Download (1612Kb) - Süleyman Demirel Üniversitesi

iT.C.SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİSOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜİŞLETME ANABİLİM DALI2008 KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN KOBİLEREETKİSİ VE ISPARTA İLİ ÖRNEĞİHatice Çadırcı0930229265TEZSİZ YÜKSEK LİSANS PROJESİTez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. İsmet TİTİZISPARTA - 2011

iÖZET2008 KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN KOBİLERE ETKİSİ VEISPARTA İLİ ÖRNEĞİHatice ÇADIRCISüleyman Demirel Üniversitesi, İşletme Bölümü Tezsiz Yüksek Lisans BitirmeProjesi, 290 Sayfa, Ocak 2011Danışman: Yrd. Doç. Dr. İsmet TİTİZDünya genelinde 1980’li yıllarda artarak devam eden küreselleşme vefinansal liberalizasyon süreci yaşanmaktadır. Günümüzde işletmeler hızla ticari,ekonomik, teknolojik ve ekolojik bir çevrede faaliyet göstermektedir. Bu değişkenortam bir dizi belirsizliği de beraberinde getirmektedir. Nitekim 20.yy’ın sonlarındanitibaren hem gelişmiş ülkelerde hem de gelişen ülkelerde işletmeler, özellikleKOBİ’ler(Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler) ekonomik nitelikli krizlerle karşıkarşıya kalmışlardır. Bu çalışma, 2008 yılında ABD Mortgage kredilerli ile patlakveren ve kısa bir sürede bütün dünyayı etkisi altına alan, finans sektöründen reelsektöre sıçrayan küresel krizin; ekonomik hayatın önemli aktörlerinden olanKOBİ’lere etkisini tespit etmeye yönelik olarak gerçekleştirilmiştir. Bu amaçla,Isparta ilinde faaliyet gösteren 250 Küçük ve Orta Ölçekli İşletme rassal olarakseçilmiş ve yüzyüze anket yöntemi uygulanmıştır. Araştırmada elde edilen bulgularanaliz edilerek sonuçlar değerlendirilmiştir.Anahtar Kelimeler: Küreselleşme, 2008 Küresel Krizi, Ekonomik Kriz,KOBİ, Isparta.

iiABSTRACT2008 GLOBAL ECONOMIC CRISIS THE EFFECT OF SMEs AND ISPARTAHatice ÇADIRCISüleyman Demirel Universty, Master Of Busıness AdmınıstratıonGraduatıon Project, 290 Paper, January 2011.Supervisor: Asst. Prof. Dr. İsmet TİTİZIn the entire world of globalization and financial liberalization in the 1980shave witnessed a continuing increase.Today’s rapidly chancing business,commercial,technological and ecological environment in an environment variable to a series ofactivities preseni brings uncertainty. 20 th century in developed countries, as well asin developing countries since the end of both business, especially Small and MediumSized enterprises economic crises have had qualified.This study, which started in2008 with U.S. mortgage loans and affecting the whole world in the short time, thefinancial sector, real sector of the global crisis leaping, important actors in theeconomic life of the small and medium sized enterprises was carried out as to detectthe effect. To this end, 250 small and medium sized enterprises operating in theprovince of Isparta randomly selected and interviewed face to face questionnairemethod. The data obtained were analyzed, the results are discussed and suggestionswere made about the problems.Key Words: Globalization, 2008 Global Crisis, Economic Crisis, SME,Isparta

iiiİÇİNDEKİLERSayfaÖZET ............................................................................................................................iABSTRACT.................................................................................................................iiİÇİNDEKİLER ...........................................................................................................iiiKISALTMALAR DİZİNİ............................................................................................ vŞEKİLLER DİZİNİ....................................................................................................viiTABLOLAR CETVELİ............................................................................................viiiGRAFİKLER CETVELİ............................................................................................. xiGİRİŞ ........................................................................................................................... 1BİRİNCİ BÖLÜM ....................................................................................................... 4KÜRESELLEŞME KAVRAMI VE KAPSAMI ......................................................... 41.1. Küreselleşme Kavramı ve Tanımı......................................................................... 41.2. Küreselleşme Süreci/ Tarihçe ............................................................................... 71.3. Küreselleşmenin Boyutları.................................................................................. 131.3.1. Ekonomik Küreselleşme .................................................................................. 131.3.2. Siyasal Küreselleşme ....................................................................................... 171.3.3. Sosyo-Kültürel Küreselleşme .......................................................................... 191.4. Küresel Ekonominin Genel Özellikleri............................................................... 211.4.1. Üretimin Küreselleşmesi-Küresel Üretim........................................................ 211.4.2. Ticarette Küreselleşme-Küresel Ticaret........................................................... 231.4.3. Rekabetin Küreselleşmesi-Küresel Rekabet .................................................... 261.4.4. Gelir Dağılımının Küreselleşmesi-Küresel Gelir Dağılımı ............................. 301.4.5. İstihdamın Küreselleşmesi-Küresel İstihdam ................................................. 331.5. Küresel Ekonomik Kriz ve Türkiye .................................................................... 361.5.1. Ekonomik ve Finansal Krizlerin Dünü Bugünü............................................... 361.5.1.1. 1994 Meksika Krizi....................................................................................... 381.5.1.2. 1997 Güneydoğu Asya Krizi......................................................................... 411.5.1.3. 1998 Rusya Krizi .......................................................................................... 431.5.1.4. 1999 Arjantin Krizi ....................................................................................... 451.5.2. 1998-2000 Yıllarında Türkiye Ekonomisi ...................................................... 481.5.2.1. Asya ve Rusya Krizinin Türk Ekonomisine Etkileri .................................... 481.5.2.2. 2000 Kasım ve 2001 Şubat Krizleri.............................................................. 50

iv1.5.3. 2008 Küresel Ekonomik Krizi ve Türkiye....................................................... 581.5.3.1. 2008 Küresel Ekonomik Krizi ...................................................................... 581.5.3.2. 2008 Küresel Ekonomik Krizin Türkiye’ye Etkisi ...................................... 60İKİNCİ BÖLÜM........................................................................................................ 65EKONOMİK KRİZ VE KOBİ’LER.......................................................................... 652.1. Kriz ve Ekonomik Kriz ....................................................................................... 662.1.1. Kriz Kavramı ve Tanımı .................................................................................. 662.1.2. Ekonomik Kriz Kavramı ve Tanımı................................................................. 672.1.3. Kriz Türleri....................................................................................................... 682.1.4. Krizin Temel Nedenleri ve Etkileri.................................................................. 702.1.5. İşletmelerde Kriz Yönetimi.............................................................................. 752.1.5.1. Kriz Yönetimi Tanımı ve Özellikleri ............................................................ 752.1.5.2. Kriz Yönetim Süreci ..................................................................................... 772.1.5.3. Kriz Yönetiminde Uygulanan Teknikler....................................................... 792.2. KOBİ’ler ile İlgili Kavramsal Çerçeve .............................................................. 822.2.1. KOBİ’lerin Kapsamı ve Tanımı....................................................................... 822.2.2. Dünyada KOBİ Tanımı.................................................................................... 852.2.3. Türkiye’de KOBİ Tanımı................................................................................. 882.2.4. KOBİ’lerin Gelişim Süreci ............................................................................. 922.2.4.1. Girişimcilik Kavramı, Tanımı...................................................................... 922.2.4.2. Türkiye’de KOBİ’lerin Tarihçesi................................................................. 952.3. KOBİ’lerin Ekonomideki Yeri ve Önemi......................................................... 1042.3.1. KOBİ’lein Dünya Ekonomisi İçindeki Yeri .................................................. 1042.3.2. KOBİ’lerin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi.................................... 1082.3.3. KOBİ’lerin Avantajları ve Dezavantajları ..................................................... 1122.3.3.1. KOBİ’lerin Avantajları ............................................................................... 1122.3.3.2. KOBİ’lerin Dezavantajları.......................................................................... 1152.4. Ekonomik Krizlerin KOBİ’lere Etkisi .............................................................. 1182.4.1. Kasım 2000 ve Şubat 2001 Krizlerinin Etkileri-Yansıması.......................... 1192.4.2. 2008 Küresel Ekonomik Krizin KOBİ’lere Etkisi........................................ 125ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ................................................................................................. 133KOBİLERİN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ ........................................ 1333.1.Türk KOBİ Sektörünün Temel Sorunları........................................................... 1353.2. KOBİ’lerin Sorunlarına Çözüm Önerileri......................................................... 169

vDÖRDÜNCÜ BÖLÜM............................................................................................ 1972008 KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN ISPARTA İLİNDE FAALİYETGÖSTEREN KOBİ’LERE ETKİSİNİ TESPİT ETMEYE YÖNELİK BİRARAŞTIRMA .......................................................................................................... 1974.1. Araştırmanın Amacı ve Önemi ......................................................................... 1974.2. Araştırmanın Sınırlılıkları ................................................................................. 1984.3. Araştırmanın Metodolojisi ................................................................................ 1984.3.1. Evren(Ana Kütle) ve Örneklem ..................................................................... 1994.3.2. Verilerin Toplanması ..................................................................................... 1994.3.3. Verilerin Analizi ............................................................................................ 1994.4. Araştırmanın Hipotezleri................................................................................... 2004.5. Araştırmanın Bulguları ve Değerlendirilmesi................................................... 2024.6. Hipotezlerin Testi............................................................................................. 245SONUÇ .................................................................................................................... 273KAYNAKÇA........................................................................................................... 281

viKISALTMALAR DİZİNİAB Avrupa BirliğiABD Amerika Birleşik DevletleriAR-GE Araştırma GeliştirmeBİS Birleşik İşçi SendikasıCE Comformiti Europienne; Ürünün Avrupa BirliğiStandartlarına Uyum İşaretiÇUŞ Çok Uluslu ŞirketDİBS Devlet İç Borçlanma SenetleriDİE Devlet İstatistik EnstitüsüDPT Devlet Planlama TeşkilatıEURO-ECU Avrupa Ekonomik Topluluğuna Üye Ülkelerin Ortak Para BirimiFED Federal Reserve BanksFYYP Finansal Yeniden Yapılandırma ProgramıGATT General Agreement On Tariffs and Trade; Ticaret ve GümrükTarifeleri Genel AnlaşmasıGDP Gross Domestic Product; Gayri Safi Yurt İçi HasılaGEGP Güçlü Ekonomiye Geçiş ProgramıGDP Gross Domestic Product; Gayri Safi Yurtiçi HasılaGSMH Gayri Safi Milli HasılaGSYİH Gayri Safi Yurtiçi HasılaGOÜ Gelişmekte Olan ÜlkelerGYÜ Gelişme Yolundaki ÜlkelerILO İnternational Labor Office; Uluslararası Çalışma İşgücü ÖrgütüIMF International Monetary Fund - Uluslar arası Para FonuISO Quality Management System;Kalite Yönetim SistemiİSO İstanbul Sanayi OdasıKDV Katma Değer VergisiKOBİ Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeKOSGEB Küçük ve Orta Ölçekli Sanayii Geliştirme ve Destekleme İdaresiBaşkanlığı

viiKÜSGEMMTANAFTANASDAQOECDÖÇHÖTVSAGPSSKTMSFTCMBTESKTEFETİDEBTOBBTTGVTOSYÖVTSETTKTÜBİTAKTÜFETÜSİADWTOKüçük Sanayii Geliştirme MerkeziMaden Tetkik ve Arama EnstitüsüNorth American Free Trade Agreement; Kuzey Amerika SerbestTicaret AnlaşmasıNational Association of Securities Dealers Automated Quotations;Tezgahüstü Piyasalarda İşlem Gören Menkul Kıymet Alım-SatımFiyatları Gösteren Otomatik Bilgi AğıOrganisation For Economic Co-Operation and Development;Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma ÖrgütüÖzel Çekme HakkıÖzel Tüketim VergisiSatın Alma Gücü ParitesiSosyal Sigortalar KurumuTasarruf Mevduatı Sigorta FonuTürkiye Cumhuriyeti Merkez BankasıTürkiye Esnaf ve Sanatkarlar KonfederasyonuToptan Eşya Fiyat EndeksiTeknoloji İzleme ve Değerlendirme BaşkanlığıTürkiye Odalar ve Borsalar BirliğiTürkiye Teknoloji Geliştirme VakfıTürkiye Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler Serbest Meslek Mensuplarıve Yöneticileri VakfıTürk Standartları EnstitüsüTürk Ticaret KanunuTürkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma KurumuTüketici Fiyat EndeksiTürk Sanayicileri ve İşadamları DerneğiWorld Trade Organization;Dünya Ticaret Örgütü

viiiŞEKİLLER DİZİNİSayfaŞekil 1.1: Küreselleşme ve Küreselleşmenin boyutları.............................................. 13Şekil 1.2: Küresel Rekabetin Temel Elementleri...................................................... 29Şekil 2.1: Örgütsel Kriz Türleri ................................................................................ 69Şekil 2.2: Kriz Yönetim Modeli................................................................................ 78Şekil 2.3: Üç Farklı Girişimci Tipi ........................................................................... 94

ixTABLOLAR CETVELİSayfaTablo 1.1: Yerel ve Küresel Üretim seçenekleri........................................................ 22Tablo 1.2: Dünya Üretimindeki Büyüme, 2000-2009 (Yıllık % Değişim)................ 23Tablo 1.3: Kişi Başına Reel GSYİH’daki Büyüme, 1990-2010 (Yıllık % Değişim).................................................................................................................. 32Tablo 1.4: Dünya ve Bölgeler İtibariyle İşsizlik Oranı, 2000-2008 (%) .................. 34Tablo 1.5: İki Çevrimde Dünya Ekonomisi ............................................................... 37Tablo 1.6: 2003-2008 Yılları İtibari ile Sektörel Değişim Oranları ve GSYİHDeğişim Oranları...................................................................................... 61Tablo 1.7: Ülkelerin Büyüme Oranları, Enflasyon Değerleri.................................... 63Tablo 2.1: Ülke KOBİ Tanımı ................................................................................. 86Tablo 2.2: Avrupa Birliği Komisyonu’nun KOBİ Tanımı....................................... 87Tablo 2.3: Çeşitli KOBİ Tanımları (İşçi Sayısına Göre) ......................................... 88Tablo 2.4: Bazı Gelişmiş Ülke Ekonomilerinde KOBİ’ler.................................... 105Tablo 2.5: Bazı Gelişmekte Olan Ülke Ekonomilerinde KOBİ’lerin Yeri............ 106Tablo 2.6: Kapanan İşletmelerin Şirket Türlerine Göre Dağılımı ......................... 120Tablo 2.7: Aralık 2003 İtibariyle FYYP Kapsamına Alınan Firmalar................... 122Tablo 2.8: KOBİ teşvik Belgelerine Tahsis Edilen Yatırım ve İşletme KredilerininDağılımı (1997-2001) ............................................................................ 125Tablo 4.1: İşletmelerin Hukuki Yapılarına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)........ 202Tablo 4.2: KOBİ’lerin Sektörlere Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)...................... 203Tablo 4.3: İşletmelerin Yaşlarına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu) ...................... 204Tablo 4.4: İşletme Sahip (sahiplerinin) İşletmede Yönetici Konumuda OlupOlmadıklarının Dağılımı (Frekans Dağılımı)......................................... 205Tablo 4.5: İşletme Büyüklüklerinin Çalışan Sayısına Göre Dağılımı (FrekansTablosu) ................................................................................................. 206Tablo 4.6: KOBİ’lerin Gerçekleştirdiği Ticaret Türüne Göre Dağılım Oranları(Frekans Tablosu) .................................................................................. 207Tablo 4.7: İşletmelerin Kalite Belgesine Sahip Olma Durumunun Dağılımı(Frekans Tablosu) .................................................................................. 208Tablo 4.8: KOBİ’lerin Kapasite Kullanım Oranlarına Göre Dağılımı (FrekansTablosu) ................................................................................................. 209Tablo 4.9: KOBİ’lerin Teknoloji Durumlarına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu) . 210Tablo 4.10: KOBİ’lerin Ayrı Bir Pazarlama Birimine Sahip Olma DurumlarınaGöre Dağılımı (Frekans Tablosu) .......................................................... 211

xTablo 4.11: KOBİ’lerin Çalışanlara Yönelik Eğitim Faaliyetleri GerçekleştirmeDurumuna Göre Dağılımı (Frekans Tablosu) ........................................ 212Tablo 4.12: KOBİ’lerin Muhasebe Faaliyetlerini Yürütme Durumlarının Dağılımı(Frekans Tablosu) .................................................................................. 213Tablo 4.13: İşletmelerin Son 1-2 Yıl İçerisinde Kredi Kullanma DurumlarınaGöre Dağılımı (Frekans Tablosu) .......................................................... 214Tablo 4.14: Son 1-2 Yıl içerisinde Kredi Kullanan İşletmelerin KullandıklarıKredi Türlerine Göre Dağılımı (Frekans Tablosu) ................................ 215Tablo 4.15: İşletmelerin Tercih Ettikleri Kredilerin Vadelere Göre Dağılımı (Frekans) .............................................................................................................. 216Tablo 4.16: 2008 Küresel Ekonomik Krizin KOBİ’leri Olumsuz EtkilediğiDüşüncesine Katılım Oranları(Frekans Tablosu)................................... 217Tablo 4.17: KOBİ’lerin 2008 Küresel Krizinin Dış Kaynaklı Bir Kriz OlduğuDüşüncesine Katılım Oranları (Frekans Tablosu).................................. 218Tablo 4.18: KOBİ’lerin Küresel Kriz Ortamının Bir Fırsat Olduğu DüşüncesineKatılma Durumunun Dağılımı (Frekans Tablosu) ................................. 219Tablo 4.19: 2008 Küresel Krizin KOBİ’lere Etkisinin Büyük Ölçekli İşletmelereGöre Daha Fazla Hissedilmesi Durumuna Katılma Oranları (FrekansTablosu) ................................................................................................. 220Tablo 4.20: 2008 Küresel Krizinin Uzun Süreceği Düşüncesine Katılma/Katılmama Oranlarının Dağılımı (Frekans Tablosu) ............................. 221Tablo 4.21: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin Finansal Sorunlarında ArtışMeydana Getirdiği Düşüncesine Katılma Oranları (Frekans Tablosu ). 222Tablo 4.22: KOBİ’lerin Küresel Kriz Sürecinde Finansal Kuruluşlardan KrediBulmakta Zorlandığı Düşüncesine Katılma/Katılmama Oranları(Frekans Tablosu) .................................................................................. 223Tablo 4.23: KOBİ’lerin, 2008 Küresel Krizin Ticaret Hadlerini AzalttığınaKatılma Oranları (Frekans Tablosu) ...................................................... 224Tablo 4.24: 2008 Küresel Krizinin, İşletmelerin Üretim Hadlerini AzalttığıDüşüncesine Katılım Oranları (Frekans Tablosu).................................. 225Tablo 4.25: 2008 Küresel Krizinin, KOBİ’lerin Girdi Maliyetlerini ArtırdığıDüşüncesine Katılım Oranları (Frekans Tablosu).................................. 226Tablo 4.26: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin Üretim Kalitesini Azalttığıdüşüncesine katılım oranları (Frekans Tablosu) .................................... 227Tablo 4.27: 2008 Küresel Krizinin, KOBİ’lerin Gücünü Azalttığı DüşüncesineKatılım Oranları Dağılımı (frekans Tablosu)........................................ 228Tablo 4.28: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin İstihdam Durumunu AzalttığıDüşüncesine Katılma Oranlarının Dağılımı (Frekans Tablosu)............. 229Tablo 4.29: KOBİ’lerin, Sektörle İlgili Yasal Düzenlemeler Hakkında YeterliBilgiye Sahip Olma Oranlarının Dağılımı (Frekans Tablosu) ............... 230

xiTablo 4.30: KOBİ’lerin Tüm İşletme Fonksiyonlarında (İnsan Kaynakları,pazarlama, Yönetim, Finansal planlar vb) Planlama YapmaOranlarının Dağılımı (Frekans Tablosu)................................................ 231Tablo 4.31: KOBİ’lerin, İşletmelerinde Eğitimli ve Profesyonel yöneticilere Yervermenin Kriz Yönetimine Önemli Katkıda Bulunacağı DüşüncesineKatılma Oranları (Frekans Tablosu) ...................................................... 232Tablo 4.32: KOBİ’lerin, Yurtiçi-Yurtdışı Şirketlerle Birleşmeye Gitmenin KriziAtlatmada Etkili Bir Politika Olacağı Düşüncesine Katılma Oranları(Frekans Tablosu) .................................................................................. 233Tablo 4.33: İşletmelerde Küresel Kriz Sürecinde Esnek Çalışma Saatleri,Azaltılmış/Yarı Zamanlı Haftalık Mesailer Gibi Alternatiflerin BirÖnlem Olması Düşüncesine Katılma Oranları (Frekans Dağılımı) ....... 234Tablo 4.34: İşletmelerde İnsan Kaynakları Departmanı Bulunmasının, KrizSürecinde Personelin Moralini Yüksek Tutmada Etkili Olacağıdüşüncesine Katılma Oranları (Frekans Tablosu).................................. 235Tablo 4.35: ÖTV ve KDV indirimlerinin KOBİ’lere olumlu Bir KatkıdaBulunduğu Düşüncesine Katılma Oranları (Frekans Tablosu) .............. 236Tablo 4.36: KOBİ’lerin Krize Karşı Koymak İçin Öz Kaynağa Yönelerek YüksekFaizli Banka Kredilerinden Kaçınılması Düşüncesine Katılma Oranları(Frekans Tablosu) .................................................................................. 237Tablo 4.37: KOBİ’lerin Literatürde Yer Alan Kriz Yönetim Süreçlerinin YeterliOlduğu Düşüncesine Katılım Oranları (Frekans Tablosu)..................... 238Tablo 4.38: KOBİ’lerin Kriz Sürecinde Yaptıkları Kriz Yönetim ÇalışmalarınınBaşarılı Olacağı Düşüncesine Katılma/katılmama Oranları (FrekansTablosu) ................................................................................................. 239Tablo 4.39: KOBİ’lerin, Devlet Tarafından Sağlanan Teşvikleri Yereli OlupOlmadığına Katılma Oranları (frekans Dağılımı).................................. 240Tablo 4.40: KOBİ’lerin KOBİ Bakanlığı ve Bankası Kurulursa KOBİ’lerinMevcut Sorunlarının Büyük Ölçüde Çözüleceği Düşüncesine KatılımOranları (Frekans Dağılımı)................................................................... 241Tablo 4.41: KOBİ’lerin Sahibi/Ortakların Cinsiyete Göre Dağılım Oranları(Frekans Tablosu ) ................................................................................. 242Tablo 4.42: KOBİ Sahip/Ortaklarının Yaşlarına Göre Dağılım Oranları (FrekansTablosu) ................................................................................................. 243Tablo 4.43: KOBİ Sahip/Ortakların Eğitim Düzeyine Göre Dağılım Oranları(Frekans Tablosu) .................................................................................. 244

xiiGRAFİKLER CETVELİSayfaGrafik: 1.1. Dünya Üretim ve Ticaret Miktarı, 1950-2002....................................... 25Grafik: 2.1: Türkiye İhracatı (2002-2009) ............................................................... 129Grafik 4.1: İşletmelerin Hukuki Yapılarına Göre Dağılımı (Pasta GrafiğiGösterimi) .............................................................................................. 203Grafik 4.2: KOBİ’lerin Sektörlere Göre Dağılımı (Pasta Grafiği) .......................... 204Grafik 4.3: İşletmelerin Yaşlarına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)........................... 205Grafik 4.4: İşletme Sahip (sahiplerinin) İşletmede Yönetici Konumunda OlupOlmadıklarının Dağılımı (Pasta Grafiği) ............................................... 206Grafik 4.5: İşletme Büyüklüklerinin Çalışan Sayısına Göre Dağılımı (PastaGrafiği)................................................................................................... 207Grafik 4.6: KOBİ’lerin Gerçekleştirdiği Ticaret Türüne Göre Dağılım Oranları.... 208Grafik 4.7: İşletmelerin Kalite Belgesine Sahip Olma Durumunun Dağılımı(Pasta Grafiği) ........................................................................................ 209Grafik 4.8: KOBİ’lerin Kapasite Kullanım Oranlarına Göre Dağılımı (PastaGrafiği)................................................................................................... 210Grafik 4.9: KOBİ’lerin Teknoloji Durumlarına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)...... 211Grafik 4.10: KOBİ’lerin Ayrı Bir Pazarlama Birimine Sahip Olma DurumlarınaGöre Dağılımı (Pasta Grafiği)................................................................ 212Grafik 4.11: KOBİ’lerin Çalışanlara Yönelik Eğitim Faaliyetleri GerçekleştirmeDurumuna Göre Dağılımı (Pasta Grafiği).............................................. 213Grafik 4.12: KOBİ’lerin Muhasebe Faaliyetlerini Yürütme YöntemlerininDağılımı (Pasta Grafiği)......................................................................... 214Grafik 4.13: İşletmelerin Son 1-2 Yıl İçerisinde Kredi Kullanma DurumlarınaGöre Dağılımı (Pasta Grafiği)................................................................ 215Grafik 4.14: Son 1-2 Yıl içerisinde Kredi Kullanan İşletmelerin KullandıklarıKredi Türlerine Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)...................................... 216Grafik 4.15: İşletmelerin Tercih Ettikleri Kredilerin Vadelere Göre Dağılımı(Pasta Gr) ............................................................................................... 216Grafik 4.16: 2008 Küresel Ekonomik Krizin KOBİ’leri Olumsuz EtkilediğiDüşüncesine Katılım Oranları(pasta grafiği) ......................................... 218Grafik 4.17: KOBİ’lerin 2008 Küresel Krizinin Dış Kaynaklı Bir Kriz OlduğuDüşüncesine Katılım Oranları(pasta grafiği) ......................................... 219Grafik 4.18: KOBİ’lerin Küresel Kriz Ortamının Bir Fırsat Olduğu DüşüncesineKatılma Durumunun Dağılımı (pasta grafiği)) ...................................... 220

xiiiGrafik 4.19: 2008 Küresel Krizin KOBİ’lere Etkisinin Büyük Ölçekli İşletmelereGöre Daha Fazla Hissedilmesi Durumuna Katılma Oranları (PastaGrafiği)................................................................................................... 221Grafik 4.20: 2008 Küresel Krizinin Uzun Süreceği Düşüncesine Katılma/Katılmama Oranlarının Dağılımı (Pasta Grafiği)................................... 222Grafik 4.21: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin Finansal Sorunlarında ArtışMeydana Getirdiği Düşüncesine Katılma Oranları (Pasta Grafiği ) ..... 223Grafik 4.22: KOBİ’lerin Küresel Kriz Sürecinde Finansal Kuruluşlardan KrediBulmakta Zorlandığı Düşüncesine Katılma/Katılmama Oranları (PastaGrafiği)................................................................................................... 224Grafik 4.23: KOBİ’lerin, 2008 Küresel Krizin Ticaret Hadlerini AzalttığınaKatılma Oranları (Pasta Grafiği)............................................................ 225Grafik 4.24: 2008 Küresel Krizinin, İşletmelerin Üretim Hadlerini AzalttığıDüşüncesine Katılım Oranları (Pasta Grafiği) ....................................... 226Grafik 4.25: 2008 Küresel Krizinin, KOBİ’lerin Girdi Maliyetlerini ArtırdığıDüşüncesine Katılım Oranları(Pasta Grafiği) ........................................ 227Grafik 4.26: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin Üretim Kalitesini Azalttığıdüşüncesine katılım oranları (Pasta Grafiği).......................................... 228Grafik 4.27: 2008 Küresel Krizinin, KOBİ’lerin Gücünü Azalttığı DüşüncesineKatılım Oranları Dağılımı (Pasta Grafiği) ............................................ 229Grafik 4.28: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin İstihdam Durumunu AzalttığıDüşüncesine Katılma Oranlarının Dağılımı (Pasta Grafiği) .................. 230Grafik 4.29: KOBİ’lerin, Sektörle İlgili Yasal Düzenlemeler Hakkında YeterliBilgiye Sahip Olma Oranlarının Dağılımı (Pasta Grafiği)..................... 231Grafik 4.30: KOBİ’lerin Tüm İşletme Fonksiyonlarında (İnsan Kaynakları,pazarlama, Yönetim, Finansal planlar vb) Planlama YapmaOranlarının Dağılımı (Pasta Grafiği) ..................................................... 232Grafik 4.31: KOBİ’lerin, Eğitimli ve Profesyonel yöneticilere Yer vermesininKriz Yönetimine Önemli Katkıda Bulunacağı Düşüncesine KatılmaOranları .................................................................................................. 233Grafik 4.32: KOBİ’lerin, Yurtiçi-Yurtdışı Şirketlerle Birleşmeye Gitmenin KriziAtlatmada Etkili Bir Politika Olacağı Düşüncesine Katılma Oranları(Pasta Grafiği) ........................................................................................ 234Grafik 4.33: İşletmelerde Küresel Kriz Sürecinde Esnek Çalışma Saatleri,Azaltılmış/Yarı Zamanlı Haftalık Mesailer Gibi Alternatiflerin BirÖnlem Olması Düşüncesine Katılma Oranları (Pasta GrafiğiGösterimi) .............................................................................................. 235Grafik 4.34: İşletmelerde İnsan Kaynakları Departmanı Bulunmasının, KrizSürecinde Personelin Moralini Yüksek Tutmada Etkili Olacağıdüşüncesine Katılma Oranları (Pasta Grafiği) ....................................... 236

xivGrafik 4.35: ÖTV ve KDV indirimlerinin KOBİ’lere Olumlu Katkıda BulunduğuDüşüncesine Katılım Oranları(Pasta Grafiği Gösterimi) ....................... 237Grafik 4.36: KOBİ’lerin krize karşı koymak için öz kaynağa yönelerek yüksekfaizli banka kredilerinden kaçınılması düşüncesine katılma oranları(Pasta Grafiği) ........................................................................................ 238Grafik 4.37: KOBİ’lerin Literatürde Yer Alan Kriz Yönetim Süreçlerinin YeterliOlduğu Düşüncesine Katılım Oranları (Pasta Grafiği) .......................... 239Grafik 4.38: KOBİ’lerin Kriz Sürecinde Yaptıkları Kriz Yönetim ÇalışmalarınınBaşarılı Olacağı Düşüncesine Katılma/katılmama Oranları (PastaGrafiği)................................................................................................... 240Grafik 4.39: KOBİ’lerin, Devlet Tarafından Sağlanan Teşvikleri Yereli OlupOlmadığına Katılma Oranları (Pasta Grafiği)........................................ 241Grafik 4.40: KOBİ’lerin KOBİ Bakanlığı ve Bankası Kurulursa KOBİ’lerin MevcutSorunlarının Büyük Ölçüde Çözüleceği Düşüncesine Katılım Oranları(Pasta Grafiği) ........................................................................................ 242Grafik 4.41: KOBİ’lerin sahibi/ortakların cinsiyete göre dağılım oranları (PastaGrafiği Gösterimi )................................................................................. 243Grafik 4.42: KOBİ Sahip/Ortaklarının Yaşlarına Göre Dağılım Oranları (PastaGrafiği)................................................................................................... 244Grafik 4.43: KOBİ Sahip/Ortakların Eğitim Düzeyine Göre Dağılım Oranları(Pasta Grafiği Gösterimi) ....................................................................... 244

1GİRİŞ20. yy’ın son çeyreğinden itibaren tüm dünyada ekonomik, politik, sosyal vekültürel yapılarda köklü değişim ve dönüşümler yaşanmaktadır. Bu değişim vedönüşüm tüm dünyada bölgelerin ve ülkelerin, küresel ekonomik işbölümübünyesinde; rollerin ve konumların yeniden tanımlamasına neden olmaktadır. Bu,küresel bir yeni ekonomik düzenin kurulması anlamına gelmektedir. Dünyaekonomisinin giderek daha fazla bütünleşmesine neden olan bu değişim ve dönüşümsüreci, ‘küreselleşme-globalleşme’ olarak adlandırılmaktadır (Aykaç, Parlak,Özdemir, 2008:183).Yaşadığımız yüzyılda ekonomik, sosyal ve teknolojik alanda meydana gelengelişmeler pazarların küreselleşmesine, uluslar arası rekabetin artmasına yol açmıştır.İşletmeler giderek küreselleşen pazarlarda yoğun rekabet koşulları altındafaaliyetlerini sürdürmektedir. Bu bağlamda küresel rekabet ortamı; krizlerin vekrizleri tetikleyebilecek her türlü sorunsalın ortaya çıkmasına neden olacak etkenlerledoludur. Günümüz dünyasında hızlı iletişim, hızla oluşan pazarlar ve kısa süreli iştasarımlarının geçerli olması, piyasalarda yaşanan hızlı değişimler; işletmelerinyoğun bir rekabet ortamına girmesine ve krizlerle karşı karşıya kalmasına yolaçmaktadır (Zerenler ve Iraz, 2006:247, 248). Bunlara, bir de doğal afetler, savaşlarve kamu yönetiminden kaynaklanan sorunlar eklenince, işletmeler ve yöneticileroldukça zorlanmaktadır (Türkel, 2001:13). Böyle bir ortamda bulunan işletmelerinamaçlarını gerçekleştirebilmesi, yaşamlarını sürdürebilmesi, artan rekabet karşısındapazar paylarını koruyabilmesi, pazar paylarını arttırabilmesi ve hatta yeni pazarlaragirebilmesi büyük ölçüde çevreye uyum sağlayabilmelerine bağlıdır.Kriz kavramı; olağanüstü, arzu edilmeyen koşulların cereyan ettiği ve olağankabul edilen faaliyetlerin yapılmasını engelleyen bir dönüm noktası olarak ifadeedilmektedir. (Titiz, 2003:112)Bu anlamda kriz, tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’dede özellikle 1980’li yıllardan sonra kendisini daha fazla hissettirmeye başlamış veküreselleşme ile bu etkileşim daha da hızlanmıştır. Türkiye son onbeş yılda hem ülkeiçi sorunlardan kaynaklanan; 1994 Nisan Krizi, 1999 Krizi, 2000 Kasım Krizi ve

22001 Şubat Krizi, hem de küresel anlamda ortaya çıkan;1991 Körfez Krizi, 1997Asya Krizi, 1998 Rusya Krizi, 1999 Arjantin Krizi ve son olarak 2008 dünyaekonomik krizi gibi önemli krizler yaşanmış ve yaşanan bu krizlerin mali piyasalarve reel sektör üzerinde etkileri gözlenmiştir.Çıkış noktasını ABD’de bankacılık ve finans sektörünün oluşturduğu 2008Küresel mali kriz-küresel ekonomik kriz döneminin, işletmeleri içsel ve dışsalyönleriyle etkileyen ve çeşitli sorunlara yol açan birçok yönündenbahsedilebilmektedir. Etkileri ne olursa olsun bütün krizler ülke ekonomilerini vesosyal yapıyı önemli oranda etkilemektedir (Sütütemiz, Balaban, Okutan, 2009:32).Dolayısıyla, günümüzde ülkemiz Büyük Ölçekli İşletmeleri ile beraber‘Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler’ de küreselleşme ve Gümrük Birliği kapsamındahareket etme zorunluluğu ile karşı karşıya kalmışlardır. Bilindiği gibi, KOBİ’lerinülkemiz işletmelerine oranı oldukça yüksek(%90’nın üzerinde), istihdama oranıyüksek(yaklaşık %70), toplam yatırım ve toplam üretime oranı orta düzeylerde,ihracata oranı(%8-%10) kısmen düşüktür (Çelik ve Akgemci, 1998: 1). KOBİ’lerintoplam kredilerden aldıkları pay ise %3-5 civarındadır. KOBİ’lerin ülkeekonomisindeki rolleri ihmal edilemez boyutlardadır. Bu nedenle, ülkeekonomilerinin geliştirilebilmesi için özellikle ekonomik kriz dönemlerindeKOBİ’lere gerekli finansman desteğinin verilmesi gerekmektedir. Zira Türkiye’dekiKOBİ’lerin en önemli sorunlarından birisi finansman sorunlarıdır. AyrıcaKOBİ’lerin mevcut diğer sorunları; Yönetim ve Örgütlenmeden KaynaklananSorunlar, Yenilikler (inovasyon)-Arge-Teknik Bilgi Yetersizliği, Üretim-Pazarlama-İhracat Sorunları, Bilgi(enformasyon) Eksikliği, Yasal ve Bürokratik EngellerdenKaynaklanan Sorunlar şeklinde ifade edilebilir.Ekonomik kriz dönemlerinde bir işletmenin başarısızlığa uğraması,işletmenin geçici nedenlerle cari sorumluluklarını yerine getirememesinden iflasetmesine kadar uzanan durumları içeren bir süreci kapsamaktadır. Türkiyeekonomisinin belkemiğini oluşturan ve aynı zamanda sosyal istikrara da katkısağlayan KOBİ”lerin ekonomik kriz dönemlerinde özellikle desteklenmesigerekmektedir. İşte bu noktadan hareketle, bu çalışma ‘2008 Küresel EkonomikKrizinin KOBİ’lere Etkisi’ni ele almaktadır ve dört bölümden oluşmaktadır: Birinci

3bölümde; Küreselleşme Kavramı ve Kapsamı çerçevesinde; Küreselleşme Süreci,Küreselleşmenin Boyutları, Küresel Ekonominin Genel Özellikleri, KüreselEkonomik Krizler ve Türkiye’ye Etkileri konuları ele alınmıştır. İkinci bölümde:Ekonomik Kriz ve KOBİ’ler başlığı altında; Kriz-Ekonomik Kriz Kavramı veTanımı, Kriz Türleri, Krizin Temel Nedenleri-Etkileri-Sonuçları, Kriz Yönetimindenbahsedilmiş ve KOBİ’lerle İlgili Kavramsal Çerçevede; KOBİ kapsamı ve tanımı,KOBİ’lerin Gelişim Süreci, KOBİ’lerin Ekonomideki Yeri ve Önemi, KOBİ’lerinAvantajları-Dezavantajları ve Ekonomik Krizlerin (Kasım 2000, Şubat2001 ve 2008Küresel Krizi) KOBİ’lere Etkisi ele alınmıştır. Üçüncü bölümde: KOBİ’lerinsorunları ve çözüm önerilerinden bahsedilmiştir. Dördüncü bölümde ise:2008Küresel Ekonomik Krizin Isparta İlinde Faaliyet Gösteren KOBİ’lere EtkisiniÖlçmeye Yönelik Anket Çalışmasına yer verilmiştir.

