönelik olacaktır. İşletme sırasında sıyrılan bitkisel toprak, üretimin yapılmayacağı alanda 

depolanarak rüzgar ve yağmur erozyonuna maruz kalmaması için üzeri çimlendirileceği 

yönünde işletme sahibi tarafından taahhüt edilmektedir. İşletme sonunda ise depolanan 

toprak ve konkasör tesisinde arta kalan malzeme, alanın yeniden topografyaya uygun hale 

getirilecek şekilde faaliyet alanına serilmektedir. 

KAYNAKLAR 

Ardahan İl Özel İdare Müdürlüğü, 2004 

KARAKÖSE,vd., 1994, Ardahan-Posof Dolayının Jeolojisi,MTA Gnl. Md. Rapor No: 9962, 

117 s. (yayımlanmamış) 

DSİ XXIV. Bölge Müdürlüğü, Kars, 2004 

227

228

J. ENERJİ 

J.1. Kaynaklarına Göre Enerjilerin Sınıflandırılması 

J.1.1. Birincil Enerji Kaynakları : 

Birincil enerji kaynakları; güneş, rüzgar, su, biyogaz, biyomas, odun, kömür, 

petrol, jeotermal sular ve doğal gaz olarak bilinir. Bunlar gerekli enerji kullanımına 

dönüştürülünceye kadar makinelerde ısınma amacıyla ve türbin veya motor gibi araçlarda 

kullanıncaya kadar işe yaramaz. Dünyada birçok ülkede pek çok birincil enerjinin ziyan 

olmasının sebebi onu gerekli hizmete çevirecek olan donanımın tasarımındaki veya 

gelişmesindeki yetersizliklerdir. 

J.1.1.1. Güneş Enerjisi : 

Güneş enerjisi, insanların bir çok ihtiyaçlarının karşılanmasında kullanılabilen 

yenilenebilir bir enerji kaynağıdır. Güneş pilleri, termal güneş santralleri, pasif güneş enerjisi 

sistemleri konut ve işyerlerindeki güneş kolektörleri ile enerji elde etmek mümkündür. 

Mevcut verilere göre Ardahan’da yılda 89,5 gün, güneşli geçmektedir. Güneşli geçen 

saatler veya yıllık birleşik sıcaklıklarla ilgili bilgiler tam olarak bulunmamakla birlikte yılda 

ortalama güneşlenme süresi 540 saat-dakika/gün olarak tespit edilmiştir. İlde alt bölgeler 

arasında önemli farklılıklar olmamakla birlikte hiç bir alt bölge, yılda 1000 saatten fazla 

güneş almamaktadır. İl (yılda 2000 veya daha fazla saat güneş alan), Ege veya Akdeniz İlleri 

ile karşılaştırıldığında güneş enerjisi bakımından oldukça zayıf kalmaktadır. 

Bu nedenle İlde, güneş enerjisinden yararlanmak için herhangi bir proje üretilmemekte 

ve yöre halkı da bu enerjiden yararlanma imkanı bulamamaktadır. 

J.1.1.2. Rüzgar Enerjisi : 

Rüzgar, atmosferde bol ve serbest olarak bulunan yenilenebilir ve temiz bir enerji 

kaynağıdır. İlde ortalama rüzgar hızı 2.2 m/s ve bölgeyi etkileyen hakim rüzgar yönü; 1968- 

1990 yılları arasındaki 23 yıllık kayıtlara göre 3211 esme sayısı toplamı ile 1. derece batıgüneybatı 

(WSW) olmakla birlikte, Ardahan İli genelinde rüzgar enerjisinden yararlanmak 

için bir çalışma yapılmamıştır. 

J.1.1.3. Su Enerjisi : 

Su enerjisi olarak, denizlerde bulunan dalga enerjisinden yararlanılarak enerji 

üretilmesi kastedilmektedir. Bu nedenle Ardahan İlinin denize kıyısı olmadığı için, su 

enerjisinden yararlanılamamaktadır. 

J.1.1.4. Biyogaz Enerjisi : 

Bitkisel atık ve benzeri organik atıkların oksijensiz ortamda fermantasyonu ile elde 

edilen biyogaz enerjisinin, İl genelinde üretim ve tüketimi bulunmamaktadır. 

229

J.1.1.5. Biyomas Enerjisi : 

Bitkisel ürünlerin, hayvan ve orman atıklarının, tropik çayırların, şehir ve endüstri 

atıklarının çevrimi yoluyla elde edilen biyomas enerjisinin, İl genelinde üretim ve tüketimi 


J.1.1.6. Odun : 

İklimin soğuk ve uzun sürmesi yakacak oduna ihtiyacı artırmaktadır. İlde bilinçsiz 

ve dengesiz bir odun tüketimi yapılmaktadır. İl genelinde yakacak oduna olan ihtiyaç 

ortalama yılda 40.000 ster yani yaklaşık olarak 14.000 ton olmakla beraber, üretim (Göle 

Orman İşletme Müdürlüğünün üretimi) 4.000- 5.000 ster olarak gerçekleşmektedir. Bu 

durum İl ihtiyacınının 1/10’ununu ifade etmektedir. 14.000 ton yakacak odunun; 12.500 

tonu konutlarda, 750 tonu ticaret alanında ve 750 tonu ise resmi dairelerde kullanılmaktadır. 

Üretilen yakacak odunun tamamı Sarıçamdan elde edilmektedir. 

J.1.1.7. Kömür : 

İl genelinde kömür amaçlı yapılan daha önceki çalışmalara ait veriler B.1.3’te 

verilmiş olup, Ardahan İli sınırları içinde kömür işletmesi bulunmamaktadır. 

J.1.1.8. Petrol : 

Ardahan İlinde TPAO tarafından 2004 yılında iki boyutlu sismik veri toplama 


yapılmıştır. Bu çalışma, sondaj öncesi yapılan ve verilerin toplandığı yaklaşık 60 km’lik bir 

ön çalışma olup, bu çalışmadan alınan veriler değerlendirme aşamasında olduğundan, İlin 

petrol rezervine ilişkin bir sonuç elde edilememiştir. 

J.1.1.9. Jeotermal Enerji : 

Aktimur vd. (1991), bölgede yaptığı çalışmaya göre Binbaşak Fayı’nın Kura Vadisi’ni 

kestiği yerlerde ve Susuz’un yaklaşık 10 km. kadar batısında kaplıca olabilecek sıcaklıkta 

sıcak su kaynakları bulunmaktadır. Ancak söz konusu kaynaktan enerji elde etmek amacıyla 

bir çalışma yapılmamıştır. 

J.1.1.10. Doğalgaz Enerjisi : 



yapılmıştır. Bu çalışma, sondaj öncesi yapılan ve verilerin toplandığı yaklaşık 60 km’lik bir 


doğalgaz rezervine ilişkin bir sonuç elde edilememiştir. 

J.1.2. İkincil Enerji Kaynakları : 

Doğada potansiyel halde bulunan birincil enerji kaynaklarının çeşitli teknolojik 

donanımlarla bir çevrim sonucu enerji üretiminin elde edildiği termik, hidrolik ve nükleer 

enerji kaynaklarıdır. 

230

J.1.2.1. Termik Enerji: 

Termik santraller; kömür, motorin, doğalgaz, fuel-oil, jeotermal enerji kaynaklarının 

kullanılması ile elektrik enerjisinin üretildiği tesislerdir. Bu tesislerden elde edilen enerjiye 

termik enerji denilmektedir. İl sınırları içinde termik santral bulunmamaktadır. 

J.1.2.2. Hidrolik Enerji : 

Hidrolik santrallerde akarsu gücünden yararlanılarak elektrik enerjisi elde edilmesidir. 

İl sınırları içinde hidrolik santral bulunmamaktadır. Ancak Kura Nehri Projesi doğrultusunda 

İl sınırları içinde kurulması planlanan hidrolik santrallerle ilgili bilgi B.4.1’de ayrıntılı olarak 

verilmiştir. 

J.1.2.3. Nükleer Enerji : 

Doğada bulunan radyoaktif elementlerden yararlanılarak nükleer santrallerde elektrik 

enerjisi elde edilmesidir. İl sınırları içinde radyoaktif kaynak rezervi ile ilgili bir çalışma 

yapılmamış olup, nükleer santralde bulunmamaktadır. 

J.2. Enerji Tüketiminin Sektörlere Dağılımı : 

Tablo 75. Ardahan İlinde Enerji Tüketiminin Sektörlere Dağılımı 

Elektrik (Kwh) Petrol Ürünleri(ton) Odun (ton) Doğal gaz (m3) 

Mesken 21.125.593 - 12.500 - 

Ticaret 7.412.153 - 750 -- 

Sanayi 101.804 - - - 

Resmi Daire 12.125.593 - 750 - 

Diğer 9.467.202 - - - 

TOPLAM 50.232.345 - 14.000 - 

Kaynak: Ardahan TEDAŞ Müessese Müdürlüğü , Göle Orman İşletme Müdürlüğü, 2004 

Tablo76. Ardahan İlinde Elektrik Enerjisi Tüketimi 

Tüketildiği Yer 

Miktarı 

Resmi Daire 12.125.593 

Belediye 383.475 

Kit 1.502.858 

Sanayi 101.804 

Ticarethane 7.412.153 

Mesken 21.072.471 

Şantiye 387.392 

Hayır Kurumu 343.720 

İçme Ve Kullanma Suyu 541.683 

Aydınlatma 6.361.196 

Toplam Tüketime Sunulan 50.232.345 

Kaynak: Ardahan TEDAŞ Müessese Müdürlüğü, 2004 

231

Kaynak: Ardahan TEDAŞ Müessese Müdürlüğü, 2004 

Şekil 100. Ardahan İlinde Elektrik Enerjisi Tüketimi 

J.3. Enerji Tasarrufu ile İlgili Yapılan Çalışmalar : 

İlde enerji tasarrufu konusunda yapılan bir çalışma bulunmamaktadır. 

KAYNAKLAR 

Ardahan Meteoroloji İl Müdürlüğü,2004 

Ardahan Orman İşletme Müdürlüğü, 2004 

Ardahan TEDAŞ Müessese Müdürlüğü, 2004 

232

K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ 

K.1. İl Sanayiinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler : 

Ardahan’da sanayi kesimi üretiminin İl ekonomisine katkısı yok denecek kadar 

azdır. Üretimin girdilerine ve büyük pazarlara uzak olan, ayrıca yeterli sermaye birikimi 

olmayan İlde, sanayileşme yeterince gelişme gösterememiştir. Bölgede oluşan imalat 

sanayi ve sınırlı düzeyde gelişmiş olup, genelde bölgesel pazara hitap eden bir özellik 

göstermektedir. 

Bölgenin içinde bulunduğu olumsuzlukların en aza indirilmesi için sanayileşmenin 

sağlanması, buna bağlı olarak da gelir düzeyinin arttırılması gerekmektedir. Bölgenin içinde 

bulunduğu olumsuzlukların en aza indirilmesi için sanayileşmenin sağlanması, buna bağlı 

olarak da gelir düzeyinin arttırılması gerekmektedir. Geleneksel ekonomik yapının (tarım 

ve hayvancılığa dayalı) kırılarak, iktisadi aktiviteye ivme kazandırılabilmesi için imalat 

sanayiine yönelik üretim tesislerinin kurulması gerekmektedir. 

Ardahan İli için uygun yatırım konuları önerilirken, (Erdoğan, E., 2004)’e göre 

öncelikle Ardahan’daki doğal kaynak potansiyeli göz önünde tutulmalıdır. Tarım, yer altı 

(maden kaynakları) ve yer üstü varlıklardan (orman varlığı) meydana gelen doğal kaynak 

potansiyeli, öncelikle ve kolaylıkla değerlendirilebilecek kaynakları oluşturur. Ardahan 

İli ekonomisinde sanayi sektörü payının çok düşük olduğu ve sanayi sektörüne girdi 

sağlayacak tarım ve hayvancılık sektöründeki gelişmeler dikkate alındığında, doğal kaynak 

potansiyeline öncelik verilmesinin gerekliliği ortaya çıkmaktadır. 

Yatırım alanları önerilmesine teşkil eden diğer kriter ise , İl ve bölgedeki sanayiinin 

ileri ve geri entegrasyonuna ilişkin olarak önerilen yatırımlar olmalıdır. 

Ön araştırmalar, yerinde yapılan incelemeler ile yönelik daha önce yapılan çalışmalar 

ve sektör uzmanlarıyla yapılan görüşmeler sonucunda Ardahan‘a yönelik olarak 16 adet 

yatırım konusu önerilmiştir. İl için önerilen yatırım konuları aşağıda verilmektedir. 

Ardahan’ın Doğal Kaynak Potansiyelini Değerlendirmeye Yönelik Yatırımlar: 

Ardahan‘ın doğal kaynak potansiyelini meydana getiren tarım ve hayvancılık 

sektörüne dayalı olarak yapılabilirliği öngörülen yatırım konuları aşağıdaki gibidir. 

a. Tarım ve Hayvancılık Sektöründe Yapılabilecek Yatırımlar 

Türkiye nüfusunun yaklaşık % 35’i kırsal kesimde yaşamakta ve çalışan nüfusun 

yaklaşık % 48,4’ü tarımda istihdam edilmektedir. 2001 yılı itibariyle GSYH’nın % 12.1’ini 

oluşturan tarım sektörü ayrıca gıda maddeleri talebinin önemli bir kısmını karşılamaktadır. 

Türkiye’de hayvancılık sektörünün Milli Gelir içindeki payı % 6, kırsal gelirler 

içindeki payı ise % 25 civarındadır. Hayvancılıkta ileri durumda olan ülkelerde ise bu oran 

% 60-80’ler seviyesindedir. Ülkemizin hayvancılığın milli gelire olan katkısı ve gelirler 

içinde aldığı pay dikkate alındığında, bu sektörün önemi ve mevcut potansiyelinin iyi 

değerlendirilemediği anlaşılmaktadır. Ülkemiz hayvan varlığının çokluğuna rağmen birim 

başına verimlilik oldukça düşüktür. Ülkemizde artan nüfusun meydana getirdiği talep ve 

233

yükselen sosyo-ekonomik refah düzeyi hayvansal protein üretiminin artırılmasını gerekli 

kılmaktadır. Aynı zamanda dış pazar potansiyelinin de bulunması hayvancılığın önemini 

daha da artırmaktadır. 

Başlıca hayvancılık faaliyetleri; büyükbaş ve küçükbaş hayvancılığı kümes hayvancılığı, 

arıcılık ve su ürünleri yetiştiriciliğidir. Hayvansal proteinin dolayısıyla hayvansal 

üretimin artırılmasında hayvan varlığı yanında, birim hayvandan alınan elde edilen verim 

de oldukça önemlidir. Hayvansal ürünlerin üretiminde mevcut ihtisaslaşmış işletmelerin 

miktarının yetersizliği ve daha çok hayvansal ürünler üretiminin bitkisel üretimle birlikte 

yapılması, birim hayvan başına düşen verimi etkilemekte, hayvansal üretim potansiyelinin 

yeterince değerlendirilmesine olanak vermemektedir. Birim başına verimi etkileyen 

diğer önemli etkenler ise; hayvanların büyük bir bölümünün düşük verimli ırklardan oluşması, 

yem üretiminin yetersizliği, yem fiyatları ile ürün fiyatları arasındaki dengesizlik, 

hastalıklarla mücadelenin yetersizliği, pazarlama zincirinin uzunluğu ve örgütlenmenin 

eksikliğidir. 

Nüfusunun % 70,3’ü kırsal kesimde yaşayan, iktisadi faal nüfusunun % 77,8’i tarım 

sektöründe istihdam edildiği Ardahan İlinde, tarımsal hasıla (cari fiyatlarla) toplam İl 

hasılasının % 46,6’sını, Doğu Anadolu Bölgesi tarımsal hasılasının % 3,44’ünü ve Türkiye 

tarımsal hasılasının ise % 0,29’unu oluşturmaktadır. 

Ardahan İline tarım ve hayvancılık sektörüne yönelik olarak 9 adet yatırım konusu 

öngörülmüştür. İl hayvancılığının gelişimi açısından aşağıda önerilen yatırım konuları orta 

büyük işletme niteliğinde olmadığı sürece geçimlik düzeyde kalacak veya imalat sanayi ve 

ticari açıdan sınırlı ölçüde ele alınacaktır. Tarım ve hayvancılık sektöründe önerilen yatırım 

konuları ise şöyledir: 

• Arıcılık v Kafkas ırkı ana arı üretimi 

• Kaz yetiştiriciliği 

• Kafeste ve /veya havuzda alabalık yetiştiriciliği 

• Süt sığırcılığı 

• Besi sığırcılığı 

• Eve yumurta tavukçuluğu 

• Seracılık, meyve ve sebze yetiştiriciliği 

• Organik tarım ürünleri üretimi 

• Kaba yem üretimi 

a.1. Arıcılık ve Kafkas Irkı Ana Arı Üretimi: 

Arıcılık toprağa bağımlı olmadan ve herkes tarafından yapılabilen tarımsal bir üretim 

kolu olup, istihdam oluşturması açısından sosyo-ekonomik bir öneme sahiptir. Ardahan İli, 

Dünyada yetiştirilmekte olan ve ekonomik değere sahip olduğu bitki florası ile arıcılık 

alanında önemli bir potansiyele sahiptir. Kafkas arı ırkının korunmasına yönelik İl, Artvin ili 

hariç diğer bütün bölgelerden her türlü arı girişine yasaklanmıştır. Posof İlçesi ise bu açıdan 

tamamen izole bölge statüsündedir. İlde geniş bir alana sahip çayır- mera alanlarında bulunan 

nektar ve polen kaynağı ballı bitki için çeşit sayısı 600’ün üzerinde olup, uygun konaklatma 

yerlerinde 80-100 bin koloni arı ile yetiştiricilik yapılabilme potansiyeline sahiptir. Bu konu 

ile ilgili daha geniş bilgi H.2.2.6 (Arıcılık ve İpekböcekçiliği) bölümünde verilmiştir. 

234

a.2. Kaz Yetiştiriciliği: 

İl, öz tüketime yönelik yapılan kaz eti üretimi de önemli bir yer tutmaktadır. Yıllık 

ortalama 250.000 adet kaz varlığının 200.000’i kış tüketimine yönelik kesilmektedir. Bu 

rakamlar Türkiye toplam kaz varlığının yaklaşık % 15’i, Doğu Anadolu Bölgesi kaz 

varlığının ise yaklaşık olarak % 35’i olup, pazarlanan kısmının değeri de yaklaşık olarak 

1.300.000 YTL’dir. İlkbaharda civciv üretimine müteakiben bir aylıktan itibaren mera ve 

hasat mevsiminden sonrada anızla doğal şartlarda beslenmektedir. Sonbaharda bir aylık süre 

zarfında tane yem ile besi olgunluğu sağlandıktan sonra kesimi yapılmaktadır. Kazın verimi 

ortalama 4-7 kg karkas, 1-1,5 kg yağ ve 100-150 gr temiz tüy üretilmektedir. Kaz tüyü yastık, 

yorgan yapılabildiği gibi, başta spor giyim olmak üzere tekstil sanayisinde kullanılmakta ve 

yine tüy ve karaciğere olan yurtdışı talep dikkat çekmektedir. Bölgede 1000 tonun üzerinde 

kaz eti ve yağı, 25 ton civarında tüy çoğunlukla aile içi tüketiminde değerlendirilmektedir. 

İlde kolaylıkla üreyebilen ve yaşayan kaz, üretimi gelişmeye açık önemli bir 

potansiyeldir. Ticari amaçlı bir sektör olması sağlanabilirse ve sonuçta üretilen eti, yağı, ciğeri 

ve tüyü pazarlanması durumunda, İl için önemli bir gelir kaynağı oluşturulabilir. Üretim 

yönüne uygun işleme sistemlerinin (kesimhane, tüy çıkarma, ambalajlama) kurulması da 

üretimi ve pazarlamayı teşvik edecektir. 

a.3. Kafeste ve/veya Havuzda Alabalık Yetiştiriciliği: 

İlde su ürünleri üretimi bakımından önemli bir potansiyel bulunmaktadır. 2 adet büyük 

ve 9 adet küçük doğal gölün yanı sıra Kura Nehri’ne katılan diğer akarsu ve derelerde Tarım 

İl Müdürlüğü tarafından yürütülen suni balıklandırma çalışmaları, tatlı su balıkçılığının geliştirilmesine 

olumlu katkı sağlamaktadır. Doğu Anadolu Projesi Ana Planı kapsamında ön fizibilitesi 

yapılan Çıldır Gölü’nde kafeste alabalık yetiştiriciliği projesi yapılabilir bulunmaktadır. 

İlde ayrıca Posof alt bölgesi başta olmak üzere bir çok ilçede, bulunan doğal dere ve su kaynaklarında 

havuz balıkçılığı yapılması şartları uygun bulunmuştur. Yatırımın yapılıp yapılmaması 

kararında balık yemi fiyatları ile balık fiyatlarına ilişkin bekleyişler etkili olacaktır. 

a.4. Süt Sığırcılığı: 

Nüfusun önemli bir bölümü tarımla uğraşan İlde, hayvancılık ve hayvansal ürünler 

ekonomik ve sosyal hayata yön vermektedir. Önemli derecede sağılabilir hayvan varlığı ve 

süt üretimi bulunan İlde, süt sığırcılığı önemli bir potansiyele sahip olmasına rağmen tam 

anlamı ile değerlendirilememektedir. Yörede yaylacılığın yaygın olması ve mevcut yolların 

bozuk olması nedeniyle sütün belli merkezlerde toplanarak değerlendirilmesi zor olmaktadır. 

İldeki üreticiler elde ettikleri sütü kendi ihtiyaçları karşıladıktan sonra yöredeki mandıracılara 

satmaktadırlar. İldeki hayvancılığı geliştirmek için bölgede süt toplama merkezlerinin 

oluşturulmasına bağlıdır. Süt toplama merkezleri ile üreticiler ellerindeki sütü hijyenik 

koşullarda soğutmalı depolarda bir araya getirerek pazarlık yapma gücü kazanacaklardır. 

Yörede mevcut hayvancılığı geliştirilmesi açısından süt toplama merkezlerinin faaliyete 

geçirilmesi durumunda İlde süt sığırcılığında önemli bir potansiyel bulunmaktadır. 

a.5. Besi Sığırcılığı: 

İlde ülke genelinde olduğu gibi etçi sığır ırkları bulunmamakla birlikte besicilik 

konusunda uzmanlaşmış işletme sayısı yok denecek kadar azdır. Üretilen hayvanlardan besi 

235

olacak 1-3 yaş arası erkek sığır, 3-4 aylık mera besisinden sonra tam olarak besi olgunluğu 

sağlanmadan, çoğunluğu İl dışında olmak üzere pazarlanmaktadır. Şüphesiz bunun en 

önemli nedeni sermaye birikiminin yetersizliği, besicilik için gerekli olan karma ve kesif 

yemin pahalılığı ve barınak şartlarının yetersizliğidir. İldeki tek entegre tesis olan Ar-Et 

A.Ş. besicilik yapma, kesimhane ve et ürünleri üretme imkanlarına sahiptir. Kısa bir dönem 

çalışmış olan tesis sermaye yetersizliği ve pazar sıkıntısı nedeniyle faaliyetine ara vermiştir. 

Şu anda kendi satış noktası için ve bazen de fason kesim yapmaktadır. Ardahan–Kars yöresine 

adapte olmuş yerel bir ırk olan Zavot Sığır genotimi, Simental ve Esmer ırkının melezidir. 