4BİRİNCİ BÖLÜMKÜRESELLEŞME KAVRAMI VE KAPSAMI1.1. Küreselleşme Kavramı ve TanımıKüreselleşme, 1 son otuz yıla damgasını vuran en popüler kavramlardanbiridir. Bu kavramın kökenleri, modernizmin 2 dünyayı bütünleştirdiğini öngören 19.yy ve 20. yy sosyologları ve politik-coğrafyacılarının çalışmalarında yatmaktadır.Bu kavramın gerçek anlamda kullanımı ise 1960-1970’li yıllara Wendel Wilkie veRoma Kulübünün çalışmalarına dayanmaktadır. Bunlar, küreselleşme kavramını ilkkez Brettonwood Sistemi’nin 3 çökmesinin ve yeni iletişim teknolojilerindekigelişmenin hemen ardından kullanmıştır. Bu dönemde dünyanın ekonomik, sosyalve politik açıdan artarak bütünleşmesi ülkelerin birbirine daha da bağımlı halegelmesi karşısında mevcut kavramlar yetersiz kalmıştır. Küreselleşme, bu süreciaçıklamak için geliştirilen çok sayıda alternatif kavramlardan biridir. Başka bir ifadeile, Küreselleşme kavramının yaygın bir kabul görmesi geleneksel kavramların buyeni süreci ifade etmede yetersiz kalmasından kaynaklanmaktadır. (Aykaç, Parlak veÖzdemir, 2008:21)Küreselleşme kelime anlamı olarak İngilizce ‘Globalization’ kelimesininkarşılığıdır. ‘Globalization’ ise ‘Global’ 4 sözcüğünden türemiştir. Ünlü İngiliz yazarıBernard Shaw “Fabrikacılık ve İmparatorluk” isimli kitabında bugününKüreselleşme olgusunu şaşılacak ölçüde anımsatan ve dolaylı bir sonuç olarak buolgunun gerçek yüzünü ortaya koyan görüşler ortaya koymuştur. Shaw’a göre; birulusun kendi topraklarında, dünyanın geri kalan kısmının çıkarlarını dikkatealmaksızın dilediğini yapma hakkına sahip olması fikri artık geçerliliğini yitirmiştir.1Globalleşme kavramı, Türkçe literatürde yaygın olarak ‘küreselleşme’ nadiren de‘uluslararasılaştırma’ gibi terimlerle ifade edilmektedir.2 Modernizm; Kapsadığı dönemdeki baskın sosyal, politik ve ekonomik koşulları açıklayan birkavramdır ve çağcılık, yenilikçilik anlamına gelmektedir. Daha geniş bilgi için bakınız; YavuzOdabaşı, Postmodern Pazarlama, MediaCat Kitapları, Üçüncü Bası, İst, 2009,s,11-383 Brettonwoods Sistemi; II. Dünya Savaşı sırasında Temmuz 1944’te ABD’nin küçük bir kasabasıolan Bretton Woods’ta toplanan ‘BM Para ve Finans Konferansı’nda ortaya çıkan iktisadi birsistemdir. Sistemin çöküşü ile ilgili bkz; Nurhan Yentürk, Erinç Yeldan, vd., Türkiye Ekonomisi,Edit., Mustafa Özer, 1.Baskı, Anadolu Üniv. Eskişehir, ss:152-1544 Global; evrensel, kapsamlı

5Çünkü Shaw dünyanın, insanlığın ortak malı olarak görülmesinin ve dünyakaynaklarının etkin bir biçimde kullanımının, tüm diğer dar ulusal çıkarlara göreöncelik taşıması görüşündedir (Işıklı, 1995:104).Bir başka yazara göre Küreselleşme;kumanda ekonomisinin küçülmesi, devletin bütün sosyal ve ekonomik işlevlerindenvazgeçmesidir. Bunun yanında bir de pazarın dünya ölçeğinde büyümesi, ulusalsınırlar dışına çıkması, dünyanın tek pazar haline gelmesidir (Şaylan, 1997: 9).Küreselleşmeyi modernliğin sonucu olarak değerlendiren Giddens’a göreKüreselleşme; uzak yerleşimlerin birbiri ile ilişkilendirildiği, yerel oluşumlarınmillerce ötedeki olaylarla biçimlendirildiği, dünya çapındaki toplumsal ilişkilerinyoğunlaşmasıdır. Bir başka tanıma göre Küreselleşme, ekonomik faaliyetlerindünya düzeyinde yeni bir entegrasyonuna karşılık gelen bir kavramdır. Fakat bukavram aynı zamanda, yeni bir zihniyete de işaret etmektedir. İki değişim, yanitoplumların dünya üzerinde ekonomik olarak yeniden entegre olması ve siyasi olaraktoplumların parçalanması gibi iki trend aslında Küreselleşmeyi tanımlayan ikitrenttir.Küreselleşme ülkeler arasındaki iktisadi, siyasi, sosyal ilişkilerinyaygınlaşması ve gelişmesi, ideolojik ayrımlara dayalı kutuplaşmaların çözülmesi,farklı toplumsal kültürlerin, inanç ve beklentilerin daha iyi tanınması, ülkelerarasındaki ilişkilerin yoğunlaşması gibi farklı görünen ancak birbiriyle bağlantılıolguları içermektedir (Güzelcik, 1999:16, 17).Bir başka tanıma göre ise Küreselleşme; üretim faktörünün dünya ölçeğindedeğerlendirilerek üretim, dağıtım, tüketime yöneltilmesi; ticari değişimlerin dünyaölçeğinde kurallar ve standartlarla gerçekleşmesi, gümrük duvarlarının indirilmesive dünya ticaretini kolaylaştıran bölgesel ticaret bloklarının ortaya çıkması; işletmeorganizasyonlarından başlayarak bütün ekonomik aktörlerle uluslar üstü bir boyuttaortak dünya ekonomik stratejisi esasına dayalı bir planlamaya gidilmesi; işletmelerve devlet arasında yeni bir iletişimin ortaya çıkması; üretime katılan aktörlerinbirbirleriyle dünya bazında sıkı bütünleşmeye girmeleri sonucu ekonomik,teknolojik ve hatta hukuki bakımdan tek bir alan bütünlüğünün kaybolmasıdır(Erbay, 1996:3).

6Çoğu zaman küresel pazarlama kavramı ile karıştırılan küreselleşme kavramıiki farkı bakış açısı ile tanımlanmaktadır. Bunlardan birincisi Küreselleşmeyiekonomik, sosyal, kültürel, hukuki vs. bir değişim etkileşim süreci olarak görenbütüncül-holistic bakış açısıdır. Buna göre Küreselleşme; hızlı teknolojik gelişme,dünya pazarlarının genişlemesi, ticaretin sermaye hareketliliğinin liberalleşmesisonucu ortaya çıkmıştır. Küreselleşmenin Batı Avrupa medeniyetinin pazarınıngeliştirme etkinliklerinin son aşaması olduğu ifade edilmektedir. İkinci bakış açısıise dar bakış açısıdır. Bu görüşe göre; Küreselleşmeyi yaratan çok uluslu şirketlerdir.Buna göre ÇUŞ (Çok Uluslu Şirket)’lar dünyadaki ticaret saç ayağında faaliyetgöstermek üzere Küreselleşmeyi yaratmışlardır. En büyük 500 ÇUŞ dünyadaki tümdoğrudan dış yatırımın %80’ini ve tüm ticaretin %50’den fazlasınıgerçekleştirmektedir. Dolayısıyla Küreselleşme temel olarak ekonomik bir olgudur(Bakırtaş, Öztürkler, vd. , 2009:5).Küreselleşme yaygın olarak, ekonomik boyutu dikkate alınarak kullanılan birkavramdır. Fakat ekonomik boyutunun yanında siyasal ve sosyo-kültürel boyutun dadikkate alınması önem taşımaktadır. Küreselleşmeyi tarihin akışı içinde ortaya çıkanbir olgu (realite) olduğu kadar, uluslar arası ticaretin yaygınlaşması, emek vesermaye hareketlerinin artması, ülkeler arasındaki ideolojik kutuplaşmaların sonaermesi, teknolojideki hızlı değişim sonucunda ülkelerin gerek ekonomik, gereksesiyasal ve sosyo-kültürel açıdan birbirlerine yakınlaşmaları olarak tanımlaya biliriz(Aktan ve Şen, 2006:104-112).Sonuç olarak; 21. yy.da Küreselleşme-küreselleşme olgusu her açıdanhayatımıza girmiştir ve toplumun her kesimini çeşitli düzeylere etkilemektedir. Kimizaman ekonomik ilişkilerdeki yaygınlaşma ve gelişme, kimi zaman ideolojikayrımlara dayalı kutuplaşmaların çözülmesi ve liberalleşme, kimi zaman dakültürlerin, inançların, ideallerin sınırlar dışına taşarak daha fazla benzemesianlamında kullanılan bu kavram en genel şekliyle, her türlü değer ve birikimindevlet sınırlarını aşarak dünya çapında yaygınlaşmasını ifade etmektedir. Budeğerler; para, mal gibi somut değerler olabildiği gibi inançlar, kültürel özellikler,idealler gibi soyut değerlerde olabilmektedir (Güzelcik, 1999:18).

7Küreselleşmenin temel niteliğini; finansal piyasaların küreselleşmesi, şirketstratejilerinin küreselleşmesi, teknoloji ve bağlantılı Ar-Ge ve bilgininküreselleşmesi, tüketim kalıplarının dünya çapında tüketici piyasalarına sahipkültürel ürünlere dönüştürülmesi ve nihayet ulusal hükümetlerin Küresel yönetişimkurallarını dizaynında rollerinin azalması oluşturmaktadır (Aykaç, Parlak, Özdemir,2008:23).1.2. Küreselleşme Süreci/ TarihçeYeni dünya düzeni, ekonominin büyük ölçüde dayanağını oluşturan vebirbiriyle bir bütün olan dört küresel etkinlik kriteri üzerinde oluşmaktadır. Bunlar;Küresel Kültür Piyasası, Küresel Piyasa, Küresel İşyeri, Küresel Finansal Ağı’dır.Dünya üzerindeki bu dört etkinliğin amacı Küreselleşmeyi gerçekleştirmektir. Budört itici gücün arkasındaki en önemli etken ise Çok Uluslu Şirketlerdir. Yapılan birçalışmaya göre ilk 300’de yer alan ÇUŞ’ların toplam aktifleri tüm dünyadaki üretimaktiflerinin yaklaşık %25’ini oluşturmaktadır. Küreselleşme harekatı esasındasöylendiği gibi 1990’lı yıllardan sonra ortaya çıkmış bir olgu değildir (Temel,2001:1-5).Küreselleşme aslında çok yeni bir kavram olmayıp, bu sürecin baş aktörleriolan Çok Uluslu Şirketlerin varlığı, Asurlular, Finikeliler, Yunanlılar ve Romalılardevrine kadar uzanmaktadır. Doğu ile Batı’yı birleştiren ve Çin’den başlayıpRoma’ya uzanan İpek Yolu ile ürün ticareti tarihin ilk zamanlarından beriyapılmaktadır. 19. yy’da Sanayi devrimi ve burjuvazinin ortaya çıkışı, ekonomikalanda pazar ekonomisini ve kapitalist yapıyı, siyasal alanda ulus devletleri vedemokratik sistemi doğurmuştur. Bu sistemin ileri bir aşaması olarak ele alınabilecekküreselleşme, iktisadi anlamda pazar ekonomisinin, siyasal anlamda ise liberaldemokratik düzenin ve hukuk devletinin bütün dünya yüzeyine yayılması olarakalgılanabilir. Sanayi devriminden, II. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar ise genel olaraksömürgeci gelişmiş birkaç ülke ile gelişmemiş perifer ülkeler arasında hammadde vegıda alışverişi gerçekleşmiş, savaş sonrasında kurulan GATT (General AgreementOn Tariffs and Trade) ile dünya üzerinde barışın ancak ticaret ile sağlanabileceğigörüşü hakim olmuştur. Bu görüş, birbirine ekonomik yönden bağımlı olan ülkelerinhem ekonomik hem siyasi kararlarında tam bağımsız olamayacakları, dolayısıyla da

8keyfi karar alamayacaklarını savunmakta olup küreselleşmenin ‘karşılıklı bağımlılık’kavramını gerektiğini ortaya koymaktadır.Küreselleşme II.Dünya Savaşı sonrası Birleşmiş Milletlerin (1945) kurulması,Marshall yardımlarının yapılması ile etkisini göstermeye başlayan ve özellikle sonyirmi yıldır enformasyon ve bilgisayar teknolojisinde yaşanan gelişmelerle birlikte,1989 yılında kutuplu dünyanın ortadan kalkması ile hız kazanan ve ÇUŞ’larınoluşturdukları küresel ticari ağlarla; ülkeler arasında sermaye, para, mal-hizmet veemeğin dolaşımını güçleştiren engellerin azaltılarak dünya ekonomisininbütünleşmesi sürecinin ifade eder (Bakırtaş, Öztürkler, Yağcı, vd. , 2009:4, 5).Dünyada Küreselleşme ve bölgesel entegrasyon hareketleri ikinci DünyaSavaşı’ndan sonra ortaya çıkmaya başlamıştır. Siyasal sınırlarla, ekonomik sınırlarınbirbirinden ayrılması ve ekonomik sınırların giderek ortadan kalkması şeklindetanımlanan Küreselleşme olgusu, aslında iki yüz yıldan fazla bir geçmişe sahipserbest ticaret savunucusunun bir uygulaması ya da sonucu sayılabilmektedir. Bukonudaki ilk somut adımlar, 1947 yılında GATT Antlaşması (Ticaret ve GümrükTarifeleri Genel Antlaşması)’nın imzalanmasıyla atılmıştır. O yıldan günümüzekadar yapılan anlaşmalarla dünya ölçüsünde serbest ticarete yönelinmiştir. Bugünartık sadece malların değil, mallar yanında çok çeşitli hizmetlerin ve sermayenin deülkeler arasında serbest dolaşımı söz konusudur (Yüksel, 1997:87).1950 ve 1960’lı yıllar Afrika ve Asya’da pek çok ülkenin bağımsızlığını ilanettiği yıllar olmuş ve yine aynı dönemde Japonya Küresel bir güç olarak yavaş yavaşyerini almıştır. Bu arada ÇUŞ’ların üretim maliyetlerini düşürmek amacıylaüretimlerini sınır ötesine, bağımsızlıklarını yeni kazanmış, ekonomisi zayıf birzamanların sömürge devletlerine taşımaya başlamıştır. Faktör maliyetlerinin oldukçaucuz olduğu bu devletlerde düşük maliyetlerde üretim yapabilme, kar marjlarınıartırma imkanı bulmuşlardır (Bakırtaş, Öztürkler, Yağcı, vd. , 2009:6).1960’lı yılların başında ve ortalarında Amerikan şirketlerinin deniz aşırıpazarlardaki hareketiyle birlikte, Küreselleşme çalışmaları görülmeye başlamıştır.Yerli pazarlarda yavaşlayan büyüme hızı birçok şirketi Amerika’nın dışındaki zenginpazarlara yatırım yapmaya yöneltmiştir. Örneğin; Poloraid firması Amerika’dafotoğraf pazarında durgunlukla karşılaşmış ve potansiyel büyüme için Avrupa

9Pazarları’na bakmaya başlamıştır. Amerika Ticaret Odasının verilerine göre, budönem içerisinde Amerikan Şirketlerinin yurtdışı yatırımları 31 milyar dolardan 70milyar dolara çıkmıştır. Buna ek olarak, Amerika’da yapılan ihracat 80 milyardolardan 140 milyar dolara çıkmıştır. Bu dönemde uluslar arası pazarlara yayılmışişletmelerin yabancı pazardaki büyüme oranları iç pazarlardan çok daha fazlaolmuştur. Örneğin; Coca-Cola, Amerikan Pazarı’ndaki yavaşlamadan etkilenmiş,fakat uluslararası pazarlarda hızla büyümüştür (Güzelcik, 1999:19).Gelişmekte olan ülkelerin 1970’li yıllarda itibaren içine düştükleri dış borçkrizi ve dış ödeme güçlükleri, söz konusu ülkeleri bu dar boğazdan kurtarabilmekiçin ihracata yönelik stratejiler belirlemeye yöneltmiştir. Zamanında dış borcunuödemeyen ülkeler çareyi ihracatı geliştirmekte, ithalatı ise serbestleştirmektebulmuşlardır (Tuna, 1998:21).1970’lere kadar ABD firmaları, dünya mal üretiminin yarısını üretirken1970’lerden itibaren diğer gelişmiş ülkeler ile bazı Latin Amerika Ülkeleri, ABD ilerekabete girmiştir. 1970’li yıllarda Japon firmaları elektronikten, ağır inşaatmakinelerine kadar birçok pazarda Amerikan Şirketleri için tehlike oluşturmayabaşlamışlardır. Japon Komatsu Firması, büyük bir güç haline gelerek Caterpillar’ınpazardaki egemenliğine meydan okumuştur. 1960 yılında tamamlanmış ürünlerdedünya ithalatında %6. 5 pay sahibi olan Japonya, bu oranı 1970 yılında %11. 2 ve1973 yılında %13’e çıkarmıştır. Diğer yandan, kendi iç pazarlarında mücadele edenAmerikan Şirketleri’ne karşılık, Avrupa Şirketleri de Amerikan Pazarı’na girmeyebaşlamışlardır. Rekabetin dünya çapında gelişmesi sonucunda, Avrupalı Şirketler’indünya pazarlarına girmekten başka çareleri kalmamıştır. İtalyan Olivetti Firması,hızla gelişen teknolojiden geri kalmamak ve Avrupa Pazarları’ndaki öncülüğükaybetmemek için Amerikan Pazarı’na girmiştir (Güzelcik, 1999:20).Bunun yanında, 1973-74 ve 1979 petrol krizleri, başta ABD olmak üzerediğer gelişmiş ülkeleri iktisadi zorunluluklarla etkin bir biçimde mücadele edebilmekiçin ekonomilerini yeniden organize etmeye itmiş, liberalleşme ve teknolojik gelişmetetikleyici unsur olmuştur. 1982’ de borç krizine giren üçüncü dünya ülkeleri gibipek çok ülke politikasında IMF’nin etkinliği artmış, geri kalmış ve gelişmekte olanülkeler gelişmiş ülkelere daha bağımlı hale gelmiştir. Sonrasında Sovyetler

10Birliği’nin dağılması ve 1989 ‘da komünizmin çökmesiyle beraber küresel güçlerdaha fazla hareket alanı kazanmıştır (Bakırtaş, Öztürkler, Yağcı, vd. , 2009:6).Her türlü kaynak dağılımında var olan devlet-piyasa dengesi 1980 ‘li yıllardadeğişmiştir. Dünyanın her yerinde devlet-piyasa dengesi, piyasa lehine kaymıştır. Budeğişim, aslında ideolojiye kaymanın yansımasıdır. İdeolojik devrim, özellikleiletişim alanında yaşanan teknoloji ile değişime eşlik etmiş, teknolojik değişim tümdünyayı içeren küresel pazarı kaçınılmaz hale ve bir dereceye kadar da kontroledilemez bir gerçek haline getirmiştir. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde,teknolojik ve ideolojik değişimi, piyasanın rolünü artıran ve devletin rolünü azaltanpolitika değişimleri izlemiştir. Bu süre daha var olmaya devam edecek olsa da, artıkulus-devletin kendi sınırlarını içinde gerçekleştirilen iktisadi faaliyetler üzerindeönemli ölçüde kontrol sahibi olduğu söylenememektedir. Savaş sonrası dönemde,gelişmekte olan ülkelerin hepsinin olmasa bile, çoğunun uyguladığı görece otonomulusal iktisadi gelişme modellerinin artık anlamı olmadığı, tek ve bütünleşmiş birdünya ekonomisine doğru bir değişim görülmektedir (Güzelcik, 1999:21).1990’lı yılların başından itibaren dünyada geleneksel siyasi blokların ortadankalktığı, liberal eğilimlerin güçlendiği, teknolojik gelişmelerin sınır tanımaz haldeönemli değişmelere yol açtığı bir dönem başlamıştır. Bu dönemde, uluslar arasımübadelelerde mal ve finans piyasaları milli sınırları sürekli zorlamakta ve ülkelerinkendi boyutlarını aşmaktadır. İletişim teknolojisindeki hızlı gelişme hem başlayansürecin ürünü ve öncüsü olmakta, hem de ekonomik, siyasal ve kültürel birküreselleşmeyi zorunlu hale getirmektedir (Tuna, 1998:22).Küreselleşme sürecinin başlangıcıyla birlikte birçok işletme hayattakalabilmek için, uluslar arası faaliyetlere katılmak ve küresel yeterliliklerini artırmakzorunda kalmışlardır. Böylece dünya çapında faaliyet gösteren çok uluslu işletmelerortaya çıkmaya başlamıştır. İşletmeler küreselleşme sürecine birden bire değil, aşamaaşama girmektedirler. Uluslararası pazarlarda faaliyette bulunmanın çeşitli düzeylerivardır ve her düzey küreselleşen firmalara çeşitli tecrübeler kazandırarak bir sonrakidüzey için hazırlık sağlar. Küreselleşme aşamalarında başlıca dört evreden sözedilebilir.

11Birinci aşama; iç pazarlarda faaliyette bulunma aşaması firmanın kendiülkesindeki pazar potansiyeli sınırlıdır. Tüm üretim ve pazarlama çabaları firmanınkendi ülkesinde sürdürülmektedir. Yöneticiler Küresel çevrelerle ilgilenebilirler vedış pazarlara girme isteği duyarak hazırlık yapabilirler.İkinci aşama; uluslararasılaşma aşaması, işletme dış pazarlara satışabaşlamıştır. İhracatı arttırma çabaları yanında, örgütsel yapısına bir uluslar arasıbölüm ilave ederek birçok ülkede ürünlerini satma çabalarına yönelir ve çok uluslubir firmaya geçiş için önemli tecrübeler elde eder, fizibilite çalışmaları yapar.Üçüncü aşama; çok uluslaşma aşaması, bu aşamada işletme birçok ülkedemal veya hizmetlerini üretir ve pazarlar. Artık ihracat yerine dış ülkelerde o ülkelerinihtiyaçlarını karşılamak için üretim ve pazarlama işlevini geliştirmiş ayrı ayrıfirmalar kurmuştur. İşletmenin satışlarının 1/3’ünden fazlası dış ülkelerdekitesislerinde üretilip satılmaktadır. Normal olarak işletmelerin bir orjin ülkesi olduğuhalde, bir firma faaliyetlerini bir başka ülkede de kendi ülkesindeki düzeyi kadar vehatta daha fazla geliştirerek burada yeni sahipler, hissedarlar edinebilir, yeni vekendi ülkesinden bağımsız olarak kontrol sistemleri oluşturabilirler (Eren, 2006:62).Dördüncü aşama ise Küresel-küresel aşamadır. Burada, firmanın kendi ülkesiönemli değildir. Firma üretim kaynaklarını, insan gücünü nerde en rasyonelkoşullarda sağlar ise, orada üretimini yapar, en düşük maliyet düzeyini ve müşteriiçin en uygun kaliteyi bularak tüm ülkeler için küresel anlamda üretimde bulunarakpazarlamasını yapar. Yatırım için ‘kendi ülkesi ‘ diye bir yerde yatırım ülkeninkendi ihtiyaçlarını karşılamak için üretimi söz konusu değildir. Önemli olan hangiülkeler en düşük maliyet, en uygun kalite ve çeşitlilikte üretim imkanları sunuyor veen iyi imkanları sağlıyorsa üretimin o ülke veya ülkelere kaydırılıp üretilen ürünlerinve/veya hizmetlerin küresel çapta pazarlanmasıdır (Eren, 2006:63).İlk çok uluslu işletmeler 19. yy’da Avrupa merkezli olmak üzere Belçika’da(Cockeril), Almanya’da (Bayer), İsviçre’de (Nestle), Fransa’da (Michelin) veİngiltere’de (Lever) ortaya çıkmış ve gümrük tarifelerinden dolayı ihracattakarşılaşılan güçlükleri aşmak kaygısıyla yabancı pazarlara yatırımlar yapmakyöntemini uygulamışlardır. Bunların amacı, sermayenin ucuz olduğu yerden eldeedilmesi ve en yüksek karı getireceği yerde kullanılmasıdır (Erbay, 1996, s. 6).

12Örneğin; Mısır’da ekilen, Türkiye’de iplik haline getirilen, Hindistan’da dokunan,İtalya’da stili verilen, Güney Kore’de dikilen ve oradan tüm dünyaya gönderilenmilyonlarca ton pamuklu mal tüketiciye ulaşmaktadır (Akat, 1996:18).Çok uluslu işletmeler, Küreselleşme sürecine bir ivme katmıştır. Küreselişletmelerin dünya ticaretinde ve ekonomisinde ağırlıklı olarak görülmeye başlandığıdönem 20. yüzyılın ikinci yarısıdır. 1980’li yıllarda endüstrileşen ve gelişenülkelerden çıkan çok uluslu işletmeler, yeni bir güç olarak dünya pazarlarınagirmişlerdir. Bu işletmeler, Kuzey Kore, Tayvan, Singapur, Hong Kong gibiendüstrileşen Uzak Doğu ülkeleri veya Brezilya, Venezualla gibi gelişmekte olanLatin Amerika ülkeleridir. Bu ülkelerdeki işletmeler, işe endüstrileşmiş ülkelerinbüyük ve çok uluslu şirketlerine parça üreterek başlayıp, daha sonra aynı pazarlardaözellikle fiyatlandırmayı ana rekabet silahı olarak kullanarak karşılarına çıkmaktadır.Örneğin; Güney Kore firması olan Lucky Goldstar, işe Motorola gibi büyükAmerikan televizyon üreticisi şirketlere parça üreterek başlamış, daha sonra mikrodalga fırınlar, buzdolapları, televizyon gibi kendi ürünlerini Amerika’da pazarasunmuştur.Küreselleşmeye olan eğilim sadece üretim endüstrilerinde değil, servis vesatış gibi daha birçok endüstride de kendini göstermiştir. Ulusal sınırlar dışında olanseyahat ve iletişim gereği dünya çapında benzer ihtiyaç ve ilgileri olan pazarsegmentlerinin doğmasına neden olmuştur. Fast-food, giyim, hotel, araba kiralamagibi hizmet endüstrileri bu talebe karşılık olarak uluslar arası boyutlardagenişlemişlerdir. Mc. Donalds, Pizza Hot, Kentucky, Fried Chicken gibi işletmelerdünya çapında yemek ihtiyaçlarını hızlı bir şekilde karşılamak isteyen tüketicilerihedeflemişlerdir (Güzelcik, 1999:23),Görüldüğü gibi, ürün ve hizmet konusundaki iyi fikirleri coğrafik boyutlardasınırlara taşıma arzusu, işletmeleri uluslar arası pazarlara girmeye yönlendirmiştir.Doğal kaynaklar bulma ve düşük işgücü maliyetlerinden yararlanabilme arzusuküreselleşmeyi hızlandırmıştır (Güzelcik, 1999:24). Yakın tarihte küreselleşmesüreci, bilgi teknolojilerinin insan yaşamının her alanına önemli rol oynamasınısağlanmış, özellikle son otuz yılda beden gücü ekonomisinden beyin gücüekonomisine geçişte bilgi artık ekonominin motoru, temel itici güç olmuştur.

13Bununla beraber teknolojik gelişmelerin de bilgiyi biriktirici ve çoğaltıcıyansımalarıyla küreselleşme süreci hem hız kazanmış hem de etkinliği artmıştır(Bakırtaş, Öztürkler, Yağcı, vd. , 2009:6).1.3. Küreselleşmenin BoyutlarıKüreselleşme yaygın olarak ekonomik boyutu dikkate alınarak, kullanılan birkavram olmasına karşın, siyasal ve sosyo-kültürel boyutunun da ele alınması önemtaşımaktadır. Şekil 1’den de görüleceği gibi, Küreselleşme kendisini ekonomik,siyasal ve sosyo-kültürel olmak üzere üç farklı alanda göstermektedir.EkonomikKüreselleşmeÜretiminKüreselleşmesiKüreselleşmeSiyasalKüreselleşmeFinansalFaaliyetlerinKüreselleşmesiSosyo-KültürelKüreselleşmeŞekil 1.1: Küreselleşme ve Küreselleşmenin boyutlarıKaynak: Aktan ve Şen, Mercek dergisi, Yıl:6, sayı:21, Özel sayı, s. 104-112.1.3.1. Ekonomik KüreselleşmeEkonomik Küreselleşme, genel anlamda ülke ekonomilerinin dünyaekonomisiyle entegrasyonu, yani dünyanın tek bir pazarda bütünleşmesini ifadeetmektedir. Bir başka ifade ile ekonomik Küreselleşme, ülkeler arasında mal,sermaye ve emek akışkanlığının artması sonucu ülkeler arasındaki ekonomikilişkilerin yoğunlaşması ve ülkelerin birbirlerine yakınlaşması demektir (Aktan,1999:2).

14Ekonomik Küreselleşme sürecinde, mal ve hizmetler ile uluslar arası sermayehareketliliğiyle ilgili sınır ötesi işlemeler çeşitlenerek artmakta ve teknoloji dünyaçapında hızlı bir biçimde yayılmaktadır. Bu süreçte Küresel firmalar önemli birfonksiyon üstlenmekte ve bu firmalar vasıtasıyla teknoloji, gelişmiş ülkelerdengelişmekte olan ülkelere doğru yayılmaktadır. Telekomünikasyon, bilgi ve ulaşımteknolojisindeki hızlı gelişmeler, GATT, WTO ve IMF gibi uluslar arası kuruluşlarınçabalarıyla dünya ekonomisinde sağlanan liberalleşme hareketleri, ülkelerin hızlı vesürdürülebilir ekonomik kalkınmayı gerçekleştirmede piyasa ekonomisinin önemlikavramları, uluslararası firmaların sınır-ötesi satış yapma ve maliyet düşünmekamacıyla daha ucuz kaynak sağlama gibi faktörler ekonomik Küreselleşmeye ortamhazırlamıştır. Mal ve hizmetler ile üretim faktörlerinin, yani emek, sermaye veteknolojinin uluslar arası alanda mobilitesi sonucu mal ve hizmet piyasalarınınentegrasyonu ekonomik Küreselleşme ile sonuçlanmıştır (Aktan, Şen, 1999:10-35).Ekonomik Küreselleşme, kendisini üretimin ve finansal faaliyetlerinküreselleşmesi olmak üzere iki farklı alanda göstermektedir:Üretimin Küreselleşmesi; ülke bazında faaliyet gösteren firmaların üretimfaaliyetlerini diğer ülkelere ve kıtalara yaymalarını ifade etmektedir. Üretimfaaliyetleri Küresel firmalar aracılığı ile sınır-ötesi sabit sermaye yatırımı, sınır-ötesiiştirak, fason imalat anlaşmaları gibi değişik şekillerde uluslararası arenayataşımaktadır. Üretim alanı olarak tüm dünyayı hedefleyen bu firmalar, üretimfaaliyetlerini maliyet avantajı sağlayacak ülkelere kaydırmanın yollarını aramakta vefaaliyetlerini hammadde maliyeti, ara malı maliyeti, iş gücü maliyeti ve dışsalmaliyetler açısından daha cazip gördükleri ülkelere kaydırmaktadırlar.Üretim Küreselleşmesi ile özellikle mikro-elektronik ve motorlu taşıt üretimigibi alanlarda ‘Küresel fabrikalar’ ortaya çıkmıştır. Böylece bir malın üretiminindeğişik safhalarını oluşturan araştırma-geliştirme, parçaların hazırlanması, montajı,tamamlanması ve kalite kontrol gibi safhalar bir ülkeyle sınırlı kalmayıp;karşılaştırmalı üstünlüğe bağlı olarak tek bir üretim hattı içinde birden çok ülkeyeyayılmıştır. Başka bir ifade ile, üretimin Küreselleşmesi ile ‘üretim içi ihtisaslaşma’önem kazanmıştır. Böylece, Küresel firmalar etkinlik ve verimliliği ön plana

15çıkarmakta ve Küresel rekabet koşullarını kendi lehlerine çevirebilmek için sürekliyenilik yapmak ihtiyacı duymaktadırlar.Finansal Faaliyetlerin Küreselleşmesi ise; ekonomik Küreselleşmenin kendinigösterdiği bir diğer alandır. Finansal faaliyetlerin Küreselleşmesiyle sermaye,herhangi bir coğrafi sınır içerisinde kalmayıp; daha düşük risk ve daha yüksekkazanç sağlamak düşüncesiyle herhangi bir kısıtlamaya maruz kalmadan sınır-ötesialanlara kolayca yayılmaktadır. Bu alanın Küreselleşmenin en yaygın ve en yoğunolarak yaşandığı alan olduğu söylenebilir. Finansal faaliyetlerin Küreselleşmesi,özellikle 1980’li yıllarda ve sonrasında hızlı bir gelişme göstermiş ve uluslararasıfinansal piyasaları birbirinden ayıran sınırlar hemen hemen ortadan kalkmıştır. Hızlabirbirine entegre olan finans piyasaları, uluslararası sermaye hareketlerininkaynağının, kanallarının ve hacminin değişmesine neden olmuştur. Bu gelişmenintemelinde, gelişmekte olan ülkelerin uluslararası finansal faaliyetleri kendi ülkelerineçekmek için uygulamaya koydukları deregulasyon 5 politikaları, esnek kur rejimininbenimsenmemesi, finansal araç türlerindeki hızlı artış, telekomünikasyon araçlarıgibi siyasal, kurumsal ve teknik faktörler yatmaktadır (DPT, 1995:214).Ekonomik yönden hiçbir ülkenin kendi içinde yeterli olamayacağı, zamanlaanlaşılmıştır. Ülkeler gerek hammadde kaynakları gerek iş gücü, teknoloji, mamulve pazar açısından birbirine muhtaçtırlar. O halde, eldeki imkanları ekonomikişbirliği ekonomik yönden hiçbir ülkenin kendi içinde yeterli olamayacağı, zamanlaanlaşılmıştır. Ülkeler gerek hammadde kaynakları gerek iş gücü, teknoloji, mamulve pazar açısından birbirine muhtaçtırlar. O halde, eldeki imkanları ekonomikişbirliği içinde paylaşarak birlikte büyümenin çatışarak büyümekten daha rasyonelolduğu anlaşılmıştır. Böylelikle dünya, önce ekonomik birlikler içinde bütünleşecekve daha sonraki aşamada bir siyasal bütünleşme mümkün olabilecektir (Serter,1996:152).Bugünkü küreselleşme olgusunun en belirleyici özelliği, finansal kapitalidir.Brettonwoods Sistemi içinde 1945’ten başlayan 30 yıllık süre içinde, kısa vadeli5 Deregulasyon; Türkçe’de ‘kuralsızlaştırma’ ‘serbestleştirme’ gibi karşılıkları olan, ekonomi-politikile ilgili bir terim, dar anlamıyla, yeni-liberal ekonomik genel durumunda, rekabetçi ve serbestyapıya geçişin önünde engel sayılan ulus devletlerin çözülmesini amaçlayan, adım adım devletingeleneksel rolü ve görevlerini ortada kaldıran, mevcut düzeneklerin yeniden ve nasıldüzenlenmesi gerektiği sorularına cevap veren siyaset. Tersi regulasyondur.

16sermaye hareketleri kontrol altında olmuştur. O yıllarda Batı ülkelerinde bile, birFransız’ın ülke dışına çıkarabileceği döviz sınırlıdır. Bu yüzden kısa vadeli sermayehareketleri denilen ve spekülatif özellikleri çok ağır basan finans, arka plandakalmıştır. Cari açıkların finansmanı, resmi sermaye hareketleri ve dolaysızyatırımlarla sağlanmıştır. Resmi krediler, yoksul ülkelerin ticaret açıklarını düşükfaizli, uzun vadeli kredilerle finanse etmek ve böylece mal ihracını kolaylaştırmakiçin kullanılmıştır. Ancak, küreselleşmeyle birlikte sermayenin hareketliliği, dünyaçapında artmıştır. Sermaye artık vatansızlaşmıştır. Örneğin; bir hükümet yetkilisigayri menkullerini satıp, Türkiye’de otururken, sanayiler içerisinde servetinin tümüAmerika’ya nakledebilmektedir (Boratav, 1997:22-25).Bilgi işlemin ve haberleşmenin hızlanması, yaygınlaşması ve ucuzlamasısayesinde sermayenin dolaşımı ‘gerçek zaman’ kavramı ile ifade edilebilecekişlemler yoluyla doğrudan, birebir ilişkilerle, aracıları devre dışı bırakarak (directbanking, online treding, teleshopping vb) gerçekleşmektedir. Sermaye, zaman vemekan ile kesintiye uğramadan yaşamında bir süreklilik kazanmakta, dünyanınhemen her yerindeki ekonomik ve mali birimler birbiriyle entegre olmaktadır(Yıldızoğlu, 1996:23).Üretimin düzenlenmesi de bu gelişmeden etkilenmektedir. Faaliyetlerihızlandırmak, ürünleri zamanında piyasaya ulaştırmak, stokları yenilemek ve hızladeğişen tüketim eğilimlerine daha hızlı cevap verebilmek mümkün olmaktadır. Buarada üretim teknolojisi ve metotları da değişmektedir. Kitle üretiminden (massproduction) sipariş usulü üretime bir başka ifade ile müşteriye göre üretime (masscustomization) geçilmektedir. Ürünlerin de yaşam süresi kısalmakta ve ürünler çokdaha hızlı piyasaya sürülüp aynı hızla devre dışı kalmaktadır. Ürünlerde de önemlideğişiklikler olmaktadır. Bilgi, teknoloji ve hizmetin bir birine karışması karmaşıkürünler ortaya çıkmaktadır. Bunlar ise yeni dağıtım, pazarlama, finansman ve desteksistemleri gerektirmektedir. Ürün satıldıktan sonra müşteriye, bilgi desteğinin desağlanması zorunlu hale gelmektedir (Yıldızoğlu, 1996:25).Küreselleşme ile birlikte teknoloji ve diğer sosyo-ekonomik şartlarındeğişimine paralel olarak işletmelerin yapısında ve yönetim kavramında da önemlideğişimler ortaya çıkmıştır. Çok ortaklı–çok uluslu büyük şirketlerin gelişmesi

17sonucu son yıllarda eski tür girişimci-patron kapitalist yöneticilerin sayısında önemliazalma gözlenirken, onların yerini özellikle çok iyi eğitim görmüş, tecrübeli veücretli profesyoneller almıştır. Ekonomik çevredeki köklü değişimlerinorganizasyonların strateji, kültür, yapı ve çalışma şartlarında da önemli değişimlereneden olması kaçınılmazdır. İşyerinde demokrasi, katılımcılık, işbirliği kültürü gibikavramlar da geleneksel bürokratik yönetim türlerini gerileterek, çalışanların veyönetimin kendini yeniledikleri, karşılıklı işbirliğini artırdıkları çağdaş yönetinanlayışını öne çıkarmıştır (Kurtulmuş, 1996:158).Sonuç olarak, küreselleşme ile birlikte üretim teknolojileri ve metotları,dağıtım ve pazarlama sistemleri değişmiş; işletmelerin yönetim anlayışında veyapısında önemli değişmeler yaşanmış, en önemlisi de sermayenin dünya çapındamobilitesi artmış ve sermaye vatansızlaşmıştır.1.3.2. Siyasal KüreselleşmeSiyasal Küreselleşme, eskiden uluslararası sistem temel aktörü olan ulusdevletin üstünlüğünü sarsmış ve ulus-devleti, yetkilerini başkalarıyla paylaşmayamecbur bırakmıştır. Ulus devlet, Küreselleşme ile yetki ve otoritesini uluslararası veuluslar-üstü kuruluşlara devretmeye başlamıştır. Bu süreçte uluslararası ilişkilerinartmasına paralel olarak sorunların uluslararası arenaya taşınması da artış göstermişve bunların çözümü uluslararası işbirliğini zorunlu hale getirmiştir. Bir başkaifadeyle, uluslararası siyasal ve ekonomik aktörler devlet egemenliğine ortak olmuş;ülkeler, ulusal ve uluslararası politika uygulamalarında dış dünyayı dikkate almakdurumunda kalmıştır (Aktan ve Şen, 1999:10-35).Ekonomik alandaki bütünleşmeler, dünyanın siyasi konjonktürünü deetkilemektedir. Pek çok siyasi anlaşmazlığın temelini oluşturan ekonomik çıkarçatışmalarının bu birleşme ile azalması muhtemeldir. Bilgi toplumunda ulusal devletanlayışı yerini, uluslar üstü devlet anlayışına bırakmaktadır. Bu bütünleşmede ise enönemli rolü ana vatanı olmadığı kabul edilen bilgi oynamaktadır. Bilgi toplumununhız kazanması ile insan toplulukları aynı bilgiyi paylaşacaklar, dünyanın bir çokbölgesinde aynı bilginin paylaşılması ile amaçlarda bir yakınlaşma, hattabütünleşmenin yaratılması mümkün olabilecektir. Ortak bilginin kullanımı arttıkça,

18dünyadaki pek çok zıtlık ve çatışmanın da çözülebileceğine inanılmaktadır (Serter,1996:154).Ekonomik küreselleşmenin sonucu olarak ortaya çıkan siyasi küreselleşme;iktisadi ve teknolojik gelişmelere bağlı olarak devletin otoritesinin yavaş yavaşazalması ve sınırları olmayan bir dünyanın kurulmasıdır. Geleneksel olarak devlet,kamu hizmetlerini sağlamak ve değerli kamu mallarını korumak için etkin bir yapıoluşturur ve değerli kamu mallarını korumak için etkin bir yapı oluşturur ve buyapıyı yönetir. Aynı zamanda kamu hizmetleri düzenler, endüstriler gelişmesinidestekler ve gerekli alt yapıyı kurar. Bunun yanında, ulusal savunma sistemini kurar,ulusal kültür ve ideolojiyi korur ve destekler, kolektif işbirliğini sağlar, yasalsistemi işletir, sosyal düzeni sağlar, ekonomik faaliyetleri düzenler, işleyecek pazaryapısını oluşturur. Küreselleşen dünyada devletin, klasik kamu hizmetlerinisağlaması zor olmaktadır. Ekonomik değişimle birlikte, devletin işleri ile kesişengüç odakları ortaya çıkmış devletin kontrolü dışında ulus ötesi ve çok uluslu şirketlerve kuruluşlar, politik ve ekonomik yapıda söz sahibi olmaya başlamıştır. Devletinotoritesi ve etkinliği içten ve dıştan gelen baskılarla sarsılmaktadır. Örneğin; endüstriveya mal taklidi gibi uluslararası sorunlar vardır, kurlar ve faizler devlet kontrolüdışında sürekli değişmektedir, kıyı bankacılığı ve serbest bölgeler devletin kontrolüdışında sermayenin kaçmasına yol açmaktadır, transfer fiyatlaması ile vergidenkaçan sermaye oluşmaktadır, ulus ötesi şirketler devletin kontrolü dışındakalmaktadır. Kamu hizmetlerinin özelleştirilmesi sonucu, devlet stratejik endüstrilerikontrol edememektedir. Ayrıca ekonomiler yurt dışındaki fiyat değişikliklerindendaha fazla etkilenmektedir (Bozkurt, 1998:55, 56).Görüldüğü gibi, küreselleşmeyle birlikte ulus devletin önemi giderekazalmaktadır. Eskiden devletlerarası ilişkiler daha çok politik içerik taşıdığındanyüzyıllar boyunca devlet başkanları en önemli kişiler durumunda olmuşlardır.Küreselleşme ile birlikte ekonomik ilişkilerin tırmanışa geçtiği günümüzdeise, bir ülkenin uluslar arası iş yapan şirketlerinin başkanları politik kişilerden dahabüyük önem taşımaktadır. Günümüzde ulusal politika ve politik tercihler, en güçlüdevletlerden bile daha zorlu dünya piyasa güçleri tarafından etkisiz halegetirilmektedir. Sermaye hareketlidir ve hiçbir ulusal bağlılığı yoktur, ekonomik

19avantajlar nereye yöneltirse oraya yerleşmektedir. Ancak, emek hem ulusal düzeydeyerleşmiştir, hem de nispeten durağandır ve politik beklentilerini uluslararasırekabetin yarattığı yeni baskıların kaldırabileceği şekilde ayarlamak zorundadır.Küresel piyasaların ve ulus ötesi şirketlerin beklentilerine ters düşen parasal ve malipolitikalar artık geçmişte kalmıştır. Ulus devletin etkin ekonomik yönetici rolü sonbulmuştur. Ulus devlet ancak, mümkün olan en az masrafı yaparak, uluslararasısermayenin gerekli bulduğu sosyal ve kamusal hizmetleri sağlaya bilmektedir. Ulusdevletler artık kendi sınırları dahilindeki ekonomik faaliyetleri ve istihdamdüzeylerini bağımsız olarak etkileyemezler. Bunlar, uluslararası hareketliliğe sahipsermayenin tercihiyle belirlenmektedir (Güzelcik, 1999: 30).Diğer yandan siyasetle küreselleşmenin etkisiyle birlikte, insan hakları,demokrasi gibi kavramlar konuşulmaya başlamış, bu kavramlar tüm dünyada kabulgörmeye başlamıştır. Sonuç olarak, ekonomik açıdan küreselleşme çalışmalarıylabirlikte, ulus devletin önemi de azalmıştır.1.3.3. Sosyo-Kültürel KüreselleşmeSosyo-Kültürel Küreselleşme; demokrasi, insan hakları, çevrenin korunması,uyuşturucu, AIDS ve terörizmle mücadele gibi bütün insanlığı ilgilendiren konulardaülkelerin ortak bir anlayışa ulaşmalarını ifade etmektedir. Demokrasi, insan hakları,piyasa ekonomisi, özgürlük gibi kavramlar artık tüm ülkelerin gündemine girmiştir.Öte yandan; çevre kirliliği, uyuşturucu ticareti, AIDS, terörizm ve organize suçlargibi sorunların ülke boyutlarını aşması ve bütün insanlık için bir tehdit oluşturmasıbütün ülkeleri ortak hareket etmeye zorlamaktadır.Sosyo-Kültürel Küreselleşme ile ülkeler, birbirlerinin kültürlerini dahayakından tanımakta ve bu da uzun dönemde dünya barışına katkıda bulunabilecektir.Sosyo-kültürel Küreselleşme Batı kültürünü ön plana çıkarmakta ve bu kültüründiğer ülkelere yayılmasına ortam hazırlamaktadır. Başta demokrasi, insan hakları,piyasa ekonomisi gibi batılı değerler bütün dünyaya yayılmaktadır. Bütün bunlarınyanında batılı ülkelerin damak tadından giyim kuşamına kadar geniş bir yelpazedekizevk ve tercihler giderek homojenleşmektedir (Aktan ve Şen, 1999: 10-35).

20Ekonomik ve sosyal alanda ortaya çıkan küreselleşme hareketi içinde millikültür kurumları, uluslararası kurumlar karşısında varlığını koruyamamakta,uluslararası kurumlar içinde yer alma zorunluluğu ortaya çıkmış bulunmaktadır.Kültürdeki bütünleşmeler medeniyetin gelişmesiyle ortaya çıkmıştır. Medeniyetinyarattığı vasıtaların ortak kullanımı ile kültürde bir değişme ve bütünleşme sürecibaşlatılmıştır. Konuşulan ulusal dilin yanı sıra, bütün dünyada en çok kullanılan dilİngilizce’dir. Diplomaside, bilimde, uluslararası ekonomik, sosyal, kültürelkurumların faaliyetinde, ticarette en fazla İngilizce kullanılmaktadır. Bu koşuldaİngilizce, milli dillerin yanı sıra, dünyada iletişimin sağlanacağı ikinci ortak dilolarak ortaya çıkmaktadır. Dil konusundaki bütünleşmenin uluslararası iletişimiartırdığına şüphe yoktur. Edebi ve bilimsel eserler pek çok dile çevrilirken, insankendinden binlerce kilometre uzaktaki bir yazarı, düşünürü, bilim adamını duygu vedüşünceleriyle tanıyıp, onunla özdeşleşebilmektedir. Folklorik özellikler ise dünyakültürüne ayrı bir renk ve özellik katmaktadır. Bir çok ülkede Çin, Japonya,Meksika, Fransız, Amerikan ve Türk Mutfaklarının yemek çeşitlerine rastlanmakta,müzik sınır tanımaz biçimde insanları etkilemekte, sanat eserleri uluslar üstü biranlatımla beğeni kazanmakta, moda rüzgarı giyimde millet ayrımı yapmaya imkanvermez biçimde etkili olmaktadır. Bilgi toplumunda kültür bir yönü ile birleştiricibir fonksiyon görürken, diğer yandan yerel kültürel zenginliklerin korunmasınatitizlik gösteren ve geçmiş birikimlerini ve kültürel zenginliğini yaşatmayı amaçlayanbir anlayışla ele alınmaktadır (Serter, 1996:174, 175).Bilgi ekonomisi, yeni kavramlar ve anlayışları da beraberinde getirmiştir.Küreselleşme, teknolojiye dayalı ağlar ve bilgi yönetimi yeni ekonominin temeltaşlarından olmaktadır. Bu faktörleri ve gelişmeleri takip edebilmek ve bunlara uyumsağlayabilmekte oldukça büyük zorluklarla ve karmaşıklıklarla karşılaşılmaktadır.Bunun önemli bir nedeni, tüm bunların fiziksel bir ortamda değil, küresel sanatsalbir ortamda gerçekleşmesidir. Bilgi kapitalizminin endüstri kapitalizmindenfarklılığının hem içerik olarak hem de kapladığı alan olarak farkına varılmasıgerekmektedir. Bu farkındalığı yaratacak dönüşüm, postmodernizmin önemsediğikültürel farklılıklar, kültürel semboller ve işaretler ile bilgi ekonomisinin kültürelboyutunun öne çıkması ile olanaklı olabilecektir (Odabaşı, 2009:108).

21Sonuç olarak, küreselleşme ile birlikte notlar, düşünceler, izlenimler, fikirlerdünya çapında bir dolaşım içine girmektedir. Böylece bir küresel kültür piyasasıoluşmaktadır.1.4. Küresel Ekonominin Genel ÖzellikleriEkonomide Küreselleşme; emeğin, malların, sermayenin ve bilginin toplumiçi ve toplumlararası akışkanlığın önceki dönemlerle karşılaştırılamayacak derecedeartması, buna bağlı olarak yeni bir ekonomik/toplumsal yapılanma sürecinin ortayaçıkmasıdır.Ekonomik Küreselleşme mekanizması ticaretin liberalleşmesi, sermayeninmobilitesinin birden bire hızla artması ve enformasyon maliyetinin teknolojikyeniliklerle düşmesiyle şekillenmiştir. Yabancı ülkelerle ticaret ve uluslararasıödünçlerin önemli rol oynadığı ekonomilere ‘dışa açık ekonomi’ adı verilir.Günümüzde alışverişlerin uluslararasılaşması ve değişimlerin yeni alanlaragenişlemesiyle (teknolojik ortaklık, doğrudan yatırımlar) uluslar arası değişimlerinuluslar arasılaşmadan Küreselleşmeye yöneldiğini görüyoruz. Bir zamanlar birbiriyleçok az bağlantılı olan coğrafi alanların karşılıklı bağımlılığın giderek artığınısöyleyebiliriz (Başoğlu, Ölmezoğulları ve Parasız, 2001:3).1.4.1. Üretimin Küreselleşmesi-Küresel ÜretimKüreselleşme sürecinin en önemli unsurlarından biri, üretiminKüreselleşmesidir. Literatürde bu sürece işaret etmek için ‘değer zincirininKüreselleşmesi’, ’uluslararası üretim paylaşımı’, ’küresel üretim’ ve ‘değer zincirinindilimlenmesi’ gibi kavramlar kullanılmaktadır. En basit anlamıyla bu süreç, çokuluslu şirketlerin üretimi dünyanın başka coğrafyalarına kaydırmaları anlamınagelmektedir. Bununla birlikte çok uluslu şirketlerin dünyanın farklı bölgelerindeüretim yapmaları ve üretimlerini dikey olarak koordine etmeleri yeni bir olgudeğildir. Bu süreçte yeni olan, çokuluslu şirketlerin üretim sürecinin tamamını veyabir kısmını emeğin ucuz olduğu ülkelere kaydırmasıdır. Genellikle imalat sektöründeyaygın olan bu tip yatırımlar 1960’lı yıllardan sonra yaygınlaşmıştır.

22Üretimin küreselleşmesi, uluslararasılaşmadan farklı olarak bir ürününüretiminde kullanılan girdiden (sermaye, emek, teknoloji ve hammadde, ara mallarve dağıtım) oldukça farklı kaynak ve ülkelerden temin edilmesi anlamınagelmektedir. Üretimin Küreselleşmesi süreci, imalat sektöründe otomotiv ve uçakşirketleri tarafından başlatılmış, daha sonra da bu sürece önce trader (tüccarişletmeler) ve ardından da hizmet sektörü katılmıştır (Bakırtaş, Öztürkler, vd.,2008:42).Küresel üretimi ifade etmek için küresel mal zinciri veya küresel üretim ağlarıkavramları kullanılmaktadır. Tablo: 1’den de görüleceği üzere üretiminküreselleşmesi denizaşırı üretim ve denizaşırı, dış-tedarik olmak üzere iki şekildegerçekleşmektedir. Küresel üretim hem küresel dış tedarik hem de işletmeninyabancı bir şubede kendi bünyesinde yaptığı üretimi kapsamaktadır. Dolayısıyladeniz-aşırı veya ulusal sınırların ötesinde kalması küresel üretimin merkeziniteliğindedir.Tablo 1.1: Yerel ve Küresel Üretim seçenekleriÜretim yeri Firma içinde üretim (In-House) Firma Dışında Üretim(Dış-Tedarikve Taşeron)Ülke içindeYurt Dışında(Off shore)Üretim hem firma içinde hem ülkeiçinde gerçekleşiyorÜretim yurtdışında firmanınşubesinde yapılmaktadır. (offshore:in house production)Kaynak: Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:42.Üretim firma dışından ancak ülkeiçinde(yurt-içi tedarik)Üretim yurtdışında ve firmanındışında yapılmaktadır. (offshore: outsourcing/subcont-racting)Dünya üretim düzeyi ortalama olarak her yıl bir öncekine göre büyümektedir.1950’lerin başında dünya üretim düzeyi yaklaşık olarak 7 trilyon dolar iken, budeğer 2000 yılında 32 trilyon doları, 2008 yılında ise 60 trilyon doları aşmışDünyanın ortalama üretim büyüme hızı dünyadaki ekonomik, sosyal, politik veteknolojik gelişmelere paralel olarak dalgalanmalar göstermektedir. Örneğin; 2004yılı dünyanın 1970’lerin sonundan itibaren en yüksek büyüme rakamını elde ettiğiyıldır. 2004 yılı için dünya büyüme oranı %4.0’dır. 2005 yılında bu oran %3.5 olarakgerçekleşirken, 2007 yılında %3.8 ve 2008’de %2.5 olarak gerçekleşmiştir. IMF(Uluslararası Para Fonu) 2009 yılı büyüme rakamının ise %0.9 gerçekleşeceğini

23öngörmüştür. Birleşmiş Milletlerin (VN) bu konudaki tahmini de %1’dir. 2009yılındaki büyüme oranının, diğer yıllara göre düşük olmasının nedeni 2007 yılınınikinci yarısından başlayarak ortaya çıkan küresel finansal krizidir (Bakırtaş,Öztürkler, vd. , 2009: 34).Tablo 1.2: Dünya Üretimindeki Büyüme, 2000-2009 (Yıllık % Değişim)2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 a 2009 bDünya Üretimi c 4.0 1.4 1.8 2.7 4.0 3.5 4.0 3.8 2.5 1.0Gelişmiş Ekon. 3.5 1.1 1.2 1.8 3.0 2.4 2.9 2.5 .2,1 0.5Geçiş Ekonomil. 8.3 5.7 5.1 7.4 7.7 6.5 7.8 8.3 6.9 4.8Gelişm. Olan Ek. 5.6 2.4 3.6 5.2 7.1 6.8 7.1 7.2 5.9 4.6Az Geliş. Ülkeler 4.8 5.9 6.2 5.2 7.2 7.9 7.7 7.8 6.4 5.1Kaynak; Bakırtaş, Aydın, vd. , 2009:34.a. Kısmi olarak tahmin edilenb. Tahminleme LINK temelinde öngörülen temel senaryo değeric. Ağırlıkları 2005 yılı düzeyi ve döviz kurları temelinde hesaplanan Gayri Safi Yurtiçi Hasıla(GSYİH) değerlerinin, her bir ülke için büyüme oranının ağırlıklandırılmış ortalamaları olarakhesaplanmıştır.Tablo 2’de dünya üretimindeki artış oranları gösterilmektedir ve görüleceğigibi üretim düzeyindeki ortalama artış hızı tüm dünya ülkeleri için aynı değildir. Bazıülke grupları üretimde daha büyük büyüme rakamları yakalarken, diğerleri için burakamlar daha düşük hatta negatif olabilmektedir. Ayrıca, bir ülke grubu içinde yeralan ülkelerin üretimlerinin büyüme oranları da hem birbirinden hem de zamaniçerisinde büyük ölçüde farklılaşabilmektedir.1.4.2. Ticarette Küreselleşme-Küresel TicaretEkonomik Küreselleşmenin birinci ve günümüzde de devam eden nedeni,ticari faaliyetlerdir. Ticari ilişkiler ülkeler arasında karşılıklı bağımlılık ve benzeşmeyaratmaktadır. Hızla artan ticaret bir ülkeye özgü özellikleri diğer ülkelereyansımaktadır. Ticaret uluslararası ilişkileri geliştirerek yurtiçi ilişkilerde değişimeneden olmaktadır.

24II. Dünya Savaşından sonra dünyada liberal ticaretin gelişmesinde GATT(Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşması) ve daha sonraki gelişmeler önemli roloynamıştır (Başoğlu, Ölmezoğulları ve Parasız, 2001:7). GATT’ın kurulduğu1947’den beri ticaretin serbestleşmesine yönelik ‘raunt’ olarak isimlendirilengörüşmeler sürmektedir. 1995 yılında WTO’nun (Dünya Ticaret Örgütü) GATT’ınyerine kurulması ticaretin serbestleşmesi yönünde önemli bir kilometre taşıdır.Küreselleşme ve ticaret arasındaki ilişkinin daha iyi kavranması açısından kısa birtarihsel bakış yapmak gerekir.Tarihsel olarak bakıldığında, farklı küreselleşme dalgaları boyuncauluslararası ticaretin hacmi, yapısı ve kalıpları da değişmiştir. İlk küreselleşmedalgası 1870 ile 1914 tarihleri arası döneme denk gelmektedir. 19 yy’ın sonu ile I.Dünya Savaşı ekonomisi, mal, sermaye ve işgücünün hareketliliği sayesinde ileridüzeyde bütünleşmiştir. Bu dönemde ulusal piyasaların dünya ekonomisinesömürgeci sistem adında bütünleşmesi dünyada üretim ve uluslararası ticaretinhacminde önemli artışlara yol açmıştır. I. Dünya Savaşına kadar olan otuz yıllık süreiçinde, dünya ticareti %3. 2 oranında artmıştır. Dünya ticaretindeki bu artış dünyaGSMH’nın artışının yaklaşık iki katına eşittir. Ticaretteki artışlar dünya üretimini%33 artırırken gelişen ülkelerin hammadde ve tarım ürünleri karşılığı imalatmallarının mübadele edildiği bir uluslar arası ticaret kalıbı ortaya çıkmıştır.1914 ve 1945 yılları arasında dünya ekonomisinde küreselleşmenin üretim veticaret hacminin azaldığı yıllardır. Bu dönemde navlun fiyatları 1/3 oranındadüşmesine rağmen uluslararası ticaret azalmıştır. Dünya savaşlarının ve 1929 büyükekonomik krizin etkisiyle pek çok ülkede ithalatı sınırlayan ve talebi ulusalpiyasalara yönelten politikaların uygulamaya konulmasıyla ‘rekabetçi korumacılık’günün düzeni haline gelmiştir. Neticede 1950’ye kadar ihracat olarak dünya geliri,1870’deki seviyesinin %5 altına düşmüştür.Yeni bir küreselleşme dalgası (ikinci dalga), 1945-1980 yılları arası dönemedenk gelmektedir. Bu dönemin en çarpıcı özelliği, savaş sonrası dünya ekonomisininegemen gücü olarak ABD’nin kendi çıkarlarıyla birlikte diğer gelişmiş ülkelerinçıkarlarını koruyacak bir küresel ticaret rejimi kurmaya çalışmıştır. Nitekim,ABD’nin küresel ticareti, Uluslararası Ticaret örgütü kurarak kontrol etme çabası

25başarısızlıkla sonuçlanmış ve yerine 1947’de GATT kurulmuştur. GATT 1948-1994yılları arasında uluslararası ticareti yöneten ‘çok taraflı’ bir araç olarak işlevgörmüştür. 1947-1980 yılları arasında GATT çerçevesinde yürütülen çok taraflıticaret görüşmelerle sağlanan ticari engellerin kısmen indirilmesi ve deniz navlunücretlerinin 1/3 oranında düşmesi uluslararası ticarete tekrar ivme kazandırmıştır(Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:37, 38).Küreselleşme hareketlerinin iyice hızlandığı 1980 sonrası dönemde dünyaticaret hacminde, dünya ticaretinin yapısında ve uluslararası ticaretin kurallarınıbelirleyen aktörlerde değişmeler olmuştur. Bunların en önemlilerinden birisi, 20.yy’ın son çeyreği ile birlikte dünya ticaretini büyük uluslararası şirketlerinşekillendirmeye başlamış olmasıdır. Politik Araştırmalar Enstitüsü’nün 1996yılındaki araştırmasına göre, küresel anlamdaki tüm ekonomik hareketlerin%25’inden daha fazlasını tutan 20 dev holding vardır ve bunların bir çoğunun parasalbüyüklüğü bir çok ulusal ekonominin büyüklüğünü aşmaktadır (Bakırtaş, Öztürkler,vd. , 2009:49).İndex Değeri (1990=12001801601401201008060402001950 1954 1958 1962 1966 1970 1974 1978 1982 1986 1990 1994 1998 2002YıllarGrafik: 1.1. Dünya Üretim ve Ticaret Miktarı, 1950-2002Kaynak; Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:41Grafik:1’den de izlenebileceği gibi son yarım asırda meydana gelengelişmelere bakıldığında 1950-2000 yılları arası dünya ticareti dünya GSMH’ndareel açıdan çok daha fazla artmıştır.

26Dünya ticareti yıllık %6 artarken üretim sadece %4 artmıştır. Birkaç krizdönemi haricinde dünya ticareti dünya GSMH’dan daha hızlı artmıştır. 1990’lardaise ticaret, dünya GSMH’dan çok daha hızlı bir şekilde artmıştır. Dünya ticaretindeortalama artış oranı GSMH artışının iki katı olmuştur. Asya krizi sonrası meydanagelen düşüşe rağmen, 2000 yılında dünya ticareti 12.4 oranında büyümüş, ancak 11Eylül ve akabinde sermaye piyasalarının çöküşünden sonra yavaşlamıştır.2000 yılından 2006 yılına kadar gelişmiş ülkelerde ihracatta yıllık ortalama%5. 7 artış gerçekleşirken bu oran gelişen ülkelerde % 9. 7’dir. İthalata yönelikolarak benzer bir kalıbın mevcut olduğu söylemek mümkündür. Bununla birliktedünya ticaretinde gelişmiş ülkelerin hegomanyası sürmektedir. Dünya ticaretkalıpları son çeyrek asırda oldukça önemli değişiklikler geçirmiştir. Gelişen ülkelerinimalat malları ve hizmet ticaretinden aldıkları payların artması uluslararası ticaretiniçeriği ve yönü değişmiştir. Gelişen ülkelerin bu artışı sağlamaları, kendi içdinamikleri kadar, çok uluslu şirketlerin küresel üretim ağlarına eklenmelerindenkaynaklanmaktadır (Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:40, 41).Sonuç olarak, mamul mallar gelişmekte olan ülkeler tarafından gelişmişülkelere artan bir oranda ihraç edilmektedir. Bu tanım 19. yy tecrübesiyle tersdüşmektedir; çevre ülkeler zengin ülkelere birincil mallar ihraç ederken, şimdi dahaönce merkezdeki ülkelerde üretilen, çevre ülkelere ihraç edilen malları merkezülkeler ithal etmektedir. Örneğin, bugün ABD’nin Meksika’dan ithalatının %80’inimamul mallar oluştururken, bundan 100 sene önce bu oran sadece %10’larcivarındaydı. ABD ekonomisi içinde mal ihracatı oranı dramatik bir şekildeyükselmesine rağmen, ABD’de üretilen ticari malların büyük bir yüzdesi bugün ihraçedilmektedir (http://www. ekodialog. com/Makaleler/Küresel-ekonomi-nedir. html).1.4.3. Rekabetin Küreselleşmesi-Küresel RekabetKüreselleşme ve bölgesel bütünleşmeler, yoğun bir biçimde ihraçekonomilerini gündeme getirmekte, böyle bir yapı temel stratejik faktör olarakrekabet gücünü ön plana çıkarmaktadır (Ekin, 1997: 10). Rekabet, bir işletmeninmüşterilerinin isteklerini, diğer işletmelerden daha etkin olarak yerine getirilmesi,yani mal ve hizmetleri daha kaliteli ve ucuz temin etmesidir. Kapitalist sistem

27içerisinde rekabetçi ürün ve hizmetler ortaya koymayan işletmeler yaşamını devamettirme ve büyüme amaçlarını gerçekleştirememektedirler (Akat, 1996:23).Kapitalist sistem içerisinde rekabet daha önceleri de vardı. Ancak o yıllardarekabet etmek oldukça basitti. Ulusal pazarlara makul bir ürün veya hizmeti, en iyifiyatla sunan işletme rekabette öne geçmekteydi. Ancak günümüzde, küreselleşmeylebirlikte işletmelerin uluslararası pazarlara girmesiyle ve teknolojik gelişmelerinsonucu olarak, ürünlerin dünyanın her yerinde üretilebilir hale gelmesiyle ürünçeşitliliği de artmıştır. Böylece daha önce ulusal pazarlardaki rakipleriyle rekabeteden işletmeler, uluslararası rakipleriyle de rekabet etmek zorunda kalmıştır.Görüldüğü gibi küreselleşmenin sonucu olarak rekabet artmıştır (Akat, 1996:23).Rekabetçi bir pazarın temel özelliği, aynı amaçlar için yarışan çok sayıdaişletmenin faaliyet yöntemlerini birbirine zarar verecek biçimde yürütmeleri, kıtkaynaklar için değişik yöntemlerle yarışmalarıdır. Böylece bir ortamda herişletmenin aldığı pazarlama kararları, uyguladığı stratejiler ve yürüttüğü politikalardiğer işletmeleri etkileyecektir. Günümüzde uluslararası ya da Küresel rekabetnedeniyle işletmelerin rekabetten kaçınmaları mümkün değildir (İslamoğlu,1999:62).Küresel rekabet olarak ifade edilen bu yeni ekonomik ortamda, yerel ölçektefaaliyet gösteren işletmeler; hem yerel hem de küresel ölçekte faaliyet gösterenişletmelerle rekabet etmek zorundadır. Bu rekabet ortamında müşteri isteklerini gözönüne alan, müşteri tatminini sağlayan, kaliteli ve düşük maliyetli ürünler üreterekmüşterinin istediği zamanda ve yerde hızlı bir biçimde sunan işletmeler başarılıolabilmektedir. Hızlı değişen rekabet ortamında, artık geleneksel yapılanmatemelinde rekabet etmek mümkün olmamaktadır. Bu nedenle, bir çok firma bu yeniduruma uyum sağlamak için yeniden yapılanmaya gitmektedir (Bakırtaş, Öztürkler,Aydın, vd. , 2009:62).İşletmeler faaliyet gösterdikleri alanda dikey uzmanlaşma, taşeronluk veyaortaklık gibi oldukça yeni işbirliği ve stratejiler açısından en etkin şekilde yenidenyapılanmaya zorlanmaktadır. Böylece uluslararası düzeyde sektörler arası vesektörler bünyesinde rekabetin de niteliği değişmektedir. Rekabetin niteliğinindeğişmesi, fiyat-kalite ilişkisini değiştirmekle kalmayıp işletme düzeyinde yenilik

28yapma, değişen şartlara ve talebe uyum sağlama yeteneğini ön plana çıkarmaktadır.Zira sektörün yenilik yaratma ve rekabet gücü ne kadar fazla ise işletmeler arasıişbirliği ile ‘ bilgi taşıması’ gibi dışsallıkları kullanan işletmelerin de uyum sağlamave rekabetçi kalma gücü de o kadar fazla olacaktır.Korunmuş ulusal piyasalarda faaliyet gösteren işletmeler açısından,liberalleşmenin ulusal piyasaları küresel rekabete maruz bırakmasıyla oyununkuralları değişmiştir. Ayrıca bu yeni küresel ortamda tüketicilerin seçenek imkanlarıartarken tüketici tercihlerinin çok çeşitli ve değişken hale gelmesi işletmelerin maruzkaldıkları rekabetin yorgunluğunu da arttırmaktadır (Aykaç, Parlak ve Özdemir,2008:25).Küreselleşen rekabetin yol açtığı maliyet, performans ve işletme bünyesindegeliştirilen yeniliğin zamanlaması, kısa sürede yenilik geliştirme ile bu yeniliklerinuygulamaya yönelik baskılar ve belirsizlikler, bu yeni şartlara uygun stratejileringeliştirilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu stratejilerden biri, rakip işletmeler arasındakurulan stratejik ittifaklardır. Rakip işletmeler arasında olduğu kadar baskın işletmeve taşeronları arasındaki bağlantılar 1980’li yıllarda en önemli rekabetstratejilerinden biri haline gelmiştir.Küresel ekonomide büyük pazar üreticilerinin faaliyet gösterdiği ABD,Avrupa ve Japonya’nın oluşturduğu üç büyük ticaret bloğu bünyesinde işletmeler,ileri teknoloji sektörlerin de oluşan ittifak ağlarının temel unsurunu oluşturmaktadır.Bu gelişme özellikle Ar-Ge, bilgi teknolojileri alanlarında ve elektronik sektöründehızla devam etmektedir. Bu tip stratejik ortaklık ve ittifaklar özellikle rekabetin çokyoğun olduğu iletişim ve otomotiv endüstrilerinde yaygın olmakla beraber çelik,robotik, biyo- teknoloji, ilaç ve kimya gibi pek çok sektörde gerçekleşmektedir.Örneğin; General Motor, Fransa, Almanya, Japonya, İtalya, ABD ve İngiltere’deçoğu ortaklık olan toplam 29 stratejik ittifak kurmuştur (Aykaç, Parlak ve Özdemir,2008:25, 26).Günümüzde basit olarak tek bir oyuncunun bütün sistemi kontrol edebilecekgüce ve sermayeye sahip olabilmesi gittikçe imkansızlaşmaktadır. Günümüzderakipler, iş tamamlayıcıları olarak görülmektedir. İş tamamlayıcılar, rakiplerinaynadaki yansımasıdır. Tamamlayıcı bir iş, tüketicilerin gözünde işletmenin ürün ve

29hizmetlerini daha cazip hale getiren herhangi başka bir şirkettir, yani rakibi’dir.Ayrıca aynı yan sanayileri kullanan ve böylece yan sanayilerin işletmeyi daha kolaydestekleyebilmesini sağlayan herhangi başka bir şirkettir. Bu konuda en göze çarpanörnekler, bilgi teknolojisi alanından gelmektedir. Donanım ve yazılım bunu çokgüzel tanımlayan örneklerdir (Güzelcik, 1999:51).Küreselleşmenin rekabet üzerindeki bir diğer etkisi de rekabetin işletmelerdüzeyinden hükümetleri içine alacak şekilde genişlemesidir. Artık hükümetlerpotansiyel yatırımları ülkelerine çekebilmek için çok çeşitli yatırım imkanlarınısunarak rekabet etmektedir. Uluslar arası mobil yatırımcılar ya düşük maliyetleri,gelişmemiş altyapılı veya yüksek maliyetleri gelişmemiş alt yapılı yerlerden biriniseçmektedir. Ancak yüksek maliyetli ve kötü altyapılı yerleri asla seçmemektedirler.Bu tip rekabete ‘Kurumsal Rekabet’ denilmektedir. (Aykaç, Parlak ve Özdemir,2008:26)Şekil 1.2: Küresel Rekabetin Temel ElementleriKaynak: Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:26.Şekil 2’de kurumsal rekabet görülmektedir. Genel olarak ifade edilecekolursa, tüm küresel rekabet türleri toplam refahı artıracaktır. Ürün rekabeti, tüketimseçeneklerini zenginleştirecek ve etkin olamayan ürünleri piyasadan silinecektir.Faktör fiyat rekabeti de kapasite kullanımını arttıracak ve tahsisat hatalarından

30sakınmaya yardımcı olacaktır. Sonuçta kurumsal rekabette aşırı ve gereksiz hükümetmüdahalelerini ortadan kaldıracaktır.Sonuç olarak; dünya ticaretinde liberal yaklaşımların ön plana çıkmasıylarekabet anlayışı değişmiş yenilikçi piyasa ekonomisine paralel olarak rekabetyoğunlaşmıştır. Diğer taraftan ücretler, makro ekonomik istikrar, istikrarlı dövizkuru, dış ticaret dengesi gibi faktörler yabancı sermayeyi özendirmek için önemli birgösterge olmuştur. Özellikle yabancı yatırımcılar kararlarını verirken, ücretlerinsosyal maliyetler ve ekonomik durum hakkında karşılaştırma yapacak ve bufaktörlerin uygun, istikrarlı olduğu bir ortamı tercih edecektir. Teknoloji üretmeyenve nitelikli işgücüne yeterince sahip olmayan ülkelerin bu yok edici rekabetortamında yaşama şansları çok az görülmektedir. Çünkü, ‘Gelişmekte Olan Ülkeler’de emeğin çoğunluğu vasıfsız işçilerden oluşmaktadır. Bu ülkeler, emeğin niteliğinindüşük olması nedeniyle, teknolojide ve dolayısıyla üretim sisteminde ortaya çıkangelişmelere uyum sağlamada zorlanacaktır. Dünya piyasalarında sermaye ve bilgiyoğun üretim tekniğine sahip malların rekabet şansı yüksek olacağı ve bu mallarınüretiminde nitelikli elemana ihtiyaç artacağı için GOÜ’lerin rekabet şansı daha daazalacaktır. Dolayısıyla, nitelikli elemanların eğitimin bir ürünü olduğu dikkatealınarak, GOÜ’ler eğitime yaptığı yatırımları arttırmalıdır (Temel, 2001:8).1.4.4. Gelir Dağılımının Küreselleşmesi-Küresel Gelir DağılımıGelir dağılımı konusu ekonominin en önemli konularından biridir. Daranlamda belli bir ekonomide bir yıl içinde üretilen toplam hasılatın üretimbirimlerince paylaşılmasını ifade eder. Bu tanım gelirin ulusal alanda dağılımınıkapsar yani yurt içinde üretime katkıda bulunan üretim faktörlerinin aldıkları paydır.Ancak günümüzde ulusal gelir dağılımının yanı sıra ülkelerin dünya ölçeğindegelirden aldıkları pay da uluslararası ekonomide büyüyen bir sorun teşkil etmektedir.(http://www. metin2forum. Biz/Ekonomi-iktisat-işletme/29050-Küresel-Krizler-veyoksulluğa-Etkisi.html)Dünya nüfusunun %10 ‘u mal ve hizmetlerin %70’ini üretmekte ve dünyatoplam gelirinin %70 ‘ini almaktadır. Dünya nüfusunun yaklaşık yarısı ise günde 2dolardan daha az bir gelirle yaşamaktadır. (Satın alma gücü paritesi yılda700 dolar).Dünya nüfusunun %50 ‘sini oluşturan bu 3 milyar insanın dünya üretimindeki payı