Yerli ırktan daha yüksek verimlidir. Doğu Anadolu Projesi Ana Planı kapsamında İl için 

hazırlanan ve ön fizibilite olarak değerlendirilen “Ardahan İli Besi Sığırcılığı” yapılabilir 

bulunmuştur. Ardahan için önerilen besi sığırcılığı, İlde sığır yetiştiriciliğine yönelik mevcut 

olan altyapının daha iyi değerlendirilmesi ve hayvancılığın geleneksel yapıdan kurtarılarak 

daha çok pazara dönük bir yapıya kavuşturulmasını sağlamaya yöneliktir. 

a.6. Et ve Yumurta Tavukçuluğu: 

İstihdamı geliştirmede, İl ekonomisine ve kırsal ekonomik kalkınmaya önemli 

katkıları olacak entansif tavuk eti ve yumurta tavukçuluğu üretimi bölge talebi ve dış satım 

olanakları da göz önüne alınarak geliştirilmelidir. 

a.7. Seracılık, Meyve ve Sebze Üretimi: 

İklime bağlı kalınmadan, bütün yıl boyunca ekonomik olarak bitkisel üretim 

(sebze, meyve, çiçek) yapılabilen cam plastik vb. ışık geçirebilen malzeme ile örtülerek 

değişik biçimlerde inşa edilen, yüksek sistemli ve tüm iklim elemanlarının denetimine 

olanak sağlanabilen örtü altı yetiştiriciliği tesisleridir. İl bitkisel üretimi içerisinde çok 

küçük bir yer kaplayan sebze-meyve yetiştiriciliği geliştirilmesi ve istihdama katkısı olacağı 

düşünüldüğünden başta Posof alt bölgesinde olmak üzere yapılabilir bulunmuştur. 

Sera işletmeciliğini kısıtlayıcı en önemli etmen, bitkinin gelişimine en uygun sıcaklığı 

sağlamak için katlanılan maliyettir. Serada üretilmesi uygun olan sebzeye ilişkin ayrıntılı 

pazar araştırması yapılmalıdır. 

a.8. Organik (Ekolojik) Tarım: 

Ekolojik sistemde hatalı uygulamalar sonucu kaybolan dengeyi yeniden kurmaya 

yönelik, insana ve çevreye dost üretim sistemidir. Organik tarım esas itibariyle sentetik 

kimyasal ilaçlar ve gübrelerin kullanımının yasaklanmasının yanında; organik ve yeşil 

gübreleme, münavebe, toprağın muhafazası, bitki direncini artırma, parazit, parazitoit 

ve predatörlerden yararlanmayı tavsiye eden ve bu olanakların kapalı bir sistemde 

oluşturulmasını talep eden bir sözleşmeli üretim sistemdir. 

Ülkemizde 11 Temmuz 2002 tarih ve 24812 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak 

yürürlüğe giren “Organik Tarım Esasları ve Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik” gereği 

organik tarım uygulamalarına başlanmıştır. Bir ürünün organik olabilmesi için, mevcut 

yönetmelik gereğince, ekolojik tarıma uygun olarak yetiştirildiğinin, satın alma, depolama, 

işleme, paketleme ve satış aşamalarında da ekolojik yöntemlere göre uygun işlem gördüğünün 

bağımsız bir kontrol ve sertifikasyon kuruluşu tarafından denetlenip onaylanması 

gerekir. Halen ülkemizde üretilen organik ürünlerin % 90’dan fazlası ihraç edilmektedir. 

236

Üretilen ürünlerin büyük kısmı ise kuru ve kurutulmuş ürünlerdir. En önemli yurtdışı 

pazarlar başta Almanya olmak üzere Avrupa ülkeleri, Japonya ve ABD‘dir. Dünyada gittikçe 

gelişen organik üretim ve tüketime paralel olarak ülkemizde iç pazarda da tüketicilerin 

bilinçlenmesine paralel olarak büyük artışlar meydana gelmesi beklenmektir. Türkiye‘nin 

organik tarım ürünleri ihracatı 1996 yılında miktar olarak 3.678 ton ve değer olarak yaklaşık 

8 milyon dolar iken, 2003 yılında miktar olarak 21.083 ton ve değer olarak yaklaşık 37 

milyon dolara ulaşmıştır. Ülkemizde yüze yakın çeşit organik ürün üretilmektedir ve çoğu 

yöresel tarım ürünleridir. 

Ardahan İli ekolojik yapısı organik tarım yapılmaya son derece müsaittir. İl için 

uygun görülen ekolojik ürünler; I. Alt bölgede kısa vadede patates üretimi, uzun vadede 

hayvansal ürün (et, süt ve bal vb.) ön görülmektedir. II. Alt bölge olan Posof İlçesinde de 

yine patates üretimi ve yerel tarımsal çeşit olan Posof Elması, fasulye ve diğer sebze çeşitleri 

ekolojik ürün olarak üretim potansiyeline sahiptir. 

a.9. Kaba Yem Üretimi: 

Tarıma elverişli olduğu halde kullanılmayan tarım arazileri üzerinde yem bitkileri 

üretiminin teşvik edilmesi, İlin kaliteli kaba yem açığının kapatılarak gelecekte ihtiyaç 

duyulacak kaba yem ihtiyacını karşılanabilmesi çayır ve meralardaki erken otlatmanın 

önlenmesi, yabancı otlarla etkin mücadelenin yapılması, toprakta verimliliğinin ve 

sürekliliğinin artırılması, bozulan çayır ve meraların ıslahının yapılması ve tarla ziraatı 

içinde yem bitkileri ekim alanının artırılması gereklidir. İl de kaba yem ihtiyacının çayırmeralardan 

elde edilen ot (% 72), ikinci sıradaki kaba yem kaynağı tahıllar ve fiğden (% 24) 

elde edilen samandan karşılanmaktadır. Kaliteli kaba yem üretimi açısından bakıldığında ise 

İlde yem bitkileri üretimi yetersiz kalmaktadır. Hayvan beslemede saman, esasında dolgu 

maddesi olarak kullanılması gerekirken ana besin maddesi olarak kullanılmaktadır. Kayda 

değer bir besleme yetisine sahip olmayan samanın yerini yem bitkileri almalıdır. Samanın 

kullanılmaması ile oluşacak kaba yem açığının ve hayvan ırkının gelişmesiyle daha da çok 

ihtiyaç duyulacak olan miktarın karşılanması ancak kaba yem kaynağının geliştirilmesi 

ile mümkündür. Kaliteli kaba yem üretiminin artırılması ile üretim masraflarının azalarak 

hayvancılığın ve hayvansal üretimin sürdürülebilirliğine katkı sağlanmış olacaktır. 

b. İmalat Sanayii de Yapılabilecek Yatırımlar; 

Ardahan İlinin doğal kaynak potansiyelinin (özellik tarım ve hayvancılık) 

değerlendirmeye ve bu ürünlerin katma değerinin artırılmasına yönelik olarak yedi adet 

yatırım konusu önerilmiş olup bu yatırım konuları aşağıdaki gibidir; 

• Ham deri işleme tesisi 

• Makarna üretim tesisi 

• Entegre süt ve süt ürünleri işleme tesisi 

• Yem üretim tesisi 

• Yün ipliği üretim tesisi 

• El halısı ve kilim dokuma tesisi 

• Bal paketleme ve arı ürünleri tesisi 

237

.1. Ham Deri İşleme Tesisi: 

Ardahan’da İl dışında canlı hayvan ticareti ön planda olup, kesimlerin büyük 

bir kısmı İl dışında yapılmaktadır. İl de et ve et ürünleri sanayiinin önem kazanmasına 

paralel olarak deri işlemeciliği ön plana çıkacaktır. İlin mevcut hayvancılık potansiyeli 

açısından yerel kaynağa dayalı bir imalat sanayii olan ham deri işletmeciliği yapılabilir 

bulunmaktadır. Ayrıca bölgede deri ve yapağı işleyen sanayii kuruluşları yaygın olmayıp, 

çevre iller ve bölge genelinde ham deri potansiyelinde kaynak olarak göz önünde 

bulundurulabilir. Bu amaçla İl için Doğu Anadolu Projesi Ana Planı kapsamında projesi 

bölge üniversiteleri tarafında oluşturulan “Ortak Girişimcilerce” hazırlanan “Ardahan İli 

ham deri işletme tesisinin” kurulması ile yörede istihdamın ve gelir düzeyinin artmasına, 

hayvancılığa dayalı ham maddenin değerlendirilmesine ve uzun vadede İlin kalkınmasına 

önem sağlayacaktır. 

b.2. Makarna Üretim Tesisi: 

Yine Doğu Anadolu Projesi Ana Plan kapsamında hazırlanan ve ön fizibilite düzeyinde 

değerlenilen “Ardahan İli makarna üretim tesisinin” yapılan teknik mali ve ekonomik açıdan 

yapılabilir bulunmuştur. Doğu Anadolu Bölgesinde makarna tesisi olmayışı ve ihracat 

açısından önemli bir pazar olan Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerine yakın olma gibi 

avantajları vardır. 

b.3. Entegre Süt Ve Süt Ürünleri İşleme Tesisi: 

2000 yılında İl genelinde toplanan süt miktarının ortalama % 68’ini İlde bulunan 

altı adet süt işleme tesislerince satın alınıp işlenmiştir. Toplaman sütün % 32’lik kısmını ise 

sezonluk mandıralar (32 adet) işlemişlerdir. Köylerdeki üreticiler ürettikleri sütten peynir 

(çeçil, yağlı, teleme, lor, çökelek), yoğurt ve tereyağı yapmaktadırlar. İlde bulunan mevcut 

süt işleme tesislerinin 2-3 tanesinde süt ve süt ürünleri ambalajlanarak, diğerlerinde ise 

ambalajlanmadan satılmaktadır. İlde bulunan süt işleme tesisleri ürettikleri süt ürünlerini 

(kaşar peyniri, tereyağı, beyaz peynir) büyük miktarını İl dışına pazarlamaktadırlar. 2002 

yılı itibariyle İlde toplam 38 adet süt ve süt ürünleri imalathanesi bulunmakta ve kapasitesi 

1.818 ton/yıldır. 

Süt ürünleri içinde kaşar peyniri üretimi ön plana çıkmaktadır. Ardahan İlinde süt 

ve süt ürünlerinin geliştirilmesi her şeyden önce süt toplama merkezlerinin oluşturulmasına 

süt üretimindeki mevsimsel farkların azalmasına, süt işleme sanayilerinin tüketici eğilimli, 

pazarlama konusunda eğitilmesine, ürün farklılaştırılmasına, markalama, paketleme ve 

kaliteli arz konusunun anlaşılmasına bağlıdır. İle önerilen entegre süt ve süt ürünleri tesisinin 

anlaşmalı üretici bağlantılarının kurulduğu, süt toplama merkezlerinin organize edildiği ve 

aynı zamanda minimum ham madde ihtiyacını kendi üretimi ile karşılayabilecek nitelikte 

olduğu önerilmektedir. 

b.4. Yem Üretim Tesisi: 

İl kesif yem ihtiyacı Ardahan Dem-San, Ar-Yem Ardahan Yem, Kars Yem ve bölgenin 

diğer illerdeki yem fabrikalarından sağlanmaktadır. İl hayvancılığının gelişmesi ve yetersiz 

kalan kaliteli yem ihtiyacının karşılanması için yem üretim tesisi önerilmektedir. 

238

.5. Yün İpliği Tesisi: 

Yöre hayvanlarının yününün kısa lifli olması nedeniyle halı, kilim ve kaba kumaş ipliğinde 

kullanılabilir özelliktedir. Yöreden ve komşu ülkelerden yün temininde de sorun bulunmadığından 

yün ipliği tesisi kurulması durumunda İl ekonomisine katkı koyacağı öngörülmektedir. 

b.6. El Halısı ve Kilimi: 

Yerli girdi kullanılan ve emek yoğun istihdam gerektiren bu tür el sanatları faaliyetleri 

gerek İl düzeyinde gelirin yükselmesi bakımından gerekse istihdam açısından büyük önem 

taşımaktadır. 

b.7. Bal Paketleme Ve Arı Ürünleri Tesisi: 

İl bal üretiminin gerek yurt içinde gerekse yurtdışında daha etkin bir şekilde satılmasına 

imkan vereceği düşüncesi ile önerilmiştir. Balın sertifikasyon ve derecelendirilmesinin 

yapılması, balda marka yaratılması kaliteli bal üretimini arttıracağı gibi bal pazarlamasını 

da olumlu yönde etkileyecektir. Böyle bir tesisin yapılabilirliğinin,ortak hareket eden birden 

fazla bal üreticisinin bir araya gelmesiyle daha anlamlı olacağı düşünülmektedir. 

K.2. Genel Anlamda Sanayi Gruplandırılması : 

Organize Sanayi Bölgesi (OSB): 

Sanayinin sağlıklı ve çevreye zarar vermeksizin gelişmesi açısından organize sanayi 

bölgeleri ve küçük sanayi siteleri büyük önem taşımaktadır. Bunlardan özellikle organize sanayi 

bölgeleri, işletmelere sağlanmış oldukları dışsal faydalardan ötürü il sanayisinin gelişmesinde 

önemli işlevler yerine getirmektedir. İlde sadece, İl merkezinde 132 işyerine sahip bir adet 

Küçük Sanayi Sitesi bulunmaktadır. İlde faaliyette olan OSB bulunmamaktadır. 

Kurulma çalışmaları devam eden Ardahan Organize Sanayi Bölgesi; 1996 yılında 

yatırım programına alınmıştır. Merkez ilçenin Kartalpınar Köyü mevkiinde yaklaşık 150 

hektarlık alan organize sanayi bölgesi olarak tespit edilmiş ve bu alanın jeolojik etütleri ve 

haritaları tamamlanmıştır. 

Organize Sanayi Bölgesinin kurulacağı yerin ve Kartalpınar Köyünün kadastro 

çalışmaları yaptırılmıştır. Şahıslardan satın alınacak arazilerle ilgili kamu yararı kararı 

da alınmış, kamulaştırılacak alan içerisinde bulunan Hazine ve Maliye’ye ait yerler ile 

şahıslara ait yerlerin tespiti yapılmıştır. Kamulaştırma faaliyetlerinin % 80’i tamamlanmıştır. 

Çalışmalar devam etmektedir. 

Küçük Sanayi Siteleri (KSS): 

Ardahan İl Merkezinde 1996 yılında Küçük Sanayi Sitesi kurulmuş olup, bu alanda 

132 iş yeri ve idare binası bulunmaktadır. Göle ve Hanak İlçelerinde Küçük Sanayi Sitesi 

kurma çalışmaları devam etmektedir. 

Göle Küçük Sanayi Sitesi için 21.900 m 2 ’lik yer tahsisi yapılmış ve zemin etüt 

raporları hazırlanmıştır. Altyapı projeleri çizim aşamasındadır. 

239

Hanak Küçük Sanayi Sitesi için yapı kooparatifi kurulmuş olup, Belediye tarafından 

17.567 m2’lik yer tahsisi yapılmıştır. 

Damal İlçesndeki Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooparatifleri kurulmuş olmasına 

karşın, herhangi bir faaliyet bulunmamaktadır. Posof İlçesi Küçük Sanayi Sitesi 2002 

yılında fesh edilmiştir. Çıldır İlçesinde ise Küçük Sanayi Sitesine yönelik bir çalışma 


K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı : 

İl genelinde biri kamuya ait olmak üzere toplam 12 adet sanayi tesisi bulunmaktadır. 

Özel sektöre ait 11 adet sanayi tesisinin 7 si İl merkezinde, 4 ü de Göle ilçesinde 

bulunmaktadır. 

Özel Sektör Sanayi Tesisleri 

1. Ardahan Et ve Et Ürünleri sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi 

Üretim Konusu 

Personel Durumu 

Tescilli Sermayesi 

Adresi 

Yıllık Üretim Kapasitesi 

: Et ve Ete Dayalı Mamuller (Entegre Tesisi) 

: 32 kişi 

: 150.000.000.000 TL 

: Halil Efendi Mahallesi Ardahan 

Küçük baş hayvan kesimi 

Büyük baş hayvan kesimi 

Sucuk Üretimi 

Pastırma Üretimi 

Sosis Üretimi 

Kavurma Üretimi 

Salam Üretimi 

: 300.000 adet/yıl (1 yıl 300 gün alınmıştır) 

: 30.000 adet/yıl 

: 900.000 adet/yıl 





2. Anasüt Süt Ürünleri Sanayi Anonim Şirketi 




Adresi 


: Süt ve Süt Ürünleri (Entegre Tesisi) 

: 30 kişi (15’i daimi, 15’i geçici) 

: 100.000.000.000 TL 

: Kars yolu üzeri Göle Ardahan 

: 125 ton/gün—34.500 ton/yıl 

3. Alibey Süt Ürünleri Sanayi ve Limited Şirketi 




Adresi 


: Süt ve Süt Ürünleri (Entegre Tesisi) 

: 15 kişi 


: Kars yolu üzeri Göle Ardahan 

: 7.500 ton/yıl 

240

4. Doğu-Pen PVC Pencere Sistemleri İmalathanesi 




Adresi 


: PVC Plastik Doğrama 

: 6 kişi 


: Küçük Sanayi Tesisi Ardahan 

: 3.500 mk/yıl 

5. Demsan Yem ve Gıda Sanayi Ticaret Limited Şirketi 




Adresi 


: Büyükbaş ve küçükbaş besicilik hayvan yemi 

: 10 kişi 


: Şavşat Yolu üzeri Ardahan 

: 10 ton/saat 

6. Ar-Yem Ardahan Yem Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi 




Adresi 


: Besicilik yem ve yem ürünleri 

: 8 kişi 


: Halil Efendi Mah. Ardahan Et Yanı Ardahan 

: 5 ton/saat 

7. Barış Oto Lastik Kaplama Sanayi 




Adresi 


: Oto lastik kaplama 

: 10 kişi 


: Küçük Sanayi Sitesi Ardahan 


8. Sayan Tavukçuluk Tarım Hayvan Ürünleri Limited Şirketi 




Adresi 


gün) 

: Yumurta 

: 15 kişi 

: 1.1000.000.000 TL 

: Acısu yolu üzeri Göle Ardahan 

: 3200 adet/gün (% 100 kapasite ile çalışırsa 40.000 adet/ 

9. Ayvazoğlu Süt ve Süt Ürünleri İmalatı 




Adresi 


: Yoğurt, tereyağı, beyaz peynir, kaşar peyniri 

: 20 kişi 


: Arıcılık Üretimi İstasyonu yanı Ardahan 

: 12 ton/gün 

241

10. Aydemiroğlu Gıda Ağaç Ürünleri Petrol Hayvancılık Pazarlama San. Tic. Ltd. Şti. 


: Ağaç ve ağaç ürünleri 

Personel Durumu : 5 kişi 

Tescilli Sermayesi : 1.500.000.000 TL 

Adresi 

: Küçük Sanayi Sitesi 

Yıllık Üretim Kapasitesi :--- 

11. Şanlıtürk Süt Ürünleri İnş.Taah.İth.İhr.San ve Tic. Ltd. Şti. 




Adresi 


: Süt ve süt ürünleri 

: 10 kişi 


: Yeni Ardahan yolu üzeri Göle Ardahan 

: 6 ton/gün 

K.4. Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu : 

Tablo 77. Ekonomik Faaliyet, İşteki Durumu ve Cinsiyete Göre İstihdam Edilen Nüfus 


ÜCRETLİ 

İŞTEKİ DURUMU 

İŞVEREN 

T E K E K E K 

Gıda, İçki ve Tütün Sanayi 155 149 6 95 2 10 - 

Dokuma, Giyim Eşyası ve Deri Sanayi 154 75 79 44 60 2 - 

Orman Ürünleri ve Mobilya 104 103 1 26 - 10 - 

Kağıt, Kağıt Ürünleri ve Basın Sanayi 21 18 3 13 3 2 - 

Taş ve Toprağa Dayalı Sanayi 12 11 1 7 1 - - 

Metal Ana Sanayi 6 6 - 5 - - - 

Metal Eşya, Makine ve Tech, Ulaştırma 

Aracı, İlmi Meslek Ölçme Aletleri Sanayi 

127 126 1 54 1 7 - 

Diğer İmalat Sanayi 13 6 7 1 7 2 - 

Kimya, Petrol, Kömür, Kauçuk ve Plastik 

Mamülleri Sanayi 

26 26 - 17 - 1 - 

TOPLAM 618 520 98 262 74 34 - 

Kaynak: DİE, 2000 Genel Nüfus Sayımı 

2000 Genel Nüfus Sayımı sonuçlarına göre Ardahan İlindeki 12 ve daha yukarı 

yaştaki nüfus (100.889) içindeki iş gücü 73.223 kişidir. İş gücüne katılma oranı % 73 olup, 

cinsiyete göre önemli farklılıklar görülmektedir. İş gücüne katılma oranı erkek nüfus için % 

78, kadın nüfus için % 67’dir. 

İktisaden faal nüfusun (69.582) iş kollarına göre dağılımı incelendiğinde ise, faal 

nüfusun tanımındaki payının % 77,8, toplum hizmetleri iş kolundaki payının %15,7, ticaret iş 

kolundaki payının % 2,5 ve imalat sanayi iş kolundaki payın ise % 0,9 olduğu görülmektedir. 

İstihdam edilen nüfusun, işgücü nüfusu içindeki oranı erkek nüfus için % 94, kadın nüfus 

için % 97’dir. Aynı dönem itibariyle İlde işsizlik oranı % 5 dir. Bu oran iş gücündeki her 100 

kişiden 5’inin işsiz olduğunu göstermektedir. 

242

Tablo 78. Ardahan İli İktisadi Faal Nüfusun Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı (2000) 

Faaliyet Kolları 

Türkiye D.Anadolu Bölgesi Ardahan 

İstihdam (%) İstihdam (%) İstihdam (%) 

Ziraat, Avcılık, Ormancılık, ve Balıkçılık 12.576.827 48,4 1.467.898 66,4 54.125 77,8 

Madencilik ve Taş Ocakçılığı 96.035 0,4 4.144 0,2 13 0,0 

İmalat Sanayi 3.276.173 12,6 60.381 2,7 618 0,9 

Elektrik, Gaz ve Su 98.152 0,4 7.530 0,3 109 0,2 

İnşaat 1.196.246 4,6 69.795 3,2 846 1,2 

Ticaret, Lokanta ve Oteller 2.512.777 9,7 98.164 4,4 1.725 2,5 

Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama 853.255 3,3 43.248 2,0 751 1,1 

Mali Hizm Sig. Aracı ve Yard Hizm. 808.126 3,1 23.164 1,0 45 0,6 

Toplum Hizm. Sos. Ve Kişisel Hizm. 4.545.535 17,5 432.226 19,6 10.905 15,7 

İyi Tanımlanmamış Faaliyetler 34.015 0,1 3.805 0,2 45 0,1 

TOPLAM 25.997.141 100 2.210.255 100 69.582 100 

Kaynak: DİE, “2000 Genel Nüfus Sayımı” Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri 

Tablodan da görüldüğü gibi İl aktif nüfusunun büyük çoğunluğu tarım sektöründe 

çalışmaktadır. Faaliyet kollarına göre Ardahan İl aktif nüfusu oranları Türkiye ve Doğu 

Anadolu Bölgesi oranları ile karşılaştırıldığında, tarım sektöründe çalışanların oranının 

Türkiye oranının 29,4 ve Bölge oranının da 11,4 puan üstünde olduğu görülmektedir. Sanayi 

sektöründe çalışanların oranına baktığımızda ise, Türkiye ve Bölge oranının Ardahan İl 

sanayi sektöründe çalışan oranlarının çok üzerinde olduğu görülmektedir. 

Tablo 79. İktisadi Faaliyet Kollarına Göre İstihdam Edilen Nüfusun Yerleşim Yerlerine Göre Dağılımı (2000) 

İktisadi Faaliyet 

Koları 

ÇILDIR 

DAMAL 

GÖLE 

HANAK 

POSOF 

İLÇE 

MERKEZİ 


İL 

MERKEZİ 


BUCAK ve 

KÖYLERİN 


İL GENELİ 


% 

Ziraat, Avcılık, 

Ormancılık, ve 

31 370 164 340 60 965 268 52.892 54.125 77,8 

Balıkçılık 

Madencilik ve Taş 

Ocakçılığı 

2 - 1 - 0 3 5 5 13 0,0 

İmalat Sanayi 11 30 78 27 21 167 151 300 618 0,9 

Elektrik, Gaz ve Su 6 2 6 5 5 24 59 26 109 0,2 

İnşaat 26 6 50 21 10 113 390 343 846 1,2 

Ticaret, Lokanta ve 

Oteller 

57 51 287 92 92 579 64 505 1725 2,5 

Ulaştırma, Haberleşme 

ve Depolama 

32 15 77 22 69 215 224 312 751 1,1 

Mali Hizm Sig. Aracı 

ve Yard Hizm. 