31sadece %6’dır. Küreselleşme olarak bilinen ekonomik liberalizasyon ve teknolojikgelişmelerin bir sonucu olarak ülkelerin ve insanların gittikçe birbirlerineyaklaşmasına rağmen gelir farklılıkları dünyanın en göze çarpan gerçeklerindenbiridir. Bazı çevrelere göre küreselleşme eşitsizliğe neden olmaktadır. Modernteknoloji ve ekonomik liberalizasyon yoksulu daha yoksul yapmamıştır. Fakatzenginlerin daha da zengin olmasına yardımcı olmuştur. Dünya Bankası’na göre,sadece dünya nüfusunun yarısı günde 2 dolardan daha az bir gelirle yaşamakta, bunailaveten dünya nüfusunun 1/5 ‘i, yani yaklaşık 1.2 milyar kişi 1 dolardan daha az birgelire sahip bulunmaktadır. İkinci grubun sayısı 1987 yılındaki ile yaklaşık aynıolmasına rağmen dünya nüfusuna oranı %24’ten %20‘ye düşmüştür. Doğu Asya’daaşırı yoksulların oranı %27’den %15’e ani bir düşüş göstermiştir. Güney Asya’daoran %45’ten %40’a düşmüş, fakat Sub-Saharan Afrika’da %46 ile %47 arasındasabit kalmıştır. (http://www. foruz. us/akademi/siyasalbilimler/39. doc)Küresel ekonomi özellikle son yıllarda güç kazandı. Dünya genelindeki kişibaşına gelir şimdiye kadar görülmemiş bir hızla artmakta. 2003-2007 yılları içindekişi başına (reel) gayrisafi hasılanın yılda ortalama %2.3 oranında arttığıgözlenmektedir. Bu oran 1999-2002 döneminde %1. 2 iken, 1981-1989 döneminde%1.4 idi. Şimdi elde edilmekte olan küresel büyüme oranları, İkinci DünyaSavaşı’nı izleyen dönemdeki ve 1960’ların belli kesitlerindeki küresel büyümeoranlarından sonraki en yüksek oranlardır. Son yılların ilginç ve önemli bir boyutuda küresel büyümenin artan bir bölümünün artık gelişmekte olan ülkelerdekibüyümeyi yansıtmasıdır. Gelişmekte olan ülkeler 1960-1973 döneminde toplamküresel büyümenin %15’ini sağlamış iken, bu oran 1973-2001 döneminde %22,2001-2005 döneminde ise %37’yi bulmuştur. GSMH’nın satın alma gücü paritesi(SAGP) temelinde hesaplanması durumunda, gelişmekte olan ülkelerin küreselbüyümeye en büyük katkıda bulunan ülkeler grubu olduğu görülmektedir. Oran%80‘e yaklaşmış bulunmaktadır. Ayrıca küresel GSMH, SAGP temelindehesaplandığında, kişi başına küresel büyüme 2000 yılından itibaren yılda ortalama%3 ‘e ulaşmaktadır. Bu oranlar gelişmekte olan ülkelerin dünya ekonomisindekiaratan önemini yansıtmaktadır (http://www. mfa. gov. tr/data/Kutuphane/yayinlar/EkonomikSorunlarDergisi/sayi27/küresellesme_buyume_gelir_dagilimi. pdf)

32Tablo:3’te yüksek gelirli ülkeler ve gelişmekte olan ekonomilerkategorisinde yer alan ülke ve bölgelerin kişi başına reel GSYİH düzeylerindekiyıllık ortalama yüzde değişim oranları gösterilmektedir. Kişi başına reel GSYİH’nındünya ortalaması 1990’ların başında 250 dolar civarındayken, 2000’de 1. 417 dolarayükselmiştir. Gelişmiş ülkelerde ise 1990’ların başında 20. 397 dolardan 30. 557dolara yükselmiştir. Bölgesel olarak ülkeler incelendiğinde, 1980-2000 dönemindeüretim düzeyi ve kişi başına reel GSYİH anlamında en yüksek gelişme gösterenbölge, kişi başına GSYİH düzeyini iki kattan daha fazla arttıran D. Asya vePasifik’tir. (Bakırtaş, Aydın, vd. , 2009:35)Tablo 1.3: Kişi Başına Reel GSYİH’daki Büyüme, 1990-2010 (Yıllık %Değişim)Ülke 1990’lar 2007 2008a 2009b 2010bDünya 1.3 2.6 0.8 -3.9 1.0Yüksek Gelirli Ülkeler 1.8 2.0 0.4 -4.5 1.0ABD 2.0 1.0 0.3 -3.8 1.0Japonya 1.1 2.3 -0.6 -6.6 1.2EURO Bölgesi 1.8 2.3 0.6 -4.4 0.6Gelişmekte Olan Ülkeler 1.5 6.0 4.7 3.0 4.6Doğu Asya ve Pasifik 6.3 9.7 7.6 5.9 7.0Avrupa ve Orta Asya -1.8 7.0 5.3 2.7 5.0Latin Amerika ve Karayipler 1.6 4.4 3.1 0.9 2.8Orta Doğu ve K.Afrika 1.0 4.0 4.0 2.2 3.5Güney Asya 3.2 6.9 4.8 4.0 5.8Sahraaltı Afrika -0.5 4.3 3.4 2.7 3.8Kaynak: World Bank.2009, Küresel Ekonomic Prospects 2009; World Bank 2006, Küresel Economicprospects 2009a tahmin edilen ,a tahmin edilen ,b öngörülen / Stratejik Küresel Pazarlama ,genelyayın no:39,Eflatun Kitapevi ,Ankara 2009,s.35Dünya Kalkınma Raporu’na göre dünya genelinde kişiler arasındaki gelireşitsizliği, 19 yy’da önemli bir şekilde yükselmiş ve 20. yy’ın ilk yarısında hemenhemen sabit kalmıştır. 20. yy’ın ikinci yarısında çok hızlı olmamakla beraber tekraryükselmiştir. Küresel gelir eşitsizliğinin zengin-yoksul ülkeler arasındaki ortalamagelir farklılıklarının temel belirleyicisi nispi ekonomik büyümedir. Keza, DünyaBankası’nca yakın geçmişe ilişkin olarak yapılan bir analizde; 1990’lı yıllarda aşırıyoksulluktaki yavaş düşüşün, en fakir ülkelerdeki büyümenin çok düşük olmasından

33kaynaklandığını göstermiştir. Benzer şekilde, uzun dönemli büyümedeki eşitsizliklerde zengin ve yoksul ülkeler arasındaki farkı açıklamaktadır.Yine Dünya Bankası’nca yapılan bir çalışma; dünya genelinde kişilerarasındaki gelir farklılıklarının yaklaşık %80’inin ülkeler arasındaki ortalama gelireşitsizlikleri ile açıklanabildiğini ortaya koymuştur. Eğer yoksulluğun ve eşitsizliğintek belirleyicisinin büyüme olduğu kabul ediliyorsa, bu durumda küreselleşmeninöneminin ne olduğu sorusu ön plana çıkmaktadır. Bu sorunun cevabı, doğru politikave kurumsal koşullarda entegrasyonun büyümeyi desteklediği şeklindedir.Küreselleşme, eşitsizlik ve fakirlik arasında bir bağ mevcuttur. Küreselleşmesonucunda dünya genelinde gelir dengesizliği artmış ve büyümelerinigerçekleştiremeyen ülkelerde yoksulluk devam etmiştir. Hızlı ekonomik büyümenineşit bir şekilde yayılmamasının pek çok ülkedeki nedenleri ise yetersiz politikalar,politikacılar ve kurumlardır.Sonuç olarak; gerçekte sürekli büyümeyi yaratmada başarısız olan ülkeler,küresel entegrasyona sırtlarını dönmüş ülkeler ile çoğunluğu sahra altı (Sub-Saharan)Afrika’da yer alan ve küreselleşmenin sunduğu fırsatlardan yararlanmak için gerekliön koşullara sahip olmayan ülkelerdir. Yoksulluğu azaltmanın ve gelir farklılıklarınıkapatmanın yolu bu tür engelleri ortadan kaldırmaktır (http://www.foruz.us/akademi/siyasalbilimler/39. doc).1.4.5. İstihdamın Küreselleşmesi-Küresel İstihdamKüreselleşme konusunda en çok tartışılan konulardan birisi de istihdamkonusudur. Küreselleşme muhaliflerince işsizlik, çocuk işçiliği, düşük ücretler,emeğin sömürülmesi gibi istihdam sorunlarının Küreselleşme sürecinin doğalsonuçları olarak görülmektedirler. Küreselleşme taraftarları ise, söz konusu sürecinaslından işsizlik sorununun azaltılması, yüksek ücret elde edilmesi vs. konularındabir fırsat olarak olduğunu iddia etmektedir. Olaya her iki yönüyle de bakılması dahadoğru olacaktır. Küreselleşme gerekli önlemler alınmadığı takdirde istihdamsorunlarının ortaya çıkması açısından tehlike ve tehdit olabileceği gibi aynı zamandaKüreselleşme istihdam sorunlarının azaltılmasında bir fırsat olarak görülebilir.Küreselleşme sürecinin hız kazanması, dünyada işsizlik sorununda farklı bir boyut

34kazanmasına yol açmaktadır. Bu süreç ile birlikte bilgi ve hizmet işleri ve işçileriönem kazanırken mavi yakalı işçiler ve imalat işleri eski önemlerini kaybetmeyebaşlamışlardır. Bilgi ve enformasyon sektörlerinin öne çıkması sanayi toplumununmavi yakalı işçisine olan talebi azaltmış ve belirli sektörler dışında firmalar küçülmeyoluna gitmişlerdir. Aynı zamanda bu süreç beyaz yakalı bilgi işçisine olan talebiartırırken milyonlarca mavi yakalı işçi istihdam sürecinin dışında kalmıştır. Yaşanangelişmeler hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkeler de işsizlik sorununu ortayaçıkarmıştır. Bilgi ve hizmet işlerinde çalışan son derece vasıflı, eğitimli, yaratıcılığı,mobilitesi yüksek bilgi işçileri bu dönüşümden kazançlı çıkan grubu oluşturmaktadır(http://www. canaktan. org/yeni-trendler/Küresel-sorunlar/istihdam. htm).Tablo 1.4: Dünya ve Bölgeler İtibariyle İşsizlik Oranı, 2000-2008 (%)Ülke 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008Dünya 6.2 6.3 6.4 6.5 6.4 6.3 6.0 5.7 5.9Gelişmiş Ekon. ve AB 6.6 6.7 7.3 7.3 7.1 6.8 6.3 5.7 6.1CEE*(AB hariç) ve CIS** 10,8 10,3 10,1 10,1 9,9 9,4 9,1 8,4 9,0Doğu Asya 4,5 4,4 4,4 4,3 4,2 4,2 4,0 3,9 4,3G.Doğu AsyaVe Pasifik 5,0 5,8 6,0 6,2 6,4 6,4 6,0 5,4 5,4G.Asya 4,6 4,6 4,6 4,7 5,3 5,3 5,2 5,0 5,0Lt. Amerika ve Karayipler 8,6 8,9 9,1 9,1 8,5 8,1 7,4 7,1 7,2Ortadoğu 9,5 10,9 10,8 12,1 9,2 9,8 10,1 9,5 9,0K.Afrika 14,1 13,6 13,4 13,1 12,3 11,5 10,5 10,6 9,8Sahra-altı Afrika 7,9 8,1 8,1 8,2 7,9 7,8 7,7 7,6 8,0Kaynak; İnternational Labor Organization (2009), Küresel Employmnet Trends-Update 2009,İntennational Labor Organization Puplishing, Genev; /Bakırtaş, Öztürkler, vd. , 2009:37* Orta ve Doğu Avrupa, ** Bağımsız Devletler TopluluğuBir ekonomideki üretim düzeyini belirleyen temel üretim faktörlerinden birisiişgücüdür. İşgücünün istihdam düzeyi ve üretim düzeyindeki konjonktüreldalgalanmalar birbirleri ile doğru yönlü ilişki içerisindedir. Ancak, istihdam düzeyive üretim düzeyi dalgalanmaları arasında var olan bu ilişki küresel ve bölgeseldüzeyde ve farklı ülke grupları için önemli farlılıklar gösterebilmektedir. 2000-2008döneminde işsizlik oranındaki dalgalanmalar, Tablo 4’te gösterilmektedir. Dünyaistihdam düzeyinde meydana gelen değişmeler, gelir düzeyi ve gelirin dağılımınıetkileyerek, küresel talebin de değişmesine neden olmaktadır (Bakırtaş, Öztürkler,vd., 2009:36).

35ILO (2009) raporuna göre, 2008 yılı için dünyada tahmin edilen işsizliksayısı 190. 2 milyon kişidir. 1998 yılından 2004 yılına kadar işsizlerin sayısı herkategori için (erkek-kadın, yetişkin-genç)artmıştır. 2004 yılından itibaren iseişsizlerin sayısında her kategori için gerileme meydana gelmiştir. Ancak 2007yılının ikinci yarısından başlayarak ortaya çıkan küresel krizin de etkisiyle, 1998 denbu yana en yüksek işsizlik rakamı 2008 yılında gözlenmiştir. Bu dönemde çalışmayaşı nüfus içinde kendisini işgücü piyasasında görenlerin oranı olarak adlandırılanişgücüne katılım oranı ise toplamda 1998’den 2008’e %65.8’den %65.1’egerilemiştir. Aynı dönem için iş sahibi olanların çalışma yaşı nüfusu içindeki payınıgösteren iş sahibi-nüfus oranında da benzer bir hareketlenme kendini göstermektedir.Dolayısıyla burada dikkat edilmesi gereken nokta, umudu kırıldığı için iş aramaktanvazgeçerek işgücü dışına çıkanlar da hesaba katıldığında ekonomik krizin istihdamile ilgili gerçek olumsuz etkisinin ortaya konabileceğidir (Bakırtaş, Öztürkler, vd.,2009:43, 44).İstihdam ile ilgili olarak ele alınması gereken konulardan birisi de çocukişçiliğidir. Sanayi kapitalizminin gelişmesi ve aile temelinde örgütlenmiş olanüretim sistemlerinin çözülmesi ile hane halkı üyelerinin bireyler olarak emeklerinisatmak zorunda kalmaları sürecinde çocuklar pazarda talep edilen ucuz iş gücüolarak aileleri için bir nakit kaynağı olmuşlardır. Aslında daha öncede yoksul halkkesimlerinin çocukları hep çalışmıştır. Ancak, bugün milyonlarca çocuk, fiziksel,zihinsel, eğitsel, soysa, duygusal ve kültürel gelişmelerine zarar veren ve ulusalyasalara, uluslararası standartlara uygun olmayan koşullar da çalışmaktadır. ILOaraştırmalarına göre, dünyada 5-14 yaş grubuna 250 milyon çalışan çocukbulunmakta, 12-17 grubu 283 milyon çocuğun çalıştığı için okula devam edemediğitahmin edilmektedir. 5-9 yaş arası çalışan çocuklar, toplam çalışan çocuk sayısınınyaklaşık %20’sini oluşturmaktadır. Buna göre 5-9 yaş arası 50 milyon çocukçalışmaktadır. Bölgeler itibariyle bakıldığında çocuk istihdamı yönünde Asyaülkeleri ilk sıralarda yer almaktadır. Şunu da belirtmek gerekir ki;çocuk işçiliğisorunu tek başına Küreselleşmenin ortaya çıkardığı bir sorun değildir, ancaközellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ulusal ekonomilerde bu sorun Küreselekonomik ilişkilerin yaygınlaştığı bu süreçte daha da yaygınlaşmıştır (http://www.canaktan. org/yeni-trendler/Küresel-sorunlar/istihdam. htm).

361.5. Küresel Ekonomik Kriz ve Türkiye1.5.1. Ekonomik ve Finansal Krizlerin Dünü BugünüDünyada ekonomi tarihi incelendiği zaman ekonomik krizlerin daimabirbirlerini takip ettiği görülmektedir. Bu inceleme bizi 1700’lü yıllara kadar götürürve kayda geçen ilk ekonomik krizin 1720 yılında Güney Deniz Kumpanyası krizi 6olduğu görülür (Gürsoy, 2009:11). 1720’li yıllardan başlayarak günümüze kadaruzanan dünyayı etkisi altına alan büyük ekonomik bunalımlar yaşanmıştır. Buçalışmada son yıllarda, gelişmiş ülkelerde ve yükselen ekonomilerde meydana gelenekonomik ve finansal krizlerden bahsedilecektir. Bunlar; 1994 Meksika Krizi, 1997Güney Doğu Asya Krizi, 1998 Rusya Krizi, 1999 Arjantin Krizi, 2001 TürkiyeKrizi ve son olarak 2008 ABD Krizleridir.Küresel ekonomik kriz, uluslararası ekonomide aniden ve beklenmedik birşekilde ortaya çıkan olayların makro açıdan ülke ekonomisini, mikro açıdan isefirmaları ciddi anlamda sarsacak sonuçlar ortaya çıkarmasıdır (http://www.metin2forum.Biz/Ekonomi-iktisat-işletme/29050-küresel-krizler-ve-yoksulluğa-etkisi. html)Küresel ekonomik kriz, uluslararası ve ulusal düzeyde gelir dağılımı veyoksulluk üzerinde oldukça olumsuz sonuçlar doğurabilmektedir. 1990’lı yıllardaortaya çıkan Küresel ekonomik krizlerin bir çok ülkede çok ciddi anlamda olumsuzetkileri olmuştur. Bu konuyu kısaca inceleyecek olursak, iktisadi krizler ve doğalafetler milli hasılada büyük çaplı ve ani düşüşlere ve yoksullukta hızlı artışlara yolaçar. Daha da kötüsü, ekonomik krizler beşeri sermayenin geri döndürülmez birşekilde kaybedilmesi gibi zararlara yol açar. Gelişmekte olan ülkeler ile piyasaekonomisine geçen ülkeler, genelde bu tip krizler ile doğal afetlere karşı savunmasızbir durumda iken küçük devletler, küçük ve izole olmaları, üst düzeyde dışa açıkolmamaları, doğal afetlere karşı hassas olmaları ve kısıtlı ölçüde çeşitliliğe sahipolmalarından dolayı, olumsuz etkiye sahip dış olaylara karşı özellikle hassasiyetgösterirler.6 Daha geniş bilgi için bakınız; Melih Gürsoy, Ekonomik ve Finansal Krizler, Dünü ve Bugünü, MGyayınları, Birinci Basım, İst. 2009, s.19

37Ekonominin tümünü kapsayan krizler, milli hasılada hızlı bir şekilde düşüşe,milli gelirin azalmasına ve işsizliğin artmasına yol açar. 1990’lı yıllarda yaygın olanbu krizler farklı şeklilerde meydana gelmişlerdir; mali krizler, ödemeler dengesikrizleri, ticaret hadleri ile ilgili şoklar, para krizleri, bankacılık sektörü ile ilgilikrizler ve hiper-enflasyon gibi (http://www. canaktan. org.)Metropol ve çevre ekonomilerinin neoliberal düzenleme biçimince teslimalındığı 1978-1979’dan itibaren dünya ekonomisi kabaca onar yıllık üç çevrimiçinden geçti. Çevrimler özellikle çevre ekonomilerinin gelişme temposunu,biçimini etkiliyor; bir önceki dönemin zirve noktasını izleyerek başlıyor ve birdurgunlaşma, bir de canlanmayı içeren ikişer aşamadan oluşuyor. Bu çevrimlerdensonuncusu 1998-2007 yıllarını kapsamaktadır. Metropolden çevreye dönük sermayehareketleri ve büyüme hızları dikkate alındığında, bu sonuncu çevrimin inişdurgunlaşmaaşaması 1998-2001, canlanma aşaması 2002-2007 yıllarındayaşanmıştır. Tablo5’te: bu sonuncu çevrimiçi, dünya ekonomisinin ana bloklarınınbüyüme hızları ve metropolden çevreye dönük (sabit fiyatlı) sermaye hareketlerininyıllık değişme oranları ile tanımlanıyor ve bir önceki çevrimin tümüne ait verilerlekarşılaştırıyor (Boratav vd., 2009:1).Tablo 1.5: İki Çevrimde Dünya Ekonomisi1989-1997 1998-2007 1998-2001 2002-2007Dünya, g 3. 0 3. 9 3. 2 4. 3Metropol, g 2. 8 2. 6 2. 6 2. 5Çevre, g 3. 3 5. 7 2. 8 6. 916 Çevre Ülkesi*, g 5. 3 4. 3 3. 9 5. 7Türkiye, g 4. 3 3. 6 -1. 3 7. 2Çevreye SH 24. 3 3. 6 -27. 2 16. 1(g) Büyüme hızları, (SH) Çevreye Sabit(1988) Dolar cinsinden Sermaye Hareketleri, Yıllık DeğişmeOranları (%)* Güney Afrika, Mısır, Türkiye, G. Kore, Çin, Hindistan, Endonezya, Malezya, Filipinler, Tayland,Arjantin, Brezilya, Kolombiya, Meksika, Peru, Şili. Ağırlıksız ortalamalar. Diğer bloklar içinIMF’nin GSYİH’ya göre ağırlıklandırdığı ortalamalar.Kaynak: Korkut Boratav, ’Bir Çevrimin Yükseliş Aşamasında Türkiye Ekonomisi’, Küreselleşme,Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm, Der; Nergis Mütevellioğlu-Sinan Sönmez, 2009, s. 2

38Çevrimin iniş (1998-2001) ve çıkış (2002-2007) aşamalarının, dünyaekonomisi, tüm çevre ve büyük çevre 7 ekonomileri için büyüme hızları, ayrıcasermaye hareketleri bakımından ayrıştığı açıkça gözlenebiliyor. Önemli bir saptama,metropol ekonomileri için son çevrimin iki alt döneminde büyüme hızlarınınfarklılaşma göstermediğidir. Çevrimin aşamalarının belirlenmesinde sermayehareketlerinin ön planda rol oynadığı kabul edilirse, bulgularımız sermaye ihracı ilemetropol ekonomilerinin milli gelir hareketleri arasında doğrudan bir bağlantı ortayakoyamıyor. 8Çevre ekonomilerinin içsel dalgalanmaları dikkate alındığında 1997-1998Doğu Asya krizini, Rusya, Brezilya, Arjantin, Türkiye gibi büyük ekonomilerisarsan finansal krizler izledi. Bu bunalımlı dönemin son dalgası, Arjantin’i terkettiği 2002 yılına kadar uzandı. Türkiye ekonomisi ise bilindiği gibi, 1999 ve 2001yılında iki kriz içinden geçerek dip noktasına 2001 yılında vurmuştu. (Boratav, vd. ,2009:2, 3)1.5.1.1. 1994 Meksika KriziMeksika, diğer Latin Amerika Ülkeleri gibi sürekli döviz krizleri, bankabatışları, hiper enflasyon rekabetleri ile karşı karşıya kalan bir ekonomi olup, 1982‘den sonra yaşadığı krizden sonra IMF rezervlerini uygulamaya başlamıştı. 1985’tenitibaren Meksika dış ticaretini radikal olarak serbestleştirdi: gümrük tarifeleriindirildi, hükümet lisansı gerektiren önemli malların kapsamı büyük ölçüde azaltıldı,özelleştirmelere hız verildi. Ardından ABD ve Kanada ile “Serbest TicaretAnlaşmasını” (NAFTA) imzaladı. 1991 yılında Meksika Pezo’su dolara bağlandı(Başoğlu, Ölmezoğulları, Parasız, 2001:109).Bunların yanında diğer Latin Amerika Ülkelerinde olduğu gibi Meksika’dada faiz oranları serbest bırakılmış, kredi sınırlamaları ve bankaların kasalarında likit7 Insitute İnternational Finance, ‘Yükselen Piyasa Ekonomileri’ başlığı altında 30 ülkelik bir gruptanımlanmaktadır. Bunların içindeki petrol ihracatçılarını ve eski sosyalist blok ekonomilerinidışladıktan sonra,50 milyar doları aşan GSMH düzeyinde 16 ülkelik bir alt gruba ( Tablo 6’daki“16 Çevre Ülkesi’ne”) ait veriler ayrıca değerlendirilmiştir8 Bir önceki çevrimin iniş (1989-1992) ve çıkış (1993-1997) aşamalarında metropolün ortalamabüyüme hızı pek fazla değişmemiştir.%2.7’den %2.8’e artış söz konusudur. Diğer tüm gruplardadeğişme,beklenen doğrultuda ve belirgin boyutlardadır

39tutulma zorunluluğu kaldırılmıştır. Bu uygulamalar başlangıçta on yıldan uzun birzamandır çok düşük büyüme oranına ve yüksek enflasyona sahip olan Meksikaekonominin canlanmasını sağlamıştır. Gerçekten de 1989-94 yılları arasında,GSYİH sabit fiyatlarla yılda ortalama %4 büyümüş ve 1983 yılı sonunda enflasyonoranı yirmi yıldan beri ilk kez %10’un altına inmiştir. Bu istikrarlı büyümeMeksika’nın o güne kadar görmediği kadar çok yabancı sermayeyi çekmesinisağlamıştır. Meksika ekonomisine yabancı sermaye girişi kriz öncesi hızlanmıştır(Gürsoy, 2009:165).1990-1994 arası bir Meksika Mucizesi’nden söz ediliyordu. Ülkeye akansıcak para yerini özelleştirilmiş bankalar kanalıyla krediye ve tüketime dönüştü.Ancak olaya başka boyuttan bakıldığında şunlar görülüyordu: Tüketim patlamasıithalatı artırmıştı, oysa ihracat artışı sınırlıydı. Bunda güçlü pezo’nun rekabetgücünü zayıflatmasının etkisi vardı. 1993 yılına gelindiğinde Meksika’nın dış ticaretaçığı GSYİH’nın %8 ‘ine ulaşmıştı. Buna karşın ülkeye yabancı portföy girişi dedevam etmekteydi (Başoğlu, Ölmezoğulları, Parasız, 2001:109, 110).Ancak başkaların kredi portföyündeki belirgin kötüleşme nedeniyle 1995yılından itibaren banka kredilerinin artış hızı büyük oranlarda yavaşlamıştır.Meksika hükümetinin 20 Aralık1994 tarihinde döviz kuru bandını %15 oranındagenişletme kararından sonra, pezo beklenenden çok hızlı bir şekilde değerkaybetmeye başlamış, uluslararası rezervler iki gün içinde 5 milyar dolar eridiktensonra bunun yeterli olmayacağı düşünülmüş ve 22 Aralıkta pezo dalgalanmayabırakılmıştır. Bu durum faiz oranlarının fırlamasına yol açmış ve bankalarınportföylerinin bozulmasını hızlandırmıştır (Gürsoy, 2009:166).1994 yılında yatırımcıların güvenini ciddi biçimde sarsan bir dizi iç siyasalşok yaşanırken pezo’nun devalüe edilmesine gerek görülmemiştir. Bütün bunlarınsonucunda, panik içindeki uluslararası yatırımcılar hızlı biçimde fonlarını geriçekmeye başlamışlar ve krize neden olmuşlardır, kriz finansal bir panik biçimindeortaya çıktı.Meksika’daki kriz, bölgeye hakim olan güvensizlik nedeniyle ‘tekila’etkisiyle diğer başta Arjantin olmak üzere diğer Latin Amerika Ülkelerine desıçramış ve bölge ülkelerinin boralarında önemli düşüşlere neden olmuştur. Kriz

40diğer gelişmekte olan ülkeleri de etkilemiştir. Meksika krizi bu bakımdan da dikkatçekicidir. Küreselleşen sermaye piyasalarından ‘yükselen piyasalar’ (emergingmarkets) olarak adlandırılan ekonomilerden birinde yaşanan kriz adeta ‘dominoetkisi’ yaratarak hızla yayılabilmektedir. Krizle birlikte Meksika ‘ya yönelik portföyyatırımları azalmış ve 1995 yılında Meksika ekonomisinden yaklaşık 3. 4 milyardolarlık portföy yatırımı çıkmıştır. 1993’te 25 milyar 110 milyon dolar olan MerkezBankası rezervleri 1994 yılında 6 milyar 278 bin dolara gerilemiştir (Başoğlu,Ölmezoğulları, Parasız, 2001: 166).Sonuç olarak; 1994-1995 yıllarındaki Meksika Krizi makroekonomikistikrarın nispeten sağlandığı bir ortamda ortaya çıkmıştır. Ülkenin ekonomikdurumu, gelişmekte olan birçok ülkeye örnek teşkil edebilecek kadar sağlıklıgözükmekteydi. Bir başka ifade ile Meksika’da diğer ülkelerde görülen devasa bütçeaçıkları mevcut değildi ve enflasyon oranı da çok yüksek değildi (http://www.metin2forum.Biz/Ekonomi-iktisat-işletme/29050-Küresel-Krizler-ve yoksulluğa Etkisi.html)Buna rağmen kriz yaşanmıştır. Meksika krizini iki yaklaşımla açıklayabiliriz;Birinci yaklaşım; 1994’te ekonomide devalüasyon beklentisi vardı ve budurum kamu borcunun ulaştığı boyutla ilgili finansal paniğin bir sonucuydu. Bukoşullarda ülkenin döviz rezervleri, aşırı iç kredi genişlemesi nedeniyle dövizrezervlerinin yavaş yavaş azalması, sonuçta bir stok uyumu sebebiyle kalanrezervleri spekülatif saldırıyla karşı karşıya bırakmıştır.İkinci yaklaşım; Aslında Meksika’da büyük oranda bir kriz beklenmiyordu.Devalüasyon ve onu izleyen panik birbiri ile ilişkili değil, birbirinden ayrı olaylardı.Bu görüşe göre, Meksika hükümeti, kriz olmadan önce yüksek maliyetlerleborçlanabilecekken bu maliyet karşısında devalüasyon tercih edilmiştir. Bunda,hükümetin sabit kuru sürdürmesinin pahalıya mal olacağının bilincine varmasınınpayı büyüktür. Yapılan devalüasyonla birlikte özellikle yabancı yatırımcılarenflasyon bekleyişlerini revize ederek, satın aldıkları devlet tahvillerini satıpfonlarını ülke dışına çıkartmaya başladılar. Bu da, yabancı yatırımcıların yenidenborç verdikleri takdirde ülkenin borçlarını ödeme kudretinde olmadığının göstergesiolmuştur (Başoğlu, Ölmezoğulları, Parasız, 2001:111).

411.5.1.2. 1997 Güneydoğu Asya KriziGüneydoğu Asya krizinin ilk tetikleyicileri olarak, 1994 yılında Çin’in‘yuan’ı % 30 oranında devalüe etmesi ve 1995’ten itibaren doların hızla değerkazanması sonucu söz konusu ülkelerin hızla rekabet güçlerini kaybetmelerinigösterebiliriz.2 Temmuz 1997’de Tayland ‘Bahtı’nın devalüe edilmesiyle kriz patlakvermiştir. Oysa bir yıl öncesinden beri bir takım spekülatif hareketler ve bazı GüneyDoğu Asya ticari banklarının iflas etmesi krizin ön sinyallerini vermektedir. 1997yılının ilk aylarında, Güney Kore’de Hanbo Çelik iflas etmişti. Aynı ülkede 1997bahar aylarında Kia ve Sammi Çelik şirketlerinin de batması bankaları iyiden iyiyezora sokmuştur. Bunun asıl nedeni, her üç şirketin yaptığı dış borçlanmalarınönemli bir kısmının bankalarca garanti edilmiş olmasıdır. Tayland’daki bir diğergelişme, krizin önemli etkilerinden biri olan emlak piyasasında yaşanmıştır. Land,eurotahvil borçlarının 3. 1 dolar tutan vadesi gelmiş faiz ödemesi yapamayacağınıaçıklamıştır. Önce emlak piyasası, ardından Tayland Menkul Kıymetler Borsası%45 oranında düşüş kaydetmiştir. Tayland Merkez Bankası, ödeme güçlüğüiçindeki bankalara destek olmak amacıyla bu kurumlara borç vermeye başlamıştır.Fakat bu, mali sistemi düzeltmeye yetmemiş, üstelik Merkez Bankası’nın elindekidış rezervler de vadeli işlemlerde kullanılmıştır. Bu da devalüasyon beklentisi içindeolan spekülatörlerin işine yaramıştır. Tayland’da 1997’de Finans One adlı bir büyükfinansal şirketten desteğini çeken hükümet, böylelikle kredi ve mevduat üzerindegarantisi olmadığını da ilan etmiş olmaktaydı. Bu durumda yabancı sermaye kaçışınıartırmıştır. Sonuç, biraz da zorunlu olarak Temmuz’ da ‘Baht’ın devalüasyonudur.Bahtın devalüasyonu, bir anlamda krizin de başlangıcı olmuştur (Başoğlu,Ölmezoğulları, Parasız, 2001:112, 113).Tayland krizi, Güney doğu Asya’daki yükselen piyasaların istisnasız tümündegenel bir sermaye kaçışına yol açtı. Güney Kore, Endonezya ve Malezya parabirimlerinin değer kaybetmesine neden oldu. Birkaç ay içinde Güneydoğu AsyaKrizi bütün dünyadaki ürün fiyatları üzerinde etkili olmaya başladı. Asya, dünyagenelindeki ekonomik büyümenin önemli motorlarından biri olmuştu (büyükmiktarda hammadde tüketen bir motor). Bu motor teklemeye başlayınca, altın, bakır,

42alüminyum ve en önemlisi ham petrol fiyatları düşmeye başladı. Dünya ürünpiyasasındaki bu düşüş, Güneydoğu Asya krizinin Rusya‘ya sıçramasına neden olanbir mekanizma halini alacaktı.Toptan mali çöküşü önlemek için, IMF 120 milyar dolarlık bir kurtarmaprogramıyla devreye sokuldu. Ancak, IMF kurtarma programı durumu daha dakötüleştirdi. IMF’nin alacakları borçları ertelemeye veya yeniden yapılandırmayaikna etmesi karşılığında ülkelerden istenen koşullardan biri de, özel sektörde borçgeri ödemelerinin süreceğinin hükümetler tarafından garanti edilmesiydi. BuIMF’nin 1980’lerde yaşanan üçüncü Dünya borç krizi sırasında oynadığı rolünaynısıydı. Kuzeyli vatandaşların vergilerinden oluşan kamu fonları (IMFaracılığıyla) borçlu hükümetlere verildi, sonra da özel yatırımcılara olan borçlarınıgeri ödemeleri için Güney’deki bankalara aktarıldı. IMF’nin Asya paketi, ülkelerisermaye hareketlerini daha da liberalleştirmeye zorladı. Amaç, kamu harcamalarınıkısarak tasarruf etmekti ve bilinen yöntemler devreye sokuldu: yüksek faizoranlarının yabancı sermayeyi tekrar çekmekte kullanılacak bir yem olması böyleceher şeyin eskisi gibi olması bekleniyordu. Ama yem işe yaramadı, sıkı yerel kredikoşullarıyla birleşen yüksek faiz oranları çok daha şiddetli bir durgunluğu tetikledive yatırımcının güvenini onarmakta tamamen etkisiz kaldı (Gürsoy, 2009:149).Asya ülkelerinin kriz öncesi dönemi incelendiğinde, önemli sayılabilecekmakroekonomik dengesizliklerin olmadığı görülür. Özel sektöre açılan kredilerdekihızlı artış ve buna paralel olarak özel sektörün bankalara olan borçlarının artması,reel anlamda ulusal para birimlerinin aşırı değerlenmesi, cari işlemler açığınınyükselmesi krizin ana nedenleri olarak gösterilebilir. Yüksek büyüme hızıyla beraberenflasyon oranının tek haneli rakamlarla ifade edilir düzeyde olması, önemli orandabütçe açıklarının bulunmaması nedeniyle maliye politikalarının sağlıklı bir görünümarz etmesi- nitekim, Tayland’da 1988-1996 yılları arasında her yıl bütçe fazlasıgerçekleşmiştir. -tasarruf oranlarının yüksek olması, yabancı yatırımcılar tarafındanbu ülkede makroekonomik istikrar açısından herhangi bir sıkıntı bulunmadığışeklinde yorumlanmış ve gelişmiş ülkelerde faiz oranlarının düşmesinin de etkisiyle,Gelişen Pazarlar olarak kabul edilen ve sermaye piyasası araçlarının getirilerininyüksek olduğu söz konusu ülkelere yönelik yabancı sermaye akımı hızla devam

43etmiştir. Hızlanan sermaye çıkışı ise yüksek oranlı devalüasyonlara ve hisse senedifiyatlarının dibe vurmasına yol açmıştır.Bu çerçevede Tayland’da başlayan kriz benzer ekonomik tablo sergileyendiğer ülkelerin de ekonomilerine ilişkin güven bunalımını gündeme getirmiş ve aynısenaryo o ülkeler de yaşanmaya başlamıştır (http://www.metin2forum. Biz/Ekonomiiktisat-işletme/29050-Küresel-Krizler-ve-yoksulluğa-Etkisi.html.)20. yy’ın sonlarına doğru, bir bütün olarak ‘çevre’nin 9 dünya ekonomisiiçindeki konumunda, çarpıcı bir dönüşüm meydana geldi. Dönüm noktası 1997-1998 Asya Krizidir. Krizin yarattığı şoklar ve sonraki beş yıl boyunca dalga dalgaAsya dışına da yayılan istikrarsızlık ortamını 10 IMF reçetelerinin sonuçları ve dışborç yükünün finansman gereksinimleri, çevre ekonomilerini bir bütün olarak cariişlem fazlaları vermeye zorladı ve bu durum kriz konjonktürü son bulduktan sonra dasüregeldi (Boratav, vd. , 2009: 5).1.5.1.3. 1998 Rusya Krizi1997 yılının sonunda başlayan Güneydoğu Asya krizi Rusya’yı da olumsuzetkiledi. Asya ülkelerindeki krizin resesyona dönüşmesi ve petrol talebini daha daazaltmasıyla zaten varil başına 10 dolara kadar düşmüş olan petrol fiyatlarının dahada gerileyeceğini düşünülüyordu. Petrol ve diğer emtia fiyatları, 90 milyar dolarlıkihracatın yaklaşık üçte biri sadece petrol olan ve 33 milyar dolarlık bütçe gelirinin%40’ı petrol satışlarından gelen Rusya için çok büyük anlam ifade ediyordu. Petrolfiyatlarının hızla gerilemesiyle, Rusya’nın önemli bir finansman kaynağı azalacak ve1997 yılı sonunda GSYİH’nın %7. 5’u (25 milyar dolar) büyüklüğüne gelmiş olanbütçe açığını finanse edebilmek için hükümet çok daha fazla borçlanmak zorundakalacaktı. Gelirlerini artırmayan ve eskisi kadar da rahat borçlanamayan hükümetmaaşları bile ödeyemeyecek duruma gelmişti. Bütçenin ne kadar ümitsiz durumda9 Institute of International Finance, ’yükselen piyasa ekonomileri’ başlığı altında 30 ülkelik bir gruptanımlanmaktadır. Petrolcüler hariç, çevre ekonomileri; G. Afrika, Mısır, Türkiye, G. Kore, Çin,Hindistan, Endonezya, Malezya, Filipinler, Tayland, Arjantin, Brezilya, Kolombiya, Meksika,Peru, Şili10 1998-2002 yılları, Rusya, Arjantin, Brezilya, Türkiye gibi büyük ekonomilerde patlak verenfinansal çalkantı ve krizler ile onların yansımaları, bu coğrafyalarda Doğu Asya’dakini andıran dışuyum süreçlerini zorladı.

44olduğunu gören ve zaten Asya krizinden dolayı giderek daha çok endişelenmekteolan yabancı yatırımcılar da yavaş yavaş piyasadan çıkma yollarını aramayabaşladılar.1998 krizinde başrolü oynayan tahvil/bono piyasası ise RusyaParlementosunun 1993 şubatında çıkardığı bir yasayla hükümetin bono ve tahvillerleborçlanabilmesini sağladı. (Bir yıldan kısa vadeli GKO isimli bonolar ve iki yılvadeli üç ayda bir faiz ödemeli OF2 isimli tahviller) 16 Ağustos’ta Rusya ruble’yisavunmaktan vazgeçme ve GKO borçlarını bir süre askıya almaya karar verdi, bunuYeltsin de onayladı, ardından IMF bilgilendirildi ve onay geldi. Ve Rusya hükümetiruble alım-satımını durdurdu. Aynı zamanda GKO piyasası da dondurularak devletborçlanma enstrümanlarının ve ticari banka borçlarının yurtdışı geri ödemelerinde 90günlük moratoryum ilan edildi. Moratoryum kararından bir hafta sonara Yeltsin,piyasaları bir kez daha şoke etti ve 5 ay önce Başkanlığa getirdiği Kiriyenko’yu,ekonomi yönetiminde başarısız olduğunu söyleyip devalüasyon ve moratoryumkararlarından sorumlu tutarak görevden aldı. Yerine daha önce yine kendisininkovduğu Chernomyrdin’i getirdi. Yeltsin’in bu kararını Kiriyenko’nun büyük Rusbankalarına destek vermek istememesi üzerine digarkların istediği iddia ediliyordu.Ama Duma Chernomyrdin’i kabul etmedi. Rusya’da sular bir türlü durulmuyordu(Gürsoy, 2009:162, 163).Rusya krizinin nedenlerini genel olarak sıralayacak olursak; çok geniş bütçeaçıkları, firmaların aşırı boyutlarda kur riskine maruz bırakılması, yabancı kredilerdegeri ödeme süresi 1 yıl içinde dolan kısa vadeli borçların ağırlığı, finans vebankacılık sektörlerinde alt yapı ve denetim mevzuatının yetersizliği, maaş veücretlerin bütçe disiplininin kaybolması nedeniyle ödenmemesi ve sosyal ödemelerebağlı borçların artması, borçların ödenmesi için tekrar borçlanmanın getirdiği faizyükü, reel kesimde bir çok müessesenin iflas etmesi, dünya hammadde piyasasındaözellikle petrol ve gaz gibi ürünlerin fiyatlarında düşmeler, Ruble’nin ABD dolarınaendekslenmesi ve suni olarak aşırı değerli tutulması, devletin ve mahalli idarelerinözel sektörün sorunlarına ciddi yaklaşmaması ve özel kesimle beraber iktisadi lfaaliyetlerle birlikte iş yapabilme veya entegre olabilmenin zayıf olması, serbestpazar ekonomisinin talep ettiği güçlü kanuni sitemlerin kurulmayışı nedeniylesözleşme, yatırım, şirket kuruluşu, iflası vb. alanlardaki sorunlar, iktisadi alanda

45yetersiz güvenlik sistemi (cinayet-rüşvet-yolsuzluklar), pazara hakim monopol veoligopol firmalar, müteşebbis sınıfın yetersiz olması, iktisadi reformları yürütecekkadroların zayıf olması, döviz rezervlerinin düşük seviyede olması, ekonominin reeldurumu yansıtmayan borsanın spekülasyon karakterli olması ve Asya Krizi, petrolfiyatlarının düşmesi gibi dışsal sebepler şeklinde özetlenebilir (http://www.metin2forum.Biz/Ekonomi-iktisat-işletme/29050-Küresel-Krizler-ve-yoksulluğa-Etkisi.html).1998 yılında Rusya ekonomisi %5. 3 küçüldü ama krizden sonra hiç debeklenmeyen bir hızla büyüme sürecine girdi. Krizin bir tetikleyicisi olan düşükpetrol fiyatları yeniden yükselmeye başladı. Varil başına 10 dolara gerileyen (brentcinsi) petrol fiyatları 1999 yılı başından itibaren Küresel ekonomik büyümeninyeniden hızlanmasıyla artmaya başlayarak 2000 yılı sonunda 35 dolara kadaryükseldi. Rusya Merkez Bankası’nın döviz rezervleri de 25 milyar dolara çıktı.1998’de ruble’nin değer kaybı sonrası %85’e kadar yükselen enflasyon ise 2000 yılısonunda %20’ye gerilemişti (Gürsoy, 2009:163, 164).1.5.1.4. 1999 Arjantin KriziGelişmekte olan ülkeler kategorisinde yer alan Arjantin, doğal kaynaklarbakımından ABD, Kanada ve Avustralya gibi oldukça zengin durumda olan birülkedir. 37 milyonluk nüfusun ortalama olarak eğitim düzeyi yüksektir. Ülkenintarım sektörü ihracata dayalı olmakla beraber çeşitli sanayi dalları da mevcuttur.1980’lerde ve 90’lı yılların ilk yarısında hızlı büyüme yaşayan Arjantin ekonomisi 20yıl içinde GSYİH’ı 77 milyar dolar’dan 285 milyar dolara çıkarmayı başarmıştır.Hizmetler sektörü ağırlıklı bir ekonomisi olmasına rağmen ihracatta gelenekselolarak gıda maddeleri ağırlıklı bir yapı mevcuttur (www.mevzuatdergisi.com/2004/05a/04. htm).Arjantin ekonomisinin tarihsel gelişimine bakıldığında yaşanılan krizortamına nasıl gelindiği net ortaya çıkmaktadır. Ticaretin merkezi olan Buenos Airesaynı zamanda, İngilizlerin inşa ettiği demiryolu ağı ile ülkenin buğday ve etininihraç edildiği büyük bir limandı. Ancak I. Dünya Savaşı ile birlikte tarımsalürünlerin fiyatları düşmeye başladı, bu durum Arjantin için kötü bir başlangıçtı,ancak yapılan devalüasyonla ihracatta artış sağlandı ve Arjantin ekonomisi

461930’larda yeniden toparlandı ve ülke dünyanın en büyük et ihracatçısı durumunageldi, kişi başına milli geliri ise Fransa ile aynı duruma ulaştı.1940’lı yıllarda Arjantin, bu dönemdeki kaotik rejimin bunalımıyla birlikteuluslararası ortamda izolasyona uğrama süreci yaşamış bu arada ekonomisi gittikçebozulmuştur (Çiloğlu, 2002:3). 1982 yılında başlayan ve 2, 5 ay süren FalklandSavaşı, ardından gelen Meksika’nın yaşadığı borç krizi tüm Latin Amerikaülkelerini etkilediği gibi Arjantin’i de etkilemiş, ülke ekonomisindeki istikrarsızlıkkronik hale gelmiştir. Ve Arjantin uzun yıllar bütçe açıklarını kapatmak için parabasma yoluna gitmiş ve hiper enflasyon süreci yaşanmıştır. 1980’lerin sonundaenflasyon aylık %200’lere ulaşmıştır. 1989’da Carlos Menem’in devler başkanıseçilmesiyle liberal politikalar izlenmeye başlandı. Ve yapılan reform hareketleri ilebirlikte güven yeniden sağlandı, ekonomi büyümeye geçti. 1991-1994 yıllarıarasında Arjantin Ekonomisi yıllık ortalama %7.7 oranında büyümüştür (www.mevzuatdergisi. com).Arjantin’de ekonomik kriz gelişiminde; gelir dağılımı bozukluğu ve yüksekişsizlik, rüşvet ve yolsuzlukların sürekli artması, 1990’lı yıllardan itibarenuygulanan hatalı özelleştirme politikaları, 1999-2000 yılları arasında Arjantin’e 150milyar dolar sıcak para girişinin olması, Asya Meksika ve Rusya Krizlerinin etkisiyleekonomisi zayıflamış olan Arjantin’in oldukça kısa vadeli, ödenmesi zor dış borçları146 milyar dolar olmuştur. Arjantin krizinin oluşmasında asıl faktör IMF ile olanilişkilerdir (Coşkun, 2001).Bu ortamda ekonomi kötüye giderken, IMF Arjantin’e yardımcı olmamıştır.IMF yetkilileri aylar önce peso’nun dolar ile olan eşitliğinin birebirsürdürülemeyeceğini bilmelerine rağmen Arjantin’e içine düştüğü parasal tuzaktankurtulma yönünde rehberlik etmemiştir. Bunu yerine, IMF yetkilileri Arjantin’eistikrar paketi önermeye devam etmiş ve yolun sonuna gelinmiştir. Para kuruluuygulamasının devam ettirilmesi Arjantin’in ihracatını olumsuz yönde etkilemiş dahada fazla dış borçlanmaya gitmesine ve sonunda ekonominin iflas etmesine nedenolmuştur. Arjantin’in dış borçlarını ödeyemeyebileceği korkusuyla piyasalar çokyüksek faiz talep eder hale gelmiş, faizlerin geldiği seviyeler borç ödemelerinindurmasına neden olmuştur. Borçların ve döviz kuru politikalarının sürdürülebilirliği

47hakkında oluşan şüpheler, 2001 yılının ilk yarısında mevduat sahiplerinin ülkedenkaçmalarına neden olmuş, dolayısıyla ülkeden kaynak çıkışı hızlanmıştır.Uluslararası rezervler yılın ilk yedi ayında yaklaşık %40’a düşmüş ve sadeceTemmuz ayındaki azalış %25’e ulaşmıştır. Fon transferlerini önlemek için hükümetvadesi gelen bonolarını ve kısa dönem borçlarını yüksek faiz oranlı yeni uzun dönemenstrümanlarla takas etmiştir. Cavallo, kamu harcamalarını gelirler ile sınırlandıran‘sıfır açık planı’nı başlatmış, maaşları ve emeklilik fonlarını %13’e kadar keserek buplanı uygulamıştır. Ve sonuç olarak, yoğun protestolar ve halk ayaklanmasıneticesinde önce Ekonomi Bakanı Cavallo, ardından da devlet başkanı De la Ruaistifa etmek zorunda kalmıştır (www. metin2forum. biz, 2010).Güneydoğu Asya Ülkelerine 90’lı yılların sonlarında karşılaşılan tablonunyaratıcıları arasında ilk sıraya reel ve finansal sektörde çalışan firmaların finansyapılarında özellikle finansal bağımsızlık ve finansal kaldıraç oranlarındaki hızlıdüşüş ve bu ülkelere yönelik sermaye girişinin bıçak gibi kesilmesine ve hızla tersinebir akışın başlamasına neden olmuştur. Ayrıca bu krize derinlik kazandıran bir başkaneden ise Çin’in 1994 yılında yapmış olduğu devalüasyon ve bunu hemen ardındanMeksika’nın yaşadığı ‘Tekila Krizi’ sonrasında Peso’nun Nafta nedeni ile sağlamışolduğu üstünlüktür (Çolak ve Öcal, 1999: 283,284). Bu kapsamdadeğerlendirildiğinde Arjantin’in Brezilya dışındaki ekonomilerle çok yoğun ticaretilişkisi içinde olmaması, bu krizin diğer piyasalara etkisini yatırımcıların tavrınabağlı hale getirmiştir. Arjantin krizinin Küresel düzeyde yayılma riski konusundafarklı yorumlar yapılmakla birlikte genel kanı Asya krizi kadar bir etkisininolmayacağı şeklindeydi.Gelişmekte olan piyasalar da kullandırılan toplam dış borç stok’u içindekipayı yaklaşık %20 düzeyinde olan Arjantin’deki olumsuzluklar en çok bonopiyasalarını etkiledi. Krizin hisse senedi piyasaları ve döviz kurları üzerindekietkileri ise bono piyasalarındakine kıyasla daha hafif oldu. Arjantin’de yaşananlardangelişmekte olan ülkeler, başta G. Afrika, Polonya, Brezilya ve Türkiye olmak üzereciddi şekilde etkilendiler; yerel para birimleri değer kaybederken, borsa endeksleridüştü (www. mevzuatdergisi. com).

481.5.2. 1998-2000 Yıllarında Türkiye Ekonomisi1.5.2.1. Asya ve Rusya Krizinin Türk Ekonomisine Etkileri1997 yılında Asya Ülkeleri bir ekonomik kriz içine girince bütün dünyada,medyada bir ekonomik kriz konusu başladı. Belki bölgesel olarak kalabilecek birekonomik kriz bu şekilde bütün dünyaya yayılmış ve evvela Rusya’da ekonomininçökmesine sonra Güney Amerika’da, Brezilya’da, Arjantin’de ekonominin zorduruma düşmesine neden olmuştu.Dünyada en korkak, en çabuk kaçan şey sermaye ve paradır. Asya’dakiproblemlerin yaygın bir şekilde durmadan işlemesi sermaye ve para sahiplerini birkorku içine itmiş, Asya’da para kaybetmeseler dahi diğer gelişmekte olan ülkelerdede aynı problemlerin içine düşebilecekleri korkusuyla bu piyasalardan aceleparalarını çekerek daha emin gördükleri Büyük Devlet Bonolarına yatırmayabaşlamışlardı (Gürsoy, 2009: 177).Güney Doğu Asya ülkelerinden Tayland’ın para birimi Baht, Mayıs 1997’de,spekülatörlerin Tayland’ın ekonomik büyümesindeki yavaşlama ve politikistikrarsızlık gerekçesiyle satışa geçmesiyle birdenbire değer kaybetmeyebaşlamıştır. Tayland’ın kötü gidişi durduramaması ve parasını korumak amacıylaIMF’ye başvurması diğer bölge ülkelerinden Filipinler, Malezya, Endonezya veGüney Kore paralarına karşı da spekülatif saldırıları gündeme getirmiştir (ISO,1998).Başlangıçta bölgesel bir kriz gibi görünen gelişmeler Hong Kong borsası veonu takiben ABD ve diğer gelişmiş ülkeler borsalarındaki yüksek oranlı düşüşlerlebir anda Küresel krize dönüşmüştür. Temmuz 1997’den sonra geçen zaman içindeHindistan ve Pakistan’dan Meksika’ya, Güney Afrika’dan Rusya’ya, Brezilya veŞili’den Kanada’ya kadar pek çok ülkede çoğu kez Asya Krizi ile bağlantılıolabilecek rekor düzeyde para birimi değeri düşüşleri gerçekleşmiş ve ülke paraları%18 ila %75 arasındaki oranlarda devalüe edilmişlerdir. Dünya ihracatının dörttebirinden fazlasını gerçekleştiren bu ülkelerdeki devalüasyon ise dünya piyasalarındabu ülkelerin rekabet gücünü artırıcı yönde sonuçlar doğurmuştur. GüneydoğuAsya’da meydana gelen krizin etkilerinin hafifletilmesine çalışırken Rusya’da 17

49Ağustos 1998 tarihinde ruble/dolar koridorunun 1 ruble 6 dolardan, 1 ruble 9.5dolara devalüe eden, döviz rezervleri üzerinden yapılacak sermaye hareketlerinesınırlama getiren, banka hesaplarını donduran ve 90 günlük moratoryum ilanedilmesi ile sonuçlanan yeni bir finansal kriz patlak vermiştir (Akdiş ve Bayrak,2000:13-44).Gerek Asya’da yaşanan ve gerekse Rusya’da patlak veren krizlerinTürkiye’yi dış ticaret ve mali piyasalar yönüyle etkilemesi beklenmiştir. Çünkü;Türkiye, Doğu Asya ülkeleri ile hemen hemen aynı malları üreten bir ülkedir. Buülkeler mali sıkıntıdan kurtulabilmek için mallarını ucuza satmaya başlayacaklar, buda Türkiye’nin rekabet şansını olumsuz etkileyecektir.Dünyada kriz nedeniyle büyüme yavaşlayacaktır. Bu da Türkiye’ninbüyümenin yavaşladığı ülkelerle olan ticaretin azalması anlamına gelmektedir. Budurum dış ticaret gelirlerimizin azalmasına neden olabilecektir. Mali piyasalaryönüyle beklenen etkiler ise farklı olmuştur. Öncelikle, Asya Krizi uluslar arasıyatırımcıların portföy oluşturma sürecindeki eğilimlerinde köklü değişikliklermeydana getirmiştir. Bu yatırımcılar, en azından piyasalarda yeni bir denge oluşanakadar gelişmekte olan ülkeler ve hisse senedi borsaları gibi nispeten risklipiyasalardan çıkma eğilimi taşıyacaklardır. Dolayısıyla, Küresel piyasalarda yaşanançalkantıların ve belirsizlik ortamının düşük kredi notuna sahip olan ve kısa vadedeyüksek sermaye girişi bekleyen Türkiye üzerinde az da olsa olumsuz bir etki olmasıkaçınılmaz görülmüştür (Hacıislamoğlu ve Silahşör, 1998:71).İhracat açısından Türkiye’nin bölge ülkeleri ile olan rekabet tekstil-giyimbaşta olmak üzere çeşitli sektörlerde yoğunlaşmaktadır. Türkiye’nin en büyük giyimpazarı AB’dir. Bölge ülkelerinin (Singapur, Filipinler, Tayvan, Malezya, G. Kore,Tayland ve Endonezya) AB’ye yaptıkları toplam tekstil ve giyim ihracatı 1996rakamlarına bakıldığında Türkiye ihracatına yaklaşmaktadır. AB Gümrük Birliğiüyesi olmak AB açısından bir rekabet avantajı sağlasa bile ABD için böyle biravantaj söz konusu değildir (Hacıislamoğlu ve Silahşör, 1998:68).En önemlisi ise Asya ve Rusya krizi ülkemizde daraltıcı ekonomik politikalaruygulandığı bir döneme rastlamıştır. Dünyadaki gelişmeler piyasalarımızdanyaklaşık 565 milyon dolarlık bir sermaye çıkışına yol açmıştır. Rusya krizi ise reel

50ekonomiyi daha derinden etkilemiş ve toplamda yaklaşık 9 milyar dolarlık bir ihracatazalması gerçekleşmiştir (Akdiş, 2000:82). Bu rakam Türkiye ihracat rakamlarıarasında büyük bir tutarı temsil etmektedir. Dolayısıyla, Türkiye Asya krizisonrasında şiddetli bir uluslararası rekabetle karşı karşıya kalmış ve Rusya krizi ilede önemli bir ihraç pazarını kaybetmiştir.Güneydoğu Asya ve Rusya’da 1998-1999 kesitinde yaşanan finansal krizlerTürkiye’ye net sermaye akımını olumsuz etkilemiştir. Bu dönemde 5. 1 milyar dolartutarında net sermaye girişi kaydedilmiş, ancak özellikle portföy yatırımlarında 1998yılında 6. 7 milyar dolar tutarında azalma olmuştur. Buna karşın iki yıl boyuncatoplam 34. 8 milyar dolarlık ağır dış borç servisinin yerine getirilmesi söz konusudur.Sermaye girişimine bağımlı büyüme olumsuz etkilenmiş, büyüme ilk yıl %3.9‘agerilemiş, ertesi yıl ise ekonomi %6.1 oranında küçülmüştür.Belirtilmesi gereken nokta, dış şoktan önce ekonomik durgunluğun kendinihissettirmesidir. Bu ortamda özellikle yılın ikinci yarısında faizdeki tırmanış içborçlanmanın maliyetini artırmıştır. Dış ve iç borçlanmanın göreli maliyetleri dikkatealınması gereken bir faktördür. Faizdeki hızlı tırmanışa bağlı olarak iç borçlanmanınmaliyeti yükselmiştir. Bir önceki yıla göre 1998’de %76, 1999’da ise %97 artan içborç stokunun ekonomik-finansal denge ve kaynak tahsisinde yol açtığı çarpıklıklarfinansman sorunun çözümünde dış borçlanmaya ağırlık verilmesi tasarımınıgündeme getirmiştir. Ayrıca hazine, faiz yükünü aşağıya çekmek için enflasyonaendeksli borçlanmanın yanı sıra dövize endeksli kağıtların ihracına karar vermiştir.İzleyen yıllarda döviz cinsinden kağıt ihracı ile borçlanmanın hızlandırıldığı ve butür borç kağıtlarının ağırlığının giderek artığı görülecektir (Sönmez, 2009:50-55).1.5.2.2. 2000 Kasım ve 2001 Şubat KrizleriKrizlerin Arka PlanıTürkiye Ekonomisi’nin, 2000-2001 yıllarında yaşadığı finansal krizlere yolaçan ekonomik istikrarsızlıklar 1980 liberalizasyon sürecine kadar dayanmaktadır.(Alıç, Akboğa ve Diğerleri, 2009:11)Türkiye 24 Ocak 1980 Ekonomik Kararıyla, dışa kapalı ve ithal ikameci birkalkınma stratejisinden piyasa ekonomisi şartlarında dışa açık ve ihracata dayalı bir

51kalkınma stratejisine geçerek yapısal bir dönüşümün ilk adımlarını atmıştır. Bu yenikalkınma stratejisiyle zaman içinde ülkemizde özellikle piyasalarınserbestleştirilmesi yönünde olumlu adımlar atılmıştır. Faiz oranları ve dövizkurlarının serbest piyasa tarafından belirlenmesi, sermaye piyasasının geliştirilmesi,yabancı sermaye hareketlerine yönelik engellerin kaldırılması vb.Buna karşılık, 24 Ocak 1980 ‘den bugüne ekonominin kurumsal yapısındahedeflenen değişimler gerçekleştirilememiş ve ekonomik istikrarsızlığa yapısal vekemikleşmiş sorunlara çözüm getirememiştir. Özelleştirme uygulamalarındahedeflerin çok gerisinde kalmış, kamu sektörünün finansman dengesi kurulamamış,kamu finansman dengesinin kurulamaması nedeniyle iç ve dış borçlanma ihtiyacıartmıştır. Artan iç ve dış borç, faiz oranlarının sürekli olarak artmasıyla, devletbütçesinde borç anapara ve faiz ödemelerinin büyük boyutlara ulaşmasına yolaçmıştır (Şahin, 2000:203, 204). Kamu sektörü borçlanma gereğinin GSMH’yaoranı artış göstererek 1990’da %7.5’ten 1992’de %12.0 ve 1993’te %11.8’eulaşmıştır. (Şahin, 2000:15) 1993 ‘de uygulanan gevşek para politikası ve artan kamuaçıkları yurtiçi talepteki bu ani ve şiddetli artış cari işlemler açığın daha da artmasınave enflasyonun %71. 1 ‘e yükselmesine neden olmuştur. 1993’de mali performanshayal kırıklığı yaratmıştır. Personel harcamaları ve faiz ödemeleri önemli ölçüdeartmıştır. Hükmen yüksek tarımsal fiyat destek politikasının yanı sıra zarar edenKİT’lere yapılan sübvansiyonlarda artışlar görülmüştür. Finansal durumları zatenzayıf olan ve iyice kötüleşen sosyal güvenlik kurumları da devlet tarafındandesteklenmiştir (www. emu. edu. tr/smeconf/turkcepdf/bildiri_09. pdf).Sonuçta artan bütçe açığı finansman ihtiyacını artırmıştır. Kamu kesimifinansman ihtiyacını normal gelirlerle karşılayamayınca Merkez Bankası kaynaklarıile iç ve dış borçlanmaya başvurmak zorunda kalmıştır. Devlet borçlanabilmek içinfaiz oranları yükseltmiştir. Yurt dışı faiz oranlarına oranla yurtiçi faiz oranları yüksektutarak ülkeye kısa vadeli sermaye girişleri için uygun bir ortam oluşturmakistenmiştir. İç borçlanma tahvil ve hisse senetlerinin getirileri yükseltmiş, vergi veharcamalardan muaf tutulmuştur. Türkiye ekonomisi 1980 sonrasında buolumsuzlukların faturasıyla 1994’te karşılanmış ve 5 Nisan 1994 EkonomikKararları’nı almak zorunda kalmıştır. 1994 krizi bir döviz krizidir. Kriz esnasındaTürk Lirası %60 dolayında değer kaybetmiş ve ekonomi %6 dolaylarında

52küçülmüştür. Merkez Bankası’nın uluslararası rezervleri 3 milyar dolar azalmış veüç küçük banka batmıştır. Tüm bu uygulamalar sonucunda kamu sektörünün borçyükünün GSMH’ya oranı artış göstermiştir (Şahin, 2000:215).Güneydoğu Asya krizinin giderek hissedilmeye başlandığı 1998 yılında 55.Hükümet IMF’ye sunduğu Taahhütler Mektubu ile açıklanan ‘Ekonomik PolitikalarBildirgesi’, yeni bir iktisat politikasının ve on yıl sürecek yapısal uyum sürecininbaşlangıcını oluşturmuştur. Ekonomik politikalar bildirgesinde ortaya konulan yeniprogram; hedefler, kapsam, ilkeler ve araçlar yönünden gelecek on yıldauygulanacak politikalara açılımı sağlamaktadır. Yeni program daha sonra 17. 18. ve19. stand-by düzenlemeleri ve Şubat 2001 krizini izleyen GEGP (Güçlü EkonomiyeGeçiş Programı) ile giderek yoğunluğu artırılan ve kapsamı genişletilen neoliberaliktisat politikalarına açılımı sağlayan bir eşik ve bu tür politikaların uygulamasındakararlılığı sergileyen bir manifesto olarak değerlendirilebilir. Nitekim 1998’denitibaren beş siyasi parti, koalisyon ortaklığı olarak veya tek başına iktidara gelmiş;ancak uygulanan politikaların özü ve geleneksel ekseni değişmemiştir. Özel ve geneleksene neoliberal düşünce ve politikalar damgasını vurmuştur (Sönmez, 2009:55).1997 yılı sonunda enflasyon oranı %100 ‘lere ulaşmış, aynı zamanda dışborç açığı büyürken ülke içindeki iç borçların da geri çevrilmez bir duruma gelmiştir.Bununla birlikte 1998 yılında yaşanan Asya ve Rusya finansal krizi Türkiye’yi malve hizmet ihracatı yönünden olumsuz etkilerken, aynı zamanda Türkiye’nin de dahilolduğu bir çok ülkede sermaye kaçışlarına yol açmıştır. 1999 yılında ise diğer dışsalfaktörlerin de etkisiyle ihracat ve turizm gelirleri azalmış, kapanan iş yeri sayısıartmış ve işsizlik oranları hızlı bir şekilde artış trendi içerisine girmiştir. 1999 yılınınsonlarında ekonomi çok karamsar bir yapıya bürünmüştür. Bununla birlikteekonomik büyüme %-6. 1 oranın da gerçekleşirken, enflasyon %70’lere ulaşmıştırve bütçe açıkları artmıştır (Alıç, Akboğa ve Diğerleri, 2009:11).Türkiye 1999 Aralık ayında IMF’ye verilen niyet mektubun da 2000 yılındaenflasyonu düşürmek için yeni bir program bildirmişti. Bu programın ana hatlarışöyleydi;1- Döviz kuru ve para politikalarının yeniden belirlenmesi,2- Faiz dışı bütçe dengesinin fazla vermesi,

533- Özelleştirme, sosyal güvenlik, vergi ve tarım konularında yapısal reformlarıngerçekleştirilmesiTespit edildiği gibi enflasyonun temek kaynağı kamu açıklarıydı ve buaçıkların kapanması için tedbir almak isteniyordu. Bu nedenle bir yandan kamuharcamalarının azaltılması, diğer yandan vergi gelirlerinin azaltılmasıdüşünülüyordu. Aynı zamanda IMF’den alınacak uzun vadeli kredilerle yüksek reelfaizli ve kısa vadeli iç borçların azaltılması düşünülüyordu. Faiz dışı bütçe fazlasının7. 5 milyar doların üstünde olması için çalışılıyordu. Döviz kurlarının normal çapagibi kullanılması kararlaştırılmış, para politikası olarak Merkez Bankası’nın net içvarlıklarına sınırlama getirilmişti. Programın üçüncü maddesi, özelleştirme veyapısal reformlardı. IMF desteği ile uygulamaya konulan ‘Enflasyonla Mücadele’programı ilk olarak faizlerin düşmesini sağlamıştı. 1999 yılı sonunda devlet içborçlanma senetlerinin faizleri %100 ‘ün üzerinde iken 2000 yılında azalarak %40’akadar düşmüştü (Gürsoy, 2009:181).IMF ile yapılan stand-by anlaşmasıyla birlikte ekonomide olumlu gelişmeleryaşanmaya başlamıştı. Nitekim 1999’da %106 oranında gerçekleşen enflasyon Ocak2000’de %37’e düşmüştü. Önemli gelişmelerden biri de programın etkisiylegeleceğe ilişkin devalüasyon riski ortadan katlığı için bankaların açık pozisyonlarınıyükseltmeleri yönünde olmuştur (Alıç, Akboğa ve Diğerleri, 2009:11). Fakat,faizdeki düşüş tüketici kredilerinde patlamaya neden olmuş, tüketim ve yatırımmalları ile otomobil satışları artmıştı. Bu durum enflasyonun yükselmesine sebepolmuştu. Enflasyonunun yükselmesi ile çok değerlenen TL, ithal mal alımını çokfazlalaştırmış, ihracatın azalmasına neden olmuştu (Gürsoy, 2009:181, 182).Kasım 2000 Krizi2000 yılı Ekim ayı sonunda Türkiye Ekonomisine bakılacak olursa ekonomikbüyümenin %6.5-7 oranında gerçekleştiği görülmektedir. Bu büyümeningerçekleşmesindeki en önemli etken gerek iç piyasa gerekse dış piyasaya yöneliktalep canlılığıdır. Enflasyon oranının istenilen seviyeye düşürülememesinin temelnedeni ise, bankaların bireysel kredilere tasarrufları tüketime teşvik etmesidir.Bununla birlikte özelleştirmeler artış göstermiş ve çeşitli alanlarda reformlaryapılmıştır. Ancak bu dönemde en önemli sorun cari açıktı. Ama cari açığın önemli

54bir sorun yaratacağı düşünülmüyordu ve dolayısıyla kasım ayının başında krizgörünmüyordu (Alıç, Akboğa ve Diğerleri, 2009:12).Türkiye’de Güneydoğu Asya ülkelerinin kriz öncesi durumuna benzer birdurum bankacılık sektöründe yaşanıyordu. Özel bankaların birçoğu yapı itibariyleGüneydoğu Asya ülkelerindeki holding bankalarına benziyordu. 1998-2000 yıllarıarasında TMSF (Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu)’ye devredilen bankaların çoğubüyük grupların elindeydi. Holding bankalarının bir kısmı halktan topladıklarımevduatın büyük kısmını kendi bünyelerindeki şirketlere usulsüzce aktarmış ve batıkkredi olarak göstermişlerdi. Döviz kurunun çapaya bağlanması ve uluslararası faizoranlarındaki farklılıklar nedeniyle Türk bankları da döviz kurunda olabilecekdeğişiklikleri, koruma olmadan uluslararası piyasalardan ucuza aldıkları borçlarıTürkiye’de TL olarak yüksek faiz oranlarından kredi olarak vermişlerdi.Türkiye 2000 yılı sonlarına %27’lere yükselen TÜFE enflasyonu veGSYİH’nin %4’ünü geçmiş cari işlemler açığı ile, dış borçlarla, azalan ihracatgelirleriyle, yabancı sermaye gelişimini sağlayamayarak girmişti. Yaklaşık 4 milyar800 milyon dolar ülkeden dışarı çıkmış, devalüasyon beklentisi içinde olan bankalaraçık pozisyonlarını kapatma telaşıyla dövize hücum etmişler ve piyasada likiditesıkıntısı başlamıştı. Merkez Bankası, IMF programına uyabilmek için piyasayalikidite vermemişti. Döviz talebindeki artış, faiz oranları yükseltilerek giderilmeyeçalışılmış, fakat faizlerin aşırı yükselmesi sonucunda bünyesinde çok fazla devlet içborçlanma senedi bulunduran Demirbank’a el konularak TMSF’ye devredilmiştir.Diğer bankalara da el konulacağı korkusu paniğe yol açmış, TC Merkez Bankası’nagöre piyasalarda gecelik faiz %210’a kadar çıkmıştır (Gürsoy, 2009:182).Sonuç olarak; Türkiye’de 24 Ocak 1980’den sonra ikinci büyük ekonomikkriz 2000 yılı sonlarında ve 2001 yılı başlarında yaşanmıştır. 2000 yılının Kasımayında mali piyasalar yeni bir krizle karşılaşmıştır. Türk ekonomisinde derin izlerbırakan ve etkisini günümüzde de sürdüren bu kriz, tüm bankacılık sistemine güvenkaybına yol açan, birkaç bankadaki portföy kayıplarından ve likidite problemlerindenkaynaklanmıştır (www. emu. edu. tr. /smeconf/turkcepdf/bildiri_09. pdf).Daha önceki kriz süreçlerinde olduğu gibi bu kriz sürecinde de reelsektördeki talep canlılığı azalmıştır, dolayısıyla firmaların stokları artmıştır. Yapısal

55analizler doğrultusunda, Kasım 2000 krizine içsel dinamiklerden kaynaklanan birlikidite krizi demek mümkündür.Şubat 2001 KriziAralık 2000’de yapılan düzenlemelerden Şubat 2001 tarihinde patlak verenkrize uzaman zaman diliminde, Aralık 1999’da alınan önlemlerin daha dagüçlendirerek uygulanmasına devam edilmiştir. Bu bağlamda iç borçlanmanınazaltılması ve borç faizlerinin yarattığı mali baskının hafifletilmesi stratejisi, faizhadlerinin düşürülmesi ve dış finansmana ağırlık verilmesi düşüncesinedayanmaktaydı. Oysa Kasım Krizinin yol açtığı dengesizlik tüm hesapların yenidengözden geçirilmesini gerektirmekteydi. Finansal dengesizlik ve belirsizlik ortamındahükümet, IMF ve Dünya Banka’sından takvime ve ekonomide gösterilecekperformansa bağlı olarak sağlayacağı finansal desteğe endeksli iktisat politikasınısürdürmüş, 2001 yılına ilişkin makro göstergeler ve bütçe hedefleri gerçekçiolamayan biçimde belirlenmişti (Sönmez, 2009:59).Kasım 2000 krizinde meydana gelen ekonomik istikrarsızlıklara yanlış çözümyolları ile yaklaşılması ve krizden sonraki dönemde de bu durumun devam etmesiTürkiye ekonomisinin Şubat 2001 krizine sürüklenmesine sebep olmuştur. Şubat2001 krizi; finansal yapıdaki zayıflık, uluslararası portföy yatırımlarının dövizkompozisyonu, vade süresi, yurtiçi kredilerin maliyeti ve dağıtımında kadar bir çokkonuyu kapsamaktadır. Bunun yanı sıra banka bilançolarının aktif ve pasif tarafındaalışık olunmayan risklerle karşılaşması, bankaların açık pozisyonlarının bu dönemerastlaması bankaların finansal yapılarındaki kırılganlığı artırmıştır. Ayrıca kamubankalarının yaklaşık 25 milyar dolar tutan borçlarının kamuya devredilmesipiyasalar üzerindeki baskının artmasına neden olmuştur. Bankaların içindebulunduğu likidite sıkıntısı İnterbank piyasasında faizlerin aşırı yükselmesine ve faizüzerindeki baskının artmasına yol açmıştır. Şubat ayı başlarında net iç varlıklarazalma eğilimi içerine girmiş ve durgunluk ortamında parasal taban daralmıştır(Alıç, Akboğa ve Diğerleri, 2009:12).Böyle bir ortamda 19 Şubat’ta cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer veBaşbakan Bülent Ecevit arasında yaşanan bir tartışama derhal iktidardaki hükümetinve programın bozulacağı düşüncesini beraberinde getirmiştir ve yaşanan

56olumsuzluklara siyasi iktidarsızlık da eklenmiştir. Bunun sonucunda finansal krizderinleşmiş ve döviz krizi de bu sürece eklenmiştir. Durulan kriz yeniden canlanmış,21 Şubatta %5000 ‘e ulaşan gecelik faiz oranları kaydedilmiştir. Zaten birinci krizdebüyük ölçüde zayıflamış olan bankacılık sistemi, bankalar arası ödeme sisteminindurmasından dolayı çöküşle karşı karşıya kalmıştır.Ekonomik risklerin artması sonucunda 2001 yılı Şubat ayında uygulanmaktaolan sabit döviz kuru sistemine geçilmiştir. Bunun sonucunda Merkez Bankasıverilerine göre Türk Lirası bir gecede %39 dolayında değer kaybetmiştir. Örneğin;21 Şubat 2001’de 1 ABD doları 688. 696 TL’den 22 Şubat 2001’de 962. 499 TL’yefırlamıştır (www. emu. edu. tr/smeconf/turkcepdf/bildiri/_09. pdf).Sonuç olarak; Kasım Krizinde tavan yapan faizlerin %30 düzeyindeindirilmesindeki güçlük, bilançoları bozulan bankaların dış kredi bulmadakarşılaştıkları sorunlar, enflasyonda saptanan hedeflerin aşılmış olması, aşırıdeğerlenmiş TL’nin yarattığı kırılganlık, DİBS ihracını cazip kılmak için yüksekfaizin kaçınılmazlığı, dış finansal pazarlardan borçlanmanın güçlüğü, piyasanınfonlanmasında TCMB’nın pasif konumunun ve borçlanma yoluyla uluslar arasırezerv birikiminin, kısa vadeli sermaye hareketlerinin denetlenmediği bir ortamdayol açtığı yüksek riziko, TMSF’ ye alınan özel bankaların giderek artan zararları veartan finansman ihtiyacı dikkate alınmamış ve/veya göz ardı edilmiştir (Sönmez,2009:59, 60).Biriken sorunlar ve hatalı uygulamalar 19-22 Şubat 2001 tarihinde bu kezşiddetli finansal krizin ortaya çıkmasına yol açmıştır.Kasım 2000 ve Şubat 2001 krizlerinin yol açtığı belirsizlik ortamı GSMH’dave sektörel büyüme hızlarında düşüşleri beraberinde getirmiştir. 2001 yılı Türkiyeekonomisine GSMH sabit fiyatlarla %9.4, dolar bazında ise %26.6 oranındaküçülmüştür. Sektör bazında ise küçülme hızları tarımda %-6.1 sanayide %-7.5,inşaat sanayinde %-9.4, imalat sanayisinde %-8.1 seviyelerindedir. Aynı zamanda2001 yılında 17. 4 milyar dolarlık dış ticaret açığı ortaya çıkmıştır, ithalatta ise%25.7’lik bir düşüş yaşanmıştır (Alıç, Akboğa ve Diğerleri, 2009:13).Sektörel büyümede, GSYİH ve GSMH’deki daralmaların yanı sıra yaşananKasım ve Şubat krizleri toplam yurt içi talepte bir önceki döneme göre %10.5

57dolaylarında bir düşüşü beraberinde getirmiştir. Krizler tüketim ve yatırımkararlarının ertelenmesine yol açmış ve 2000 yılında %6.4 oranında artan özeltüketim 2001 yılının ilk çeyreğinde %3.4 dolayına gerilemiştir. Özel ve kamu sabitsermaye yatırımlarında da sırasıyla %5.8 ve %12.6‘lık bir azalma gözlenmiştir.Toplam işsiz sayısı 2000 yılının son üç ayında 1. 366. 000 iken yaklaşık443.000 dolayında artarak 2001 yılının ilk üç aylık dönemi sonunda 1.809. 000’eulaşmıştır. Şubat krizin’den sonra Mart ve Nisan aylarında TEFE ve TÜFE aylıkartış hızları yüksek değerlere ulaşmıştır. TEFE’de 2001 Mart ve Nisan aylarında%10.1 ve %14.4 ‘lük bir artış kaydederken, aynı aylar itibariyle TÜFE’deki artışoranları %6.1 ve %10.3 olarak gerçekleşmiştir. TEFE ve TÜFE’de 12 aylık artışoranları ise, Haziran 2001’de sırasıyla %61.8 ve %56.1’dir. Bu oranlar Ağustos2000’den sonra kaydedilen en yüksek oranlardır (www.emu.edu.tr/smeconf/turkcepdf/bildiri/_09. pdf).Şubat 2001 kriziyle birlikte, tüm makroekonomik öngörüler ve hedefler defacto ortadan kalkmıştır. Kur çapasının terk edilerek dalgalı kur rejimine geçilmesi,dezenflasyon programının terk edilmesine yol açmış, programın daha dagüçlendirilmesi amacıyla yeni düzenlemeler yapılmaya başlanmıştır.Önceleri ‘Ulusal Program’ daha sonra ise ‘Güçlü Ekonomiye GeçişProgramı’ (GEGP) (14 Nisan 2001) olarak tanımlanan yeni dezenflasyon ve yapısaluyum programında, amaç bir daha geri dönülmeyecek şekilde kamu yönetiminin veekonominin yeniden yapılandırılmasına yönelik alt yapıyı oluşturmaktı. GEGP 2002yılında 18. Stand-by düzenlemesi ile konsolide edilirken IMF’den 12. 8 milyarÖÇH(Özel Çekme Hakkı) 11 tutarında finansal destek sağlanmış, yapısal uyumsüreci 2005’te imzalanan 19. Stand-by düzenlemesi ile Mayıs 2008 tarihine kadaruzatılmış ve IMF’den 6. 66 milyar ÖÇH’lik yeni kredi sağlanmıştır (Sönmez,2009:60).11 özel çekme Hakları(SDR), IMF’nin aynı adı taşıyan ayrı bir departmanı tarafından çıkarılır.1970’lerde uluslar arası likiditeyi arttırmak için IMF tarafından yaratılan özel bir ‘uluslar arasırezerv’ aracıdır.