19 4 70 28 32 153 171 121 445 0,6 

Toplum Hizm. Sos. Ve 

Kişisel Hizm. 

563 923 2.493 265 518 4.762 3.738 2.405 10.905 15,7 

İyi Tanımlanmamış 

Faaliyetler 

1 1 4 - - 6 13 26 45 0,1 

TOPLAM 748 1.402 3.230 800 807 6.987 5.660 56.935 69.582 100,0 

% 1,1 2,0 4,6 1,1 1,2 10,1 8,1 81,8 100,0 

Kaynak: DİE Ardahan 2000 Genel Nüfus sayımı “Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri” 

243

Tablodan da görüldüğü gibi bucak ve köylerdeki aktif nüfusun % 92,9’u tarım, 

% 4,4 ü toplum hizmetleri, % 0,9’u ticaret ve % 0,5’i imalat sektöründe iken, İl ve İlçe 

merkezlerindeki aktif nüfusun % 9,7’si tarım, % 67,2’si toplum hizmetleri, %2,5’i sanayi ve 

% 9,6’sı ticaret sektöründe yer almaktadır. 

K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı : 

İlde Sanayi tesislerinin 2004 yılı sonu itibariyle yıllık toplam enerji tüketimi 101.804 

Kwh tır. 

K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler 

K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği : 

Hava kirliliği akımından 3. derece iller arasında olan Ardahan İlinde, büyük ölçekli 

sanayi tesisi bulunmadığından, sanayiden kaynaklı hava kirliliği oluşmamaktadır. 

K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği : 

İlde büyük ölçekli sanayi tesisi bulunmadığından, sanayiden kaynaklı önemli ölçüde 

bir su kirliliği oluşmamaktadır. 

K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği : 

Sanayiden kaynaklanan toprak kirliliği hakkında yapılmış bir çalışma 


K.6.4. Sanayi Tesislerinden kaynaklanan Gürültü Kirliliği : 

İlde bu konu hakkında bir çalışma yapılmamıştır. 

K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar : 

İldeki bulunan küçük ölçekli sanayi tesislerinde arıtma tesisi bulunmamakla birlikte, 

herhangi bir sanayi tesisi için tehlikeli ve zararlı atıkların özellikleri, miktarı, çeşidi ve 

bertaraf yöntemleri ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır. 

K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı : 

İlde bulunan sanayi tesislerinin acil durum planı bulunmamaktadır. 

KAYNAKLAR 

Ardahan Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü, 2004 

Ardahan TEDAŞ İl Müdürlüğü, 20034 

DİE, 2000 Genel Nüfus Sayımı 

Uygun Yatırım Alanları Araştırması (Ardahan), TKB Araştırma Müdürlüğü, Ankara, 2004 

244

L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME 

L.1. Altyapı 

L.1.1. Su Sistemi : 

İlde su kaynakları açısından sıkıntı bulunmamaktadır. Ancak yaylalarda hayvanlar 

için içme suyu sıkıntısı oldukça fazladır. Su kaynaklarını; yeraltı suları, nehirler, göller ve 

göletler oluşturmaktadır. 

İlde içme suyu ihtiyacı; kaynaklar açısından sıkıntı bulunmamakla birlikte depolama 

ve dağıtım şebekeleri açısından yetersiz kalmaktadır. İl merkezi suyu 18-22 km uzaklığında 

Çataldere mevkiindeki kaynak suyu ile Suatan ve Küçükdere kaynaklarından sağlanmaktadır. 

Suatan ve Küçükdere kaynaklarının toplam debisi 133 lt/s civarındadır. 

Ardahan Merkez yeni içme suyu şebekesi ve isale hattının yapımına 1998 yılında 

başlanmış olup, 2001 yılı sonunda tamamlanmıştır. Eksik kalan 4000 ve 1000 tonluk iki 

adet deponun yapımı için İller Bankası’na yetki verilmiş olup, 2004-2005 yılları içerisinde 

depoların yapımı planlanmaktadır. 

İshale hattı boruları çelik ve aspes olmak üzere iki kısımdan oluşmakta olup, şehir 

şebekesi ise aspes ve plastik borulardan oluşmaktadır. 

L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi : 

İlde arıtma tesisi bulunmamaktadır. İlde kanalizasyon şebekesinin 2/3’lük kısmı 

mevcut olup, evsel atık sular 30 km’lik kanalizasyon şebekesi ile Kura Nehri’ne deşarj 

edilmektedir. Kanalizasyon olmayan yerlerde atık sular, foseptik çukurlarda toplanarak 

belediye tarafından vidanjörle alınmaktadır. 

Yağmur suları için bir şebeke ağı olmayıp yüzeysel olarak Alabalık Deresi ve Kura 

Nehri’ne verilmektedir. 

L.1.3. Yeşil Alanlar : 

Yeşil alanlar, kentin nefes almasını sağlayan, iklimi dengeleyen, hava kirliliğini azaltan, 

gürültüye perde oluşturan ve en önemlisi de insanları psikolojik olarak rahatlatan önemli bir 

faktördür. İlde mevcut yeşil alanların (park, bahçe) toplamı 12.000 m 2 olup, imar planında 

yeşil alan için ayrılan alan ise 280.000 m 2’ dir. Standartlara göre kentlerde olması gereken pasif 

yeşil alan miktarı 7 m 2 iken, İlde kişi başına düşen pasif yeşil alan miktarı 12 m 2 ’dir. 

L.1.4. Elektrik İletim Hatları : 

İlde iki adet 154 Kv’lık hat olup, Ardahan-Artvin hattı 82.959 m, Ardahan-Çıldır 

hattı ise 78.377 m dir. İlde 380 Kv’lık hat bulunmamaktadır. 

245

L.1.5. Doğalgaz Boru Hatları : 

İlde doğal gaz kullanımı bulunmamaktadır. Ancak Türkmenistan-Türkiye-Avrupa 

doğalgaz boru hattının Ardahan- Kars- Erzurum bölümü, Bakü-Tiflis-Ceyhan ham petrol 

hattına paralel olarak Posof-Türkgözü sınır kapısından başlamaktadır. Bu hat; Posof, 

Damal, Hanak, Ardahan ve Göle İlçe sınırlarından geçerek Kars üzerinden devam edip, 

Erzurum’daki iletim hattına bağlantı yapılacak olan bölümü kapsamaktadır. Yapımı 

planlanan doğal gaz boru hattından İl merkezine de doğal gaz verilmesi talebiyle ilgili 

çalışmalar sürdürülmektedir 

L.2. Ulaşım 

L.2.1. Karayolları 

L.2.1.1. Karayolları Genel : 

Ardahan, coğrafi konum itibariyle ana ulaşım yollarına uzak bir ildir. Ulaşım 

yönünden sadece karayolu imkanları ile diğer illere bağlı olan İl, ulaşımda coğrafi konumun 

ve belirli merkezlere olan uzaklığının sıkıntısı yaşanmaktadır. 

Ardahan karayolu ile komşuları Kars, Artvin veya Erzurum illeri üzerinden diğer illere 

bağlanır. Ardahan’ın kuzeyinde yer alan Artvin, güneyinde yer alan Kars ve güneybatısında 

yer alan Erzurum ile olan karayolu bağlantıları, bölgenin coğrafi özelliği sebebiyle vadilerden 

ve dağ sırtlarından geçen karayolu oldukça virajlı, inişli ve çıkışlıdır. 

Ardahan İlinde 398 km. devlet ve il yolu bulunmaktadır. Bunun 321 km’si sathi 

kaplama, 56 km’si stabilize kaplama ve 21 km’si ise toprak tesviye yoldur. İlin Karadeniz 

Bölgesi ile bağlantısını sağlayan tek yol Ardahan-Şavşat karayoludur. Bu yol güzergahının 

dağlık olması zaman zaman ulaşımı zorlaştırdığından, alternatif olarak yapımı devam 

eden Ardahan-Yalnızçam-Ardanuç karayolu tamamlandığında mesafe ve coğrafi şartlar 

bakımından daha elverişli koşullar sağlayacaktır. 

İlin, Gürcistan’a açılan Türkgözü gümrük kapısına karayolu uzaklığı 90 km., Aktaş 

gümrük kapısına uzaklığı ise 65 km’dir. 

İldeki köy yolu ağı 1739 km. olup, bunun 987 km’si stabilize, 211 km’si tesviye, 511 

km’si ham yol ve 30 km’si ise asfalttır. Köy yollarında asfalt oranının az oluşu ve ağır iklim 

koşullarından dolayı, özellikle kış mevsiminde ulaşımda zorluk yaşanmaktadır. 

İl merkezine en yakın havayolu ve demiryolu bağlantısı 90 km. mesafede Kars 

ilinden ve en yakın deniz yolu bağlantısı ise 211 km’lik mesafede Artvin-Hopa üzerinden 

sağlanmaktadır. 

246

Kaynak: Karayolları 126. Şube Şefliği 

Harita 26. Ardahan İli Karayolları Haritası 

L.2.1.2. Ulaşım Planlaması : 

Ardahan İli şehir içi yolcu taşımacılığında istihab haddi 14+1 olan 6 adet minibüs 

kullanılmaktadır. 

L.2.1.3. Toplu Taşım Sistemleri : 

Ardahan İlinde nüfus yoğunluğu fazla olmadığından, halen faaliyet göstermekte olan 

6 adet minibüs ihtiyacı karşılamaktadır. Araçlarda yakıt olarak mazot kullanılmakta olup, 6 

araç yıllık ortalama 84 milyar TL. tutarında mazot tüketmektedir. 

247

L.2.1.4. Kent İçi Yollar : 

Şehir içi yolcu taşımacılığı yapan minibüslerin güzergah ve durakları 2004 yılı İl 

Trafik Komisyonu Kararı ile; 

1- Yüksekokul- Hastane- Şehir Merkezi- Sanayi 

2- Arıcılık- Köprübaşı- Şehir Merkezi- Hastane 

3- Askeri (Jandarma) Lojmanları- Karagöl Mahallesi- Şehir Merkezi- Hastane 

olarak belirlenmiş olup, alınan karar doğrultusunda hareket edilerek hizmet verilmektedir. 

İl genelinde araç sayısının az olması nedeniyle gürültü kirliliği, hava kirliliği ve trafik 

sıkışıklığı gibi olumsuz etkiler bulunmamaktadır. 

L.2.1.5. Araç Sayıları : 

Ardahan İli araç sayıları ile ilgili bilgi C.1.2.5. (Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar) 

bölümünde verilmiştir. 

L.2.2. Demiryolları 

L.2.2.1. Kullanılan Raylı Sistemler : 

İlde hafif-ağır metro, banliyö ve tramvay gibi raylı taşıma sistemleri 


L.2.2.2. Taşımacılıkta Demiryolları : 

İlin demiryolu bağlantısı olmayıp, en yakın demiryolu bağlantısı 90 km. mesafede 

Kars ilinden sağlanmaktadır. 

L.2.3. Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı 

L.2.3.1. Limanlar: 

Ardahan İlinin deniz ile kıyısı bulunmamaktadır. 

L.2.3.2. Taşımacılık: 

İlin deniz ile kıyısı olmadığından deniz taşımacılığı yapılmamaktadır. 

L.2.4. Havayolları: 

İlde havaalanı bulunmamakla birlikte İle en yakın havaalanı, 90 km. mesafedeki Kars 

ilinde bulunmaktadır. 

L.3. Haberleşme : 

İlde tesis şekli yarser olan telefon hatlarının toplam uzunluğu 299 km. iken tesis şekli 

havai olan telefon hatlarının toplam uzunluğu ise 470 km. dir. 

248

L.4. İlin İmar Durumu : 

İlin yeni imar planı 1999 yılında yapılmıştır. Şehir merkezinde kat yüksekliği Z+4 

olup, mahallelerde zemin durumuna göre kat yüksekliği 2 ve 3 kat arasında değişmektedir. 

Uygulamada toplam inşaat alanı, taşınmazın % 60’ı olarak yapılmaktadır. İlin revizyon planı 


yapılmamıştır . 

Kaynak: Ardahan Belediyesi, 2004 

Harita 27. Ardahan İli İmar Haritası 

249

L.5. İldeki Baz İstasyonları Sayısı : 

Ardahan İl sınırları içerisinde Türk Telekoma ait 2 adet NMT (mobil baz istasyonu) 

ve GSM şirketlerine ait (Turkcell, Telsim, Aycell) toplam 24 adet baz istasyonu mevcuttur. 

KAYNAKLAR 


Ardahan İl Emniyet Müdürlüğü, 2004 

Ardahan TEDAŞ İl Müdürlüğü, 2004 

Ardahan Telekom İl Müdürlüğü, 2004 

İller Bankası Genel Müdürlüğü, 2004 


250

M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama 

M.1.1. Kentsel Alanlar 

M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS 

M.1.1.1. Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri : 

Genel olarak dağlık bir yayla görünümünde olan İl, 1829 m rakımda yer almakta olup 

5.035,51 km 2 (503.551 ha) yüz ölçümüne sahiptir. İl topraklarının görünümü çoğunlukla 

sıra dağlarla bölünmüş, bunların arasında yüksek düzlükler, ova ve vadiler şeklindedir. İl 

toprakları ülkenin genel topografik yapısında görülen, batıdan doğuya doğru gidildikçe 

oluşan yükselimin en son noktasındadır. İlin en yüksek noktasını güneyinde yer alan Kısır 

Dağı (3197m.) oluşturur. 

İl merkezi, Neojen yaşlı volkanitler ve Kura Nehrinin de geçtiği Ardahan Ovası 

boyunca güncel alüvyonlar üzerine kurulmuştur. Ardahan İlinin ilk yerleşim yeri; hem 

güvenlik, hem ova hakimiyetini sağlamak, hem de su ihtiyacını karşılamak amacıyla Kura 

Nehri sınırında bulunan falezlerin üzerine kurulan Ardahan Kalesinin çevresinde kurulmuştur. 

Kura Nehrinin taşkın ovası durumunda olan Ardahan Ovası, Kura Nehrinin kuzey tarafında 

bulunduğundan yerleşim yerleri Kura Nehrinin güney kıyısı boyunca kurulmuştur. Şehrin 

oluşumunda en önemli faktör, şehri bölen Kura Nehridir. 


Şekil 101 . Ardahan İlinde Gece Görünümü 

251

M.1.1.2. Kentsel Büyüme Deseni : 

Ardahan İlinin ilk yerleşim yeri, M.1.1.1 (Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri) 

bölümünde de anlatıldığı gibi Ardahan Kalesi çevresinde başlamıştır. Kura Nehrinin 

kuzeyinde bulunan Ardahan Ovasında tarımsal faaliyetler ile ovanın etrafındaki yamaç ve 

yaylalarda hayvancılık faaliyetleri tarihten beri süregelmektedir. Ayrıca şehrin sembolü olan 

Kura Nehrinde de aynı zamanda balıkçılık faaliyetleri yapılmaktadır. Şehir merkezinde 

halkın dinleneceği iki park ve Ardahan-Kars karayolunun 5. km’sinde rekreasyonel amaçlı 

kullanılan Cemal Tural Fidanlığı Orman İçi Mesire Piknik Yeri bulunmaktadır. 

İlin yerleşime uygunluğunu incelemek gerekirse; ayrıntıları F.5.21 (Jeolojik ve 

Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar) bölümünde verilen Kura Nehri taşkın ovası 

ve hemen hemen her yıl sele neden olan Alabalık Deresi çevresi kent merkezi için yerleşime 

sakıncalı alanlar olarak gösterilebilir. Bu nedenle şehrin yerleşime en uygun yerleri olarak; 

ana kaya üzerine kurulu Halil Efendi Mahallesi ve şehrin güneyinde yer alan Yaylacık 

ve Gürçayır Köylerinin bulunduğu yamaçlar gösterilebilir. Ancak İlin, Afet İşleri Genel 

Müdürlüğü’nün hazırladığı Deprem Bölgeleri Haritasına göre 2. derece deprem bölgesinde 

yer alması da dikkate alınırsa yeni yerleşim yerlerinin seçimi için, şehrin ayrıntılı bir şekilde 

jeolojik etüt raporu hazırlanmalı ve risk haritaları oluşturularak yerleşime uygunluk 

haritası yapılmalıdır. Ayrıca her türlü yapılarda (tek katlı yapılarda bile) parsel bazında 

imar planına esas jeolojik-jeoteknik rapor hazırlanmalıdır. 


Şekil 102. Ardahan Şehri ve Şehrin Sembolü Kura Nehri 

M.1.1.3. Planlı Kentsel Gelişme Alanları : 

İlde gelişme yönleri, Ardahan-Göle ve Ardahan-Kars karayollarına doğru uygun 

alanlar oluşturmaktadır. 

252

Kentte planlı olarak gelişmiş olan yerleşim alanlarında bulunan konut ve ticaret 

tesisleri de yine, şehrin tek ulaşım kaynağı olan karayolu üzerinde yoğunlaşmıştır. 

M.1.1.4. Kentsel Alanlarda Yoğunluk : 

2000 nüfus sayımına göre İlin nüfusu 133.756 ve İlin yüz ölçümü de 5.035,51 km² olduğuna 

göre ilin nüfus yoğunluğu ise 27,6 kişi/ km 2’ dir. Bu sayı İl merkezinde 38 kişi/km 2’ dir. 

M.1.1.5. Kentsel Yenileme Alanları : 

Kent dokusunun korunması amacıyla yapılan özel bir çalışma olmayıp, imar planı ve 

yapı denetiminde yer alan hükümler uygulanmaktadır. 

M.1.1.6. Endüstri Alanları Yer Seçimi: 

Bu konu (K) Sanayi ve Teknoloji bölümünde ayrıntılı olarak işlenmiştir. 

M.1.1.7. Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar : 

İlde, kent içinde yer alan tarihi, kültürel arkeolojik ve turizm açısından değerli 

olan yerler F.5.15., F.5.16., F.5.17 ve G (Turizm) bölümünde anlatılmış olup, bu yerlerde 

restorasyon ve yenileme çalışması yapılmamıştır. 

M.1.2.1. Kırsal Yerleşme Deseni : 

İl nüfusu, 1965 yılına kadar istikrarlı bir artış göstermiştir. 1975 yılına kadar nüfus 

artışında sayısal artma devam etmektedir, ancak artış hızında düşüş görülmektedir. 1975 

yılından sonra nüfus ve nüfus artış hızında sürekli bir düşüş görülmektedir. Ardahan İlinde 

tarım ekonomisinin hakim olması nedeniyle nüfusun, halen % 70’i kırsal kesimde % 30’u ise 

İl ve ilçe merkezlerinde yaşamaktadır. Kırsal kesimdeki doğurganlık oranı yüksek olmasına 

rağmen nüfus artış hızındaki düşüş, tamamen büyük şehirlere sürekli göç verme olayına 

dayanmaktadır. Göç olayı, daha çok çalışabilir nüfus oranında yaşanmaktadır. 

M.1.2.2. Arazi Mülkiyeti : 

Tablo 80 . Posof İlçesi Tapu Kütüklerinde Kayıtlı Taşınmazların Listesi 

TAŞINMAZLAR İLÇE MERKEZİ İLÇE MERKEZİNE AİT KÖYLER 

TARLA 1.777.891 m 2 3.807.166 m 2 

ÇAYIR 223.207 m 2 1.840.988 m 2 

ARSA 114.094 m 2 134.937 m 2 

BAHÇE 239.996 m 2 239.996 m 2 

HANE 69.138 m 2 58.175 m 2 

BELEDİYE 27.665 m 2 - 

KÖY TÜZEL KİŞİ 80.241 m 2 - 

DİYANET VAKFI 2.047 m 2 - 

ÖZEL İDARE 12.276 m 2 - 

HAZİNE 10.031.822 m 2 54.971 m 2 

TARIM MÜD. 920 m 2 - 

KARAYOLLARI 5.043 m 2 - 

Kaynak: Posof İlçesi Tapu Sicil Müdürlüğü 

253

M.2. Altyapı : 

Bu konu ile ilgili bilgi Ulaşım ve Alt Yapı (L) bölümünde ayrıntılı olarak 

verilmiştir. 

M.3. Binalar ve Yapı Çeşitleri 

M.3.1. Kamu Binaları : 

Nüfus ve yapılaşmanın yoğun olmadığı Ardahan İlinde, kamu binaları kent merkezinde 

toplanmıştır. 

M.3.2. Okullar : 

2000 Genel Nüfus Sayımı sonuçlarına göre Ardahan İlinde, 6 yaş ve yukarı nüfusun 

içinde okuma-yazma bilenlerin oranı % 84,6’dır. Bu oran erkeklerde % 92,41 iken kadınlarda 

ise % 76,05’tir. Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye açısından incelendiğinde ise; 6 yaş ve 

üzeri nüfusun içinde okuma yazma bilenlerin oranı Doğu Anadolu Bölgesinde % 77,71 

iken, Türkiye genelinde % 87,30’dur. 

Okul Öncesi Eğitim 

2004-2005 öğretim yılında, İl genelinde toplam 91 ana sınıfı mevcuttur. Merkez 

ilçede müstakil binaya sahip bir anaokulu vardır. Bu okullarda 24 kadrolu ve 75 kadrosuz 

usta öğretici olmak üzere toplam 99 öğretmen görev yapmaktadır. 

İlköğretim 

İlde 218 ilköğretim okulu mevcut olup, bunların 19’u ilçe merkezlerinde, 199’u 

ise köylerde bulunmaktadır. Bu okulların 2’si yatılı ilköğretim bölge okulu (YİBO), 4’ü 

ise pansiyonlu ilköğretim okuludur (PİO). 2004-2005 öğretim yılında bu okullarda toplam 

20.042 öğrenci eğitim görmekte ve toplam 886 öğretmen görev yapmaktadır. İlde 2004- 

2005 eğitim öğretim dönemi için 1 öğretmene ortalama 29 öğrenci düşmektedir. 

2004-2005 öğretim yılında öğrenci azlığı nedeniyle 17 okul kapalı olup bu okulların 

öğrenci sayısı 115’tir. İlde 2004-2005 öğretim yılında taşımalı eğitim kapsamında yer alan 

103 okulun 2540 öğrencisi, 16 merkeze taşınmaktadır. 

Ortaöğretim 

İldeki 20 ortaöğretim kurumundan 9 tanesi genel ortaöğretim kurumu olup, 7’si Lise, 

1’i Süper Lise ve 1 tanesi de Anadolu Lisesi statüsündedir. Genel ortaöğretim kurumlarında 

2.814 öğrenci öğrenim görmekte ve bu öğrenciler için 107 öğretmen görev yapmaktadır. 

Mesleki ve teknik ortaöğretimde ise 10 okul mevcuttur. Bunlar; 1 Ticaret Meslek 

Lisesi, 1 Anadolu İmam Hatip Lisesi, 1 Endüstri Meslek Lisesi, 2 Kız Meslek Lisesi, 1 

Sağlık Meslek Lisesi ve 4 Çok Programlı Lise statüsündedir. Bu okullarda 84 öğretmen 

eşliğinde 1.010 öğrenci eğitim görmektedir. 

254

Özel Öğretim 

İlde 625 sayılı yasa doğrultusunda açılmış 2 dershane, 2 motorlu taşıt sürücü kursu 

olmak üzere 4 özel öğretim kurumu mevcuttur. 

Halk Eğitimi 

İl genelinde toplam 6 Halk Eğitim Merkezinde her yaş ve eğitim düzeyindeki 

yurttaşlara çeşitli konularda kurslar düzenlenerek eğitim verilmektedir. 2004-2005 öğretim 

yılında açılan 55 kursta 881 erkek, 1.451 bayan olmak üzere toplam 2.332 kursiyer eğitim 

görmektedir. 

Çıraklık Eğitimi 

Çıraklık eğitimi alanında 2003-2004 öğretim yılında açılan kurslarda 92 kursiyere 

ustalık, 78 kursiyere de kalfalık belgesi verilmiştir. 

Ardahan Meslek Yüksekokulu 

Ardahan Meslek Yüksekokulu, Kars Kafkas Üniversitesine bağlı olarak 1999-2000 

eğitim-öğretim yılında Büro Yönetimi ve Sekreterlik, Arıcılık ve Et Endüstrisi bölümleri ile 

eğitime başlanmış, bu bölümlere 2001-2002 eğitim ve öğretim yılında İşletmecilik Bölümü 

ile Bilgisayarlı Muhasebe ve Vergi Uygulamaları bölümü eklenmiştir. 2002 yılından sonrada 

İthalat-İhracat, Elektrik ve Makine Bölümleri açılmıştır. 