581.5.3. 2008 Küresel Ekonomik Krizi ve Türkiye1.5.3.1. 2008 Küresel Ekonomik KriziKüreselleşme, politik, ekonomik, teknik ve toplumsal alanlarda yaşananbüyük değişimlerin sonuçlarıdır. Küreselleşmenin, ekonomik-politik-siyasal süreçleriniteliksel boyutunu oluştururken, niceliksel boyutunu ise; sermaye akımları, ticaret,yatırımlar ve insanların ülkeler arasındaki dolaşımın sağlanmasını oluşturmaktadır(Toprak, 2001:8, 9).Ekonomide küreselleşmenin en uygun biçimde geliştiği alan finansalküreselleşmedir. Ekonomik küreselleşmeyle birlikte, ekonominin dışa açıklığınınyükselmesine paralel olarak dış yansıma ve krizlerden etkilenme olasılığı daartmıştır. Sermaye hareketlerinin serbestleşmesi ve kapitalizmin küreselleşmesiylebirlikte özellikle büyük ekonomilerde ortaya çıkan ekonomik krizlerin bulaşıcılığıson derece yüksek düzeyde gerçekleşmeye başlamıştır. Bunun en son örneği ise2007 yılında ABD’de mortgage kredileri krizi olarak başlayan ve benzer nedenlerleİngiltere’ye sıçrayan ekonomik kriz 2008 yılının ikinci çeyreğinde küresel kriz halinedönüşmüştür (Eğilmez, 2009:53).Finans sektörü, ‘finanse’ eden ekonomi kesimiyse, ‘reel sektör’ de finanssektörü tarafından finanse edilen bir diğer ekonomik kesim olmaktadır. Dolayısıylafinans sektöründe ortaya çıkacak ‘ani beklenmedik’ bir durum, her şeyden önce busektörün para ve benzeri şeyleri temin edemez hale gelmesi demektir. Açıktır ki,böyle bir durum doğrudan reel sektörü etkiler finans sektöründe ortaya çıkacak birdaralma durumu yatırım kaynaklarının daralması anlamına geleceğinden üretimyavaşlaması kaçınılmazdır.2007 yılının Haziran ayında başlayan küresel mali kriz, 2008 yılının sonçeyreğinden sonra çok hızlı ve yıkıcı bir şekilde yayılmaya başlamıştır. Krizin çıkışnoktası ABD konut piyasasıdır (Yıldız ve Durgun, 2010: 2,3). ABD ekonomiyicanlandırmak amacıyla, özellikle inşaat sektörü vasıtasıyla, hem ödeme gücü hemde kredibilitesi diğerlerine göre düşük olan kişilere mortgage kredisi vererek, 2006-2007 yıllarında ağırlığı %11 olan riskli kredi miktarının %20’ye yükselmesine nedenolmuştur. 2008 yılının Ağustos ayından başlamak suretiyle merkez bankalarının,

59artan enflasyon beklentileri karşısında faiz oranlarını kademeli olarak yükseltmesiylebirlikte dar gelirli gruplar ipotek taksitlerini ödememeye başlamışlar, buna bağlıolarak da bunlara borç veren mortgage şirketleri hatta bazıları iflas noktasına gelecekşekilde likidite güçlüğüne düşmüşlerdir. Ardından mortgage şirketlerine para yatıranfonlar para kaybetmeye başlamışlar bunu takiben de zincirin halkalarına konutinşaatçısı şirketler eklenmiştir. Konut satışları neredeyse durma noktasına gelinceinşaatlar da durmuş, bazı küçük inşaat şirketleri iflas ederek piyasadan çekilmiş,onları daha da büyükleri takip etmiştir. Bütün bu şirketlere verilmiş olan kredileringeri ödenme olasılığı çok zayıflamış buna bağlı olarak da şirket iflasları artmıştır(Sarı ve Seçilmiş, 2010:193, 194).Mortgage krizi olarak da adlandırılan 2008 küresel krizinin arka planında,2002 yılı sonunda FED’in (Federal Reserve Banks) kısa vadeli faiz oranını %1’eçekmesi ve düşük faizlerle güvenilip banklar tarafından tüketicilere yayın ipotekli evkredisi açılması yatmaktadır (Alıç, Akboağ, vd., 2009:14). ABD Başkanı Bushiktidara geldiğinde bütçesi 100 milyar dolar üzerinde fazla veren ve sürekli büyüyenbir ekonomi devraldı. Ve ekonomiyi daha fazla ısıtmak amacıyla, hızla bütçe açığıverecek uygulamalara yöneldi. Unutmamalıdır ki bütçe açığı ekonomide talebin hızlacanlanmasına sebep olan bir ekonomi politikasıdır. Bu canlanın sağlanması içinöncelikle tüm vergilerde indirime gidildi bu indirim hem kurumların hem de kişilerinharcanabilir reel gelirinin artmasına neden oldu. Bu çerçevede transfer harcamalarıolarak da nitelendirilen çocuk yardımları arttırıldı ve veraset vergisi kaldırıldı.İzlenen bu politikalar bir yandan vergi gelirlerinin dolayısıyla bütçe gelirlerininazalmasına diğer yandan ise yavaş yavaş bütçe açığının ortaya çıkmasına neden oldu.Son olarak terör bahane edilerek Irak’a yapılan ‘demokrasi götürme’ harekatı,savunma harcamalarındaki artış sebebiyle daha ilk yıl 150 milyar dolar civarınaulaşan dış açığı her yıl artarak, 800 milyar dolar seviyelerine yükselmesine nedenoldu. Bir yandan Bush’un ‘fakirleri ev sahibi yapma projesi’ diğer yandan FED’infaiz oranlarını bu dönemde düşürmesi sonucu kontrolsüzce verilen motrgagekredileri (prime ve sub-prime krediler) ile konut fiyatlarındaki aşırı şişme sonucuoluşan balonlar, geri dönmeyen banka kredileri neticesinde krizi tetiklemiştir.(Yıldız ve Durgun, 2010:3, 4) ABD krize müdahale etmekte geç kalınca bu kez emtiafiyatları gerilemeye başladı ve bunlar üzerinde bina edilen varlıklar ve vadeli

60işlemlerdeki pozisyonlardan inanılmaz zararlar oluştu. Akabinde ise başta LehmanBrothers olmak üzere bankalarda art ardına iflaslar görülmeye başlandı ve bu durumpiyasaları ciddi şekilde etkiledi ve piyasa çöktü (Sütütemiz, Balaban ve Okutan,2009:31).Sonuç olarak çıkış noktasını ABD’de bankacılık ve finans sektörününoluşturduğu, 2008 yılının başlarında küçük belirtilerle kendisini hissettiren ekonomikkriz ülkemizde 2001 yılı dahil olmak üzere yaşadığımız krizlerden biri gibigörünmekle beraber dalga dalga Amerika’dan başlayarak batıdan doğuya doğru tümülkeleri çeşitli oranda etkilemiştir ve etkilemeye devam etmektedir. Ve bu küreselmali kriz veya ekonomik kriz ekonomi dünyasında 1929 büyük bunalımındansonraki en büyük kriz olarak nitelendirilmektedir (Sütütemiz, Balaban ve Okutan,2009:32).1.5.3.2. 2008 Küresel Ekonomik Krizin Türkiye’ye EtkisiKüresel krizin nedenleri incelendiğinde, şirket yönetimlerinin başarısızlığı,aşırı kaldıraçlama, deregülasyon ve ahlaki zafiyet ortaya çıkmaktadır. Bununlabirlikte krizin başlangıcının 2001-2002 yıllarında başta ABD olmak üzere gelişmişülkelerde uygulanan düşük faiz politikalarına dayandığı düşünülmektedir. Krizinnedenleri aynı zamanda, finansal piyasalardaki şişkinlik, düşük tasarruf eğilimi vemal piyasalarında arz fazlalığı olarak görülmektedir. Yaşanan arz sonrasında talepdaralması gözlenmiştir. Bu kriz finansal kriz özellikleri göstermesine rağmen,yaşanan talep daralmasından dolayı aynı zamanda bir reel sektör krizi olarak dagörülmektedir.Nitekim günümüzde finansal bir krizin reel alanda bir krize yol açmasıihtimali önceki dönemlere göre daha yüksektir. IMF’nin 2009 yılı nisan ayı dünyaekonomik görünümü raporunda dünya ekonomisinin 2009’da %1.3 oranındadaralacak, Japonya, Euro Bölgesi ve ABD’nin GSYİH’sı ise sırasıyla %6.2, 4.2 ve2.8 oranlarında küçüleceği öngörülmüştür. Ayrıca dünya dış ticaretinin %11oranında, gelişmiş ülke ithalatı ise %12.1 oranında azalacağı ifade edilmiştir. Buoranlara bakarak ve 2009 Mayıs ayı itibariyle küresel krizin henüz dip noktasınaulaşmadığı dikkate alınırsa, 1929 bunalımından sonra dünya ekonomisinin en uzundaralmasını yaşadığını söyleyebiliriz (Yıldız ve Durgun, 2010:4, 5).

61Ülkelerin kendi iç dinamikleri ve iktisadi yapıları krizin etkilerini daha farklıhissetmeleri sonucunu doğuracaktır. Kimi ülkeler örneğin, yoğun sermaye kayıplarıile birlikte istihdam kayıpları yaşarken, kimi ülkeler ise çok daha acımasız etkiler ilekarşılaşacak ve ekonomileri çökme noktasına gelecektir.Konuya Türkiye açısından bakarsak, aslında Türkiye, küresel krize cari açıkve özel sektörün yüksek dış borç stoku dışında sağlıklı durumda girdi. Türkiye’ninbu süreçteki en sağlam temel taşı bankalarıydı (Gürsoy, 2009:191). Büyük boyutluyatırım bankaları ve bankaların tahvilleştirdiklerini sigortalayan şirketler, bunlara enüst derecede güven gösteren ‘rating’ kurumlarının birlikte karıştığı bu zincirlemevaka 2007 yılından itibaren ABD için problem oluşturmaya başlamıştır. ‘toksikmaddeler’ (zehirli kağıtlar) adı verilen bu tahvillere piyasalarda yatırım yapanlar,yatırım bankaları ve sigorta şirketlerinin yaşadığı büyük sarsıntının ardından buolumsuz etkiyi ilk hisseden kesim olmuştur. Yani, finansal kriz ilk aşamada küreselpiyasalardaki bu ‘toksik maddeler’ yoluyla yayılmıştır. Türkiye’de yatırımbankacılığı olmadığı gibi bu zehirli kağıtlar denen tahvillere ticaret bankaları yatırımyapmadıkları için, bankacılık sistemi bu kriz sürecinden doğrudan etkilenmiştir.(Alıç, Akboğa, vd., 2009:14).Tablo 1.6: 2003-2008 Yılları İtibari ile Sektörel Değişim Oranları ve GSYİHDeğişim OranlarıYıllarTarım(%)İmalat Sanayi(%)İnşaat Sanayi(%)GSYİH(%)2003 -2,2 8,4 7,8 5,32004 2,7 11,9 14,1 9,42005 6,6 8,2 9,3 8,42006 1,3 8,4 18,5 6,92007 -7,3 5,4 5 4,52008* - *0,7 - *2*İlk on aylık tahminKaynak; Ali Burak Alıç, Bediha Akboğa ve Diğerleri, XII. Uluslararası iktisat öğrencilerikongresi/7-8 Mayıs 2009/ Ege Üniversitesi, s. 14.

62Finansal krizden önce Türkiye’de reel kesimde bir duraklama başlamış,tablo6:’dan görüleceği gibi GSYİH büyüme hızı 2007’de %4.5’e düşmüştür.Tarımdaki şiddetli gerilemeyi (%-7.3), imalat sanayindeki ve inşaat sanayindekiyavaşlama (sırasıyla %5.4 ve %5) tamamlayınca GSYİH’daki artış 2002 yılındagerçekleşen büyüme oranının da altına inmiştir. (Alıç, Akboğa, vd., 2009:14)Öteyandan ABD konut ve kredi piyasalarında patlak veren mali kaos, T. C MerkezBankası’nın oluşan tehditlere karşı yüksek faiz oranları belirlemesini gereklikılmıştır. Böylelikle Türkiye, 2000’li yılların bir sonraki on yılında, son dereceyüksek faiz oranlarını sürdürmek zorunda kalmıştır. ( Sönmez, 2009:134)2007 ‘de dünya da henüz reel kesimde ciddi bir duraklama yaşanmamıştır.Finansal krizi olanca şiddetiyle yaşayan ABD, İngiltere ve Japonya %2, Euro alanıülkeleri %2. 6 oranında büyürken, dünya da %3.7 oranında büyümüştür. ABD’dedahi üç otomotiv devinin (General Motors, Ford, Chryter) sorunlarının ortayadökülmesi için 2008 yılını beklemiştir. Yani finansal kriz reel kesimi hemenetkilememiştir. Gelişmekte olan ülkeler ise 2002 sonrası ‘bol fon, ucuz kredi’döneminin yüksek büyüme hızını sürdürüyorlardı. Çin %11.9, Rusya %8.1, Arjantin%8.7, Endonezya %6.3, Hindistan %9. Fakat, 2008 yılının ikinci yarısından itibarenküresel kriz iyice genişleyerek tüm dünyayı etkisi altına almaya başlamıştır.Finansal sektörün reel sektörü besleyememe durumu daha da artarak reel sektöre debüyük gerilemelere sebep olmuştur. 2008 küresel krizi Türkiye’yi de bir çokgelişmekte olan ülkeyi olduğu gibi büyük oranlarda etkilemiştir. (Alıç, Akboğa, vd.,2009:15)Nitekim krizin Türkiye gibi rekabet gücü düşük, ithal girdiye dolaylı birüretim yapısı ve büyük döviz açığı veren ülkeleri etkilemesi kaçınılmazdır. 2005yılından sonra düşmeye başlayan büyüme hızı, 2008 yılının son çeyreğinde %-6.2oranında küçülmüştür. Türkiye ekonomisi üretim, istihdamdaki azalmalar ve işsizlikoranlarındaki artışla krizden en fazla etkilenen ülkeler arasındadır. Bu etkilerinözellikle 2008 yılının dördüncü çeyreğinde sonra hissedildiğini görmekteyiz. Budönemde dış ticaret önemli oranlarda azalırken, düşen faizlere bağlı olarak, yabancısermaye girişi de azalmış, GSMH’daki düşüşe bağlı olarak işsizlik oranı artmıştır.2009 yılına ait açıklanan işsizlik oranının %16.1 olması da krizin etkilerininyansıması olarak görülmektedir.

63Krizin Türkiye ekonomisi üzerindeki etkileri incelendiğinde toplam yatırımharcamalarının da azaldığı görülür. 2008 yılının son çeyreğinde kamu yatırımharcamaları yıllık %13.1 oranında artarken, özel sektör yatırım harcamaları yıllık%7.3 oranında azalmıştır (Yıldız ve Durgun, 2010:5).ABD kaynaklı krize rağmen, 2008 ‘in ilk aylarında küresel piyasalardalikidite bolluğu yaşanmaktaydı. Bu da temelinde döviz fazlaları olan petrolihracatçısı ülkelerden ve Asya Merkez Bankalarından kaynaklanmaktaydı. Küreselpiyasalara önemli ölçüde likidite sağlayan Körfez yatırımcılarının uluslararası hissesenetleri piyasalarında yaklaşık 1 trilyon dolar ayrıca Hedge Fon ve özel sermayeyatırımlarında 300 milyar dolar tutarında yatırımlarının bulunduğu tahmin ediliyor(Gürsoy, 2009:193-194). 2008 yılı öncesinde dünyada oluşan likidite bolluğu özelsektörün döviz ile borçlanmalarına yol açmıştır. Bu durum Türkiye için de geçerlidir.TCMB verilerine göre 2008 yılı Aralık ayı sonu itibariyle özel sektörün uzun vadelidış borcu 139. 7 milyar dolar iken, bankacılık hariç diğer özel sektörün vadesi 1 yılve daha az kalmış dış borcun toplamı ise 39. 3 milyar dolardır. Bu rakamdan daanlaşılacağı gibi, firmalar krize hem yüksek miktarda dış borçla hem de vadesi yakınödeme yükümlülükleriyle yakalanmışlardır. Ancak firmaların içinde bulunduklarısektörlerin genel yapısı da bu etkilenmeleri farklı hale getirecektir. (Sönmezler veGündüz, 2009:140)Tablo 1.7: Ülkelerin Büyüme Oranları, Enflasyon DeğerleriYüzde değişimler 2006 2007 2008 2009*Dünya Büyümesi 5,1 5,0 3,7 2,2ABD 2,8 2,0 1,4 -0,7EURO Bölgesi 2,8 2,6 1,2 -0,5Japonya 2,4 2,1 0,5 -0,2GYÜ’ler 7,9 8,0 6,6 5,1Dünya Ticaret Hacmi 9,4 7,2 4,6 2,1Gelişmiş Dünyada Enf. 2,4 2,2 3,6 1,4GYÜ’lerde Enflasyon 5,4 6,4 9,2 7,1Kaynak; (UNWTO) Dünya Turizm Örgütü ve (WTO) Dünya Ticaret Örgütü verileri/ZaferYıldız ve Ayşe Durgun “2008 Küresel Ekonomik Krizi ve Turizm Sektörü Üzerine Etkileri”SDÜVizyoner Dergisi, Y. 2010, C. 2, S. 1. s. 6.

64Küresel kriz dışa açık ülkelerin hepsini etkileme özelliğine sahipgörülmektedir. Bu durum Tablo: 7’de ABD, AB ve gelişmekte olan ülkelerin 2006-2009 yıllarındaki büyüme rakamları gösterilmektedir.2008 yılı itibariyle genel olarak dünya ekonomisi küçülmüştür. Özeleinildiğinde ise, ABD’nin Euro bölgesindeki ülkelerin Japonya’nın ve gelişmekte olanülke ekonomilerinin Japonya’nın ve gelişmekte olan ülke ekonomilerinin de krizdenetkilendikleri 2008 yılı büyüme oranları rakamlarında anlaşılmaktadır. Ülkeekonomilerinin küçülmesi, dış ticaret hacminin düşmesine yol açmıştır. Küreselkrizin aynı zamanda enflasyonu da tetiklediği yukarıdaki tablodan anlaşılmaktadır(Yıldız ve Durgun, 2010:5, 6).Sonuç olarak kapitalist sistemin 1970 ‘lerde içine girdiği krizi açmak vetoplumsal güç dengelerini sermaye lehine düzenlemek amacıyla yürürlüğe konulanneoliberal küreselleşme stratejisi 2008’de sistemin krizin derinleşmesiylesonuçlanmıştır.Kasım 2008’de yayımlanan OECD rapor’unda diğer ülke üyeler ve Türkiyeiçin yapılan büyüme ve işsizlik tahminlerinin de gösterdiği gibi küresel ekonomi,süresi belirsiz bir resesyona girmiştir. Krizin seyri ve uluslararası güç dengeleri,ekonomi siyaset ve toplum üzerindeki etkileri konusunda farklı değerlendirmeler vetahminler yapılmaktadır.Görünen odur ki, neoliberal küreselleşme stratejisi ile birlikte ABD’ninekonomik, politik ve askeri hegomanyasının ağır bir darbe aldığı, kapitalist sisteminyalnızca iktisadi değil, siyasal ve ideolojik olarak da krize girdiği, uluslararası güçdengelerinin yeniden kurulacağı bir dönemin başladığı, bu yeni dönemde devletinrolünün daha fazla önem kazanacağı, emek ile sermaye arasındaki çelişkininderinleşeceği, işsizlik, yolsuzluk, adaletsiz gelir dağılımı v. b sosyal sorunlarınağırlaşacağı ve krizin faturasının yine emekçi sınıfa ödetileceğidir (Mütevellioğlu veSönmez, 2009:5). Dolayısıyla, Türkiye küresel finans sistemine büyük ölçüde bağlıbir ülke olduğu için bu etkiler Türkiye için de kaçınılmazdır (Gürsoy, 2009:195).

65İKİNCİ BÖLÜMEKONOMİK KRİZ VE KOBİ’LERGünümüzde yaşanan hızlı Küreselleşme olgusu ile beraber ekonomik, sosyalve teknolojik alandaki gelişme ve değişmeler, ulusal ve uluslararası faaliyet gösterenekonomik birimlerin yapılarının ve stratejilerinin derinden etkilenmesine nedenolmuştur (Soysal, Alpay ve Karasoy, 2009:434).Küreselleşmenin sonucu olarak ortaya çıkan değişim ihtiyacı ilk olarakekonomiyi ve iktisadi işletmeleri etkilemiştir. Bu, kuruluşların yönetimlerini, ürünve yönetim tekniklerini, ürünlerini öncelikle etkilemiştir. Bu nedenle yeni dünyakoşulları karşısında ve yoğun rekabet ortamında, ‘yeniden yapılanmaya’ ilkgeçenler, işletmeler olmuştur. Yapısı ve işleyiş şekli itibari ile işletmeler gerekliteknolojiyi getiremez ve yeniden yapılandırmayı başaramazlarsa, çalışanları ilebütünleşemezlerse, rekabet dünyasının gerektiği ucuz ve kaliteli üretimiyapamazlarsa, her gün değişen oynak piyasanın gelişmelerine esneklik gösterecekcevap veremezlerse, ayakta kalamayacaklardır. Bu nedenle başarılı olma ve ayaktakalma sorunu sadece işletme yöneticilerinin değildir. Tüm sistem, işletmelere buimkan ve ortamı sağlamalıdır (Karakoyunlu, 1998:1075, 1076).Böyle bir durum diğer işletmeler kadar dünya ve ülke ekonomisinde önemlibir yere sahip olan KOBİ’ler(Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler) için yenifırsatlar ve yeni riskleri de beraberinde getirmektedir. Bunun en somut sonucu iseişletmelerin rekabet gücünü derinden etkileyen krizlerdir. Herhangi bir felaketdurumunda büyük örgütler kadar KOBİ’lerin de bundan etkilendiğini söylemekmümkündür. Özellikle yaşanan yoğun rekabet ortamı, normal ekonomik şartlaraltında iş başarısızlık oranının oldukça yüksek olması, finansal kaynaklarınyetersizliği KOBİ’lerin ekonomik faaliyetlerini engelleyen önemli faktörlerdir(Soysal, Alpay ve Karasoy, 2009:434).

662.1. Kriz ve Ekonomik Kriz2.1.1. Kriz Kavramı ve TanımıKriz kolayca tanımlanabilecek bir kavram değildir. Çeşitli bilim dallarındakriz farklı şekilde tanımlanmıştır. Bunun nedeni ise krizin ortaya çıkış nedenlerininfarklı olmasıdır. Tıpta, sağlık açısından bir yaklaşım olarak ele alınmakta; bireyindurumunun kötüye gitmesi söz konusudur. İktisatçılara göre, genelde makrohedeflere ulaşılamaması ve ülkelerin ekonomik göstergelerinin kötüye gitmesi olarakortaya konmaktadır. İşletme biliminde ise, işletmenin hedeflerine ulaşmasındasorunlar çıkmaya başlamasıdır (Özalp, 2003:241).Kriz önceleri tıp alanında kullanılan bununla birlikte sosyal bilimlerliteratürüne 1960’lı yıllarda girmiş bir kavramdır. Kriz ile ilgili çeşitli tanımlaryapılmaktadır. Genel olarak kriz; ‘bir işin, bir olayın geçtiği karışık safha’, ‘ içindençıkılması zor durum’, ‘birden bire meydana gelen kötüye gidiş yönündeki gelişmelerve tehlikenin ortaya çıkabilme durumu’ olarak ifade edilmektir (Dinçer, 1998:383).Kriz, durgunluk ve bunalımdır. Kriz beklenilmeyen ve önceden seçilmeyenacele ve çabuk cevap verilmesi gereken koruma, önlem veya uyum mekanizmalarınıyetersiz hale getirerek mevcut değerlerini, amaçlarını varsayımlarını tehdit edengerilim durumudur. (Erol, 2010:166) Kriz, en basit anlamıyla işletme örgütününnormal aktivitelerini tahrip eden önemli bir dengesizlik durumudur. Örgütün uzunve kısa dönemli amaçlarını tehdit eden, acil tepkiler gerektiren ve bununla birlikteyanıt için bir kriz durumundan bahsedilmesi için, söz konusu durumun örgütünönemli hedeflerinden birini veya daha fazlasını tehdit etmesi, önemli ölçüdedönüşüme uğramadan önce kısa bir karar süresine imkan tanıması ve sürpriz olarakortaya çıkması gerekmektedir.Kriz örgüt için her zaman kötü ve olumsuz bir durum içermeyebilir. Budurumu Çince kriz anlamına gelen ‘wei-ji’ kelimesi tasvir etmektedir. NitekimÇince’de kriz anlamına gelen ‘wei-ji’ kelimesi tehlike ve fırsat kelimelerininbirleşmesinden oluşmaktadır. Gerçekte, kriz bir dönüş noktası olarak düşünülebilir.(Murat ve Mısırlı, 2005:3)

672.1.2. Ekonomik Kriz Kavramı ve TanımıKriz kavramı son dönemlerde ülkeler açısından önemli hale gelmiş vegündelik hayatta sıkça kullanılmaya başlanmıştır. Bunun nedeni; ekonomik krizlerinülke ekonomilerinde, ekonomik ve sosyal hayatta şiddetli ve derin durgunluklaraneden olmasıdır. Krizler sonucu ekonomik istikrar bozulmakta, firma ve şirketiflasları artmakta, gelir dağılımı bozulmakta ve bir çok sosyal olumsuzluk meydanagelmektedir (Sütütemiz, Balaban ve Okutan, 2009:31).Ekonomik alanda kriz, mal, hizmet ve üretim faktörü ve para-dövizpiyasalarında fiyat ve miktarda tolere edilebilir bir değişme sınırının ötesinde oluşanşiddetli dalgalanmayı ifade etmektedir (Yıldız ve Durgun, 2010:1-15). Ekonomikkriz, ekonomide gerileme dönemine verilen ad, kendi gücüyle gelişmeye gücüyetmediği ve bu yüzden gerilediği ekonomik bunalım da denilen bir olgudur.Ekonomik kriz, bir ülkede beklenmedik şekilde veya yetersiz ya da yanlış yönetseltercihlerle belirli bir dönemde ortaya çıkan makroekonomik buhranlar olaraktanımlanır (Erol, 2010:166).Uluslar arası ilişkilerde ortaya çıkan sorunlar, bunalımlar, ülke içindekarşılaşılan politik ve ekonomik problemlerdir. Kurumlar arası çatışma ve siyasalgerginlikler de kriz kavramı içinde değerlendirilmektedir. Ekonomi bilimine göre;bir ülkede arz-talep dengesinin bozulması, ekonomideki yapısal faktörlerle,ekonominin finansal kesimi arasındaki uyumsuzluklar da kriz olarakadlandırılmaktadır (Zerenler ve İraz, 2006: 249). Kaynaklarda, günümüzde krizolarak nitelendirilebilecek yaşanılan ilk olayın 1711 yılında İngiltere’de LatinAmerika’ya ürün satmak için kurulmuş ‘Güney Deniz Kumpanyası’ işletmesininyaşadığı sorunlar gösterilmektedir (Gürsoy, 1989:21). İşletme yönetimi,tedarikçileriyle ve hissedarlarıyla yaşanılan sorunların krize dönüşmesine engelolamamış ve işletme ülke ekonomisine önemli ölçüde zarar vererek iflas etmekzorunda kalmıştır.Tarihsel süreç incelendiğinde ekonomik olayların hep aynı düzeydekalmadığı, her ekonomik gelişme ve refah döneminin, bir ekonomik gerileme veçöküntüyle birlikte oluştuğu görülmektedir. Ekonomik faaliyetlerde ortaya çıkan butür değişmeler ekonomide dalgalanmaların oluşmasına neden olmaktadır. Dünya

68genelinde ya da ülkeler bazında uygulanan ekonomi politikaları sonucu ortaya çıkanbu dalgalanmalarda ülkelerin üretimleri ve ulusal gelirleri azalma ya da artışgöstermektedir. Ekonomik faaliyetin yavaşlaması anlamında da gelen resesyonbaşka bir anlayışa göre ise ‘ekonomik faaliyetin zayıf şiddetle ve kısa süreli olarakbüzülüp kalması’ olarak da ifade edilmektedir. Eğer ekonomideki daralma şiddetlive uzayıcı nitelikte ise o zaman kriz söz konusu olmaktadır. Genel anlamda iseresesyon, ekonominin iki çeyrek yıl üst üste küçülmesi ‘ şeklinde ifade edilmektedir.Bu tanım kriz teşhisini tartışmasız ve kolay yapılır hale getirmektedir. Makroekonomik krizler, reel sektör krizleri ve finansal krizler olmak üzere iki ana başlıkaltında toplanmaktadır.Reel sektör krizleri; mal/ hizmet ve iş gücü piyasalarındaki ‘miktarda’ yaniüretimde ve/veya istihdamda ciddi daralmalar (durgunluk ve/veya işsizlik krizi)biçiminde ortaya çıkmaktadır.Finansal krizler; döviz ve hisse senedi piyasaları gibi finans piyasalarındakişiddetli fiyat dalgalanmaları veya bankacılık sisteminde ortaya çıkan ciddi ekonomiksorunlar olarak kabul edilmektedir (Sarı ve Seçilmiş, 2010:192, 193).Sonuç olarak; ekonomik kriz, para, bankacılık, dış borç, ödemeler dengesiveya reel sektör krizlerine bağlı olarak meydana gelebileceği gibi, küreselleşmeninsonucu olarak başka ülkelerden sıçrama yoluyla da ortaya çıkabilir. Hangi sebeptenmeydana gelirse gelsin –istisnaları olmakla birlikte- ekonomik kriz, işletmeleriolumsuz yönde etkilemektedir.2.1.3. Kriz TürleriÖrgütlerin içinde bulundukları çevre koşulları belirsizleştikçe yaşadıkları krizde daha karmaşık hale gelmektedir. Günümüzde işletmeler yalnızca kendi faaliyetalanlarına ilişkin değil aynı zamanda ülke genelinde ortaya çıkabilen ve herkesiilgilendiren kriz türlerini de göz önünde bulundurmak zorundadır. Krizlersosyolojik-teknolojik faktörlerin örgüt-çevre faktörleri ile etkileşimindenkaynaklanmaktadır. Dolayısıyla, krizlerin iç-dış çevre ve teknik-sosyal boyutlardasınıflandırılması da mümkün olacaktır (Murat ve Mısırlı, 2005:5).

69Şekil:3’te krizler, bu boyutlar dikkate alınarak sınıflandırılmıştır. Şekilde yeralan Grup I, örgütsel sistemlerde ortaya çıkan teknik ve ekonomik başarısızlıklarıgöstermektedir. Bu tür krizler örgütlerin temel teknolojilerindeki başarısızlıklarındankaynaklanmaktadır. Grup II, örgütlerin dış çevrelerinde ortaya çıkarak örgütlerietkileyen krizleri göstermektedir. Grup III, örgütsel davranış bozukluklarınıgösterirken, Grup IV’ de örgütlerin sosyal çevrelerinde ortaya çıkan başarısızlıklaryer almaktadır. Bu tür krizler sosyal çevrede yer alan örgütlerin ve medyanın işletmeüzerindeki baskılarının da artması ile ortaya çıkmaktadır (Haşit, 2000:17).TEKNİK/EKONOMİK KRİZFAKTÖRLERİGRUP I• Ürün/servis hataları• Fabrika hataları/endüstriyel kazalar• Bilgisayar arızaları• Eksik/gizli bilgi akışı• İflasGRUP I I• Yaygın çevreselzararlar• Endüstriyel kazalar• Rekabetin hızlanması• Hükümet krizleri,• Uluslararası krizlerİÇ ÇEVREFAKTÖRLERİDIŞ ÇEVREFAKTÖRLERİGRUP III• Değişkenlere uyum sağlayamama• Örgütsel bozukluk• İletişimsizlik• Sabotaj• Üretimin engellenmesi• Taklitçilik• Kötü niyetli söylenti ve iftiralar• Kanun dışı faaliyetler• Cinsel taciz• Mesleki hastalıklarGRUP IV• Sabotaj• Tetörizm• Yöneticilerin fidye karşılığıkaçırılması• Üretimin engellenmesi• Taklitçilik• Kötü niyetli söylenti ve iftiralar• Çalışanları greve gitmesi• BoykotlarSOSYAL / BEŞERİ / ÖRGÜTSELKRİZ FAKTÖRLERİŞekil 2.1: Örgütsel Kriz TürleriKaynak; Gürkan Haşit; 2000, İşletmelerde Kriz Yönetimi ve Türkiye’nin Büyük Sanayiİşletmeleri Üzerinde Yapılan Araştırma Çalışması, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, s. 17.

70Öte yandan krizler ortaya çıkışları bakımından iki ayrı şekildegerçekleşmektedirler. Krizler çoğu zaman adım adım uyarı sinyalleri vererekgelebileceği gibi, ani bir takım oluşumlarla da ortaya çıkabilmektedir. Ani krizler,işletmelerin yöneticilerine hiçbir uyarı vermeden çalışanları, yatırımcıları,müşterileri, tedarikçileri, kamuoyunu ve şirketin gelirini, hisse senedi fiyatlarınınegatif anlamda etkileyen ani bozulma ve dengesizlik durumlarını içermektedir.İçten içe devam eden krizler ise, şirketin dışından veya içinden genel olarakdoğrudan anlaşılamayan, fakat çeşitli zamanlarda farklı sinyallerle ve uygulanananaliz ve denetim teknikleri ile algılanabilen kriz şekilleridir. Her iki kriz şeklindede işletme faaliyetleri açısından olumsuz etkiler ortaya çıkmaktadır. (Titiz veÇarıkçı, 2001:204)2.1.4. Krizin Temel Nedenleri ve Etkileriİşletmelerin, çevrenin değişken koşullarına uyum sağlamaması ortam ileilişkisini kesecek bu da işletmenin yaşamını tehlikeye sokacaktır. İşletme ve çevresiarasındaki bu uyumsuzluk muhtemelen krizin habercisidir. Uyumsuzluk işletmeleringenel ve yakın koşullarından ya da işletmenin yapısal özelliklerinden kaynaklanabilir(Erol, 2010:167).İşletmelerde krizin kaynakları çeşitlilik arz etmektedir. Yapılanaraştırmalarda krizin işletmelerin insan hatalarından, teknolojik yetersizlikten,esnek olmayan üretim sistemlerinden, organizasyon bozukluklarından, işletmekültüründen kaynaklanabildiği görülmüştür. Bunların dışında makro düzeyde ülkedeyaşanan siyasi, ekonomik, kültürel veya hukuki sorunlar da mikro düzeyde işletmekrizlerine neden olabilmektedir (Özdevecioğlu, 2002:94).Doğal afetler dışındaki tüm sorunlar, başka bir ifade ile meydana gelen bütünekonomik ve sosyal gelişmeler işletmelere çeşitli belirtilerle kriz sinyalleriverebilmektedir. İşletmelerin krize girmesinde etkili olabilecek sayısız faktörlerdensöz edilebilmektedir. Özellikle ülke ekonomisinin içinde bulunduğu olumsuzdurumlar işletmeler açısından da önemli bir kriz nedeni olagelmektedir. Döviz darboğazları, dış borç ödeme sıkıntıları, yeterli yabancı sermayenin ithal edilememesi,uluslararası finans çevrelerinde ülke kredi notlarının düşmesi, işsizlik problemleri v.b süreçler hem kriz sonucu hem de kriz nedenleri arasında sayılabilmektedir.

71Ekonomide yaşanan çeşitli dalgalanma dönemlerinde belirsizliklerin düzeyidaha yüksek olmaktadır. Özellikle ekonomik belirsizlik ve istikrarsızlık yaratanfaktörler içerisinde yer alan enflasyon, istihdam sorunları, emisyon hacmindekidaralmalar, para piyasalarında yaşanan dalgalanmalar, döviz kuru dalgalanmaları,ithalat ve ihracat rejimindeki belirsizlikler tüm piyasalarda belirsizliklere vedolayısıyla da krize neden olmaktadır (Titiz ve Çarıkçı, 2001:205),Genel olarak krize yol açan faktörleri dış çevre faktörleri olmak üzere ikibaşlıkta ele almak mümkündür. İşletmenin dolaysız olarak yaratmadığı ve etkiliolmadığı olaylar sonucunda ortaya çıkan krizler işletme dışı faktörlere bağlıdır.İşletmenin dış çevresi çok değişkendir ve denetlenmesi mümkün olamamaktadır.Çevrenin sürekli değişmesi ve sonucunda belirsizleşmesi ve belirsizlik altındayönetim faaliyetlerinin yerine getirilmesi, ayrıca olayların tahmin edilememesiişletmeleri risk altına sokmaktadır (Özalp, 2003:243).Ekonomik Faktörler; Ürün ve hizmet fiyatlarındaki enflasyonist vedeflasyonist eğilimler, para politikası, faiz oranları, milli paranın diğer paralaraoranla revalüe veya devalüe edilmesi, vergi politikaları (Erol, 2010:168), ürün arz vetalep durumu, tüketici gelirindeki değişmeler, yabancı işletmelerin ülkeye girişi,devlet harcamalarının azaltılmasıdır (Özalp, 2003: 243).Ekonomik bazı faktörler tüm işletmeleri etkiler, organizasyonun amaçlarınaulaşma ve başarılı olma durumuna yardımcı olacak veya güçleştirecektir. Örnekolarak yüksek oranda enflasyonun olması bütün işletmeleri etkileyecektir. Ancakişletmelerin çalıştıkları sektördeki etkileri farklı olacaktır. Bazı işletmeler ekonomikdalgalanmalardan çok fazla etkilenmeyecek diğerleri ise krize girebilecektir. Birgrup işletme ise karını önemli ölçüde arttırabilecektir. Örneğin; ülkemizdeuygulamaya konulan ve istikrar paketi olarak sunulan 5 Nisan ekonomik tedbirlerisonucunda döviz üzerinden satış yapan, güçlü ihracat faaliyetleri bulunan işletmelereönemli karlar sağlamıştır (Özalp, 2003: 243; Erol, 2010: 168).Hukuki ve Politik Düzenlemeler; Toplumun hukuksal ve siyasal düzenininanayasa başta olmak üzere bütün kurumların, işletme yönetimi üzerindeki etkilerigeniş kapsamlıdır. (Erol, 2010:168) Hükümetin iş çevresiyle ilgili çıkarları konunlarve yönetmelikler işletmeleri doğrudan veya dolaylı olarak etkilemektedir. Bu etki

72bazen işletmelere yeni imkanlar sunarken, diğerlerini krize sürükleyebilir. Devletinbazı konularda ekonomiye karışması ve düzenlemeler getirmesi kriz yaratan bir etkiyaratabilir. Örneğin; Microsoft’un rekabeti önlediği için mahkeme kararıylaişletmenin bölünmesi ABD hükümeti tarafından istenmişti. Devlet, yerli ürünlerinkorunması için ithalatı sınırlandırma veya ithalat vergileri yükseltmek gibiuygulamalara giderek işletmeleri zor durumda bırakabilir. Sosyal Devlet anlayışıgereği işletmelerin arıtma tesisi kurması istenmekte, bazen kent dışına çıkmayazorlamak gibi yaptırımlar getirilmektedir (Özalp, 2003:244).Teknolojik Gelişmeler; Teknoloji, işletmeyi etkileyen diğer çevrelere göredaha yoğun olan etkisi altına alan çevresel bir unsurdur. Karar vericiler teknolojikgelişmeleri sürekli olarak izlemek ve bunlara ilişkin sonuçlar elde etmekzorundadırlar. (Erol, 2010:168) İşletmeler kullandıkları girdiler, üretim yöntem vesüreçlerinde teknolojiyi en az rakipleri kadar izlemek zorundadır. Bütün işletmelerteknolojiyi izlemek zorundadır fakat teknolojiyi yoğun işletmeler daha fazla izlemekzorundadır.Krizin ortaya çıkmasında teknolojik değişmelerin hızı ve değişime uyumsüreci önemlidir. Örneğin; mekanik hesap makinelerinde başarılı olan ‘Facit’teknolojik değişimi görmezlikten gelmiş, Facit yöneticileri elektronik hesapmakinelerinin çok çabuk pazarı ele geçireceğini düşünememiş ve karlı işletme zararauğramaya başlamıştır. Sonuçta, Facit fabrikalarını, Electrolux’ e satmak zorundakalmıştır.Sosyo-Kültürel Faktörler; Toplumun nüfus miktarı, bileşimi, bilimsel vekültürel düzeyi, gelenek ve görenekleri gibi sosyo-kültürel koşullardaki değişmelerfarklı fırsat ve tehlikeleri de beraberinde getirir (Erol, 2010:168). Örneğin;çevrecilerin büyük bir güç oluşturduğu günümüzde kürk mantolara büyük tepkilerortaya çıkmış ve bu kürk satışlarını olumsuz yönde etkilemiştir. Sigaraya karşı savaşkampanyaları, medyanın yardımıyla geniş halk kitlelerini etkilemiş ve sigara üretenişlemleri zor durumda bırakmıştır.Rekabet Koşullarındaki Değişiklik; İşletme, rakiplerini izlerken yenipazara giren işletmelerle ikame mal üreten işletmeleri de incelemelidir. İleriteknoloji gerektirmeyen ve düşük sermaye ile faaliyet gösterilen alanlarda yeni

73rakiplerin pazara girmesi kolaylaşır. Rakiplerin Ar-Ge faaliyetleri sonucundageliştirdiği yeni ürünlerle pazara girmeleri risk yaratan bir faktördür. Örneğin;Dünyanın en büyük petrol işletmelerinden Exxon, kendi faaliyet konusu dışında birsektör olan ofis otomasyon sistemlerine girmiş ve büyük yatırımlar yapmış, sonuçtaişletmeyi 1988’de değerinin altına satmak durumunda kalmıştır (Özalp, 2003:245).Doğal Çevre Faktörleri; Doğal koşulların meydana getirdiği risk vetehlikeler ile değişme ve iniş-çıkışların etkilerini tüm organizasyonlarında görmekmümkündür. Krize sebep olabilecek en önemli etkiler, deprem, sel, yangın,kuraklık gibi doğal afetlerdir. (Erol, 2010:168)Diğer Faktörler; Bu faktörler arasında zayıf endüstriyel ilişkiler olması grevgibi işletmeyi krize sokabilecek bir durum yaratabilir. Ürün taklitçileri işletmeyikrize sokabilir. Benetton, Lewi ve Wrangler gibi biyik işletmelerin geniş çapta taklitedilmesi çeşitli ülkelerde görülmektedir. Tüketici boykotları işletmeleri krizesokabilir. Örneğin; dünyanın en önemli gıda işletmelerinden biri olan Nestle’ninüçüncü dünya ülkelerine bebek maması pazarlamak için uygulamaya koyduğu yoğunpazarlama stratejisi işletmeyi bir kriz durumuyla karşı karşıya getirdi (Özalp,2003:245).İşletmeleri başarısızlığa ve sonunda krize götürebilecek dış faktörlerinyanında, birçok işletme içi faktör de mevcuttur. Bunların önemlileri şunlardır;işletmenin büyüklüğü, işletmenin içinde bulunduğu hayat safhası, işin özellikleri,yetersiz iletişim, koordinasyon ve kontrol, katı örgüt yapısı, örgütün merkezleşmederecesi, yönetim yetersizliği (Murat ve Mısırlı, 2005:4).İşletmenin kuruluş yerinin hatalı seçimi, fizibilite çalışması yapılmadan anikararlar alınması, işletmenin büyümesinin yeterince sağlanamaması veya büyümehızının gerçeğinden fazla tespit edilmesi, finansal planlamanın yetersiz oluşu, özkaynak yetersizliği nedeniyle optimal sermaye yapısının oluşturulamaması.İşletmelerin amaç ve hedeflerinin önceden sağlıklı bir şekilde belirlenmemesi veplanların revize edilmesi, dünyada-ülkede-endüstride ortaya çıkan gelişmelerinizlenmemesi, verimliliğin ve etkinliğin yeterince sağlanamaması, geleceğe yöneliktahminlerin yetersizliği, çağdaş işletmecilik teknolojilerinin uygulanamaması, bilgilive yetenekli yöneticilerin bulunmamasındandır (Akgüç, 1994:915-917).

74Yukarıda bahsedilen faktörler krizin oluşumunda ve şiddetinde değişikağırlıklara sahip olmakla beraber, krize yol açan faktörlerin temelinde değişim,statüko ve istikrar kavramları önemli rol oynamaktadır. Değişim; örgütsel verimliliğietkileyen yapı, süreç ve anlayışlardaki farklılaşmayı vurgularken, statüko; belirli birzaman döneminde mevcut ve süregelen fiili ve yapısal durumu ortaya koymaktadır.İstikrar ise; işletmenin çevresindeki değişen şartlara ve konjonktüre uyum sağlamayeteneğini ifade etmektedir. Değişimin hızlı ve sürekli yaşandığı bir ortamdadeğişen şartlara uyum sağlandığında istikrara ulaşılabilir (Tutar, 2004:22).Krizlerin işletmeler üzerinde en çabuk görülen etkileri zamanla ilgilidir.Başka bir ifadeyle, kriz dönemlerinin en önemli unsuru zaman baskısıdır. Zamanbaskısının üç önemli özelliği vardır. Birincisi, zaman baskısı görevlerin güçlükderecesini artırır. İkincisi, karar vermek için gerekli olan süreyi kısaltır. Üçüncüsüde, karar verme sürecini ve sonuçlarını doğrudan etkiler. Krizlerin işlemelerüzerindeki bir başka etkisi de zaman baskısı ile birlikte ortaya çıkan strestir. Stresaltında alınan kararlar hata oranını artırabileceği gibi, sorunların çözüm sürecininuzamasına da neden olabilmektedir. Böylece işletme yöneticileri sorunları çözmeyeteneklerini yitirebilmekte ve kendilerine olan güvenleri azalmaktadır. Bunun yanısıra işletmedeki çalışma grupları daha verimsiz çalışmakta ve çatışmalar artmaktadır.Krizlerin işletmeler üzerindeki sonuçları şu şekilde özetlenebilir: Yönetimkararlarının merkezileşmesi, hızlı karar verme baskısı, örgüt genelinde geriliminartması, işletmeye karşı güvenin sarsılması, işletmenin beklenmeyen maliyetlerezorlanması (Titiz ve Çarıkçı, 2001:205).Kriz durumunun örgüt ile yönetim açısından doğurabileceği sorunlarla ilgiliolarak şöyle söyleyebiliriz; krizler örgüt yapısını tümüyle etkileyen bir özelliğesahiptirler. Krizler finansal kaynaklarda ve firma itibarında önemli düşüşlere nedenolurlar. Ölüm, yaralanma ve çevre kirliliği gibi zararlara yol açabilirler, gelecekkuşakların yaşamını tehlikeye sokabilirler. Bir örgütsel kriz durumunda, örgütte veözellikle örgütün yönetim kademesinde bazı olumsuz gelişmeler ya da davranışlargörülebilir. Örneğin; kriz durumunda yönetici devri hızlanır, kişilerin güvenlik vekendini gerçekleştirme ihtiyaçlarının tatmini zorlaşır, örgütsel iklim olarak olumsuzbir durum söz konusu olur, örgüt üyeleri işi yavaşlatır, üretim azalır ve hızlı işgören

75devri başlar, kriz öncesi çatışmalar artar, yöneticiler panik olduklarından çözüm içinkısa vadeli çarelere başvururlar, bireysel amaçlar olumsuz etkilenir, verimsizlik,endişe ve korku başlar, krizle mücadele de rol alan örgüt üyelerinde bedensel vezihinsel yıpranma baş gösterir (Aydın, 2008:182).Kriz ve plansız değişmenin işletme yönetimi üzerindeki etkileri olumsuz veolumlu sonuçlar olarak ele alınabilir. Başlıca olumsuz sonuçlar; Merkezleşmeeğilimlerinin artması, örgüt üyeleri arasında gerilim ve stresin artması, plan vekararların niteliğinin bozulması, Psikolojik ve Fizyolojik çöküntü, öz-savunmanınartması, amaçların açık olmaması, karşılıklı güvenin kaybolması, ekonomik çöküntüşeklinde sıralanabilir.Krizin olumlu sonuçları ise; iç ve dış değişikliklere karşı kaybolan uyumyeteneğinin yeniden kazanılması ve yeni stratejilerin oluşturulması, gelenekselyönetim tekniklerinde hızlı bir değişim sağlanması, örgüt içinde işbirliği ve ekipçalışmasına duyulan gereksinimin artması, yeni rekabet avantajları ve ekonomikçıkarlar elde edilmesi, yeni liderlerin ortaya çıkması, erken uyarı sistemlerineduyulan gereksinimin belirlenmesi şeklinde sıralanabilir (Çelik ve Akgemci, 1998:255).2.1.5. İşletmelerde Kriz Yönetimi2.1.5.1. Kriz Yönetimi Tanımı ve ÖzellikleriKriz yönetimi, krizin işletmeye olan potansiyel zararını minimize etmeye vedurumu kontrol altına alınmasına yardımcı olan bir fonksiyon olup, krizden eldeedilebilecek fırsatlardan yararlanmayı da içeren bir faaliyetler bütünüdür (Soysal,Karasoy, Alıcı, 2009:435). Kriz kavramında olduğu gibi, kriz yönetimine ilişkinolarak literatürde farklı tanımlar yapılmaktadır. Kriz yönetimi, insan sağlığı vegüvenliğine yönelik tehditleri, kamu ve özel şirket mal varlığı kayıplarını ve işletmeveya faaliyetleri üzerinde olumsuz etkilerini azaltmak amacıyla bir örgütünbeklenmedik durumlarla hızlı, etkili ve etkin bir şekilde mücadele etme yeteneğiolarak da tanımlanmaktadır (Murat ve Mısırlı, 2005:6). Kriz yönetim kavramını;“Korku krizi veya Fırsat krizi”, “Krizden kaçma veya krizi çözme” yaklaşımlarıaçısından da tanımlama olanağı vardır. Tehlikeye yönelik korku krizlerinin

76yönetiminde olası kayıpları minimuma indirmek; fırsat krizlerinde ise getiriyi,maksimuma çıkarmak hedeflenmektedir. Krizden kaçma yaklaşımı kısmen de olsakrizin ortaya çıkışı ve aciliyeti kontrol edilemediğinden, krizi çözme yaklaşımınadönüşebilmektedir (Dinçer, 1992:334).Kriz yönetiminin kendisin has bazı özellikleri bulunmaktadır. Buözelliklerden bazıları şunlardır (Haşit, 2000:65);- Kriz yönetimini öncelikli olarak krizleri önceden görebilen bunlarınçeşitlerini ayırt edebilen, bunlara göre gerekli önlemleri alabilen, bunlardanyeni şeyler öğrenebilen ve mümkün olan en kısa sürede toparlanabilenişletmeleri ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır.- Krizleri önleme yöneticilerin krizleri algılama şekillerine göre değişmektedir.Yöneticiler krizleri tehdit olarak algıladıklarında krizi önlemede başarıolasılığı artmaktadır.- Kriz yönetimi başı ve sonu olmayan, süreklilik gösteren bir uygulamadır.- Kriz yönetimi krizlerin türüne göre oluşturulmaktadır. Her kriz türü kendineözgü işaretler ve çözümler içerdiğinden, kriz yönetimi kriz türüne göreşekillenmektedir.- Kriz yönetiminde başarıya ulaşma yöneticilerin kendilerine olan güvenlerininartmasına ve morallerinin yükselmesine yol açacaktır.- Kriz yönetiminde iletişim, düzenleme, kontrol, maliyet, kültür durumsallık,planlama, sistemlerin karmaşıklığı ve birbirine bağlılığı gibi etkenler krizyönetiminde önem arz etmektedir.- Kriz yönetimi bazı yetenekleri ve belirli bir toleransı gösterebilmeyigerekmektedir.- Krizler stratejik hedefleri de tehdit altına aldığından kriz yönetimi stratejikyönetim kapsamında yer almaktadır.- Kriz yönetim ekibi hem fiziksel hem de ruhsal açıdan eğitime tabitutulmalıdır.

77- Kriz yönetimi, önemli, gerekli, zor, karmaşık, uzun, zaman alan bir süreçolduğundan; esnek, yaratıcı, objektif, atak, cesaretli, grup çalışmasını seven,harekete hazır, yeniliğe açık, beklenmeyen durumlarda bilinmeyen ya daistenmeye de hazır olmayı gerektirir.2.1.5.2. Kriz Yönetim SüreciKrizin işletme örgütlerinde nasıl bir etki yaptığına yönelik yapılan çalışmalarönemli ipuçları vermektedir. Buna göre; hastalar önce ölümcül bir hastalığayakalandıklarının acısı içinde olayı algılamaktalar ve sonra da şu beş aşamadangeçerek ölüme yaklaşmaktadırlar; inkar etme ve kendini soyutlama, kızgınlık vehırçınlık gösterme, zamanla alışma yoluna gitme, depresyon ve acı içinde olma,kabullenme. Ölümcül bir hastalığa yakalanan bir hasta ile krize yakalanan birişletmenin davranışında bir çok benzerlik gözlenebilmektedir.Yazarlara göre, herhangi bir işletme yönetimini bekleyen bir takım sorunlarlakarşı karşıya kaldığında aşağıdaki dört olguyla tanışabilmektedir (Çelik ve Akgemci,1998:258, 259):- Şok içine girmek,- Geri çekilmek,- Kabul etmek,- Değişim ve uyum içine girmek.Örgütlerde krizi aşmak için genelde üç süreç yönetiminin kullanıldığıgözlenmektedir. Bunlardan ilki krizden önce, ikincisi kriz anında ve son süreç isekriz sonrası işletme yönetimidir. Kriz öncesi süreçte işletme yönetiminin amacı, krizkoşullarına gelmeden önce krizin gelmekte olduğunu algılayabilmek ve krizkoşullarını başarı yönünde kullanabilmektir. “Kriz anı” olarak ifade edilen dönemdekriz yönetimi, olası kriz durumunu önceden tahmin ederek kriz ortaya çıkmadangerekli önlemleri alma ve krizden kaçınma yollarını belirleme aşamasıdır. Krizinsona ermesi ile de kriz sonrası dönem başlar. İşletme bu aşamada değişime uygunçözümler bularak, faaliyet ve stratejilerine yeni bir boyut kazandırır (Bayazıt veDiğerleri, 2003: 366-377).

78Literatürde yukarıda ifade edilen üç süreç yönetimi kapsamında kriz yönetimiinceleyen süreç ve modellere rastlamak mümkündür. Şekil 2.2’de Person ve Mitroff(1993)’un geliştirmiş olduğu kriz yönetim modeli sunulmuştur. Bu model temelalınarak yukarıda ifade edilen kriz yönetim aşamaları açıklanmaya çalışılacaktır.Şekil 2.2: Kriz Yönetim ModeliKaynak; Soysal, Karasoy ve Alıcı (2009), “KOBİ’lerde Kriz Yönetimi: K. Maraş’ta TekstilSektöründeki KOBİ’lerde Bir Uygulama”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enst. Dergisi, 21/2009.s. 436.Kriz sinyallerinin alınması ve krize hazırlık aşamaları, kriz yönetiminde“proaktif” özellikler gösterir. Eğer uygun bir şekilde uygulanır ve başarılı olursa, bufaaliyetler ilk zamanda birçok krizi önleyebilir.Sonraki aşamalar olan; önleme, zararı sınırlandırma ve iyileştirme daha çok“reaktif” özellikler taşımaktadır. Öğrenme aşamasının ise “interaktif” bir özelliğesahip olduğu söylenebilir. Bu aşama ya krizin yokluğunda kriz yönetim parçasınınbir parçası olarak ya da kriz deneyimlerinin bir sonucu olarak kendini gösterir.Modelin ilk aşaması olan ve kriz yönetim çalışmalarını içeren sinyallerin alınması(farkına varma) aşaması, küçük fakat bir örgütsel durumda ortaya çıkabilecekkrizlerin farkına varmada önemli bir göstergedir. (Soysal, Karasoy, Alıcı, 2009: 435,436) Kriz sinyalleri işletme içi ve işletme dışı olmak üzere iki gruba ayrılır. İşletmeiçi sinyaller; yönetim yetersizliği, karar vermede aksaklılar, iletişim bozukluğu vb.,işletme dışı sinyaller ise; ekonomik, psikolojik, teknolojk, yasal sinyaller ve afetlerolarak sayılabilir. (Beyazıt vd., 2003:366-377) Modelin ikinci aşaması olan ve yinekriz öncesi kriz yönetim çalışmaları içersinde yer alan krize hazırlık, hayali krizler

79için çeşitli senaryolar ve hareket tarzları oluşturmayı ve herkes rolüne alışana kadaronları test etmeyi içerir. Başka bir ifade ile örgütü, onun bir kriz durumunu, bilgiisteyen önemli personeli ve kaynakları yönele bilmesi için hazırlayan sistematikplanlamayı içerir. Bu sistematik planlamada kriz yönetim planlaması oldukçaönemlidir.Kriz yönetim planları sadece kriz dönemi yaşandığında değil, krizyaşanmadan önce hazır olmalı ve ilk şok mümkün olduğunca az zararla atlatılmalıdır(Soysal vd. , 2009:436). Kriz yönetim planlaması, kriz anında işletme yönetimindekrizin boyutlarını belirlemek ve bu amaca yönelik krizin etki değerini analiz etmekiçin işletmeye önemli katkılar sağlar (Beyazıt vd., 2003:369). Kriz planı içinöncelikle mevcut durum (iç ve dış koşullar) iyi analiz edilmeli, buna göre’ durumsaptaması’ yapılarak örgütün mevcut durum karşısında güçlü ve zayıf yönleri ortayakonmalıdır. İçeriği, şekli ne ve nasıl olursa olsun, örgütte bir kriz planının olmasıdemek, o kurumun yönetiminin ‘krizi yönetmeye’ kararlı olduğunu gösterir (Tutar,2004:100).2.1.5.3. Kriz Yönetiminde Uygulanan TekniklerFinans, üretim, tedarik, pazarlama ve insan kaynakları gibi bir işletmeninönemli içsel fonksiyonları dış çevresindeki sosyo-ekonomik, politik-hukuki,rekabetçi, teknolojik, demografik, global ve ahlaki faktörlere duyarlıdır. Dahaduyarlı ve daha uygulanabilir bir hareket, gelecekteki krizleri ele almak vedeğerlendirmek için gerekli süreçleri tanımlamaktır. Bu sürecin temelinde uygunbilgi sistemleri, planlama prosedürleri ve karar verme teknikleri yer almaktadır.Sağlam temelli bir bilgi sistemi çevreyi tarayacak, uygun verileri toplayacak,bu verileri fırsatlara ve meydan okumalara göre yorumlayacak ve krizleri önlemeişlevi görebilecek stratejiler için somut bir çerçeve oluşturacaktır. Kriz yönetimindekullanılan teknikleri genellikle stratejik tahmin, olasılık planlaması, sorun analizi vesenaryo analizi şeklinde sıralamak mümkündür (Murat ve Mısırlı, 2005:8, 9).Staratejik Tahmin: Stratejik tahmin her şeyden önce geleceğe dönüktahminler yapmayı gerektirmektedir. Bu tahminler örgütün yeni durumlara uyumsağlayacağı varsayımına dayanmaktadır. Bugün yöneticiler için kesin bir şekilde

80tahmin yapmaya imkan tanıyan fakat sürpriz olayları gözden kaçıran pek çok tahminteknikleri bulunmaktadır. Bu teknikler niteliksel tahmin yöntemleri, ekstrapolasyon,simülasyon ve neden-sonuç metotlarından oluşmaktadır. Bu tahmin tekniklerininözünü büyük veya geniş değişikliklerin etkisini doğru bir şekilde tahmin etme vedeğerlendirme oluşturmaktadır.Olasılık Planlaması: Olasılık planları olayların beklenen şekildegerçekleşmemesi durumunda yerine konulabilecek alternatif planlardır. Tahminönceden hakkında bazı şeyler söylenen durumlara ve makul belirli olaylaradayandırılmakla beraber, bir örgütün hazırladığı olasılık planları daha belirlidurumlar içindir. Havayolları şirketleri genellikle bir işçi grevi olayında idari ve büropersonelini kullanmaktadır. İthalat kesildiğinde veya azaldığında, şirketler yurt içitedarikçilerden satın alma yapma yönünde alternatif planlara sahiptir. Şirketinstratejik kararlarının büyük bölümü olasılık planları tarafından oluşturulan çerçeveyedayandırılmaktadır. Faiz oranları beklenmedik bir şekilde yükseldiğinde, şirketgenişlemeden kaçınabilir. Firma piyasaya hakim konumda ise stok geri alımprogramını başlatabilir. Görüldüğü gibi, olasılık planları bir dereceye kadar tahminedilebilir çevresel değişikliklere dayandırılmaktadır. Açıkçası, hazır olasılıkplanlarına sahip olma bir şirketin yalnızca krize karşı korunmasına değil, aynızamanda ortaya çıktıkça kriz durumlarını çözmesine yardımcı olmaktadır.Sorun Analizi: Bu yaklaşım olasılık planlaması ile daha çok benzerlikgöstermektedir. Burada amaç, işletmenin dışsal çevresindeki eğilimleri yavaş yavaşgeliştirerek şirkette karar verenleri tetikte tutmaktır. Diğer taraftan, işletmeningerçekleştireceği çabalar, sorunu avantaja döndürmeye yönelik olmaktadır. Örneğin,çevreyi koruma eğilimi bazı şirketlerin eninde sonunda üretim metotlarını,kullandığı enerji kaynaklarını ve ürettiği ürünleri değiştirmek zorunda kalacağınıkanıtlamıştır.Senaryo Analizi: Senaryolar önceden belirlenmiş nihai bir duruma yolaçabilen olayların sonucunu ayrıntılı olarak tanımlama veya alternatif olarakbugünkü tercihlerin sonuçlarını düşünme girişimleridir. Ayrıca, senaryo nedensonuçsüreçlerine ve karar noktalarına dikkat çekmek için tasarlanan olaylarınvarsayımsal dizisidir. Senaryo analizi ortaya çıkabilen olumlu ve olumsuz durumlar

81ve bu durumların ortaya çıkmasına neden olan süreçleri önlemede, kolaylaştırmadaveya engellemede işletmenin uygulamaya koyabileceği alternatifler çözümlerhakkında düşünmeyi gerektirmektedir.Kriz Yönetimi Takımı Oluşturmak: Kriz döneminde açık bir emir-komutazincirine sahip kriz yönetimi takımı oluşturmak önemlidir. Takım her altı ayda vedaha fazla sürede potansiyel krizleri ve onlara nasıl cevap verileceğini tartışmak içintoplanmalıdır. Bu takımlar işletmenin tüm bölümlerinden girdi elde etmek, şirketinkarşılaşmayı hayal edebileceği her muhtemel felaketi tespit etmek, potansiyelkrizleri belirlemek ve bunlardan işletmenin nasıl korunacağını belirlemek için çaprazfonksiyonlu olmalıdır. Şirket için en yüksek gerçekleşme riskine sahip krizler içintam kriz planı hazırlanmalıdır. Daha az gerçekleşme riskine sahip krizler için dahaküçük bir olasılık planı yeterlidir.Sonuç Olarak; yapılan tanımlamalar ve sınıflandırılmalar doğrultusundagerek Büyük Ölçekli İşletmelerin gerekse KOBİ yönetimlerinin krizi önleme, çözmeveya ‘fayda krizi’ yaratabilme yönünden kullanabilecekleri başlıca yöntemler şuşekilde sıralanabilir (Çelik ve Akgemci, 1998:260):- Erken uyarı sistemi ve kriz sinyallerinin alınması- Sürekli iç ve dış çevre analizi- Sıfır tabanlı bütçeleme, harcama yönetimi ve finansal gelişim- Etkin kararlar alınması ve stratejik politikalar oluşturulması- Dinamik ve geleceğe dönük planlama- Esnek, organik ve öğrenen bir örgüt yapısı kurulması- Risk yönetimi ve sorun giderici yönetim- Zaman baskısını giderme ve etkin zaman kullanımı- Stres ve gerilim yönetimi- Çatışmanın işlevsel kılınması- Moral yönetimi ve ekibin yeniden özendirilmesi- Etkin bir iletişim ve halkla ilişkiler sistemi ile işletme imaj yönetimi- Modern pazarlama etkinliklerine önem vermek- Toplam kalite yönetimine ulaşmak

82- Ekolojik yapıya duyarlılık ve çevre yönetimi- İnsan kaynakaları yönetimine gerekli duyarlılıkğı göstermek- İntenet yönlü işletmecilik eylemlerine yönelmek- Vizyon ve imaj yönetimine gerekn öenmi vermek2.2. KOBİ’ler ile İlgili Kavramsal Çerçeve2.2.1. KOBİ’lerin Kapsamı ve TanımıGirişimci işletmeler genellikle küçük işletmeler ya da aile işletmeleri olarakbilinir. Küçük işletmeler, girişimci yönü kuvvetli organizasyonlar olaraktanımlanmaktadır. Girişimcilik, küçük işletmelerin büyümesine ve yüksekperformans göstermesine yol açmakta; ancak büyüdükleri zaman da mevcut yönetimsistemi performansını olumsuz yönde etkilemektedir. Bu durum ‘girişimciparadoksu’ (entreprenevrial paradox ) olarak adlandırılmaktadır (Arıkan, 2002:75).İşletmenin boyutu büyüdükçe, büyük işletmelerde bürokrasi artmakta girişimcilerinhareket alanı daralmakta ve potansiyel fırsatları hayata geçirme şansızayıflayabilmektedir ( Döm, 2008:71).Küçük ve Orta ölçekli işletmelerin tarihi gelişimine bakıldığında, ekonomikhayatta çok önemli roller üstlendiği, bulunduğu ülke sanayinin gelişmesine özelliklede sanayileşme sürecine olumlu katkılar sağladığı dikkati çekmektedir. KOBİ’lerinönemli bir özelliği, ekonomik gelişmenin, siyasi istikrarın ve sosyal barışıngüvencesi olup ülke ekonomisinin temelini oluşturmalarıdır (Alkibay ve Songür,1999:1). KOBİ’ler tüm dünyada ve özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerdeekonominin önemli unsurlarından biridir ve adeta ekonominin bel kemiğinioluşturmaktadırlar.Küçük ve Orta ölçekli işletmelerin evrensel, her zaman ve her yerde geçerlibir tanımını yapmak çok zordur. KOBİ’lerin tanımı ekonomi yaşamının dinamizmiiçinde, zaman ve mekan boyutlarında kişilere, sektörlere, araştırmacıların amacına,bölgelere ve ülkelere göre değişiklik göstermektedir (Özgen ve Doğan, 1997: 14:Müftüoğlu, 1997:100). Çalışmamızın bu kısmında, ülkemiz ve Avrupa Birliğinedahil ülkelerin KOBİ’ler için ele aldıkları, personel sayısı, bağımsızlık, ciro vebilanço tutarı gibi ölçütlere dayalı, farklı kapsam ve tanımlar ele alınacaktır.

83Genel olarak küçük ve orta boyutlu işletme deyimi, hukuki olmaktan çokekonomik bir anlam taşımaktadır. Ekonomik anlamda KOBİ’ler, her ülkeninekonomik yapısındaki farklılığa göre değişiklik göstermekle kalmaz; o ülkeninbölgeleri arasındaki farklılıklara göre de değişiklik gösterebilir. Örneğin; Almanya,İngiltere, Fransa gibi gelişmiş ülkelerde yer alan küçük boy işletmeler, gelişmekteolan ülkelerde orta boy işletmeler olarak karşımıza çıkarlar. Konuya bölgeselfarklılıklar açısından baktığımızda, İtalya’nın endüstri sisteminde görülen kuzeygüneyayrımı gibi bizim ülkemizde de küçük ve orta boy işletmeler, bölgelere hattaşehirlerin gelişmişliğine göre farklılıklar ortaya koymaktadır. İstanbul’daki çokküçük işletmeler, bir çok şehrimizde küçük işletmeler; Marmara ve Ege’deki küçükişletmeler Doğu ve G. Doğu Anadolu’da orta boy işletmeler olarak karşımıza çıkarlar(Savaşır, 1999:30).Küçük ve Orta ölçekli işletmeler, büyük işletmelerin bir minyatürü değildir.Dolayısıyla farklı özelliklere sahip bu işletmeleri büyük işletmelerden ayıranözelliklerin ortaya konması gerekir. İşte bu tür özellikler küçük ve orta ölçekliişletmelerin nitel ve nicel ölçütlerini oluşturur (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:53).KOBİ’lerin yapılacak ortak tanımında aşağıdaki ölçütlere yer verilmektedir. Bunlarıkısa başlıklar halinde ele aldığımızda;Nitel Kriterleri; İşletme sahibinin bilfiil çalışması, bağımsız mülkiyet,bağımsız yönetim, müteşebbis ile mülkiyet ve yönetimin bütünleşmesi (tel eldetoplanması), pazar payının küçük olması, yöresel pazara yönelik olma, kendi işkolunda küçük bir yere sahip olma ve sermayenin büyük bölümünün işletmesahibince karşılanmış olması ve para piyasalarına katılamaması, yönetim biçimininbireysel nitelikte olması, üst yönetimde iş bölümü ve uzmanlaşmaya gidilememesi,aile bireylerinin ya fiilen çalışması ya da potansiyel katkılarının düşürülmesi,finansmanın bireysel veya küçük sermaye grupları tarafından sağlanması, sermayegücü ve kurumsal sınırlılık ile finansman varlığının yetersizliği, gerek alım gereksesatım işlerinde işletme pazarlık gücünün zayıflığı, işveren işçi arasında yakınişbirliği bulunması ve işletme sahibinin tüm riski üstlenerek işletmeyle bütünleşmesişeklinde sıralayabiliriz.

84Nicel Kriterleri ise; istihdam edilen iş gücü sayısı, kapasite büyüklüğü, malvarlığı ve sabit sermaye yatırımları (arazi ve bina hariç), aktif toplamı, yatırılansermaye, kar hacmi, makine parkı, ödenen toplam ücret ve aylıklar, kullanılan toplaenerji miktarı, ihracat/satış oranı, toplam çevirici güç, katma değer, sektör içindekipazar payı ve satış hasılatı olarak sıralayabiliriz. (Savaşır, 1999:2: Alkibay veSongür, 1999:2)KOBİ’leri tanımlayabilmek için bir çok kriter kullanılmıştır. KOBİ’ tanımınıetkileyen belli başlı kriterler şunlardır (Erol, 2010:171, 172);- Zaman- Ekonomik Düzeyi- Sanayileşme Düzeyi- Kullanılan Teknoloji- Pazarın Büyüklüğü- Faaliyette bulunulan İş kolu- Kullanılan Üretim Tekniği- Üretilen Malın Özellikleri- Kuruluş ve Araştırma- İş gören SayısıKüçük ve orta ölçekli işletmeleri sınıflandırmada en çok kullanılan nicelölçüt, çalışan işçi sayısıdır. Ayrıca, zaman zaman sermaye miktarı ve yıllık satışgeliri, makine parkı gibi ölçütler de kullanılmaktadır.Küçük ve orta ölçekli işletmelerin tanımında en çok başvurulan yol genelliklenicel ölçütlerdir. Özellikle konuyu bir ‘işletme büyüklüğü’ sorunu olarak görenişletme iktisadının genel yaklaşımı bu şekildedir. Aslında KOBİ’ler nitel bir karaktertaşımakla birlikte uygulamada karşılaşılacak problemleri giderme bakımından, nicelkriterlere dayalı bir tanım yapılması mecburiyeti ortaya çıkmaktadır. Fakat bugereksinim, KOBİ’lerin esas itibariyle nitel bir olgu olduğu gerçeğiniunutturmamalıdır (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:75; Savaşır, 1999:31, 32).