Ardahan Meslek Yüksekokulu’nda 2004-2005 eğitim ve öğretim döneminde 7 

bölümde 161 kız, 317 erkek öğrenci olmak üzere toplam 478 öğrenci eğitim görmektedir. 

Ardahan Meslek Yüksekokulu’nun akademik kadrosu 1 Doçent Doktor ve 8 Öğretim 

Görevlisinden oluşmaktadır. Diğer akademik kadrolar ise, Kafkas Üniversitesi tarafından 

desteklenmektedir. 

Meslek Yüksekokulunda öğretim üyeleri ve elemanları için 1 misafirhane ve 4 

daireden oluşan 1 lojman bulunmaktadır. 

Tablo 81: Ardahan İli Yurt ve Pansiyon Kapasiteleri 

OKULUN ADI 

ÖĞRENCİ KAPASİTESİ 

KIZ ERKEK TOPLAM 

ARDAHAN LİSESİ PANSİYONU 66 116 182 

İMAM-HATİP LİSESİ - 95 95 

YATILI BÖLGE İLKÖĞRETİM OKULU 216 340 556 

TEKEL 75. YIL PİO 90 91 181 

ÇILDIR LİSESİ PANSİYONU 40 146 186 

ÇILDIR KIZ PİO 85 - 85 

GÖLE 75. YIL İMKB YİBO 240 410 650 

GÖLE 30 EYLÜL PİO 78 - 78 

POSOF HALİT PAŞA PİO 55 60 115 

GENEL TOPLAM 870 1258 2128 

Kaynak: Ardahan İl Milli Eğitim Müdürlüğü, 2004 

255

M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri : 

Hastane Sayısı : 3 

Sağlık Ocağı Sayısı : 25 

Sağlık Evi Sayısı : 99 

Dispanser Sayısı : 1 

Toplam Yatak Sayısı : 268 (Askeri Hastane Dahil) 

Toplam Sağlık Personeli Sayısı : 443 

M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler : 

İlde sosyal ve kültürel amaçlı olarak kullanılan Milli Egemenlik Parkı ve Kürboyu 

Parkı bulunmaktadır. 

Ayrıca Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü bünyesinde bir adet kapalı spor salonu, bir adet 

şehir stadyumu, 1 adet kayak tesisi, 1 adet Çıldır Gençlik Merkezi, 5 İlçe ve 2 Beldede semt 

sahası mevcuttur.Yine Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü bünyesinde faaliyet gösteren Gençlik 

Merkezi, İldeki gençlere sosyal ve kültürel alanda çeşitli imkanlar sağlamıştır. 

İlde ayrıca, hikaye yazarı Dursun AKÇAM’ın anısına 2004 yılı itibariyle Dursun 

AKÇAM Kültür ve Eğitim Merkezi yapılması çalışmalarına başlanmıştır. 

M.3.5. Endüstriyel Yapılar : 

İlde halen Organize Sanayi Bölgesi bulunmamakta, ancak şehir merkezine 5 km 

mesafede Kartalpınar Köyü Mevkiinde 150 ha’lık olan üzerinde kurulma çalışmaları devam 

etmektedir. Merkez İlçede küçük bir sanayi sitesi bulunmakta, diğer ilçelerde ise kurulma 

çalışmaları devam etmektedir. 

M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar : 

İlde göçer ve hareketli barınak bulunmamaktadır. 

M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar : 

İlde yerel yönetimin, turizm tesislerinin çevreyle uyumu için herhangi bir çalışması 


. 

M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar : 

İl merkezinde 3200 adet mesken ve işyeri olup, bunun yaklaşık 600 adedi büro ve 

işyeridir. 

M.3.9. Kırsal Alanda Yapılaşma : 

İlde kırsal alandaki yerleşim bölgelerinin büyük bir kısmı, dağ ve tepelerin 

genellikle su kaynaklarının bulunduğu yamaçlara yerleşmişlerdir. Yöre halkı, genellikle 

hayvancılık sektörüyle geçimini sağlamaktadır. Bu faaliyeti de mera hayvancılığı şeklinde 

sürdürmektedir. İklim şartlarının sert ve ağır oluşu, uzun kış mevsiminde hayvanların kapalı 

256

alanlarda beslenmesini gerektirmiştir. Bu yüzden her ne kadar arazinin otlatılmaya müsait 

olduğu mevsimlerde mera hayvancılığı yapılsa da uzun kış mevsiminde (6 ay) hayvanlar 

için çok miktarda yeme ihtiyaç vardır. Bu yemler İlde, arpa, buğday, korunga ve fiğ gibi yem 

bitkilerinin ekilip biçilmesine uygun alanlar gerektirdiği gibi çayırlardan da bol miktarda 

tabii ot temini gerektirmiştir. Dolayısıyla yöre insanı, yem bitkileri temin edilecek alanlar 

ile hayvanların otlattığı meraların arasında su kaynaklarını da kullanabileceği genellikle dağ 

etekleri veya yamaçlara yerleşim yerlerini kurmuşlardır. 

M.3.10. Yerel Mimari Özellikleri : 

Bu konu ile ilgili ayrıntılı bilgi F.5.17.1.2 bölümünde verilmiştir. 

M.3.11. Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller : 

Her yörenin mimarisi iklimine, coğrafi şartlarına, bitki örtüsüne ve insanların yaşam 

tarzlarına göre şekillenmiştir. Denizden uzaklık, 2000 m yükseklik gibi dezavantajlara sahip 

olan ilde de kendine özgü bir mimari tarz gelişmiştir. Bu yöredeki konutlar kalın duvarlı, 

dışa az açıklı ve toprak dam örtülü olarak inşa edilmiştir. Konutlar daha çok soğuğu ve sıcağı 

geçirmeyen taş malzeme ile aralarda duvar esnekliğini sağlamak üzere kalın ahşap kirişler 

tercih edilmiştir. 

İlin jeolojisi gereği yörede volkanik kayaçlar (andezit ve bazalt) geniş alanlar 

kaplamaktadır. Bu nedenle yöredeki eski yapılarda yapı malzemesi olarak genellikle bazalt 

ve andezit kullanılmıştır. Günümüzde ise bilinen inşaat tekniği doğrultusunda betonarme ve 

yığma yapılar tesis edilmektedir. 

M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı 

M.4.1. Göçler : 

Tablo 82: Ardahan’ın 1945-2000 Yılları Arasında, Nüfusundaki Değişmeler 

Yıllar 

Ardahan 

Yıllık nüfus artışı 

Nüfusu Türkiye (%o) Ardahan(%) 

1945 128.120 10,59 - 

1950 140.405 21,73 18,15 

1955 156.855 27,75 21,91 

1960 174.246 28,53 20,82 

1965 194.380 24,63 21,65 

1970 209.495 25,19 14,91 

1975 217.741 25,01 7,80 

1980 209.737 20,65 -7,03 

1985 201.439 24,88 -7,61 

1990 163.731 21,71 -38,96 

2000 133.756 18,34 -20,22 

Kaynak: DİE. - Anonimous 

257

Tablo 82 de belirtildiği üzere Ardahan İli nüfusu 1965 yılına kadar istikrarlı bir artış 

göstermiştir. 1975 yılına kadar nüfus artışında sayısal artma devam etmektedir, ancak artış 

hızında düşüş görülmektedir. 1975 yılından sonra nüfus ve nüfus artış hızında sürekli bir 

düşük görülmektedir. Ardahan İlinde tarım ekonomisinin hakim olması nedeniyle nüfusun, 

halen % 70’i kırsal kesimde % 30’u ise şehirde yaşamaktadır. Kırsal kesimdeki doğurganlık 

oranı yüksek olduğundan nüfus ve nüfus artış hızındaki düşüş, tamamen büyük şehirlere 

sürekli göç verme olayına dayanmaktadır. Göç olayı, daha çok çalışabilir nüfus oranında 

yaşanmaktadır. 

İLÇE 

Tablo 83: Ardahan İli 10 Yıllık Şehir ve Köy Nüfus Gelişimi 

1990 (1) 2000 Yıllık Nüfus Artış Hızı (%o) 

Şehir Köy Toplam Şehir Köy Toplam Şehir Köy Toplam 

MERKEZ 16.761 35.813 52.574 17.274 27.520 44.794 3,01 -26,33 -16,01 

ÇILDIR 2.119 16.460 18.579 2.415 12.454 14.869 13,07 -27,88 -22,27 

DAMAL 2.326 7.876 10.202 2.571 6.106 8.677 10,01 -25,45 -16,19 

GÖLE 7.542 36.742 44.284 10.478 27.336 37.814 32,87 -29,56 -15,79 

HANAK 3.082 16.349 19.431 4.432 10.441 14.873 36,32 -44,83 -26,72 

POSOF 2.208 16.453 18.661 2.555 10.174 12.729 14,59 -48,05 -38,24 

TOPLAM 34.038 129.693 163.731 39.725 94.031 133.756 15,45 -32,15 -20,22 

Kaynak: DİE. 2000 Genel Nüfus Sayım Sonuçları. (1) DİE. Tarafından 1990 Genel Nüfus Sayımı’nın kesin 

sonuçları, 2000 Genel Nüfus Sayımı günündeki idari bölünüşe göre yeniden 

İlde nüfusun % 47,80’ini (63.923) kadınlar, % 52,20’sini (69.833) erkekler 

oluşturmaktadır. 2000 yılı genel nüfus sayım sonuçlarına göre toplam nüfusun 39.725’i (% 

29.70) İlçe merkezinde, 94.031’i (% 70.30) ise köy ve beldelerde bulunmaktadır. Buna göre 

Ardahan İli kırsal nüfusunun %o –32,15 oranında azaldığı ve şehir nüfusunun ise %o 15,45 

oranında arttığı görülmektedir. 

Kaynak: Ardahan İl Nüfus Müdürlüğü, 2004 

Şekil 103. Ardahan İli Nüfus Artış Hızı 

258

M.4.2. Göçebe İşçiler (Mevsimlik) : 

Bu konu hakkında detaylı bilgi edinilememiştir. 

M.4.3. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı : 

Bu konu hakkında detaylı bilgi edinilememiştir. 

M.4.4. Konut Yapım Süreçleri : 

1970-1980’li yıllarda İl dışına hızlı göç süreci yaşanmış olup, İldeki inşaat sektörünü 

durma noktasına getirmiştir. Bu süreçten önce yapılan konutlar genellikle mühendislik 

tekniğinden yoksun, ağır iklim koşullarına dayanıksız yapılar olduğu ve oturulma riski 

taşıdığından bu durum sonraki yıllarda konut sıkıntısını daha da arttırmıştır. 

1992 yılında İl statüsüne kavuşan Ardahan’da yapılan kamu kurum lojmanları konut 

sıkıntısını bir ölçüde azaltmıştır. Fakat yeni gelen memur sayısı var olan lojman sayısından 

fazla olduğu için konut ihtiyacı sürekli artan oranda devam etmiştir. Son yıllarda İlde kiraların 

arz talep dengesinden dolayı getirisinin fazla olması az da olsa yerli girişimciyi harekete 

geçirmiş ve konut yapım süreci başlamıştır. Son olarak 2004 yılında Başbakanlık Toplu 

Konut İdaresinin (TOKİ) İlde yaptığı 192 adet konut, İldeki konut açığının kapanmasına çok 

önemli katkı sağlamış olup, en az aynı miktarda yeni konut yapımı halinde ihtiyaç minimum 

seviyeye inmiş olacaktır. 


Şekil 104. İlde 2004 Yılında Yapılan TOKİ Konutları 

M.4.5. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri : 

İlde gecekonduları yasallaştırmak için yapılan herhangi bir çalışma bulunmamakta olup, 

Belediye tarafından gecekondu yapımına izin verilmeyerek sıkı denetim uygulanmaktadır. 

259

M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri 

M.5.1. Binalarda Ses İzolasyonu : 

İl genelinde gürültü kirliliği olmadığından, binalarda gürültü sorununu çözmede 

kullanılan inşaat tekniklerine baş vurulmamaktadır. 

M.5.2. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları : 

Ardahan İlinde havaalanı bulunmamaktadır. 

M.5.3. Ticari ve Endüstriyel Gürültü : 

Sanayinin olmadığı İl genelinde, endüstriyel kullanımdan kaynaklanan gürültünün 

önlenmesi için bir çalışma yapılmamaktadır. Ancak İlde ticari amaçlı eğlence yerlerinde meydana 

gelen gürültüyü önlenmesi amacıyla 11 Aralık 1986 tarih ve 19308 sayılı Resmi Gazetede 

yayımlanarak yürürlüğe giren “Gürültü Kontrolü Yönetmeli” hükümlerine göre, İl Çevre ve 

Orman Müdürlüğü tarafından denetimler yapılmaktadır. Gazino, bar vb. gibi gürültü oluşturan 

bu alanlarda iç gürültü değerlerinin aşılmaması için gürültü ölçüm cihazları takılmakta, dış 

gürültü değerlerinin aşıldığı yerlerde ise ses yalıtımı yaptırılarak ilgili Yönetmelik gereği sınır 

değerler sağlanarak oluşan gürültü kirliliği önlenmeye çalışılmaktadır. 

M.5.4. Kentsel Atıklar : 

İlde günlük miktarı 15-20 ton olan katı atıklar, ev ve işyerlerinden elden ve sabit 

konteynerlerden düzenli olarak toplanmaktadır. Toplanan katı atıklar ile 4 km. uzaklıkta 

bulunan Kartalpınar mevkiinde yaklaşık 4.500 m 2 ’lik alanda depolanmaktadır. 

M.5.5. Binalarda Isı Yalıtımı : 

Binalarda isi yalıtımının yapılması hakkında yerel yönetimin özel bir uygulaması 

olmayıp, imar planı ve yapı denetiminde yer alan hükümlere göre yapılmaktadır. 

M.6. Nüfus 

M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi : 

Bu konu ile ilgili bilgi M.4.1 (Göçler) bölümünde verilmiştir. 

M.6.2. Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı : 

Tablo 84. Ardahan İli, 12 - 64 Arası Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 

Yaş 12-14 15-19 20-39 40-64 

Toplam 9.512 (%7.11) 14.233 (%10.64) 40.438 (%30.23) 26.952 (%20.15) 

Kaynak: DİE, 2000 Genel Nüfus Sayımı. 

260

İl geneli nüfusu; 12 yaş altı % 24.60, 12-64 yaş arası % 68.14 ve 65 yaş üzeri %7.26 

olarak dağılım göstermektedir. 

İl genelinde erkek nüfusun yarısı 23 yaşından, kadın nüfusun yarısı da 24 yaşından 

gençtir. Genel olarak kadınların medyan yaşı (Medyan Yaş; Bir nüfusu oluşturan kişilerin 

küçükten büyüğe sıralandığında ortada kalan kişinin yaşıdır. Buna göre, nüfusun yarısı bu 

yaştan küçük, diğer yarısı da büyüktür.) erkeklerin medyan yaşından daha büyük iken, Çıldır 

İlçe merkezinde tam tersi bir durum söz konusudur. İl genelinde erkek-kadın arasında medyan 

yaş farkı oldukça azdır. Çıldır İlçe merkezi ortalama 21 medyan yaş ile diğer ilçelerden daha 

genç bir nüfusa sahiptir. Köylerde kadın-erkek medyan yaşı 24’tür. 

M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları : 

Tablo 85. Ardahan İlinin Nüfus Yoğunluğu 

İLÇE ADI TOPLAM NÜFUS NÜFUS YOĞUNLUĞU 

Merkez 44.794 38 

Çıldır 14.869 20 

Damal 8.677 26 

Göle 37.814 27 

Hanak 14.873 27 

Posof 12.729 20 

TOPLAM 133.756 28 

Kaynak: Ardahan İl Nüfus Müdürlüğü, 2004 

M.6.4. Nüfus Değişim Oranı : 

Bu konu ile ilgili bilgi M.6.1’de verilmiştir. 

M.6.5. Yer Değiştirme Olayları : 

Ardahan İlinde göçlerin tamamı sadece ekonomik sebeplerden kaynaklanmayıp, 

bunun yanında bölgedeki iklimin yanı sıra eğitim, sağlık ve ulaşım gibi sosyal hizmetlerin 

yetersizliği de rol oynamıştır. 

Türkiye’de nüfus hareketlerinin büyük çoğunluğunu kırdan kente göç teşkil etmektedir. 

Göç alan illerin tamamı, ülkenin sosyo-ekonomik bakımdan gelişmiş batı bölgelerinde, göç 

veren illerin çoğu ise Doğu Anadolu, İç Anadolu ve Karadeniz Bölgelerinde bulunmaktadır. 

Ardahan 1975’lerden beri en fazla göç veren illerin başında gelmektedir 

M.6.6. Turizm ve Seyahat : 

İlde turistik amaçlı nüfusun yoğunlaştığı bölge bulunmamaktadır. 

261

M.6.7. İşsizlik : 

Tablo 86. Ardahan İlinde Durumlarına Göre İş Müracaatında Bulunanlar 

NORMAL ENGELLİ ESKİ HÜKÜMLÜ TOPLAM 

E K E K E K E K 

Sosyal Durumuna Göre 804 462 120 26 57 981 488 

Vasıflı 659 440 40 12 20 - 719 452 

Vasıfsız 145 22 80 14 37 - 262 36 

Kaynak: DİE. 2000 Genel Nüfus Sayımı 

Ardahan İlinde, istihdam edilen nüfusun (69.582) işgücü içindeki oranı; erkek nüfus 

için (38.704) % 94, kadın nüfus için (30.878) % 97’dir. İşsiz nüfusun (3.641 - % 4.97), 

işgücü içindeki oranı; erkek nüfus için (2.607) % 3.56, kadın nüfus için (1.034) % 1.41’dir. 

İşsiz nüfusun büyük çoğunluğunu genç nüfus oluşturmaktadır. İşsiz nüfusun % 69’u 30 yaşın 

altındadır. 

Tablo 87. İstihdam Edilen Nüfusun Ekonomik Faaliyete Göre Dağılımı 

SEKTÖR 

Nüfus 

İstihdam 

Erkek Kadın Toplam % 

Tarım, hayvancılık, avcılık, ormancılık ve balıkçılık 24.541 29.584 54.125 77.78 

Madencilik ve taşocağı 13 - 13 0.02 

İmalat sanayi 520 98 618 0.88 

Elektrik,gaz,su 102 7 109 0.15 

İnşaat 845 1 846 1.22 

Toptan perakende ticaret, lokanta ve oteller 1.625 100 1.725 2.49 

Diğer 11.058 1.088 12.146 17.46 

Toplam İstihdam Edilen Nüfus 38.704 30.878 

69.582 

(%95.03) 


Kaynak: DİE, 2000 Genel Nüfus Sayımı 

İstihdam edilen erkek nüfusun % 63.40’ı tarım sektöründe, % 33’ü hizmet sektöründe 

çalışmaktadır. Kadın nüfusun % 95.80’i tarım sektöründe çalışmaktadır. İl geneli istihdam 

edilen nüfusun % 54’ü ücretsiz aile işçisi olup, bu oran erkek nüfus için % 25, kadın nüfus 

için % 90’dır. Yine erkeklerin % 42’si ve kadınların % 5’i kendi hesabına çalışmakta iken, 

erkeklerin % 31’i ve kadınların % 4’ü ücretli çalışmaktadır. 

KAYNAKLAR 


Ardahan İl Milli Eğitim Müdürlüğü, 20024 

Ardahan İl Nüfus Müdürlüğü, 2004 


DİE., 2000 Genel Nüfus Sayımı Sonuçları 


262

N. ATIKLAR 

N.1. Evsel Katı Atıklar : 

Günlük faaliyetler sonucunda, ev ortamında üretilebilecek tehlikeli ve zararlı 

atıklardır. Yiyecek atıkları, ev eşyası atıkları, ambalaj malzemeleri (cam şişeler, kağıt-karton, 

teneke kutular) ve yakacak atıkları (kül) bunlardan bazılarıdır. İldeki çöp toplama işlemi 

Belediye Temizlik İşleri tarafından yürütülmektedir. Günlük yaklaşık olarak kış mevsiminde 

20 ton, yaz mevsiminde ise 15 ton katı atık toplanan İlde, tıbbi atıklar evsel atıklarla birlikte 

toplanmakta ve bu durum ciddi bir risk oluşturmaktadır. 

N.2. Tehlikeli ve Zararlı Atıklar : 

Teknolojik gelişmelere bağlı olarak ortaya çıkan, çevre ve insan sağlığını tehdit eden 

endüstriyel nitelikli atıklardır. Endüstriyel atıkların tehlikeli ve zararlı özellik taşıyanları, 

tehlikeli atık olarak adlandırılır. İlde büyük ölçekli sanayi tesisi olmadığından bu konu ile 

ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. 

N.3. Özel Atıklar 

N.3.1. Tıbbi atıklar : 

Hastane ve benzeri sağlık kurulularından kaynaklanan ve pek çok hastalığa sebep 

olabilen atıklardır. Tıbbi atıklar özelliklerine göre; patalojik (doku, organ, vücut parçaları, 

kan ve vücut sıvıları), kesiciler (iğne uçları, bistüriler, jiletler, kırık camlar vb.) ve ecza 

atıkları (kullanım tarihi geçmiş veya kullanılmayan ilaç, aşı ve serumlar) olmak üzere üç 

gruba ayrılır. 

İldeki tıbbi atıklar patalojik, kesiciler ve ecza atıklarından oluşmaktadır. Bu atıklar; 

tıbbi atık üreten sağlık kuruluşları tarafından tıbbi atık poşetlerinde (kırmızı poşetler) 

biriktirilerek, diğer katı atıklarla birlikte Belediye tarafından toplanarak katı atık sahasına 

taşınarak depolanmaktadır. 

Foto: Ardahan İl Çevre Orman Müdürlüğü 

Şekil 105. Ardahan Merkez İlçe Katı Atık Depolama Sahasındaki Tıbbi Atıkların Durumu 

263

N.3.2. Atık Yağlar : 

Atık yağlar su ve toprak kirliliğine sebep olmaktadır. Bir litre kullanılmış motor 

yağı 800 ton suyu zehirleyebilmektedir. İlde bulunan sanayi sitesinde araç bakımı 

sonucu ortaya çıkan atık yağlar, işletme sahipleri tarafından ısınma amaçlı yakıt olarak 

kullanılmaktadır. 

N.3.3. Pil ve Aküler : 

İlde; ihtiva ettikleri ağır metallerden dolayı toprak ve su kirliliğine sebep olan piller 

ile akü, elektrik ve elektronik atıklarının ayrı toplanması, geri kazanımı ile ilgili ayrıntılı bir 

çalışma yapılmamaktadır. 

Ancak ekonomik değeri olan akü ve elektronik atıklar, hurdacılıkla uğraşan 

vatandaşlarca toplanarak bu atıkların geri kazanımı sağlanmaktadır. Pillerde ise aynı durum 

söz konusu olmayıp evsel atıklarla birlikte atılmaktadır. 

N.3.4. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller : 

Cips, fabrika bacalarındaki kükürt tutucu baca filtrelerinden çıkan atıklardır. İl 

sınırları içinde bu atıkları oluşturacak sanayi tesisi bulunmamaktadır. 

N.3.5. Tarama Çamurları : 

İl sınırları içinde bu atıkları oluşturacak sanayi tesisi bulunmamaktadır. 

N.3.6. Elektrik ve Elektronik Atıklar : 

İl genelinde elektrik ve elektronik atıklar, diğer evsel atıklardan ayrı olarak 

toplanmamakla birlikte bu atıkların geri kazanım çalışması da bulunmamaktadır. 

N.3.7. Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar : 

İlde, kullanımı bitmiş (makine, taşıt vb.) bu tür atıkların geri kazanımları ile ilgili bir 

çalışma yapılmamaktadır. 

N.4. Diğer Atıklar 

N.4.1. Radyoaktif Atıklar : 

Nükleer reaktör işlemleri, tıp araştırmaları, askeri ve sınai etkinlikler gibi kaynaklardan 

üretilen atıklar olup, İl genelinde radyoaktif atık oluşturacak tesis bulunmamaktadır. 

N.4.2. Hayvan Kadavraları : 

İlde genelinde toplanan hayvan kadavraları, belediye tarafından toplanıp katı atık 

depolama sahasında depolanmaktadır. 

264

N.4.3. Mezbaha Atıkları : 

İlde bir adet 3. sınıf mezbaha olup, günlük ortalama olarak 80-100 lt atık su açığa 

çıkmakta ve bu miktar tehlikeli bir durum yaratmamaktadır. Mezbaha atıklarının, geri 

kazanım çalışması yapılmamaktadır. 

N.5. Atık Yönetimi 

Çöplerin toplanması veya bertaraf edilmesine kadar tüm hizmetlerin bir plan 

çerçevesinde ele alınması ve öncelikle bu atıkların değerlendirilmesi veya geri kazanılmasına 

atık yönetimi denilmektedir. İlde katı atıklar Belediye tarafından vahşi depolama merkezinde 

(katı atık sahası) depolanmakta ancak bu atıkların değerlendirilmesi ve geri kazanılması ile 

ilgili bir çalışma yapılmamaktadır. 

N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu 

İlde günlük yaklaşık olarak kış mevsiminde 20 ton, yaz mevsiminde ise 15 ton katı 

atık toplanmakta olup, bu katı atıkların çoğu evsel atıklardır. Kış mevsimi çok sert geçen 

İlde, ısınmak için kullanılan yakıtlardan arta kalan atıklar, kış mevsimindeki günlük katı atık 

miktarını arttırmaktadır. 

N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Transfer İstasyonları : 

İlde katı atıkların biriktirilmesi, toplanması, taşınması ve depolanması Belediyece 

yapılmaktadır. 

İldeki katı atıkların büyük bölümünü oluşturan evsel atıklar belli saatlerde ev ve iş 

yerlerinden çöp poşetleri içinde elden ya da İlin değişik yerlerinde kurulu sabit konteynırlardan 

Belediyeye ait üç adet sıkıştırmalı çöp aracı ile toplanmaktadır. 

Ancak hastane ve dispanser gibi sağlık kuruluşlarınca üretilen ve diğer atıklardan 

ayrı biriktirilen tehlikeli ve tıbbi atıklar da evsel atıklarla birlikte toplanmakta ve katı atık 

sahasına dökülmektedir. 

Konu İl Mahalli Çevre Kurulu gündemine alınmış tehlikeli ve tıbbi atıkların bu 

işe ayrılmış özel konteynırlarda toplanarak, düzenlenecek geçici depolama sahalarında 

depolanması yönünde karar alınmış ancak yeterli araç-gereç ve personel olmayışı nedeniyle 

uygulama yapılamamaktadır. 

İl genelinde katı atıkların toplanmasında yaşanan en büyük sorun, yeterli miktarda 

konteynırın olmayışı ve halkın çöp toplama saatlerine yeterince özen göstermeyişidir. 

N.8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri 

N.8.1. Katı Atıkların Depolanması : 

İl merkezindeki katı atıklar, İl merkezine 4 km uzaklıkta Kartalpınar mevkiinde 

yaklaşık 4.500 m 2 lik bir alanı kaplayan vahşi depolama sahasında depolanmaktadır. 

265

Stabilize yolu dışında hiçbir alt yapısı olmayan katı atık depolama sahası, konum 

açısından aranan katı atık sahası için aranan niteliklere sahip olup yaklaşık ömrü 40-50 yıl 

arasındadır. 

Mevcut vahşi depolama alanında hiç bir ayrıştırma veya başka işleme tabi tutulmayan 

katı atıklar geniş bir alana yayılmış durumdadır. 

N.8.2. Atıkların Yakılması : 

Atıkların yakılması, çöplerin özel bir şekilde projelendirilmiş fırınlarda yakılmasından 

ibaret olup, İl genelinde yakma tesisi bulunmamaktadır. 

N.8.3. Kompost : 

Kompostlama, uygun yöntem ve ekipmanlar kullanılarak, katı atık içinde bulunan 

organik maddelerin, kontrollü bir şekilde mikroorganizmalar tarafında dekompoze (çürüme) 

edilmesi ve toprak için çok önemli olan gübreye dönüştürülmesi olup, İl genelinde kompost 

tesisi bulunmamaktadır. 

N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirilmesi : 

Geri kazanım, geri dönüşüm ve tekrar kullanımın ötesinde; atıkların özelliklerinden 

yararlanılarak içindeki bileşenlerin fiziksel, kimyasal veya biyokimyasal yöntemlerle başka 

ürünlere veya enerjiye çevrilmesidir. 

İl genelinde atıkların geri kazanımı, değerlendirmesi, katı atık bileşenlerinin 

belirlenmesi ve katı atıkların içinde geri kazanmaya değer maddelerin olup olmadığı 

konularıyla ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır. 

N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri : 

İlde mevcut biriktirme ve toplama işlemlerinin yürütülmesi işlemi belediye 

tarafından yapılmaktadır. Katı atıklar, toplama saatlerinde ev ve iş yerlerinden kapalı kap 

veya poşetlerle elden ya da İlin değişik yerlerine kurulu sabit konteynırlardan, sıkıştırmalı 

çöp toplama araçları ile toplanmaktadır. Toplanan katı atıklar, katı atık depolama sahasına 

taşınmaktadır. Çöp toplama araçlarında çalışan görevli personel, eldiven kullanmakta ancak 

koruyucu maske takmamaktadır. 

İlde katı atıkların büyük bölümünü evsel atıklar oluşturmaktadır. Evsel atıkların 

toplanmasında; personel ve araç sayısının yetersizliği, çöplerin zamanında toplanamaması, 

halkın çöpleri belediye çöp toplama araçlarına veya konteynırlara saatinde teslim etmekte 

yeterli duyarlılığı göstermemesi gibi nedenlerle olumsuzluklar yaşanmaktadır.Bu nedenle 

yol kenarlarında biriktirilen ve çevreye yayılan atıklar, İl merkezinde de çevre kirliliği 

yaratmaktadır. Özellikle yaz aylarında bu kirlilik insan ve çevre sağlığı açısından daha da 

tehlikeli olmaktadır. 

İlde yaklaşık olarak kış aylarında 20 ton/gün, diğer mevsimlerde ise 15 ton/gün katı atık 

toplanmaktadır. Tıbbi atık üreten Ardahan Devlet Hastanesi, Askeri Hastane, Sağlık Ocakları 

ve Verem Savaş Dispanseri tıbbi ve tehlikeli atıkları kurumlarına ait konteynır ve depolarda 

266

ayrı toplamalarına rağmen bu atıklar belediye tarafından evsel atıklarla birlikte toplanarak İl 

merkezine 4 km uzaklıkta bulunan katı atık depolama sahasına dökülmektedir. 


Şekil 106. Ardahan Katı Atık Sahasında Çöp Ayıklayan Vatandaşlar 

Katı atık depolama sahası tarım arazilerine oldukça yakındır. Geniş bir alana dökülen 

atıklar rüzgar, yağmur suları, yaban hayvanları (özellikle kuşlar) ve çeşitli amaçlarla atıklardan 

yararlanmaya çalışan vatandaşlar tarafından çevreye yayılmakta ve özellikle tarım arazileri 

üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktadır. Bütün atıkların (evsel, tıbbi ve tehlikeli) bir arada 

bulunduğu katı atık sahasında bazı vatandaşlar, sahadaki atıklardan yararlanmak amacıyla 

bu atıkları karıştırarak ayıklamaktadır. Bu durum başta bu işle uğraşanlar olmak üzere insan 

sağlığı üzerinde büyük risk oluşturmaktadır. 

KAYNAKLAR 


Çevre El Kitabı, Çevre Bakanlığı, 2003 

267

268

O. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM 

O.1. Gürültü : 

Gürültü, insanların işitme sağlığını ve algılamasını olumsuz yönde etkileyen, 

fiziksel ve psikolojik dengelerini bozabilen, iş performansını azaltan, çevrenin güzelliğini 

ve sakinliğini yok ederek niteliğini değiştiren önemli bir çevre kirliliği türüdür. Gürültüyü 

kısaca, insanlar üzerinde olumsuz etki yapan ve hoşa gitmeyen sesler olarakta tanımlayabiliriz. 

Özellikle büyük kentlerde gürültü yoğunlukları oldukça yüksek seviyede olup, Dünya Sağlık 

Örgütünce belirlenen ölçülerin üzerindedir. 

Kent gürültüsünü artıran sebeplerin başında trafiğin yoğun olması, sürücülerin yersiz 

ve zamansız klakson çalmaları ve belediye sınırları içerisinde bulunan endüstri bölgelerinden 

çıkan gürültüler gelmektedir. Meskenlerde ise televizyon ve müzik aletlerinden çıkan yüksek 

sesler, zamansız yapılan bakım-onarımlar ile bazı işyerlerinden kaynaklanan gürültüler 

insanların işitme sağlığını ve algılanmasını olumsuz yönde etkilemekte, fizyolojik ve 

psikolojik dengesini bozmakta, iş verimini azaltmaktadır. 

Ses şiddetinin ölçü birimi desibeldir (dB). Desibel insan sağlığının en çok hassas 

olduğu orta ve yüksek frekansların özellikle vurgulandığı bir ses değerlendirmesi birimidir. 

Normal solunum yani işitme eşiği sıfır (0) olarak kabul edilirse. 

Normal solunum : 0 dB 

İki kişinin konuşması : 60 dB 

Kalabalık trafik : 70 dB 

Torna tezgahı : 85 dB 

Metro treni : 100 dB 

0-30 dB arası çok sessiz, 30-50 dB arası sessiz, 50-60 dB arası orta derecede gürültülü, 

60-70 dB arası gürültülü ve 70-80 dB arası ise çok gürültülü ortam olarak sınıflandırılır. 

O.1.1. Gürültü Kaynakları 

O.1.1.1. Trafik Gürültüsü : 

Kent gürültüsünü arttıran sebeplerin başında trafiğin yoğun olması, sürücülerin yersiz 

ve zamansız klakson çalmalarıdır. Karayolları taşımacılığının günden güne artması trafik 

gürültüsünün şiddetini arttırmıştır. Bunun için pek çok gelişmiş ülkede trafik gürültüsünü 

kontrol tedbirleri alınmıştır. Trafik yoğunluğu bulunmayan Ardahan İlinde, trafikten 

kaynaklanan gürültü bulunmamaktadır. Bu nedenle bu konu ile ilgili olarak bir çalışma 


O.1.1.2. Endüstri Gürültüsü : 

Gürültü kaynakları oranları ele alındığında endüstri gürültüsünün toplam gürültü 

içerisindeki oranı % 6 civarındadır. Endüstrinin neden olduğu gürültü pek fazla olmamasına 

rağmen orada çalışan insanlar açısından büyük öneme sahiptir. İnsanlar fazla gürültüden “ağır 

işitme” meslek hastalığına yakalanabilir. Ağır işitme meslek hastalıkları sanayi dallarına 

269

göre az veya çok oranda olabilmektedir. Örnek olarak, Güney Almanya’da 1969-1978 yılları 

arasında demir-çelik sanayiinde çalışan işçilerin 1700 kadarı gürültüden ağır işitme hastalığına 

maruz kalmışlardır. Sanayi kuruluşlarına göre ağır işitme hastalıkları oranları şöyledir: 

Elektro Sanayi % 4.1 

Kimya Sanayi % 2.6 

Odun Sanayi % 2.6 

Mensucat % 5.0 

İnşaat % 2.7 

Madencilik % 63 

Taş sanayi % 4 

Diğer % 11 

Kısaca özetlenecek olursa, gürültüden dolayı meydana gelen çevre sorunları, 

gürültüye neden olan etken durunca ani olarak son bulur ve herhangi bir tortu veya kalıntı 

bırakmaz. Gürültüden dolayı herhangi bir maddi kirlenme veya radyasyon olmadığına göre 

canlı varlıkların zehirlenmesi, yanması veya tahrip olması söz konusu değildir. 

Tablo 88. İşitme Sağlığı Açısından Kabul edilebilir En Büyük Gürültü Seviyeleri 

Gürültüye Maruz Kalınan Süre 

Max. Gürültü Seviyesi (dBA) 

7,5 saat/gün 80 

4 saat/gün 90 

1 saat/gün 95 

0,5 saat/gün 100 

0,25 saat/gün 105 

İlde sanayi olmadığından sanayiden kaynaklanan gürültü ile ilgili bir çalışma 


O.1.1.3. İnşaat Gürültüsü : 

Gürültü kaynakları oranları ele alındığında inşaat gürültüsünün toplam gürültü 

içerisindeki oranı % 3 civarındadır. İnşaat gürültülerinin, toplumu rahatsız etmesi ve 

gürültünün azaltılması bakımından önemli özellikleri vardır. 

1. Bölge sakinleri, uzun süre yaşadıkları çevresindeki gürültülere alışmıştır. İnşaat 

sırasında gürültü ile birlikte ortaya çıkan toz ve diğer maddeler toplumu rahatsız eder. 

2. İnşaat işleri genel olarak açık sahada yapılır. Dolayısıyla gürültü önleme tedbirlerinin 

alınması çok zordur. 

3. Planlama ve bölgeleme teknikleri bu tip gürültüler için geçersizdir. Çünkü işin süresi 

sınırlıdır. 

4. Gürültü seviyesi gün boyunca büyük ölçüde değişir. Gürültünün büyük bir kısmı 

Impuls karakterlidir. Bu da insanları daha fazla rahatsız eder. 

5. İnşaat süresince çeşitli süreçlerden çok değişik şiddet ve karakterde gürültü ortaya 

çıkar 

6. İnşaat işlerinin tabiat icabı, gürültü kontrolü için alınacak tedbirler son derece zordur. 

270

Bütün bu anlatılara rağmen gürültünün azalması için kompresörlere ve diğer patlayıcı 

aletlere susturucu takılması tavsiye edilir. Böylece gürültü kaynağından önlenmiş olur. Bu 

mümkün olmadığı takdirde inşaat sahasının etrafı gürültüyü azaltacak şekilde perdelerle 

çevrilmelidir. 

İlde inşaat sektörü canlı olmadığından inşaat gürültüsü konusu ile ilgili bir çalışma 


O.1.1.4. Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler : 

Meskenlerde, televizyon ve müzik aletlerinden çıkan yüksek sesler, zamansız yapılan 

bakım ve onarımlar ile bazı işyerlerinden kaynaklanan gürültüler insanların işitme sağlığını 

ve algılanmasını olumsuz yönde etkilemekte, fizyolojik ve psikolojik dengesini bozmakta, 

iş verimini azaltmaktadır. İlde yerleşim alanlarında oluşan gürültüler ile ilgili bir çalışma 

yapılamamıştır. 

Toplumun Gürültü Seviyelerine Gösterdiği Tepki: 

Toplumsal Reaksiyon Ortalama dBA 

Yok 55 

Seyrek Şikayet 65 

Çok Yaygın Şikayet 70 

Aşırı Huzursuz Olma 75 

Bölgeyi Terk Etmek 80 

Tablo 89 . Çeşitli Kullanım Alanlarının Kabul edilebilir Üst Gürültü Seviyeleri 

Kullanım Alanı 

Ses Basıncı Düzeyi (Gündüz) dBA 

Dinlenme Alanları 

Tiyatro Salonları 25 

Konferans Salonları 30 

Otel Yatak Odaları 30 

Otel Restoranları 35 

Sağlık Yapıları 

Hastaneler 35 

Konutlar 

Yatak Odaları 35 

Oturma Odaları 60 

Servis Bölümleri (Mutfak, Banyo) 70 

Eğitim Yapıları 

Eğitim Çalışması Derslikler, Laboratuar 45 

Spor Salonu, Yemekhaneler 60 

Endüstri Yapıları 65 

Fabrikalar (Küçük) 70 

Fabrikalar (Büyük) 80 

Kaynak : Çevre El Kitabı, 2003 

O.1.1.5. Havaalanları Yakınında Oluşan Gürültü : 

Ardahan İlinde havaalanı bulunmamaktadır. 

271

O.1.2. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri 

O.1.2.1. Gürültünün Fiziksel Çevreye Etkileri : 

Gürültü kirliliği olmayan İlde, bu konuyla ilgili bir çalışma yapılmamakla birlikte, 

gürültü kaynakları göz önüne alınarak İlin imar planında gürültüyü önlemeye karşı bir 

uygulama da bulunmamaktadır 

O.1.2.2. Sosyal Çevreye Etkisi : 

Gürültülü ve sakin hastanelerde tedavi gören hastalar üzerinde yapılan araştırmalar, 

gerek dahili gerekse de dışarıdan gürültüye maruz kalan hastanelerde hastaların tedavi için 

daha uzun süre yatmaları gerektiğini ortaya koymuştur. Bu açıkça para olarak gürültünün 

maliyetini ortaya koymuştur. Bununla birlikte alınan uyku hapları, sanayide kaybedilen 

zaman ve apartmanlar için gerekli olan gürültü izolasyonlarına yapılan harcamaların 

değerlendirilmesi oldukça zordur. 

İl genelinde gürültü kirliliği olmadığından bu konu ile ilgili detaylı bir çalışma 


O.1.3. Gürültünün İnsanlar Üzerine Etkileri 

O.1.3.1. Fiziksel Etkisi : 

Gürültünün işitme duyusunda oluşturduğu olumsuz etkilerdir. Gürültünün, insan 

organizması üzerindeki en büyük fiziksel etkisi, geçici veya sürekli işitme bozuklukları 

yaratmasıdır. Geçici etkilerin en çok karşılaşılanı geçici işitme (duyma) eşiği kayması ve 

duyma yorulması olarak bilinen işitme duyarlılığındaki geçici kayıptır. Etkilenimin çok fazla 

olduğu ve işitme sisteminin eski özelliklerine kavuşmadan tekrar gürültüden etkilendiği 

durumlarda işitme kaybı kalıcı olmaktadır 

O.1.3.2. Fizyolojik Etkisi : 

Gürültünün vücut aktivitesi üzerinde yapmış olduğu değişikliklerin başında; kas 

gerilmeleri, kan basıncının artması, dolaşım bozuklukları, solunumda hızlanma, kalp 

atışlarında yavaşlama, göz bebeğinin büyümesi, ani refleks ve uykusuzluk gelmektedir. 

Ayrıca; migren, ülser, gastrit vb. hastalıkların ortaya çıkmasında gürültünün de önemli 

bir etkisi olabileceği ileri sürülmekle birlikte bu hastalıkların oluşmasında doğrudan etkili 

olduğu henüz kanıtlanmış değildir. 

Gürültünün yarattığı olumsuz etkilere bağlı olarak fizyolojik özellikleri şu şekilde 

sıralanabilir. 

L= 30-65 dBA : Konforsuzluk, rahatsızlık, öfke , kızgınlık, konsantrasyon ve uyku 

bozukluğu 

L= 65-90 dBA : Fizyolojik tepkilerin başlaması; kan basıncının artması, kalp atışı 

ve solunum hızlanması, beyin sıvısındaki basıncın azalması, ani 

refleksler 

L= 90-120 dBA : Fizyolojik tepkilerin artması, baş ağrıları 

L= 120 dBA’dan büyük: İç kulakta sürekli hasar ve dengenin bozulması 

L= 140 dBA’dan büyük: Ciddi beyin tahribatı 

272

O.1.3.3. Psikolojik Etkisi : 

Gürültünün psikolojik etkilerinin başında; sinir bozuklukları, korku, rahatsızlık, 

tedirginlik, yorgunluk ve zihinsel etkilerde de yavaşlama gelir. Ani olarak yükselen gürültü 

düzeyleri insanlarda korku yaratabilmekte, gürültüden etkilenim sürse bile daha sonra 

normale dönüş olmaktadır. 

Gürültünün insan davranışlar bozuklukları üzerine yapmış olduğu etkiler Tablo 

90’da verilmiştir. 

Tablo 90 . Bazı Gürültü Türlerinin Desibel Dereceleri ve Psikolojik Etkileri 

Gürültü Türü Db Derecesi Psikolojik Etkisi 

Uzay Roketleri 170 

Canavar Düdükleri 150 

Kulak Dayanma Sınırı 140 

Makineli Delici 120 

Motosiklet 110 

Kabare Müziği 100 

Metro Gürültüsü 90 

Tehlikeli Bölge 85 Psikolojik Belirtiler 

Çalar Saat 80 (II. Basamak) 

Telefon Zili 70 

İnsan Sesi 60 Psikolojik Belirtiler 

Uyku Gürültüsü 30 (I. Basamak) 

Kaynak: Çevre Bakanlığı, Çevre El Kitabı, 2003 

Kulak ağrısı, sinir hücrelerinin 

bozulması 

Sinirsel ve psikolojik bozukluklar 

(III. Basamak) 

O.1.3.4. Performansa Etkisi : 

Gürültünün; iş veriminin düşmesi, konsantrasyon bozukluğu ve hareketlerin 

yavaşlaması gibi performansa etkileri mevcuttur. 

Gürültüye maruz kalma süresi ve gürültünün şiddeti, insana vereceği zararı etkiler. 

Endüstri alanında yapılan araştırmalar göstermiştir ki; işyeri gürültüsü azaldığında işin 

zorluk derecesi de azalmakta, verim yükselmekte ve iş kazaları azalmaktadır. 

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı verilerine göre; meslek hastalıklarının % 10’u, 

gürültü sonucu meydana gelen işitme kaybı olarak tespit edilmiştir. Meslek hastalıklarının 

pek çoğu tedavi edilebildiği halde, işitme kaybının tedavisi yapılamamaktadır. 

O.2. Titreşim : 

Bu konu ayrıntılı bilgi elde edilememiştir.. 

KAYNAKLAR 

Çevre Bakanlığı, Çevre El Kitabı, 2003 

Çevre Bakanlığı, Çevre Notları, 1998 

Samsun İl Çevre Durum Raporu, 2003 

273

274

P . AFETLER 

P.1. Afet Olayları 

P.1.1. Depremler : 

Ardahan İli; Merkez, Çıldır, Damal, Göle ve Hanak İlçeleri Afet İşleri Genel 

Müdürlüğünün hazırladığı Deprem Bölgeleri Haritasına göre 2. derece deprem bölgesinde 

yer alırken, Posof İlçesi ise 3. derece deprem bölgesinde yer almaktadır. 

Mevcut kayıtlara göre, İlde meydana gelen depremler; 

- Ardahan’da 

1888 M= 6,1 büyüklüğünde 

1905 M= 4,9 Ardahan ve köylerinde önemli hasarlar olmuştur 

19255 M= 5,5 Ardahan ve köylerinde hasar ve 140 ölü 

- Çıldır’da 

1925 M=5,8 büyüklüğünde 

1929 M= 4,4 

1969 M= 4,7 

- Posof’ta 

11.05.1940 M= 5,2 Posof civarı, köylerde 70 bina yıkılmıştır. 

- Göle’de 

28.5.1903 M=5,8 Göle ve civarında 8000 yıkık ve hasarlı yapı oluşmuş 

ve 1000 can kaybı 

Harita 28. Ardahan İli Deprem Haritası 

275

P.1.2. Heyelan ve Çığlar : 

Ardahan İli Posof İlçesinde eğimi yüksek yamaçlarda (Hıram Mevkii gibi) lokal ve 

bölgesel çapta heyelanlar oluşmuştur. Posof İlçesi Kopuzlu, Çambeli, Türkgözü, Günlüce 

ve Demirdöven köylerinde sık sık heyelan meydana gelmektedir. Ardahan İlinde heyelanlar 

nedeniyle şimdiye kadar can kaybı olmamıştır. Ancak 07.04.2004 tarihinde Göle yolu 

üzeri Tepeler Köyü mevkiinde heyelan olması nedeniyle Ardahan-Göle karayolu çökmüş 

ve 3/0 enerji dağıtım hattındaki direkler zarar görmüştür. Heyelandan dolayı yerleri kayan 

direklerin yeri değiştirilerek 1 adet durdurucu direk eklenerek hat normale döndürülmüştür 

(Hasar Bedeli 6 milyar TL). 

İlde çığa maruz kalan alan bulunmamakla birlikte şimdiye kadar kayda değer çığ 

düşme olayına rastlanmamıştır. 


Şekil 107. Posof İlçesi Hıram Mevkiindeki Heyelan Görüntüsü 

P.1.3. Seller : 

Ardahan İli (D) hassasiyetinde olup, doğal afetlere karşı hassas il statüsündedir. 

İlde hemen hemen her yıl özellikle bahar aylarında şiddetli yağmurlar ve ani sıcaklık artışı 

sebebiyle sel baskınları meydana gelmektedir. 1988 yılında Çıldır İlçesi başta olmak üzere 

Ardahan genelinde sel baskınlarında dolayı 106 ağır hasar, 239 orta hasar ve 299 az hasar 

olmak üzere toplam 644 konut hasar görmüştür. 

04-05 Mart 2004 tarihinde meydana gelen sel felaketinde Ardahan-Posof karayolu 

üzerindeki Aktaş Köprüsü yıkılmış ve bu nedenle köprüden Kura Nehri’ne düşen bir araçta 

3 kişi ölü, 1 kişi de yaralı olarak çıkarılmıştır. Ayrıca aynı selden dolayı Merkez İlçe Atatürk 

Mahallesi’nde 50’ye yakın iş yeri ve 50 kadar ev ve ahırı su basmıştır. Bu selde de 4 büyük 

baş hayvan telef olmuştur. 

276

29 Mayıs 2004 tarihinde meydana gelen sel felaketinde Alabalık Deresi’nin 

taşması sonucu meydana gelen selden dolayı 1 kişi yaralanmış, 1 ev yıkılmış ve 4 ev hasar 

görmüştür. 

23 Haziran 2004 tarihinde Ardahan Merkezde meydana gelen sel felaketinde 1 kişi 

hayatını kaybederken 69 evi de su basmıştır. 


Şekil 108. Ardahan İlinde Haziran 2004 Tarihde Dolu Yağışı ve Sonrasındaki Sel 

Ayrıca tarihi kayıtlarda H.1311/M.1895 yılında Meşe Ardahan denilen Hanak, Damal 

ve bir çok köylerinde büyük bir dolu afeti yaşandığı, bunun neticesinde ekinlerin yok olduğu, 

meraların önemli ölçüde zarar gördüğü ve hatta küçük baş hayvanları ve kümes hayvanlarına 

da zarar verdiği ifade edilmektedir. 

P.1.4. Orman ve Otlak Yangınları 

İlde bulunan orman ve otlaklarda, büyük ekonomik değerli yangınlar meydana 

gelmemekle birlikte zaman zaman özellikle Yalnızçam Ormanları’nda insan kaynaklı kök 

ve örtü yangını oluşmaktadır. 

Aynı şekilde büyük ekonomik değerli olmamakla birlikte uzun boylu dağ çayırlarından 

oluşan ve otlatılmayan bazı alanlarda sonbaharda otların kuruması ve nisbi nemin düşmesi 

ile birlikte yangın tehlikesi oluşmakta, bazen de küçük ölçekli otlak yangınları çıkmaktadır. 

P.1.5. Fırtınalar : 

Ardahan 1992 yılında İl statüsüne kavuştuğundan, mevcut kayıtlar 1992 yılı ve 

sonrasını kapsamaktadır. Ardahan İlinde kış mevsimi uzun, sert ve kar yağışlıdır. Bu olumsuz 

hava koşulları her türlü arazi çalışmasını olumsuz yönde etkilemekte özellikle enerji dağıtım 

hatlarında sık sık hasarlar meydana gelmektedir. 

277

Kaynak: Ardahan TEDAŞ Müessese Müdürlüğü 

Şekil 109. Ardahan İlinde Fırtınaların Enerji İletim HatlarınaVerdiği Zarar 

Bayındırlık ve İskan İl Müdürlüğü kayıtlarına göre; Ardahan İl merkezinde 30.01.2002 

ile 01.02.2002 tarihleri arasında yoğun kar yağışı ve tipi nedeniyle meydana gelen hasar 

tespit çalışmaları sonucunda aşağıdaki gibidir: 

1- Kanalizasyon terfi binaları motorları, 

şebeke, kolektör hattı hasarı 

300.000.000.000 TL 

2- İçme suyu ishale ve şebeke hattında 

meydana gelen hasar 

225.000.000.000 TL 

3- Şehir şebekesindeki kar temizleme ve kar nakli 75.000.000.000 TL 


600.000.000.000 TL 

İlde meydana gelen fırtınalar nedeniyle Ardahan TEDAŞ Müessese Müdürlüğü 

dağıtım hatlarında meydana gelen hasarlar ise; 

03.07.2002 tarihinde Göle İlçesinde meydana gelen hortum neticesinde 8 adet 3/0 

enerji nakil hattı direği yıkılmıştır. Enerjinin kesintiye uğramaması için yerine ağaç direkler 

dikilerek takviye yapılmış ve enerji verilmiştir. 03.09.2002 tarihinde 3/0 direkler yeniden 

yapılarak hat normale döndürülmüştür (Hasar Bedeli:25 milyar TL). 

20.08.2004 tarihinde Hoçuvan-Hasköy bölgesinde meydana gelen hortum neticesinde 

3/0 Enerji nakil hattında 5 adet galvanizli cıvatalı direk yıkılmıştır. Enerjinin kesintiye 

278

uğramaması amacıyla hat 14 adet ağaç direkle takviye edilmiştir. Daha sonra 5 adet 3/0 direk 

dikilerek hat normale döndürülmüştür (Hasar Bedeli:17 milyar TL). 

25.11.2004 tarihinde İl genelinde meydana gelen kar fırtınası nedeniyle Çıldır 

İlçesinde 8 köyün bağlı olduğu Aşağı Cambazlar grubu enerjisiz kalmıştır. Kar fırtınası 

nedeniyle iletkenlerde aşırı buz yükü oluşmuş, 6 adet orta gerilim direği arasındaki orta 

gerilim hattı kopmuş ve 2 adet direğin kırılmasının yanı sıra traversler de fırtınadan hasar 

görmüştür. 5 gün süreyle 8 köye enerji verilemediği gibi fırtına olan bölgeye araçlarla 

ulaşılamamıştır. Fırtına sonrasında direkler arasında kopan hattın iletkenleri yeniden 

çekilmiş, 12 adet VKS İzalatör değiştirilmiş, direkler ve traversler yenilenmiştir (Hasar 

Bedeli:3 milyar TL). 

P.2. Afetler ve Sağlık Zararları 

P.2.1. Radyoaktif Maddeler : 

Ülkemiz, civarında bulunan özellikle komşularımız topraklarında kurulu nükleer 

reaktörlerden kaynaklanabilecek teknolojik afet riski ile karşı karşıyadır. Bu reaktörlerden 

1977’de inşası tamamlanan ve ülkemize en yakın konumda bulunan Ermenistan’da kurulu 

olan VVER-440/230 tipli Metsamor Nükleer Reaktörü Erivan’a 40 km, Iğdır sınırına 

yaklaşık 16 km., Kars’tan ise kuşbakışı 100 km uzaklıkta bunmaktadır. Bu reaktör başta 

Iğdır olmak üzere, Kars ve Ardahan için ciddi bir risk taşımaktadır. 

Daha santral kurulmadan önce bazı Sovyet bilim adamları bu santralın Ağrı Dağı 

fay hattı üzerinde olduğu ve bölgenin ana su kaynaklarına radyasyon karışımı tehlikesinin 

yüksek olduğunu bildirerek projenin hayata geçmesine karşı çıkmışlardı. Metsamor Nükleer 

Santrali’nde ikinci reaktörün 1980’de inşa edilmesiyle üretim gücü 880 KW/saate ulaşmıştır. 

Sonuç itibarıyla çevreye vereceği zararlar hesaba alınmadan santralin fay hattı üzerinde inşa 

edilmesi, yeterli güvenlik ve teknik donanımı olmayan, reaktörün soğutulması için soğutucu 

suyun yetersizliği ve soğutma sisteminin eskimiş olan birinci nesil proje ile inşa edilmesi de 

bölgenin ekolojik durumu için ciddi tehlikeler doğurmaktadır. 

Ermenistan hükümeti, santralin Richter ölçeğine göre dokuz şiddetinde depreme 

karşı dayanıklı olduğunu ifade etse de santralin fay hattı üzerinde olması, 1988 depreminde 

zarar görmesi ve kullanıma başlamasından sonra ilk 10 yılda 150’ye yakın kaza geçirmesi 

sorunun ciddiyetini göstermektedir. Yapılan baskılar sonucu Metsamor Nükleer Reaktörü 

geçici bir süreliğine kapatılmasına rağmen, Ermenistan’da 1995 yılında ortaya çıkan 

enerji krizinden dolayı kapatılan iki santralden biri tekrar çalıştırmaya başlandı. AB defalarca 

Nükleer Santralin kapatılmasını talep etse de Ermenistan alternatif enerji üretimi olmadığını 

ileri sürerek santrali kapatmamıştır. 

Komşu ülkelerden radyoaktif madde kullanımı sonucu oluşan zararlarla ilgili olarak 

İl Sivil Savunma Müdürlüğünce, her gün öğleden önce beş ve öğleden sonra da beş kez 

olmak üzere günde on kez radyasyon ölçümleri yapılmaktadır. Ölçümler bir çizelge halinde 

her ay sonunda Sivil Savunma Genel Müdürlüğüne gönderilmekte olup, ölçüm sonuçları 

Sivil Savunma Genel Müdürlüğü tarafından değerlendirilmektedir. 

279

Tablo 91 . 2004 Yılı İtibariyle Ardahan İlinin Aylara Göre Radyasyon Ölçüm Değerleri; 

Aylar(2004 yılı) 

Ölçüm Birimi (m Sv/h) 

(Aylık Ortalama) 

Ocak 0,545 

Şubat 0,505 

Mart 0,520 

Nisan 0,460 

Mayıs 0,427 

Haziran 0,398 

Temmuz 0,399 

Ağustos 0,428 

Eylül 0,444 

Ekim 0,373 

Kasım 0,420 

Aralık 0,405 

Kaynak: Ardahan İl Sivil savunma Müdürlüğü 

Radyasyon Değeri İnsana Olan Etkisi 

0,0 – 75 Herkes için tehlikesiz 

75 – 150 Savaş Dozu 

150-300 Hastalık Başlangıç Dozu 

300-450 Ölüm Dozu Başlangıcı 

450-600 % 50 Öldürücü Doz 

600 ve yukarısı Herkes için % 100 Ölüm Dozu 

P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar : 

İlin denize kıyısı bulunmamaktadır. 

P.2.3. Tehlikeli ve Zehirli Maddeler : 

Tehlikeli atıklar teknolojik gelişmeye bağlı olarak ortaya çıkan ve insan sağlığını 

tehdit eden endüstriyel nitelikli atıklardır. İlde tehlikeli ve zehirli maddelerin depolanması, 

taşınması ve kullanımı sırasında halk sağlığına zarar verecek derecede bir olay olmamıştır. 

P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri : 

Afetlerin önlenmesi, zararların azaltılması, afetlere karşı hazırlıklı olunması ve afet 

anında etkili bir kurtarma, ilk yardım ve geçici iskan faaliyetlerinin yürütülmesi için gerek 

merkezde ve gerekse illerde alınması gereken tedbirler ve yapılması gereken çalışmalar Afet 

Yönetmeliği ile belirlenmiştir. 

Bu Yönetmelik ile, Devletin tüm güç ve kaynaklarını afetten önce planlayarak, afetin 

meydana gelmesi halinde, devlet güçlerinin afet bölgesine en hızlı şekilde ulaşmasını ve 

afetzedelere en etkili kurtarma ve ilk yardım hizmetinin yapılmasını sağlamaktır. Herhangi 

280

ir bölgede afet olması durumunda afet hizmetlerine ilişkin çalışmalara, gerek merkezde 

ve gerekse afet bölgesindeki tüm askeri birlikleri ile kamu ve özel sektör kuruluşlarının 

katılması zorunludur. 

7269 sayılı “Genel Hayata Etkili Afetler Nedeni ile Alınacak Tedbirlerle Yapılacak 

Olan Yardımlara Dair Yasa”nın 4. maddesi ve bu maddeye dayanarak hazırlanan ve yürürlükte 

olan “Afetlere İlişkin Acil Yardım Teşkilatı ve Planlama Esaslarına Dair Yönetmelik” bu 

çalışmaları afet öncesinde düzenlemek ve gerçekleştirmek üzere düşünülmüştür. Buna göre 

her il ve ilçenin herhangi bir afet olayında uygulamak üzere acil yardım teşkilat planları 

mevcuttur. Bu planlarda, Vali ve Kaymakamın başkanlığında kurulan örgütün görev ve 

sorumlulukları belirtilmiştir. 

Genel hayatı geniş ölçüde etkileyen afetlerde ise ilgili yasaya göre Bayındırlık ve 

İskan Bakanlığı Müsteşarının başkanlığında oluşturulan “Afetler Merkez Koordinasyon 

Kurulu” başkanının çağrısı üzerine toplanır. Gerekli kararları alır ve uygulamasını sağlar. 

İlde meydana gelebilecek doğal afetlere karşı; İl Sivil Savunma Müdürlüğüne ait 

içerisinde kaldırma yastıkları, jeneratör, beton kırma makinesi, ağaç kesme testeresi, 

kompresör, hidrolik kesme ayırma takımı, vakumlu sedye, motopomp ve içerisinde diğer 

kurtarma malzemeleri bulunan 1 adet Mercedes MB 800 kamyon ve 1 adet Ford Ranger 

pikap bulunmaktadır. 

Arama kurtarma faaliyetlerinde görev yapmak üzere İl Sivil Savunma Müdürlüğü 

personeli ile birlikte İldeki diğer kamu kurum ve kuruluşlarından oluşturulmuş toplam 20 

personel mevcut olup, söz konusu personelin eğitim ve tatbikatları belirli zamanlarda İl Sivil 

Savunma Müdürlüğünce yapılmakta ve sürekli göreve hazır halde tutulmaktadır. 

İlde olası bir afette, afetin büyüklük ve hasar derecesine göre ilk önce Erzurum Sivil 

Savunma Arama ve Kurtarma Birlik Müdürlüğünden ve ihtiyaç duyulması halinde komşu 

illerin İl Sivil Savunma Müdürlüğünden yardım talebinde bulunulacaktır. 

P.3.1. Sivil Savunma Birimleri : 

İlde Sivil Savunma Müdürlüğü mevcut olup, 20 personeli ve 2 adet arama kurtarma 

aracı ile hizmet vermektedir. İlde ayrıca sivil toplum örgütlerinin oluşturduğu herhangi bir 

sivil savunma birimi bulunmamaktadır. 

P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri : 

İlde meydana gelebilecek yangınların söndürülmesi ve önlenmesi ile ilgili tedbirler, 

Belediye İtfaiye teşkilatınca yapılmaktadır. İl Sivil Savunma Müdürlüğü ancak büyük 

yangınlarda, Belediye itfaiye birimlerini personel olarak takviye edecektir. 

P.3.3. İlkyardım Servisleri : 

İl Sivil Savunma Müdürlüğü bünyesinde İldeki vatandaşlardan oluşturulan Sivil 

Savunma Servisleri mevcut olup, bu servislerden bir tanesi de İlkyardım ve Ambulans 

servisidir. Bu serviste görev alan mükellefler, seferberlik ve savaş durumunda ve afetlerde 

yaralılara ilk yardım yapmak, yaralı taşımak ve sağlık personeline yardımcı olacak şekilde 

281

görev yapmak üzere teşkilatlandırılmıştır. Bu servislerin eğitim ve tatbikatları belirli 

zamanlarda İl Sivil Savunma Müdürlüğünce yapılmaktadır. 

P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı : 

İlde meydana gelebilecek bir afet sonrasında afetzede durumunda olan vatandaşların 

iskanı, daha önce tespiti yapılan iki ayrı yerde, İl Sivil Savunma Müdürlüğünde mevcut 

bulunan çadırlar ile çadır kentlerin kurulması ile temin edilecektir. 

P.3.5. Tehlikeli ve Zehirli Maddelerin Sınırlar Arası Taşınması İçin Alınan Tedbirler : 

İlde tehlikeli ve zehirli maddelerin depolanması, taşınması, kullanımı sırasında 

oluşan bir kaza bulunmamaktadır. Böyle bir kaza olması durumunda İl Sivil Savunma 

Müdürlüğünce gerekli tedbirler alınacaktır. Buna göre böyle bir kaza olasılığına karşın 

tedbir olarak, İl Sivil Savunma Müdürlüğü koordinesinde İl Emniyet Müdürlüğü, Tarım 

İl Müdürlüğü, İl Sağlık Müdürlüğü ve Ardahan Belediyesinden oluşan 12 kişilik bir NBC 

(Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal) timi kurulmuştur. Böyle bir kaza anında ilk önce NBC 

timi olay yerine gidip bölgeyi kontrol altına alacaktır. Çevreye yayılan tehlikeli ve zararlı 

maddenin cinsi, miktarı ve boyutu tespit edilerek etkileyeceği alan hesaplanıp gerektiğinde 

yakınında bulunan yerleşim yerinin tahliye edilmesi sağlanacaktır. Daha sonra da atığın 

cinsine göre imha yoluna gidilecektir. 

P.3.6. Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar : 

Afetler ve büyük endüstriyel kazalar sonucunda nükleer kaza ve bir gaz sızıntısı 

tehlikesi ile karşı karşıya kalınması durumunda ilde yaşayanlar tahliye edilecektir. Afetten 

sonra ağır hasar gören ve yıkılma tehlikesi bulunan binalar var ise vatandaşlar uyarılacak ve 

binalara girmeleri engellenecek, yıkılma tehlikesi olan binaların yıktırılmaları için gerekli 

çalışmalar yapılacaktır. 

KAYNAKLAR 

Afet İşleri Genel Müdürlüğü, Deprem Araştırma Dairesi 

TABBAN, A., Kentlerin Jeolojisi ve Deprem Durumu, Jeoloji Mühendisleri Odası Yayını, 

2000, Ankara 

Göle Orman İşletme Müdürlüğü, 2004 

Ardahan İl Sivil Savunma Müdürlüğü, 2004 

282

R. SAĞLIK VE ÇEVRE 

R.1. Temel Sağlık Hizmetleri 

R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı : 

Tablo 92. Sağlık Kurumlarının İl Merkezi ve İlçelere Göre Dağılımı 

İLÇE ADI 

HASTANE 

SAĞLIK 

MERKEZİ 

AÇSAP 

MERKEZİ 

VEREM 

SAVAŞ 

DİSP. 

HALK 

SAĞLIK 

LAB. 

SAĞLIK 

OCAĞI 

SAĞLIK 

EVİ 

Merkez 1 - 1 1 1 8 28 

Hanak - - - - - 3 14 

Damal - - - - - 1 5 

Posof 1 - - - - 4 15 

Göle 1 - - - - 5 23 

Çıldır - 1 - - - 4 14 

TOPLAM 3 1 1 1 1 25 99 

Kaynak : İl Sağlık Müdürlüğü, 2004 

İlde 3 hastane, 25 sağlık ocağı ve 1 dispanserde 268 yatak olup, toplam 443 personelle 

sağlık alanında hizmet verilmektedir. 

R.1.2. Bulaşıcı Hastalıklar : 

Tablo 93 . Ardahan İlinde Bulaşıcı Hastalıklarla İlgili 2004 Yılı Verileri 

Yaş Gruplararı 

Cinsiyet 

Vaka 

Ölüm 

Enfluenza 

Vaka 

Ölüm 

Kızamık 

Vaka 

Ölüm 

Amipli 

Dizanteri 

Vaka 

Ölüm 

Serum 

Hepatit 

Vaka 

Ölüm 

Kuduz 

Şüpheli 

Isırık 

Vaka 

Ölüm 

Streptokok 

Anjini 

Vaka 

Ölüm 

Tüberküloz 

Vaka 

Ölüm 

Vaka 

Ölüm 

Tifo 

(Salmonellosis) 

Bulaşıcı 

Sarılık 

Vaka 

Ölüm 

Şarbon 

0 Yaş E 0 1 5 1 

1-4 

K 0 3 1 

E 0 12 14 4 

5-9 

K 1 7 17 4 

E 0 1 6 42 9 1 

10-14 

K 3 2 7 13 6 

E 1 1 1 64 5 1 1 

15-24 

K 3 18 9 

E 5 76 7 4 1 

25-44 

K 16 3 19 6 1 

E 4 2 70 8 6 2 

45-64 

K 14 1 24 6 3 3 

E 10 26 6 2 1 1 

65+ 

K 7 2 17 3 1 1 

E 4 8 1 2 

Toplam 

K 1 1 3 4 1 1 

E 27 3 23 3 265 40 13 2 5 

K 45 2 17 7 112 38 5 2 1 5 

TOPLAM 70 5 40 10 377 78 18 2 3 10 


283

R.1.2.1. İçme ve Kullanma Suları : 

Tablo 94. Ardahan İli İçme Suyu Fiziksel Analiz Raporu 

İçme Suyu Fiziksel Analiz Raporu 

Değirmendere 

Kaynağı 

(61,52 lt/s) 

Küçükdere 

Kaynağı 

(73,66 lt/s) 

Su Atan 

Kaynağı 

(45 lt/s) 

Merkez 

Depo 

Görünüş Tortusuz Tortusuz Tortusuz Tortusuz 

Bulanıklık (NTU) 1.0 1.0 1.0 1.0 

Renk 1.0 1.0 1.0 1.0 

Koku ve Tat Kokusuz Kokusuz Kokusuz Kokusuz 

Elektriki İletkenlik 

(25oC) (Mikroohm/cm) 

102.0 103.9 72.1 104.2 

PH 7.60 7.3 7.20 7.10 

Toplam sertlik (Fr.S) 3.0 3.3 2.0 3.6 

Geçici sertlik kalıcı sertlik (Fr.S) 3.0 3.3 2.0 3.6 

Kalıcı Sertlik (Fr.S) 0.0 0.0 0.0 0.0 

Fenolftalein Alkalinitesi mg/l 

(CaCO3 cinsinden) 

Toplam Alkalinite mg/l 


Buharlaştırma Kalıntısı mg/l 


0.0 0.0 0.0 0.0 

40.4 42.4 31.5 39.6 

76.5 77.9 54.1 78.1 

Organik Madde, KMnO 4 

Cinsinden 096 0.96 0.40 0.14 

Kaynak: İller Bankası Genel Müdürlüğü, 2004 

Tablo 95 . Ardahan İli İçme Suyu Kimyasal (KATYONLAR) Analiz Raporu 

İçme Suyu Kimyasal Analizi 

KATYONLAR 

Değirmendere 

Kaynağı 

(61,52 lt/s) 

Küçükdere 

Kaynağı 

(73,66 lt/s) 

Su Atan 

Kaynağı 

(45 lt/s) 

Merkez Depo 

Kalsiyum 

mg/l 7.84 10.19 5.20 7.00 

mek/l 0.39 0.51 0.26 0.35 

Magnezyum 

mg/l 2.62 1.91 1.70 4.42 

mek/l 0.22 0.16 0.14 0.36 

Amonyum 

mg/l 0.00 0.00 0.00 0.00 

mek/l 0.00 0.00 0.00 0.00 

Sodyum 

mg/l - - - - 

mek/l - - - - 

Potasyum 

mg/l - - - - 

mek/l - - - - 

Toplam Demir 

mg/l 0.02 0.02 0.02 0.02 

mek/l 0.0007 0.0007 0.0007 0.0008 

Toplam Mangan 

mek/l - - - - 

mg/l - - - - 


284

Tablo 96 . Ardahan İli İçme Suyu Kimyasal (ANYONLAR) Analiz Raporu 

İçme Suyu Kimyasal Analizi 

ANYONLAR 

Değirmendere 

Kaynağı 

(61,52 lt/s) 

Küçükdere 

Kaynağı 

(73,66 lt/s) 

Su Atan 

Kaynağı 

(45 lt/s) 

Merkez Depo 

Karbonat 

Mg/l 0.00 0.00 0.00 0.00 

mek/l 0.00 0.00 0.00 0.00 

Bikarbonat 

Mg/l 49.29 51.75 38.44 48.31 

mek/l 0.81 0.85 0.63 0.79 

Klorür 

Mg/l 6.79 5.82 3.92 5.66 

mek/l 0.19 0.16 0.11 0.16 

Sülfat 

Mg/l 0.36 0.38 0.38 4.30 

mek/l 0.01 0.01 0.01 0.09 

Nitrit 

Mg/l 0.000 0.000 0.006 0.000 

mek/l 0.0000 0.0000 0.0001 0.0000 

Nitrat 

Mg/l - - - - 

mek/l - - - - 

Orto Fosfat 

Mg/l - - - - 

mek/l - - - - 


Tablo 97. İldeki İçme ve Kullanma Sularının Durumu 

İÇME KULLANMA SULARI 

İçme 

Kullanma 

(Şebeke suyu) 

Kaynak 

Kuyu 

Nehir 

Dere 

Göl 


Kimyasal 

Fiziksel 

Bakteriyolojik 

Sayısı 52 191 136 52 2 433 

Örnek sayısı 8 18 1 - - 27 

Uygun değil 1 - - - - 1 

Örnek sayısı 263 55 - - - 318 

Uygun değil 2 4 - - - 6 

Muayene sayısı 278 275 1 1 - 522 

Uygun değil 141 111 1 1 - 247 

Klorlama sayısı 29 3 - - - 32 

Klor 

Kontrol sayısı 573 7 - - - 580 

Yeterli 58 7 - - - 65 

Yetersiz 515 - - - - 515 

Kaynak: İl Sağlık Müdürlüğü, 2004 

R.1.2.2. Denizler : 

Ardahan İlinin herhangi bir denize kıyısı bulunmamaktadır. 

R.1.2.3. Zoonoz Hastalıklar : 

Zoonoz hastalıklar, hayvanlardan insanlara geçen bulaşıcı hastalıklardır. 

285

Tablo 98. İldeki Zoonoz Hastalıkların Durumu 

ZOONOZ HASTALIK 2003 2004 

KUDUZ (Şüpheli Isırık) 409 414 

Brusellosis 4 1 

Şarbon 14 6 

Kaynak : İl Sağlık Müdürlüğü, 2004 

R.1.3. Gıda Hijyeni : 

İlde, gıda denetim hizmetleri, 28.06.1995 tarih ve 22327 sayılı Resmi Gazetede 

yayımlanarak yürürlüğe giren 560 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile 07.11.1995 tarih ve 

22456 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren ve cezai müeyyideleri belirleyen 

4128 sayılı Kanun ve ilgili yönetmelikler doğrultusunda yapılmakta iken, 05.06.2004 tarih 

ve 25483 Sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 5179 sayılı “Gıdaların Üretimi, Tüketimi ve 

Denetlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkındaki 

Kanunun” yürürlüğe girmesi ile bundan böyle gıda denetim hizmetleri adı geçen kanun ve 

çıkarılacak yönetmelikler doğrultusunda Tarım İl Müdürlüğü tarafından icra edilmektedir. 

İl genelinde 22’si ekmek fırını, 33’ü süt ve süt mamulleri üreten işyeri, 2’si mezbaha, 

4’ü değirmen olmak üzere toplam 61 adet gıda üreten işyeri faaliyet göstermektedir. 

İşletmelerin denetleme faaliyetleri paralelinde sürdürülmekte olan kayıt altına alınması 

çalışmalarında, 2004 yılı içerisinde Tarım İl Müdürlüğünce, kapasitesi 60 beygir gücünün 

altındaki toplam 14 işletmeye gıda sicili ve üretim izni, Ardahan Belediyesine ait mezbahaya 

da 3. sınıf mezbaha ruhsatnamesi verilmiş ve kapasitesi 60 beygir gücünün üzerinde bulunan 

1 işletmeye ise Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğünce 

üreteceği ilave 4 ürün için üretim izni verilmiştir. 

Ekmek Fırınları: Merkez İlçe sınırları içerisinde 2004 yılı ilk 6 aylık dönem içerisinde, 

yapılan denetimlerde 6 adet fırından alınan ekmek numuneleri Kars İl Kontrol Laboratuarı’na 

gönderilerek muhtelif fiziksel, kimyasal ve mikrobiyolojik analizlerin yapılması sağlanmıştır. 

Analiz sonuçlarında mevzuata aykırı herhangi bir durumla karşılaşılmamıştır. 

Süt Mamulleri Üreten İşyerleri: İl genelindeki toplam faaliyet gösteren 33 adet İşletmenin 

tamamı denetlenmiş ve Göle İlçesinde faaliyet gösteren 3 adet işletmede üretilmiş olan 

kaşar peyniri numunesi, muhtelif analizlerin yapılabilmesi amacı ile Kars İl Kontrol 

Laboratuarı’na sevk edilmiştir. Analizlerin neticesinde mevzuata aykırı herhangi bir durumla 

karşılaşılmamıştır. 

Kombina ve Kesimevleri: İl genelinde, özel teşebbüse ait olan 1 adet kombina ile Ardahan 

Belediyesi’ne ait olan 1 adet 3. sınıf kesimevi ruhsatlı işletme faaliyet göstermektedir. Bu 

işletmelere yönelik denetim faaliyetleri program dahilinde gerçekleştirilmiştir. 

R.1.4. Aşılama Çalışmaları : 

İl genelinde yaş gruplarına göre yapılan aşı çeşitleri aşağıda verilmiştir; 

286

0-5 yaş grubu çocuklara : Difteri, Boğmaca, Tetanoz (Karma), Polio (Çocuk 

felci), Kızamık, BCG (Verem), Hepatit B 

5-16 yaş grubu çocuklara : Difteri, Tetanoz (Karma), Kızamık, Tetanoz, BCG 

15-49 yaş grubu kadınlara (Doğurganlık çağı) : Gebe tetanozu 

Tablo 99. Ardahan İlinde 2003 ve 2004 Yıllarında Yapılan Aşı Türü ve Sayıları 

AŞI TÜRÜ 2003 2004 

DBT- Polio 1 1883 2391 

DBT- Polio 2 1780 2415 

DBT- Polio 3 1714 2288 

Kızamık 1781 2241 

Hepatit B 1 1842 2301 

Hepatit B 2 1816 2261 

Hepatit B 3 1848 1983 

BCG 1535 1633 

Gebe Tetanozu 1 702 1028 

Gebe Tetanozu 2 409 752 


AŞI ÇALIŞMALARINI YÜRÜTEN BİRİMLER : 

- Ardahan Merkez Sağlık Ocağı : 2 Sağlık Memuru, 1 Hemşire, 6 Ebe 

- Ardahan 2 Nolu Sağlık Ocağı : 2 Hemşire, 2 Ebe 

- Hasköy Sağlık Ocağı : 1 Ebe 

- Sulakyurt Sağlık Ocağı : 1 Ebe 

- Çamlıçatak Sağlık ocağı : 1 Ebe 

- Yalnızçam Sağlık Ocağı : 2 Ebe 

- Posof Merkez Sağlık Ocağı : 2 Sağlık Memuru, 2 Ebe, 1 Hemşire 

- Yeniköy Sağlık Ocağı : 1 Ebe 

- Aşıkzülali Sağlık Ocağı : 1 Sağlık Memuru 

- Eminbey Sağlık Ocağı : 1 Hemşire 

- Damal Merkez Sağlık Ocağı : 1 Sağlık Memuru, 1 Hemşire, 4 Ebe 

- Hanak Merkez Sağlık Ocağı : 3 Sağlık Memuru, 4 Ebe, 2 Hemşire 

- Koyunpınar Sağlık Ocağı : 1 Sağlık Memuru, 2 Ebe 

- Ortakent Sağlık Ocağı : 1 Hemşire, 1 Ebe 

- Göle Merkez Sağlık Ocağı : 3 Sağlık Memuru, 9 Hemşire, 4 Ebe 

- Köprülü Sağlık Ocağı : 1 Sağlık Memuru, 1 Ebe 

- Ağılyolu Sağlık Ocağı : 3 Ebe 

- Çıldır Merkez Sağlık Ocağı : 2 Sağlık Memuru, 4 Ebe 

- Kurtkale Sağlık Ocağı : 1 Ebe 

- Yakınsu Sağlık Ocağı : 2 Ebe 

- Meryem Sağlık Ocağı : 1 Ebe 

tarafından aşılama çalışmaları yürütülmektedir. 

Personeli olmayan Ağzıpek, Tunçoluk, Gümüşparmak, Kuytuca, Sağlık Ocaklarının 

aşılama çalışmaları Merkez Sağlık Ocakları tarafından yürütülmektedir. 

287

R.1.5. Bebek Ölümleri : 

Tablo 100. Ardahan İlinde Bebek Ölümlerinin Yıllara Göre Değişim Hızı 

YILLAR 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 

ORANLAR (Binde) 45.58 19.91 24.44 25.23 37.93 22,3 18,37 

Kaynak: İl Sağlık Müdürlüğü,2004 

R.1.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı : 

Tablo 101. Ardahan İlinde Ölümlerin Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 

YAŞ 

GRUPLARI 

0 yaş 

1-4 yaş 

5-9 yaş 

10-14 yaş 

15-19 yaş 

20-24 yaş 

25-29 yaş 

30-34 yaş 

35-39 yaş 

40-44 yaş 

45-49 yaş 

50-54 yaş 

55-59 yaş 

60-64 yaş 

65-69 yaş 

70-74 yaş 

75-79 yaş 

80-84 yaş 

85+ 


SAYISI 

9 9 2 2 2 1 3 1 1 2 4 13 12 23 24 56 37 49 32 282 

Kaynak: İl Sağlık Müdürlüğü,2004 

Tablo 102. Ardahan İlinde 2004 Yılındaki Ölümlerin Nedenlerine Göre Dağılımı 

HASTALIK TÜRÜ 2004 

Kalp Hastalıkları 124 

Hipertansiyon 14 

KOAH 22 

Akciğer kanseri 18 

Pinomoni 3 

Mide Kanseri 9 

Prostat Kanseri 3 

Solunum Yetmezliği 21 

Lösemi 2 

Yaşlılık 7 

Böbrek Yetmezliği 2 

Pankreas Kanseri 3 

Bağırsak Kanseri 1 

Beyin Kanaması 12 

Organ Yetmezliği 3 

Nedeni Tespit Edilemeyenler 25 

Malnütrisyon 2 

Farenks Kanseri 1 

Özefagus Kanseri 1 

Diyabet 1 

Menenjit 1 

Adenokarsinom 2 

Gastroenterit 1 

Emboli 2 

Co Zehirlenmesi 1 

Nedeni Bilinmeyen Kanser 1 

TOPLAM 282 


288

R.1.7. Aile Planlaması Çalışmaları : 

İlde 1 AÇSAP Merkezi, 25 Sağlık Ocağı, 1 Sağlık Merkezi ve 3 Devlet Hastanesi 

aile planlaması çalışmalarını yürütmektedir. İlde uygulana aile planlaması çalışmaları; oral 

kontraseptif (Doğum kontrol hapları), kondom (prezervatif), enjektabl formlar ve RİA ( rahim 

içi araç) yöntemlerdir. 2001 yılına kadar Sağlık Bakanlığı AÇSAP Genel Müdürlüğünce 3 

aylık sarfa göre temin edilen malzemeler artık 6 aylık 2 dönem halinde temin edilmektedir. 

İsteyen kullanıcılara reçete edilerek de temini sağlanmaktadır. 

Aile planlaması çalışmalarını uygulayan sağlık kuruluşlarında personel (Pratisyen 

Hekim, Ebe, Hemşire) Sağlık Bakanlığının 3 aylık periyotlarla düzenlediği kurslara katılarak 

sertifikalandırılmaktadır. Yeni gelen sağlık personeli yetersiz görüldüğü taktirde hizmet içi 

eğitime alınmaktadır. 

İlde devlet Hastanesinde Nüfus Planlama Kliniği faaliyete geçmek üzeredir. Bu 

klinikte 1 Kadın Doğum Uzmanı, 1 Pratisyen Hekim (RİA ve MR Sertifikalı) ve 1 Ebe 

aile planlaması hizmeti verecektir. Uzman sayısı kadrodaki standartlara ulaştığında klinikte 

Tüpliğasyonu, Vazektomi vs. ile aile planlaması çalışmaları da halka verilecektir. 

RİA uygulamaları sağlık kuruluşlarında uygulanmaktadır. Diğer aile planlaması 

yöntemleri (Doğum Kontrol Hapı, Kondom) sağlık personelinin bire bir ev ziyaretlerinde 

halka sunulacaktır. 

Tablo 103. Ardahan İlinde Yapılan Aile Planlaması Çalışma ve Yöntemleri 

YÖNTEM 2003 2004 

HAP 915 1601 

KONDOM 26.250 40.577 

RİA 733 656 

ENJEKSİYON 119 4 


Tablo 104. İl Genelindeki Sağlık Kuruluşları ve Dağılımı 

İLÇE ADI 

HASTANE 

SAĞLIK 

MERKEZİ 

AÇSAP 

MERKEİ 

VEREM 

SAVAŞ 

DİSPANSERİ 

HALK 

SAĞLIĞI 

LAB. 

SAĞLIK 

OCAĞI 

SAĞLIK 

EVİ 

MERKEZ 1 - 1 1 1 8 28 

HANAK - - - - 3 14 

DAMAL - - - - - 1 5 

POSOF 1 - - - - 4 15 

GÖLE 1 - - - - 5 23 

ÇILDIR - 1 - - - 4 14 

TOPLAM 3 1 1 1 1 25 99 


289

R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri 

R.2.1. Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri : 

İnsan, atmosfer kirliliğinin başlıca kurbanlarından birini oluşturmaktadır. Bugünkü 

araştırmalar göstermiştir ki şehirler en çok kükürt bakımından kirlenmektedir. Bu kirlenme 

etkisini gizli bir şekilde 10 yıl gibi uzun sürelerde göstermektedir. Klinik anketler şehirlerde 

ölümlerin ve hastalıkların artmasını, havada SO 2 

dumanının artmasına bağlamaktadır. Bu 

konuda en belirgin örnek 1952 yılında Londra’da yaşamış ve 5-9 Aralık 1952’de 4000 insan 

SO 2 

gazından ölmüş ve binlerce insan da diğer akciğer rahatsızlıklarına yakalanmıştır. 

Otomobillerin eksozlarından çıkan Peroksiasetil nitrat gözlerde kanlanmaya sebep 

olmaktadır. Amerika’da Los Angeles kentinde meydana gelen peroksiasetil nitrat kirlenmeleri 

ciddi rahatsızlıklara sebebiyet vermiştir. 

Atmosfer kirliliğinin kronik etkileri, insan sağlığına olan zararlarıdır. Bunlar arasında 

kronik bronşitler, astım ve akciğer kanserleri gelmektedir. 

İngiltere’de endüstri merkezlerinde ölenlerin % 10’u kronik bronşitten olup bunların % 

21’ini 40-59 yaşları arasındaki insanlar oluşturmuştur. Kronik bronşitin en yoğun şekli Japonya’da 

Kawasaki şehrinde yaşanmıştır. Burada şehir nüfusunun % 60’ı kronik bronşite yakalanmıştır. 

Bu durum yani kronik bronşit önce kuru öksürük ve balgam çıkarma şeklinde başlamış 

ve gittikçe solunum sıkıntısı, solunum yetersizliği sonucunda kalp yetersizliğini doğurmuştur. 

Akciğer amfizemleri özellikle atmosfer kirliliğinin yoğun olduğu şehirlerde görülen 

bir solunum rahatsızlığıdır. Bu hastalık, solunum parankimasının elastikiyetini kaybetmesine 

ve çeperlerde incelme sonucu akciğerlerdeki alveollerin açılmasına neden olmaktadır. Bu da 

akciğer kanamalarına sebebiyet verir. 

R.2.2. Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı üzerine Etkileri : 

Gaz, sıvı veya katı olan kirletici maddelerin sınırsız büyümesi bütün hidrosferi 

kirletmeye yeterli olmaktadır. Bulaşmanın yayılması, büyük ölçüde bunların çözünürlük 

derecelerine bağlıdır. Yapılan çalışmalar, suda az çözülen maddelerin örneğin sıvı 

hidrokarbonlar veya organik böcek öldürücüleri, göl veya deniz biyosenozlarına girerek bir 

çok bozukluklara sebep olmaktadır. Suyun biyolojik kirlenmesi aynı zamanda kıyı ve kara 

sularında fermente olabilen çok çeşitli maddelerin atılmasından da meydana gelir. Bunların 

kökenleri farklı olabilir. Örneğin kentsel veya endüstriyel artıklar, dışkısal maddeler, şeker 

ve kağıt endüstrisinin yıkama suları gibi. 

Suyun biyolojik kirliliği güçlü bir bakteriyolojik bulaşma ile gerçekleşir. Bu 

özellikle üçüncü dünya ülkelerinde çok ciddi halk sağlığı sorunlarına yol açar. Kara ve kıyı 

bölgelerdeki suların mikrobiyolojik kirlenmesinin yayılması sonunda, kolibasilinin veya 

karaciğer virüslerinin sebep olduğu enfeksiyonlarda artmaya yol açar. Pandemi Kolera’nın 

son yıllarda yayılması, sulardaki bu biyolojik bulaşmanın sonuçlarından doğan korkunç 

epidemiyolik sorunları göstermektedir. Diğer önemli patojen enfeksiyonlar, suların biyolojik 

kirlenmesiyle kolaylaşmıştır. Örneğin Tifo, Dizanteri ve Barsak Virüsleri gibi. 

İl merkezinden geçen Kura Nehrine hiçbir arıtmaya tutulmadan deşarj edilen atık 

sular (kanalizasyon gibi) bu anlamda risk taşımaktadır. 

290

R.2.3. Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri : 

Atıklarla ilgili problemler, insanların kabileler, köyler ve toplumlar halinde bir 

araya gelmesi ve hayatın bir parçası olan atıkların birikmesiyle ortaya çıkmıştır. Ortaçağda; 

kasabalarda yiyecek ve diğer katı atıkların sokaklara, yollara, açık arazilere atılması ile 

farelerin barınmasına ve beslenmesine uygun ortam meydana getirmiştir. Farelerin insan ve 

hayvanları ısırması sonucunda veba hastalığı yayılmıştır. 

Çöplerden hastalık taşıyan en önemli iki etken sinekler ve farelerdir. Sinekler çok 

çabuk ve fazla üreme kabiliyetine sahiptir. 1 dm³ çöplükte 2500 sinek üreyebilmekte ve 

bunlar; dizanteri, tifo, sarılık vb. bir çok hastalık etkenini insanlara taşımaktadır. 

İlde bu anlamda Kartalpınar Köyü civarındaki katı atık depolama alanı ile İl ve 

İlçelere bağlı tüm köylerde hiçbir planlamaya bağlı kalmaksızın yığınlanan hayvan gübreleri 

ve çöpler insan sağlığı açısından risk taşımaktadır. 

R.2.4. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri : 

Özellikle büyük kentlerimizde gürültü yoğunlukları oldukça yüksek seviyede 

olup, Dünya Sağlık Örgütünce belirlenen ölçülerin üzerindedir. Kent gürültüsünü arttıran 

sebeplerin başında trafiğin yoğun olması, sürücülerin yersiz ve zamansız klakson çalmaları 

ve belediye sınırları içerisinde bulunan endüstri bölgelerinden çıkan gürültüler gelmektedir. 

Meskenlerde ise televizyon ve müzik aletlerinden çıkan yüksek sesler, zamansız yapılan 

bakım-onarımlar ile bazı işyerlerinden kaynaklanan gürültüler insanların işitme sağlığını 

ve algılamasını olumsuz yönde etkilemekte, fizyolojik ve psikolojik dengesini bozmakta, iş 

verimini azaltmaktadır. 

Gürültünün insan sağlığı üzerindeki etkilerini 4’e ayırabiliriz: 

1-Fiziksel Etkileri : Geçici veya sürekli işitme bozuklukları. 

2-Fizyolojik Etkileri : Kan basıncının artması, dolaşım bozuklukları, solunumda 

hızlanma, kalp atışlarında yavaşlama, ani refleks. 

3-Psikolojik Etkileri : Davranış bozuklukları, aşırı sinirlilik ve stres. 

4-Performans Etkileri : İş veriminin düşmesi, konsantrasyon bozuklukları, hareketlerin 

yavaşlaması. 

Gürültüye maruz kalma süresi ve gürültünün şiddeti, insana vereceği zararı etkiler. 

Endüstri alanında yapılan araştırmalar göstermiştir ki; iş yeri gürültüsü azaltıldığında işin 

zorluğu da azalmakta, verim yükselmekte ve iş kazaları azalmaktadır. 

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı verilerine göre; meslek hastalıklarının % 10’u, 

gürültü sonucu meydana gelen işitme kaybı olarak tespit edilmiştir. Meslek hastalıklarının 

pek çoğu tedavi edilebildiği halde, işitme kaybının tedavisi yapılamamaktadır. 

R.2.5. Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri : 

Tarım ilaçlarının biyolojik açıdan zararlı varlıklara karşı etkili fakat memelilere, 

sıcak kanlı hayvanlara, özellikle insanlara karşı az zehirli ya da zehirsiz olması istenir. 

Şimdiye kadar yapılan ve halihazırda kullanılan ilaçlardan çok azı bu nitelikleri taşır. Büyük 

çoğunluğu hem kontrol ettikleri canlılara karşı hem de insan ve memelilere çok zehirlidir. 

291

Bunların bir kısmı uygulandıkları bitki, toprak ve su ortamında uzun süre bozulmadan 

kalabilen, tüm canlıların vücudunda birikebilen zehirlerdir. Zararlı etkilerini yavaş yavaş 

uzun süre içerisinde belli etmeden yaparlar. 

Tarımsal amaçla bugün milyonlarca ton tarım ilacı, milyonlarca dönüm araziye 

uygulanmaktadır. Bunların büyük kısmı uygulama yerlerinden başka yerlere gitmekte ya 

da taşınmaktadır. Toprağın pestisitlerle kirlenmesi, kullanılan kimyasal maddeler kalıcı 

olduğu zaman önemli sakıncalar doğurur. Eğer bir pestisit bakteri, fungus, güneş ışığı ya da 

kimyasal yollarla yapısı bozulmamışsa zamanla toprakta birikerek bitkiler tarafından alınıp 

besin zinciri yoluyla diğer hayvanların ve insanın sağlığını tehdit eder. 

İlde pestisit kullanımı alışkanlığı oluşmamakla beraber son yıllarda münferit 

kullanımlara rastlanmaktadır. İlin organik tarım alt yapısı ve bozulmamış doğal yaşam ortamı 

dikkate alındığında pestisit kullanımı engellenmesi gerekliliği açıktır. 

R.2.6. İyonize Radyasyondan Korunma : 

İyonize radyasyonun etkileri farklı iki gruba ayrılır: somatik etkiler ve germinal 

etkiler. Birincisi bireyin fizyolojisini etkiler ve hemen hemen ölüm anından, ortalama yaşında 

belirgin bir küçülmeye kadar çeşitli sorunlara meydan verebilir. Diğer etkiler gametogeneze 

aittir. Çeşitli araştırmalar göstermiştir ki mayoz halindeki hücreler iyonize radyasyonlara 

karşı duyarlıdır, Bu bize ışınlamanın mutajen etkisini açıklamaktadır. Döldeki subletal veya 

ölü mutasyonların indüklenmesi 3 farklı olaya sebep olur: 

Birincisi kromozomların bozulmasıyla sonuçlanır. Diğer iki olay, genetik kodun 

kimyasal değişmeleriyle kendini gösterir. İyonize ışınlar azotlu bazlara etki eden etkilenen 

kodun yapısını karıştıran serbest köklerin çekirdeğinde kendini gösterir. 

Çok sayıda deneysel araştırma, iyonize radyasyonların biyolojik etkilerini daha 

iyi değerlendirilmesini sağlamıştır. Bu deneyler memeliler ve dolayısıyla diğer hayvan ve 

bitki türleri üzerinde gerçekleştirilmiştir. Kuvvetli bir yayılma ile ortaya koyulan kirliliğin 

örnekleri üzerinde yapılan klinik anketler, ışımaların insan nesli üzerindeki etkilerinin 

tanınmasına çok şeyler getirmiştir. 

KAYNAKLAR 


Çevre Bakanlığı, Çevre El Kitabı, 2003 

AKMAN, Çevre Kirliliği ve Ekolojik Etkileri, 1996 

292

S. ÇEVRE EĞİTİMİ 

Toplumun tüm kesimlerini çevre konusunda bilgilendirmek, bilinçlendirmek, olumlu 

ve kalıcı davranış değişiklikleri kazandırmak ve sorunların çözümünde bireylerin aktif 

katılımlarını sağlamak çevre eğitiminin temel hedefidir. 

Çevre ile ilgili konularda aktif katılım sağlayacak, olumsuzluklara karşı tepki 

oluşturacak, bireysel çıkarların toplumsal çıkarlardan ayrı düşünülemeyeceği gerçeğini 

kavratacak bir eğitim yönetimi uygulanmalıdır. 

Çevre eğitimi yalnız bilgi vermek ve sorumluluk hissi oluşturmakla kalmamalı, insan 

davranışını da etkilemelidir. Bunun için eğitim çalışmalarında işitsel ve görsel materyaller 

ile uygulamaya ağırlık verilmelidir. 

Çevrenin korunması, geliştirilmesi ve iyileştirilmesi konularında gösterilen çabaların 

amacı, insanların daha sağlıklı ve güvenli bir çevrede yaşamalarının sağlanmasıdır. Bunu 

sağlayacak olan da insanın kendisidir. Çünkü çevreye zarar veren de, çevreyi koruyan ve 

geliştiren de insandır. Günümüzde çevre bilinci, sağlıklı bir çevrede yaşamayı temel insan 

haklarından biri olarak kabul etmektedir. Bu ise ancak kaliteli bir eğitimle mümkündür. 

İnsan ve çevre arasındaki etkileşimin vazgeçilmez nitelikte oluşu, çevre kavramının 

günümüzde kazandığı boyutlar, çevrenin ulusal düzeyde olduğu kadar, uluslar arası düzeyde 

de yeni yaklaşımlarla ele alınması gereğini ortaya çıkarmıştır. 

Anayasanın 56. Maddesinde “Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına 

sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve kirlenmesini önlemek devletin ve 

vatandaşın ödevidir.” denilmektedir. Bu doğrultuda çevrenin korunması ve çevre kirliliğinin 

önlenmesi konusunda devlete ve vatandaşlara çeşitli ödevler düşmektedir. 

Ülkemizde bugün ortaya çıkan sorunların ana nedenlerinden birisi, bilgi edinme ve 

bilinçlenmede karşılaşılan eksikliklerdir. Çevre bilincine sahip olmayan bir insan, yaşadığı 

dünyayı kendisinden sonra başkalarının da kullanacağını bilemez. 

Toplumumuzun büyük bir kısmında çevre bilincinin yeterince oluşmamasıyla 

nedeniyledir ki çevre, ilgilenmeye değmeyen bir konu olarak algılanmaktadır. Çevre 

eğitiminin ana hedefi ise, yeni bir insan tipini, ahlak anlayışını ve tüketim bilincini topluma 

kazandırmak, ihtiyacı kadar tüketen, gelecek nesillere karşı sorumluluk hisseden, çevre 

sorunlarına karşı duyarlı ve bilinçli bir insan modeli yetiştirmektir. 

S.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi İle İlgili Faaliyetleri : 

İlde çevre eğitimi, ilköğretim çağından başlayarak halkın tüm kesimini kapsayacak 

şekilde verilmeye çalışılmaktadır. Bu amaçla, İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2003 yılında, 

Valilik ve Belediye ile birlikte işbirliğine giderek, İlin çevre sorunları ve çözüm yollarını 

içeren bir broşür hazırlamış ve dağıtımı sağlanmıştır. 

Ayrıca; 2002-2003, 2003-2004 eğitim ve öğretim yıllarında İl Çevre ve Orman 

Müdürlüğü ve Milli Eğitim Müdürlüğü işbirliğinde okul öncesi ve ilköğretim öğrencilerine 

yönelik “Çevre ve Orman” konulu seminerler verilmiştir. Bu seminerler ile öğrencilere; çevre, 

293

çevre eğitiminin amacı, çevre kirliliği ve çeşitleri, çevre kirliliğini önleyecek tedbirler, orman, 

ormanın yararları ve orman sevgisi konularında olumlu davranış değişikliği kazandırmayı 

hedefleyen eğitim çalışmaları yapılmıştır. 


Şekil 110. Ardahan İl Çevre ve Orman Müdürlüğünce Verilen “Çevre ve Orman” Konulu Seminer 

S.2. Çevreyle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri : 

S.2.1. Çevre Vakıfları : 

Çevre vakfı olarak İl genelinde, Ardahan Valiliğine bağlı Ardahan İli Çevre Koruma 

Vakfı faaliyet göstermektedir. 

Ardahan İli Çevre Koruma Vakfı 

Vakıf, 10.10.1995 tarih ve 4960 sayılı vakıf senedi ile kurulmuş olup Vali Hurşitbey 

Cad. No:20 adresinde faaliyetlerini sürdürmektedir. Vakıf Kuruluşundan itibaren İlin çevre 

sorunları ile ilgili olarak kanunların sınırları içinde vakıf senedinde belirtilen amaçların 

gerçekleştirilmesine yönelik çeşitli konularda hizmet vermektedir. 

Bu kapsamda; 

1- İnsan sağlığının korunması 

2- Çevrenin korunması ve iyileştirilmesi 

3- Kırsal ve kentsel alanda arazinin ve tabii kaynakların en uygun şekilde kullanılması 

ve korunması 

4- Her türlü çevre kirliliğinin önlenmesi 

5- Ülkemizin doğal bitki ve hayvan varlığı ile tabii tarihi zenginliklerinin korunması 

için maddi ve manevi katkıda bulunmak için çalışmaktadır. 

294

Vakfın Bu Alanda Bu Güne Kadar Yaptığı Çalışmalar; 

‣ Vakıf, çöp konteynırları temin ederek Ardahan’ın çeşitli mahallelerine yerleştirmiştir. 

‣ İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ve Ardahan Belediyesiyle ortaklaşa çevre temizliği 

kampanyaları düzenlemiştir. 

‣ Toplumda çevre bilincinin geliştirilmesine katkıda bulunmak amacıyla İl Çevre ve 

Orman Müdürlüğü ve Milli Eğitim Müdürlüğü ile ortaklaşa okul öncesi ve ilköğretim 

okullarında çeşitli eğitici seminerler düzenlemiştir. 

‣ 2003 yılında Türkiye İş Kurumu İl Müdürlüğü ve İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 

ile ortaklaşa düzenlenen TYÇP (Toplum Yararına Çalışma Projesi) kapsamında 

“Cadde ve Sokakların Temizliği” ile “Okul ve Bahçelerin Temizliği” alanlarında 2 

proje düzenlenmiş 28 kişi beş ay süreyle istihdam edilmiştir. Adı geçen proje süresi 

sonrasında 1 kişi bir ay süreyle istihdam edilmiş bir kişi ise halen çalışmaktadır. 

‣ 2004 yılında Türkiye İş Kurumu İl Müdürlüğü ve İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 

ile ortaklaşa düzenlenen TYÇP (Toplum Yararına Çalışma Projesi) kapsamında 

Boylu Fidan Üretimi ve Bakımı Projesi düzenlenmiştir. Bu proje 4 ay sürmüş ve 12 

kişi istihdam edilmiştir. Bu katılımcılardan 1 kişi halen vakıf bünyesinde istihdam 

edilmektedir. 

Vakıf, ayrıca egzoz emisyon ölçümleri yapmaktadır. 2004 yılında 318 adet resmi ve 

1015 adet sivil aracın egzoz emisyon ölçümü yapılmıştır. 


Şekil 111. Ardahan Valiliği Çevre Koruma Vakfının Eğitim Çalışmalarından Görünüm 

295

S.2.2. Çevre Dernekleri : 

Tablo 105 . İlde Çevre Konusunda Faaliyet Gösteren Dernekler 

Sıra No Derneğin Adı Kuruluş Tarihi 

1 Ardahan’ı Tanıtma ve Güzelleştirme Derneği 1989 

2 Ardahan Mahalle ve Köylerini Güzelleştirme Derneği 30.05.1995 

3 Çıldır Gölü ve Adalarını Geliştirme Güzelleştirme Derneği 24.10.2002 

Kaynak: Ardahan Valiliği İl Dernekler Müdürlüğü, 2004 

Ardahan’ı Tanıtma ve Güzelleştirme Derneği: 

Dernek 1989 yılında kurulmuş olup, merkezi Ardahan’da bulunmaktadır. 

Derneğin Amacı ve Faaliyetleri: 

1) Ardahan İlinin tarihi, sosyal, coğrafik, ekonomik yönleriyle tanıtmak için açık oturumlar 

düzenlemek, sergi, festival, şenlikler gerçekleştirmek, 

2) Ardahan’ı tanıtıcı kitap, broşür ve bültenler hazırlayarak yayınlamak, 

3) Ardahan’ın tarihi eserlerini tanıtmak, onamak ve korumak için geziler düzenlemek, 

4) Ardahan’a özgü gelenek ve göreneklerini derlenerek ve belgelenerek yaşatmak, 

5) Ardahan’ın tarihi günlerinin anılması için çalışma yapmak, kutlama programlarına 

yardımcı olmak, 

6) Ardahan İlini güzelleştirmek, ağaç dikimini özendirmek, yeşil alanların artırılması 

ve doğal dengenin korunması için yazılı ve sözlü çalışmaları yoğunlaştırmak ve ilgili 

kuruşlarla iş birliği içerisinde çalışmak, 

7) Derneğin ismini tanıtmak ve faaliyetlerini yaygınlaştırmak amacıyla tanınmış sanatçılar 

getirerek konser, tiyatro, film gezi ve açık oturumlar düzenlemek, yılın önemli gün ve 

haftalarında (trafik, gezi, sağlık, turizm, çevre, Kızılay vb.) günün önemini belirten 

paneller düzenlemek, 

8) Dernek bünyesinde tiyatro, saz ekipleri, halk koroları oluşturup, çalışmaları halka 

sergilemek, 

9) Ardahan halkının kaynaşmasının sağlanması için ve derneğin ismini tanıtmak ve 

yaymak amacıyla müzikli yemek ve eğlenceler düzenlemek, 

Ardahan Mahalle ve Köylerini Koruma ve Güzelleştirme Derneği: 

Dernek, 30.05.1995 yılında kurulmuştur.Dernek kurucuları ve üyeleri merkez köy ve 

mahalle muhtarlarından oluşmaktadır. 


1) İlin mahalle ve köyleri güzelleştirmek, mahalle köylerin yollarını onarmak ve 

betonlamak, doğal tabiatını, kültürel ve sanatsal değerlerini korumak. 

2) Ardahan İlinin kültürel zenginliğini ülkeye kazandırmak. 

3) Amatör müzik, folklor, tiyatro, resim, fotoğraf gibi görsel konularda genç kabiliyetleri 

ortaya çıkarmak.Başarılı olanları ödüllendirmek ve teşvik etmek. 

4) Festival, şenlik, bale, sempozyum, panel ve yarışmalar düzenlemek. 

296

Çıldır Gölü ve Adalarını Geliştirme ve Güzelleştirme Derneği: 

Dernek, 24.10.2004 yılında kurulmuş olup, şubesi bulunmayan deneğin merkezi 

Çıldır İlçesidir. 


1. Çıldır Gölü’nün doğal güzelliğini ve doğal yapısını korumak 

2. Çıldır Gölü’nde mevcut su ürünlerinin korunması, ekonomiye kazandırılmasının 

özendirilmesi ve özellikle balıkçılığı geliştirmek ve yaygınlaştırmak 

3. Çıldır Gölü ve çevresindeki sit alanlarının korunması ve turizme kazandırılması 

4. Çıldır Gölü’nün kirlenmesini önlemek 

5. Uluslar arası RAMSAR sözleşmesinin Çıldır Gölü için öngördüğü her türlü koruma 

ve özendirme faaliyetlerini düzenlemek ve denetlemek 

6. Derneğe gelir sağlamak için çekilişler düzenlemek 

7. Çıldır Gölü’nün tanıtımı için panel, konferans ve her türlü etkinlik düzenlemek 

8. Çıldır nüfusuna kayıtlı vatandaşların yoğun olduğu yerleşim yerlerinde şube açmak. 

S.2.3. Çevreyle İlgili Federasyonlar : 

İl genelinde çevre ile ilgili bir federasyon bulunmamaktadır. 

KAYNAKLAR 

Ardahan Valiliği İl Dernekler Müdürlüğü, 2004 

Çevre Bakanlığı, Çevre El Kitabı, Ankara, 2003 

297

298

T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA 

Çevre yönetimi; optimal kaynak kullanımını çevresel zararların minimize edilmesini, 

insan ihtiyaçları ve doğal kaynaklar arasındaki dengeyi sağlar ve yönlendirir. Uygulama, 

değerlendirme ve planlama yaklaşımlarını içinde bulunduran çevre yönetimi, orta ve uzun 

vadeli çevre stratejilerinin gerçekçi ve tutarlı olmasını sağlar. 

Çevre yönetimi, temelde insan ve doğa ilişkilerini, gelişimini, nüfus artışı, ekonomik 

büyüme, enerji kullanımı, yaşam standardı, eğitim ve kaynaklar gibi dinamik parametrelerin 

etkileşimlerini ve bu konulardaki bilgileri geniş bir düşünce çerçevesinde bir arada ele alıp, 

bir ülkenin mevcut potansiyelinden yola çıkarak orta ve uzun vadede gerçekçi ve sağlıklı 

çevre politikalarının izlenmesi için stratejilerle birlikte bir çatı oluşturur. Böyle bir çatı 

oluştururken en önemli girdiyi Çevre Durum Raporları oluşturur. 

Sürdürülebilir kalkınma içerisinde ekonomik büyüme ve ekolojik dengenin 

birbirleriyle uyumlu ve dengeli bir biçimde çalışması sağlıklı ve dinamik çevre durum 

raporlarının varlığıyla sıkı ilişkilidir. 

Çevre yönetiminde, insan faaliyetlerinin çevreye olan istenmeyen etkilerini önlemek 

düşüncesi optimal kaynak kullanımı ve çevresel zararların minimize edilmesi, kaynaketki 

zincirinin parçalarını oluşturur. Çevre problemlerinin, birbirinden ayrılmış sorunlar 

olmadığı, bunların birbiriyle karşılıklı ilişki içerisinde oldukları göz ardı edilmeden bütün 

konular çevre yönetimi çerçevesinde birlikte değerlendirilmelidir. 

T.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi : 

Ardahan İli sınırları içerisinde düzenli bir çöp depolama sahasının olmaması en 

büyük çevre sorunlarından biridir. Katı atık depolama sahası, İl merkezine 4 km uzaklıktaki 

(Kartalpınar mevkiinde) tarım arazilerine ve eski Ardahan-Hanak karayoluna oldukça 

yakındır. Alanın çevresinde hiçbir koruma ve önlem alınmadığından tıbbi, tehlikeli ve 

evsel atıklar çeşitli etkenlerle (yağmur suları, yaban hayvanları ve özellikle kuşlar) çevreye 

yayılarak önemli bir çevre sorunu oluşturmaktadır. Ayrıca çöplerden geri dönüşümlü atıklar; 

özellikle tıbbi ve tehlikeli atıkların saklama kapları, kan ve serum şişeleri, plastik 

hortumlar çeşitli amaçlarda kullanılmak üzere bazı bilinçsiz vatandaşlarca çöpten 

toplanmaktadır. Bu durum tehlikeli bulaşıcı hastalıklara davetiye çıkarmaktadır. Rüzgarla 

da çevreye yayılan poşet ve benzeri hafif evsel atıklar tarım arazilerine önemli zararlar 

verdiği gibi görsel açıdan da önemli bir kirlilik yaratmaktadır. 

İlçelerde de atıklarla ilgili benzer sorunlar yaşanmaktadır. Toplanan katı, tıbbi ve 

tehlikeli atıklar yol kenarlarına, su kaynaklarına yakın yerlere gelişigüzel dökülmekte, çevre 

ve görüntü kirliliği oluşturmaktadır. İl ve ilçelerde oluşan çevre kirliliğinin önlenmesi ve 

giderilmesi yönünde İl Çevre ve Orman Müdürlüğü bazı çalışmalar yapmış; Mahalli Çevre 

Kurulunda konu ile ilgili kararlar çıkarılmış, kirliliğin oluşmasına neden olan özel ve resmi 

kurumların uyarılması ve bu konuda bilgilendirilmesi faaliyetleri devam etmektedir. Ancak 

bu faaliyetlerin atıkların yönetimini de içine alan sürdürülebilir projelerle desteklenmesi 

gerekmektedir. 

299

T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, 

Korunması ve Geliştirilmesi: 

İl sınırları içerisinde tarım arazileri yönünden organik maddece zengin özellikle 

yem bitkileri tarımına elverişli verimli topraklar bulunmaktadır. Bu topraklar aynı zamanda 

olumlu iklim faktörleriyle birlikte ormancılık, mera hayvancılığı ve arıcılık açısından 

optimum koşulları oluşturmaktadır. Nektar verimi yüksek yüzlerce çeşit çiçekli bitki, suni 

ve doğal yoldan hızlı gelişen kaliteli sarıçam ormanları ile ete ve süte dönüşebilen kaliteli, 

kapasiteli mera bitkileri oldukça uygun yetişme ortamı bulmaktadır. Dolayısıyla bu topraklar 

organik tarım açısından çok önemli bir potansiyele sahiptir. Bu nedenle önemli doğal kaynak 

değeri olan toprakların gübre ve kimyasallarla kirletilmeden, erozyonla kaybedilmeden 

sürdürülebilir ve potansiyeline uygun değerlendirilerek korunması gerekir. 

İl alanının bütün yüzey sularını toplayan Kura Nehri diğer önemli bir doğal 

kaynaktır. Nehri besleyen dere ve çaylar ile içinde barındırdığı canlılar özel bir ekosistem 

oluşturmuştur. 

Nehre kanalizasyon sularının arıtılmadan deşarj edilmesinden kaynaklanan su kirliliği 

İlde karşılaşılan önemli bir sorundur. Su kirliliğinin başlıca kaynağı şehrin kanalizasyon 

sularıdır. % 60 oranında kanalizasyona bağlı bulunan İlde, kanalizasyon suları hiçbir arıtmaya 

tabi tutulmadan doğrudan şehrin ortasından geçen Kura Nehri’ne deşarj edilmektedir. Bu 

durum şehrin sembolü haline de gelen Kura Nehri’ni önemli ölçüde kirletmekte, özellikle 

yaz aylarında debisi oldukça azalan Nehir, çevreye kötü koku yaymakta ve suda yaşayan 

balıkları etkilemektedir. 

Önemli bir diğer doğal kaynak ise orman ekosistemleridir. Geçmiş yıllarda büyük 

tahripler geçirmiş olan İl orman varlığı ağır kış şartlarında tutuşturucu olarak kullanılmak 

üzere yaşlı sarıçam ağaçlarının toprak üstü dip kısımlarından usulsüz çıra alımı bilinçsizce 

devam etmektedir. Direnci azalan bu sarıçam fertleri rüzgarın etkisiyle devrilmekte dolayısıyla 

ormanın kapalılık dengesinin bozulmasına ve ekonomik kayıplara neden olunmaktadır. 

Bunun dışında İl ormanları özellikle son yıllarda içinde ve çevresinde yaşayan halk tarafından 

genellikle bilinçli bir şekilde korunmakta ve amacına uygun kullanılmaktadır. Ayrıca bu 

ormanlar uluslar arası korunması gereken ormanlar statüsünde değerlendirilmekte ve doğa 

korumacıları ve araştırmacıların dikkatini çekmektedir. 

T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin, Sonuçlarının Çevrenin Taşıma Kapasitesini 

Aşmayacak Biçimde Planlanması: 

Tarım ve hayvancılığın yoğun olarak yapıldığı bölgede ortaya çıkan hayvan gübreleri 

açık alanlarda toplanmakta ve bu atıklardan ilkel yöntemlerle gübre ve yakıt olarak 

yararlanılmaktadır. Bu durum özellikle yaz aylarında çevre ve insan sağlığına zararlı bir 

ortam yarattığı gibi ekonomik açıdan da önemli kayıplara neden olmaktadır. 

Hayvan gübreleri ile ilgili uygun tip projeler yapılarak (gübre çukurları tesisi ve geri dönüşümü 

projesi gibi) çevreye olan olumsuzluklar ve ekonomik kayıplar ortadan kaldırılmalıdır. 


İlde sanayii ve yoğun nüfus artışına (İl dışına göç yaşanmaktadır) dayalı ağır bir 

çevre sorununun olmayışı ve doğal yapının henüz bozulmaması ile birlikte modern kent 

kültürü de tam anlamıyla gelişmemiştir. Ayrıca eğitim yetersizliği ve benzeri nedenlerle 

halkın çevre bilinci ile ilgili duyarlılığı oluşmamıştır. 

Şu anda İlde büyük kentlere kıyasla önemli bir çevre sorunu olmasa da yapılacak 

eğitim çalışmalarıyla, alınacak küçük önlem ve yatırımlarla daha temiz, sağlıklı ve güzel bir 

çevre oluşturmak mümkün olacaktır. Bu kapsamda; 

- Çöp depolama alanı, tıbbi ve tehlikeli atıkların geçici depolanacağı bölümleri 

de içerecek şekilde ve İlin bu konudaki ihtiyacına cevap verecek büyüklükte yeniden 

düzenlenmelidir. 

- Su kirliliğinin önlenebilmesi için de kaba arıtma sistemlerinden başlayarak gelişmiş 

arıtma sistemleri kurmaya yönelik projelerin yapılması gerekmektedir. Su kirliliğinin nüfus 

artışı ve (küçük boyutlu da olsa) gelişen sanayiye bağlı artması önümüzdeki yıllarda önemli 

bir çevre sorunu oluşturacağı gibi tarım ve hayvancılığı da olumsuz yönde etkilemesinin 

önüne geçilmelidir. 

T.4. Çevrenin İnsan-Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması: 

Yeryüzündeki bütün canlılar; güneş, hava, su ve toprak gibi doğal kaynakları kullanma 

yolu ile birbirine bağlıdır. İnsan da bir canlı olarak bu zincirin bir halkasıdır. İnsanların iyi bir 

çevrede temiz hava, temiz su ve yeşil bir ortamda yaşama isteği doğal bir ihtiyacın gereğidir. 

İnsanın içinde bulunduğu fiziksel çevrenin aynı zamanda insanın psikolojik ihtiyaçları içinde 

önemli olduğu kanaati son yıllarda yaygınlık kazanmıştır. Böylece fiziksel çevre olgusu 

psikoloji disiplininin ilgi alanlarından bir tanesi haline gelmiştir. 

Bu kriterler doğrultusunda İldeki yapı değerlendirildiğinde, yukarıdaki bölümlerde 

de ifade edilen çevre sorunları doğal yapıyı bozmayan çevre sorunlarıdır. Bu sorunlarda 

uygun projelerle giderilebildiği takdirde, insanın psikolojik ihtiyaçlarına cevap verecek 

mevcut doğal ortamlar korunacaktır. 

T.5. Çevreye Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması: 

İlde doğal kaynaklardan ormanların planlanması 1960’lı yıllardan beri devam 

etmektedir. Bu planlar daha çok odun ve tomruk üretimi ve tensil çalışmalarıyla ilgili olup, 

günümüzde ise ormanların fonksiyonel planlaması ile ilgili çalışmalar devam etmektedir. 

Diğer bir doğal kaynak olan meraların amenajmanı ise 1998 yılında yürürlüğe giren 

4342 sayılı Mera Kanunu doğrultusunda devam etmekte olup, 2005 yılından itibaren İlçeler 

bazında otlatma planlamasının bitirilmesi hedeflenmiştir. Bunun dışında diğer arazilerle 

ilgili planlama çalışmasına henüz geçilmemiştir. 

KAYNAKLAR 

Ardahan İl Çevre Durum Raporu, 2003 

Sivas İli Çevre Durum Raporu, 2002, Sivas 

301

302

ardahanicd2004.pdf 23396KB May 03 2011 12:00:00 AM

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?