85KOBİ’ler az sermaye kullanımı yanında daha çok el emeği ile çalışan, çabukkarar verme yeteneğine sahip, düşük düzeyde yönetim giderleri ile çalışan ve ucuzbir üretim gerçekleştiren iktisadi teşebbüsler olarak ifade edilebilir (Serez, 2005:1).2.2.2. Dünyada KOBİ TanımıKOBİ’ tanımı ülkeden ülkeye, kurumdan kuruma, sektörden sektöre farklılıkgöstermektedir. Bazı ülkelerin resmi olarak deklare ettiği KOBİ tanımı mevcutiken 12 (Arnavutluk, Avustralya, Avusturya, Brezilya, Kolombiya, Hırvatistan,Danimarka, Almanya, Yunanistan, İzlanda, İtalya, Japonya, İrlanda, Hollanda,Norveç, Filipinler, Romanya, Singapur, İsveç, İspanya, Amerika, Fransa gibi )bazı ülkelerde de mevcut değildir (Türkiye, Arjantin, Belçika, Azerbaycan, Kanada,Çek Cumhuriyeti, Rusya, Gürcistan, Finlandiya, İngiltere gibi) Ülkelerin yanındaulusal ve uluslararası kurumların da kabul ettiği KOBİ tanımlamaları vardır.KOBİ sınıflandırmasında en çok kullanılan ölçütler; yıllık satışlar, çalışanpersonel sayısı ve işletmenin aktif büyüklüğüdür. AB, birçok OECD ülkesi,gelişmekte olan ülkeler ve geçiş ekonomilerinde KOBİ tanımlamasında çalışan sayısıüst sınırı 200 ya da 250’dir. Sadece Arnavutluk, Slovenya, Danimarka, Fransa,Yunanistan, İrlanda, Portekiz ve Amerika’da üst sınır 500; Japonya’da ise 300olarak tayin edilmiştir (Döm, 2008:73).Uluslararası kurumlar tarafından da farklı nicel ve nitel ölçütlere göre KOBİtanımları yapılmıştır. Avrupa Birliğinin yürütme organı olan Avrupa Komisyonu,30 Ocak 1996’da üye ülkelere gönderdiği bir yazıyla, KOBİ’ler için ilk kez belirginve ikna edici bir tanım önermiştir. Komisyonun tanımı şu ölçütlere dayanmaktadır;personel sayısı, bilanço büyüklüğü, satış tutarı veya ciro ve bağımsızlık derecesi.Bu tanıma göre, 250’den az işçi çalıştıran başka bir ifade ile en fazla 250çalışanı olan işletmelerin KOBİ olduğu kabul edilmektedir. Ayrıca, en çok 20milyon ECU’luk ciro veya 10 milyon ECU’luk bilanço toplamı ve sermayenin%25‘ten fazlasının tek elde olmaması şartları da vardır (Alkibay, Songür ve Ertürk,1999:1, 2; Müftüoğlu, 2004:91).12 Daha geniş bilgi için bakınız, Rebii Savaşır, 1999. s, 44-53

86Tablo 2.1: Ülke KOBİ TanımıÜlkeler GDP/CAP*SME250**SMEOFF***SMEGDP****Arnavutluk 744. 07 9, 49Arjantin 7483. 77 70. 18 70. 18 53. 65Avusturya 29619. 35 66. 10 66. 10Azerbaycan 558. 29 5, 34 5, 34Belçika 27572. 35 69. 25 69. 25Bulgaristan 1486. 74 50. 01 50. 01 39. 29Brezilya 4326. 55 59. 80 49. 21Kanada 19946. 50 58. 58 57. 20İsviçre 44716. 54 75. 25Şili 4476. 31 86. 00 86. 50Çek Cumh. 5015. 42 64. 25 64. 25Almanya 30239. 82 59. 50 70. 36 42. 50Danimarka 34576. 38 68. 70 78. 40 56. 70İspanya 15361. 80 80. 00 74. 95 64. 70Fransa 27235. 65 67. 30 62. 67 61. 80İngiltere 19360. 55 56. 42 56. 42 51. 45Yunanistan 11593. 57 86. 50 74. 00 27. 40Hon Kong Çin 21841. 82 61. 50Macaristan 4608. 26 45. 90 45. 90 56. 80Endonezya 963. 33 79. 20İrlanda 19528. 13 67. 20 72. 10İtalya 19218. 46 79. 70 73. 00 58. 50Japonya 42520. 01 71. 70 74. 13 56. 42Hollanda 27395. 01 61. 22 58. 50 50. 00Yeni Zellanda 16083. 78 59. 28 35. 00Filipinler 1099. 31 66. 00 66. 00 31. 50Rusya 2614. 38 13, 03 13, 03 10, 50Türkiye 2664. 80 61. 05 61. 05 27. 30Amerika 28232. 07 52. 54 48. 00** 250 Personelin altında istihdam edilen iş yerleri KOBİ olarak tanımlanmıştır.Kaynak; Serpil Döm, Girişimcilik ve Küçük İşletme Yöneticiliği, Detay Yayınları:152,Ankara, 2008, S. 83:84.

87Orta ölçekli işletme; 50 ile 250 arasında işçi çalıştıran ve yıllık cirosu 40milyon Euro’nun altında olan veya yıllık bilançosu 27 milyon Euro’yu aşmayan birişletme olarak tanımlanmaktadır.Küçük işletmelere ait ölçütler ise; 50’den az işçi, 7 milyon Euro’yu aşmayanyıllık ciro ve 5 milyon Euro’nun altında bir yıllık bilanço değeri ifade edilmiştir.10’dan az işçi çalıştıran işletmeler ‘çok küçük’ kategorisine girmektedir.Küçük veya orta ölçekli işletmelerin bir başka ölçütü ise sahip olduklarıbağımsızlığın ölçüsüdür. Büyük ölçekli bir işletmenin veya ortaklaşa hareket edenbirkaç büyük işletmenin bir KOBİ’de sahip olduğu hissenin %25’in altında olmasısınırlamasını getirmiştir.OECD (Avrupa Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı)’nın KOBİtanımına göre ise; 20’den az işçi çalıştıran işletmeler çok küçük, 20-99 arasında işçiçalıştıran işletmeler küçük, 100-199 arasında işçi çalıştıran işletmeler orta ölçekliişletme olarak kabul edilmektedir (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:91).1996 tarihli, Avrupa komisyonunca üye ülkelere tavsiye niteliğindeki KOBİve çok küçük (mikro) işletme tanımında esas alınan kriterler Tablo: 2.2’degörülmektedir.Tablo 2.2: Avrupa Birliği Komisyonu’nun KOBİ TanımıEsas Alınan KriterÇok KüçükİşletmelerKüçükİşletmelerOrta BüyüklükteİşletmelerMaksimum Çalışan Sayısı

88Bir işletmenin KOBİ olarak ya da çok küçük işletme olaraksınıflandırılabilmesi için işçi sayısı ile finansal kriterlerden en az birini (yıllık ciro yada bilanço toplamı) karşılaması gerekmektedir. Buna ek olarak, bağımsız olmalıdır.Bağımsızlıkta kriter bir ya da birkaç işletmenin hisse oranı %25 ‘i geçmemelidir.Ayrıca, değişen ekonomik koşullar göz önünde bulundurularak finansal kriterlerinher 4 yılda bir revizyonu öngörülmüştür.Komisyonun en son yayınlanan 2003/362/EC sayılı önergesinde finansalkriterlerde revizyona gidilmiş maksimum yıllık ciro düzeyi çok düşük işletmeler için2 milyon ECU, küçük işletmeler için 10 milyon ECU (1996-7) ve orta ölçekliişletmeler için bu sınır 50 milyon ECU (1996-40) olarak ön görülmüştür. Bilançobüyüklüğü sınırı çok küçük işletmeler için 2 milyon ECU, küçük işletmeler için 10milyon ECU (1996-5) ve orta ölçekli işletmeler için bu sınır 43 milyon ECU (1996-27) olarak saptanmıştır (Döm, 2008:73).2.2.3. Türkiye’de KOBİ TanımıÜlkemizin ekonomik ve sosyal yapısında çok önemli yer olan KOBİ’lerintanımlamasında tüm kuruluşların ortak kabul ettiği bir tanım olmamakla birliktegenellikle çalışan personel sayısının temel alındığı görülmektedir. (Müftüoğlu veDurukan, 2004:91)Tablo 2.3: Çeşitli KOBİ Tanımları (İşçi Sayısına Göre)Kuruluşlar Küçük Ölçekli İşletme Orta Ölçekli İşletmeDİE* 10-40 50-99EXİMBANK* --- 1-250KOSGEB* 1-50 51-150TESK** 10-49 50-99TOBB*** 10-49 50-150HALKBANK*** 1-100 101-250Kaynak:*BİS, Çok Ortaklı Dış Ticaret Şirketleri, İstanbul, 1993:12-13;**TESK, s. 371, ***ÖZDEMİR, Hülya;’Gümrük Birliği Kapsamında Türkiye’deki KOBİ’ler içinihracatı Teşvik Olanakları. “Özel Rapor, Ekonomik Vizyon, İzmir Ticaret Odası, Sayı:23, Eylül-Ekim, 1996, s. 24 / Çarıkçı, Titiz, Eroğlu, 2002:230.

89KOBİ tanımlamada kullanılan herhangi bir kriter tüm sektörlere hitapedemediğinden genel bir tanım yapmak güçleşmektedir (Tablo, 2.3). Yinede bu türişletmeleri karakterize eden bir takım ortak özelliklerden söz edilebilir. Öncelikle,firma yönetimi bağımsızdır ve yönetici aynı zamanda işletme sahibidir, sağlanansermaye ve mülkiyet bir kişinin veya küçük bir grubun elindedir, genellikle yöreselfaaliyette bulunmaktadır ve faaliyette bulunduğu sektör içindeki hacmi, aynı alandafaaliyet gösteren büyük bir işletmeyle karşılaştırıldığında nispi oranda küçüktür(Çarıkçı, Titiz, Eroğlu, 2002:230).Küçük ve orta ölçekli işletme tanımını yaparken tanım belirli bir amacayönelik yapılmalıdır. Bu anlamda devletin küçük ve orta ölçekli işletmelere yönelikpolitika ve stratejileri ile uygulamaları çerçevesinde tanım geliştirilmelidir(Müftüoğulu ve Durukan, 2004:91).Türkiye’de bir çok kurum tarafından KOBİ tanımları yapılması nedeniyleözellikle AB ile işbirliği konularında sıkıntılar yaratmaktadır. KOBİ tanımının ABile uyumlaştırılması Bakanlar Kurulu’nun 2005/9617 sayılı kararı ile kabul edilerek‘Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmenin Tanımı Nitelikleri ve SınıflandırılmasıHakkında Yönetmelik’ 18 Kasım 2005 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.Yönetmelik, yayım tarihinden altı ay sonra yürürlüğe girmiştir. Söz konusuyönetmeliğin 4. maddesine göre KOBİ’ler şu şekilde tanımlanmaktadır.1. Mikro İşletme:10 kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satışhasılatı ya da mali bilançosu 1 milyon TL’yi aşmayan çok küçük ölçekliişletmeler.2. Küçük İşletme: 50 kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satışhasılatı ya da mali bilanço toplamı 5 milyon TL’yi aşmayan işletmeler.3. Orta Büyüklükteki İşetme: 250’ den az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllıknet satış hasılatı ya da mali bilançosu 25 milyon TL’yi aşmayan işletmeler.(Erol, 2010:171)Ülkemizde ilk KOBİ tanımlaması 1923 İzmir İktisat Kongresi’nde özelsektörü desteklemek amacıyla çıkarılan ve 1942 ‘ye kadar yürürlükte kalan “Teşvik-iSanayi Kanunun”da yapılmıştır. Söz konusu kanuna göre; 5 işçiden az ve en çok 9beygirlik muharrik(hareket sağlayan) güç çalıştıran işyerleri ‘küçük’ bunun

90üzerindeki işyerleri ise büyük işletme olarak kabul edilmiştir (Müftüoğlu veDurukan, 2004:91, 92).Ülkemizde çeşitli yasa ve kurumlara göre yapılan KOBİ tanımlamalarıaşağıda verilmiştir.DİE’ nin tanımı;4. Çalışanların yıllık ortalama sayısı 1-9 olan işyerleri, çok küçük ölçekli-mikroişletmeler5. Çalışanların yıllık ortalama sayısı 10-49 olan işyerleri, orta ölçekli işletmeler6. Çalışanların yıllık ortalama sayısı 50-250 olan işyerleri, orta ölçekliişletmeler7. Çalışanların yıllık ortalama sayısı 251 + olan işyerleri, büyük ölçekliişetmeler. (Döm, 2008:76)KOSGEB’in Tanımı (3624 Sayılı Kanun);8. 1-50 işçi çalıştıran imalat sanayi işletmeler, küçük ölçekli işletmeler,9. 51-150 işçi çalıştıran imalat sanayi işletmeleri, orta ölçekli işletmeler.(Soysal, Karasoy ve Alıcı, 2009:433)TOSYÖV’ün tanımı;10. 1-5 işçi çalıştıran işletmeler, çok küçük ölçekli,11. 5-100 işçi çalıştıran işletmeler, küçük ölçekli,12. 100-200 işçi çalıştıran işletmeler, orta ölçekli işletmeler.Dış Ticaret Müsteşarlığı;“İmalat sanayinde faaliyette bulunan ve 1200 işçi çalıştıran, gerçek usuldedefter tutan, arsa ve bina hariç sabit sermaye tutarı bilanço net değeri itibariyle 2milyon dolar karşılığı TL’yi aşmayan işletmeleri” KOBİ olarak tanımlamıştır.Hazine Müsteşarlığı KOBİ Tanımı;İmalat sanayinde faaliyette bulunan ve yasal defter kayıtlarında arsa ve binahariç net sabit yatırım tutarı 400 milyar TL’yi aşmayan;

9113. 1-9 arası işçi çalıştıran işletmeler, çok küçük ölçekli,14. 10-49 arası işçi çalıştıran işletmeler, küçük ölçekli,15. 50-250 arası işçi çalıştıran işletmeler, orta ölçekli işletmeler (Döm, 2008:76,77: Durukan, 2004:93, 94).Halk Bankası KOBİ Tanımı;Türkiye’de Halk Bankası, finansman desteği sağlayan,16. Teşvik belgeli işletmelerde; işçi sayısı 1-150 arası olup sabit yatırımları 100milyar TL’yi aşmayanlar17. Normal işletmelerde, işçi sayısı 1-250 arası, toplam makine veekipmanlarının net değeri 400 milyar TL’yi aşmayanları KOBİ olarak kabuletmektedir.18. 18 Ocak 2001 tarih ve 2429 sayılı KOBİ Teşvik Kararname’sinde yer alanKOBİ tanımlamasında ise, imalat ve tarımsal sanayi sektöründe faaliyettebulunan işletmelerden, kanuni defter kaydında arsa ve bina hariç, makine veteçhizat, tesis, taşıt, araç ve gereçleri, döşeme ve demirbaşları toplamının nettutarı 400 milyar TL’yi geçmeyen işletmelerden 1-9 arası işçi çalıştıranlar “mikro ölçekli”, 50-250 işçi çalıştıranlar ise “orta ölçekli “ işletme sınıfınagirmektedir.Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Tanımı;19. 1 ile 9 kişi çalışan işletmelere küçük ölçekli işletmeler,20. 20 ile 99 kişi çalıştıran işletmelere orta ölçekli işletmeler21. 100 ve üzerinde kişi çalıştıran işletmeler büyük ölçekli işletmeler (Müftüoğluve Durukan, 2004:93).Türk Ticaret Kanunu; TTK madde 17’ye göre;” iktisadi faaliyetlerin nakdisermayeden çok bedeni çalışmaya dayanması” ve ister gezici olsun, ister bir dükkanveya sokağın belli bir yerinde sabit bulunsunlar, kazancının “ ancak geçiminisağlamaya yetecek derecede az” olması halinde sanat ve ticaret sahipleri tacirdeğildirler. Bu durumda esnaftan söz edileceğini ön görür. TTK bu tanımı ile tacirolabilmenin nitel koşullarını ortaya koymuştur. (İmregün, 2003:5)

92Görüldüğü gibi, KOBİ tanımında her kuruluş kendi hizmet alanındakiyararlılığı göz önüne alarak veya kendi gözlemlerine göre değerlendirmeyapmaktadır (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:94). Türkiye koşulları göz önündebulundurarak önerilen KOBİ tanımı ise; 1-9 işçi çalıştıran işletmeler çok küçükişletme, 10-49 arası işçi çalıştıran işletmeler küçük ve 50-199 arası işçi çalıştıranişletmeler ise, orta ölçekli işletme olarak tanımlanmaktadır. Devletin bu işletmelereyönelik yapacağı ve/veya yaptığı yardımların (sübvansiyon) etkinliğinin artırılmasıbakımından, KOBİ tanımında belirli standartların oluşturulması önem arz etmektedir.2.2.4. KOBİ’lerin Gelişim Süreci2.2.4.1. Girişimcilik Kavramı, TanımıKüçük ve Orta ölçekte işletmelerin sayılarının hızla artması girişimcilikkavramını ve girişimcilik rolünü tekrar ekonomik gündemin ilk sıralarınayerleştirmiştir. Girişimcilik, İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde uzunca bir süreekonomik teoride ihmal edilmiş bir üretim faktörüdür. Ancak son dönemlerdeyapılan pek çok ekonometrik çalışma girişimciliğin ekonomik büyümenin önemli biraracı olduğunu ve ekonomik büyüme ile girişimcilik arasında pozitif bir ilişkininbulunduğunu göstermektedir.Küçük işletmelerin ekonomik açıdan öneminin artması, girişimciliğin de tümdünyada ekonomik ve sosyal gelişiminin motoru olarak görülmesine yol açmaktadır.Girişimcilik, çok boyutlu ve oldukça farklı alanlarda kullanılan bir kavramdır ve bunedenle de oldukça tartışmalıdır (Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:56, 57)Günümüze kadar girişimcilik (entrepreneur) konusunda çok çeşitli tanımlaryapılmıştır, ancak literatürde ortak bir konsensüs sağlandığı söylenemez.Girişimcilik konusu ve farklı disiplinler farklı açılardan ele alınmakla birlikte, buradagirişimcilik daha çok işletmecilik ve ekonomik boyutu ile ele alınacaktır.Girişimciliğin günümüzde herkes tarafından yaygın olarak bilinen ve kabulgörmüş tanımı ilk olarak 1755 yılında Fransız asıllı İrlandalı ekonomist RichardCantillon tarafından yapılmıştır. Cantillon’a göre girişimci; kar elde etmek amacıylaişi organize eden ve işin risklerini üstlenen kişidir. Ekonomik faaliyetler ile

93girişimcinin rolünü, risk alma ve belirsizlik durumunu yönetme becerisi açısındanele almıştır. Cantillon’a göre girişimci, belirli bir fiyattan ürünleri alarak, belirsizbir fiyattan satan, kar elde etmeden arbitraja kadar bir dizi imkanların arayışı içindeolan ve bu bağlamda risk alan bir spekülatördür.Amerikalı ekonomist Frank H. Knight(1921) ‘a göre, girişimci belirsizlikortamı içerisinde neyin, ne zaman ve nasıl üretileceğine ilişkin üretken süreçte kararverici konumda ve kar elde etme beklentisiyle bunun sorumluluğunu alan kişidir.Cantillon’un tanımında girişimci ile risk unsuru ilişkilendirilmektedir. Risk,istenmeyen bir durumun meydana gelme olasılığıdır. Knight ise risk ile belirsizliği(uncertainty) birbirinden ayırmıştır. Bu anlamda belirsizliğin tanımını yapan ilkkişidir. Belirsizlik, “ belirli bir hareketin birden fazla sonucunun bulunması, bufarklı sonuçların ortaya çıkma olasılıklarının belli olmaması durumudur”.Dolayısıyla, riski belli ölçüde minimize etmek mümkündür. Ancak, rasyonel seçimkararına bağlı olmayan belirsizlik ölçülemezdir (Döm, 2008:1, 2).Joseph A. Schumpeter’in (1961) girişimcilik kavramına olan yaklaşımı genişkabul görmüştür. Schumpeter, girişimciliği farklı açıdan ele alarak tanımlamış ve“dinamik girişimci” kavramıyla, konu daha büyük bir önem kazanmıştır.Schumpeter’in girişimcilik tanımının özünü yenilik (innovation) kavramıoluşturmaktadır. Ona göre girişimci, yeniliği ekonomik sistemde var olan sosyal vekurumsal engellerin üstesinden gelmek için mevcut durumu zorlayarakgerçekleştiren kişidir. Kısaca sürekli bir yenilik süreci içinde eskiyi terk edip dahaetkin yeni yolları ve yöntemleri devreye sokarak (yıkıcı yaratıcılık) yaşayan dinamikgirişimciler ekonomik büyümenin en önemli aktörü olarak ortaya konmaktadır(Müftüoğlu ve Durukan, 2004:6).Genellikle üç farklı girişimcilik rolünden ve tipinden bahsedilmektedir. İlkolarak girişimcilik en basit anlamıyla “küçük işletme” anlamına gelmektedir. Ancakson dönemlerde büyük ölçekli işletmelerde işletmenin ana faaliyetleri dışında kalanişlerde yeni iş alanları geliştirme anlamına gelen “şirket girişimcisi” (corporateentrepreneur) de terminolojinin bir parçası haline gelmiştir.Girişimcilik kavramının ikinci anlamı ise, “yeni işletme kurma” anlamınagelmektedir. Yerel düzeyde birikmiş bilginin, değerlerin, deneyimlerin ve

94kaynakların yeni işletmelerin kurulması açısından önemi büyüktür. Dev ölçekliişletmelerin dolduramadığı piyasa fırsatlarını değerlendiren girişimcilik, yerelekonomik kalkınmanın anahtarı olarak görülmektedir. Bu rol, kar fırsatlarınıalgılama rolüdür. Bir kısım küçük işletmelerin oluşumu, büyük ölçekli işletmelerinüretmek yerine bir kısım mal ve hizmeti dışarıdan tedarik etmeye dayalı esneklikstratejilerinden kaynaklanmaktadır. 1980’ler sonrasında bu stratejilerin yaygın birşekilde uygulanması gelişmiş ülkelerde küçük ölçekli işletmelerin sayısını veönemini artırmış ve büyük işletmelerin baskın konumları da erozyona uğramıştır.Nihayet girişimcilik kavramı, “yenilik yaratma” ve “karmaşık bir üretimsisteminin sevk ve idaresi” anlamına da gelmektedir. Büyük ölçekli teknolojikyenilik oldukça farklı bir çabadır ve basit bir girişimcilikten farklıdır. Bu anlamıylagirişimcilik kavramı Schumpeter’in çalışmalarına dayanmaktadır. Kapitalizminözünü oluşturan bir süreç olarak “yenilik geliştirme”, “yeni bileşimlerigerçekleştirme”, yeni ürünler, üretim süreçleri, hammaddeler ve organizasyonlarşeklinde kendini ifade etmektedir. Bir yenilik, yüzlerce işletmenin rekabet gücünükaybetmesine neden olduğu gibi, yeni fırsatlar, yeni sektörler ve işletmelerin deortaya çıkması anlamına gelmektedir (Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:57).GirişimcilikYöneticilikKendi Kendini İstihdam EdenBağımsız Girişimci(Schumpeteryan)Yönetici Girişimci(ManagerialBusiness Owner)ÇalışanŞirket Girişimcisi(corporateentrepreneur)Üst DüzeyYöneticilerŞekil 2.3: Üç Farklı Girişimci TipiŞekil 2.3’te üç girişimci tipi tanımlanmaktadır. Şekilde ilk olarak, yeniekonomik fırsatları algılama, yararlanma ve yaratmaya odaklanan bir davranış tipiolarak girişimci ile kaynakları organize ve koordine etme anlamında yöneticilikarasında davranışsal bir ayrım yapılmaktadır. İkinci olarak, ticari bir işletmeye,kendi hesabına ve riskine sahip olanlar ve yönetenler arasında mesleki bir ayrım

95yapılmaktadır. Bu ayrıma dayalı olarak, kendi kendini istihdam eden, şirket veyönetici girişimci olmak üzere üç farklı girişimci tipi ortaya çıkmaktadır. Bunlar;bağımsız girişimci, yönetsel (ticari işletme yöneticisi) girişimci resmi anlamdagirişimdir. Diğeri de şirket girişimcisidir (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:58).Genel olarak girişimci tanımlarına baktığımız zaman çok büyük farklılıklartaşımamaktadır. Yapılan tanımlar kar elde etmek, bağımsızlık, risk alma, yaratıcılıkve yenilik yapma fikirlerine dayanmaktadır (Döm, 2008:7). Girişimciliğin evrenselbaşarı ve başarısızlık ölçütleri vardır. Diğer yandan girişimcilik sosyal ve kültürelbir olgudur. Bu nedenle farklı sosyo-kültürel özelliklere sahip toplumlarda farklıgirişimcilik nitelikleri önem kazanmaktadır. Bu itibarla, belirli bir toplumdagirişimciliğin geliştirilmesine ilişkin politika ve stratejilerin geliştirilmesinde; eğitim,danışmanlık ve bilgilendirme programlarının oluşturulmasında ve yürütülmesinde,kısaca girişimcilik konusuna teşvik önlemlerinin belirlenmesinde toplumsalniteliklere sosyo-kültürel yerel özelliklerin dikkate alınması gerekir. Başarılı biruygulama için girişimciliğin evrensel nitelikleri yanında yerel nitelikler de belirtilip,ortaya konmalıdır (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:7).2.2.4.2. Türkiye’de KOBİ’lerin TarihçesiEkonomik dinamizmin temel kaynağı olan KOBİ’ler Türkiye ekonomisindeher zaman var olmakla birlikte, KOBİ’lerin ve girişimcilik konusunun ülkemizdeönem kazanması 1980’lerden itibarendir.Geçmişe baktığımızda, KOBİ’lerin 1950’li yıllara kadar genelde durağan biryapıya sahip olduğu, tüketicinin taleplerine ancak cevap verebildiği gözlenmektedir.Daha sonra KOBİ’leri geliştirecek ve güçlendirecek yeterlikte politikaların olmadığıuzunca bir dönem yaşanmıştır. 1980’lerden sonra, özellikle de AB’ye uyumçalışmalarının başladığı son zamanlarda KOBİ’lerin küresel dünyada ve rekabetekonomilerinde sahip oldukları önemin farkına varılmıştır (Küçük, 2005:199).KOBİ’ler çeşitli politikalar ve desteklerle güçlendirilmeye çalışılmış, ancak gelişmişülkelerde olduğu gibi yeterli düzeyde bir destek verilememiş olduğu da bir gerçektir.Doğu ve Batı ticaret merkezleri arasında yer alan ve belirli kültürelgelişmelerin mirasçısı olan ülkemizde KOBİ’ler önemli bir potansiyele sahiptir.

96KOBİ’lerin gelişimini tarihi akış içinde ele aldığımızda, Cumhuriyet öncesi(Osmanlı Dönemi) ve Cumhuriyet Dönemi olmak üzere iki alt başlıkta incelemekdaha uygun olacaktır (Savaşır, 1999:3).Cumhuriyet Öncesi Dönem(Osmanlı Dönemi)Konuyu bin yıllık bir perspektif içinde değerlendirecek olursak, TürklerinOrta Asya’dan gelip Anadolu’ya yerleşmeye ve dolayısıyla göçebe toplumdanyerleşik toplum düzenine geçmeye başlamalarından itibaren ticaret ve bilhassazanaatkarlık konularında oldukça aktif olduklarını görüyoruz (Müftüoğlu veDurukan, 2004:9)KOBİ’lerin varlığı yönünden ülkemiz, başka ülkelerde az rastlanabilecek birgeçmişe sahiptir. Küçük işletmelerin önemini çok iyi takip eden Türk Toplumu,sosyal ve ekonomik bakımdan bunu değerlendirmiştir. Esnaf ve Sanatkarların yaşamve çalışma şeklini, toplumun ahlaki ve ekonomik ihtiyaçlarına uygun bir şekildeoluşturan “Ahi Teşkilatı” 13. yy’da kurulmuştur. Bu teşkilat iş aleminin ekonomikve sosyal faaliyetlerini düzenlemek suretiyle, devrin imkan ve ihtiyaçlarına göreişleyen mükemmel bir organizasyon olmuştur. Diğer bir ifadeyle, , ülkede sosyalgüvenlik, iş ahlakı ve meslek bilgi ve dayanışmasını sağlamıştır. Ahilik teşkilatı,bir esnaf ve mesleki dayanışma örgütüdür ve temeli “fütüvvetname” adıylaAbbasilere kadar uzanır. Osmanlı döneminde “Lonca “ adı verilen bu kurumun,üretilen mallarda, ürünlerde kalite ve disiplini sağlamak, haksız rekabeti önlemek,esnafa kredi vermek, esnaf ile devlet arasındaki ilişkileri yürütmek gibi işlevleribulunmaktaydı.Cumhuriyet öncesi dönemde, ekonominin aktörleri olan küçük girişimcilerincelenmek istendiğinde, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde uzun bir süre var olanve sadece ekonomik bakımdan değil, bir çok bakımdan önemli bir mesleki kuruluşolan “ahilik” daha sonraki adıyla “Lonca” kurumunun Türk girişimciliğinintemelinde yer aldığı görülecektir (Küçük, 2005:33). İstanbul’un fethin’den (1453)18. yüzyılın ortalarına kadar geçen zaman, Osmanlı Devleti için çok parlak birdönem olmuş, sanat ve ticaret hayatı üstün seviyeye ulaşmıştır. Gerek ahilik sistemigelenekleri ve gerekse daha sonra kurulan Lonca Teşkilatları Türk esnaf, zanaatkarve sanayinin gelişmesinde çok etkili olmuştur. Batı’da ’Birinci Sanayi Devrimi’nin

97doğmasına kadarki zaman içinde Osmanlı Devleti, dokuma, dericilik ve elsanatlarında dünyada söz sahibi olurken, diğer taraftan ürün standartlarını uygulayanilk ülke durumunu da ulaşmıştır (Savaşır, 1999:3).Aslında, öncelikle ekonomik açılardan Türkiye’de 19. yy döneme dair çokfazla bilgi mevcut değildir. Eldeki sınırlı verilere bakıldığında, 19. yüzyılda SanayiDevrimi ortaya çıkana kadar dünyada olduğu gibi Türkiye’de de ekonominin esasolarak tarımsal faaliyetlere dayalı olduğu görülmektedir. 16. 17. ve 18. yüzyıllarboyunca Osmanlı ekonomisinin %90’ını kırsal kesimde yaşayanlarca gerçekleştirilentarımcılık ve hayvancılık faaliyetleri oluşturmaktadır. Bu dönemde, yalnızca%10’luk bir kesim kentlerde yaşamakta ve çeşitli zanaatlarla yaşamakta ve tarım dışıdiğer faaliyetlerde bulunmaktadır (Pamuk, 2005:32, 33).Çok uzun yıllar boyunca varlığını koruyan Ahi teşkilatları, SanayiDevrimi’nin ardından ekonomik ve sosyal yapıda başlayan dönüşüme ayakuydurmakta zorluk çekmişler ve yaşamlarını daha fazla sürdürmemişlerdir.Gerçekten, sosyal, ekonomik ve mesleki birlikler olan loncalar ve talebebağlı üretim esasına göre kurulu ekonomik düzen, 18. yy’ın sonlarında Avrupakaynaklı ölçek ekonomisine, ucuz hammadde ve enerjiye, makineleştirmeye,otomasyona ve bunların getirdiği kalite ve fiyat rekabetine çok fazla direnememiştir.(Küçük, 2005:34)15. ve 16. yy’da Coğrafi Keşiflerle Osmanlı’nın hakimiyetindeki İpek,Baharat yolları ve Akdeniz limanları önemini kaybetmiş, Atlas okyanusu önemkazanmıştır. Ayrıca, kervan yolları üzerindeki halk ve zanaatkar işsiz kalmıştır,Batı’nın keşifler sırasında bulduğu altın gümüş gibi değerli madenler Osmanlıpazarında harcamış, bu durum para miktarını artırarak enflasyona ve pahalılığaneden olmuştur. Osmanlı Coğrafi Keşiflerin olumsuz etkilerini azaltmak için“kapitülasyon” vermek zorunda kalmış ancak bu da fayda sağlamamıştır.19. yy’da İngiltere’de başlayan sanayi devrimiyle, buhar makinelerinin batısanayinde kullanılmaya başlaması, Avrupa’da seri-ucuz üretim ve teknolojikdeğişikliklerin oluşmasını sağlamıştır. Bunu sonucu olarak ticaret merkezleri yavaşyavaş Doğudan Avrupa’ya kaymaya başlamıştır (Savaşır, 1999:3). Seri ve ucuz bolmiktarda üretilen malların Osmanlı pazarına girmesiyle, el tezgahları ve küçük

98atölyeler ayakta kalamamıştır. Osmanlı’nın ekonomik açıdan dışarıya bağımlılığıartmış; dışarıya hammadde satıp, işlenmiş mamul satın alan bir ülke durumunagelmiştir. 1838 yılında İngiltere ile imzalanan “Balta Limanı Ticaret Anlaşması” ileyabancı tüccarlara çok düşük gümrük vergileri uygulanırken yerli tüccarlar yüksekgümrük vergileri ödenmiştir, böylece rekabete açılan iç pazarda esnaf ve zanaatkarlarpiyasadan çekilmek zorunda kalmıştır. Öte yandan bu anlaşma ile birlikte, OsmanlıAvrupa Devletlerinin yarı sömürgesi durumuna düşmüştür.Avrupa’da bu değişiklikler ortaya çıkarken, Osmanlı’nın el sanatları veküçük sanayide yaşadığı parlak dönem; Loncaların bozulması, dış ticaretinzayıflaması, kapitülasyonlar ve ülkede hızlı bir mali kriz yaşadığı sırada yabancıfirmalara her türlü kolaylık ve tavizler verirken, Türk esnaf ve zanaatkarı vergi yüküaltında ezilmeye başlamıştır. Avrupa’nın hızla makineleşmesi, seri üretim veotomasyonuna, basit tekniklere dayanan Osmanlı iş hayatının rekabet etmesimümkün değildi. Bu durum karşısında 1864 yılında “Islah-ı Sanayi Komisyonu”(sanayiyi iyileştirme komisyonu) kurularak, küçük atölyelerin rekabet gücünüartıracak, küçük işletmeleri birleştirici, kuvvetlendirici tedbirler kararlaştırılmış,ulusal sanayi kurtarılmaya çalışılmıştır. Daha sonra sırasıyla, 1879 yılında İstanbul,1885 yılında İzmir Ticaret Odaları ile 1891’de İzmir Ticaret Borsası kurularak, esnaf,zanaatkar ve sanayicinin bir çatı altında toplanması sağlanmıştır. Tüm bu çabalarpek de başarılı olamamış, ekonomik yapıdaki çöküş etkin bir teşkilatlanmaya fırsatvermemiştir (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:134;Savaşır, 1999:4).Diğer yandan Osmanlı Döneminde Türklerin ticarete çok ilgi duymadıkları,üretim ve ticareti daha ziyade yabancı asıllı Türk vatandaşları (Rum, Ermeni gibi)gerçekleştirirken, Türklerin daha ziyade askerlik, ulemalık, bürokratlık, çiftçilik vehayvancılık gibi mesleklerde çalışmayı tercih ettikleri gözlenmektedir. (Küçük,2005:33, 34;Müftüoğlu ve Durukan, 2004:9) Ayrıca, gayrimüslim azınlığın da budönemde sanayi kuruluşlarına yönelmeyip ithalatçılığı tercih ettikleri, bu nedenleyerli işletmelerin kurulması ve yaşamalarının zorlaştığı görülmektedir. Dolayısıyla,bu dönemde Türk asıllı üreticilerin ve tüccarların sayısı çok azdır. Ne zaman kiazınlıkların çoğu savaş sonrasında mübadelelerle ya da isteyerek ülkeyi terk etmişler,o tarihten itibaren Türk girişimcilerinin de ekonomide yer almaya başladıklarıgörülmektedir (Ekin, 1989:224-226).

99Cumhuriyet DönemiGörüldüğü gibi yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti, gelişmiş bir sanayiye veçok sayıda işletmeye dayalı bir ekonomik yapıyı miras olarak devralmamıştır.Sanayi Devrimi’nden sonra Batı’da gerçekleştirilen ve bu ülkelerle aramızdaki farkıhızlı bir şekilde artıran ekonomik gelişme ve kalkınma süreci, çeşitli nedenlerleOsmanlı döneminde yeterli düzeyde yakalanmamıştır (Aykaç, Parlak, Özdemir,2008:134).Cumhuriyet döneminde girişimciliğin ve KOBİ’lerin gelişimini üç dönemdeele almak uygun olacaktır. Bunlar; 1923-50 dönemi, 1950-1980 dönemi ve 1980sonrası dönem’dir.1923-1950 Dönemi; Türk’ten iş adamı ve tüccar yapma çabaları, OsmanlıDevleti son bulduktan sonra yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nde özellikle önemkazanmış ve yeni devletin ekonomik alandaki başlıca stratejilerinden birinioluşturmuştur. Hatta Cumhuriyetin ilanından dokuz ay önce, 1923 Şubat ayındaİzmir’de toplanan iktisat Kongresi’nde alınan ilke kararlarından (misak-i iktisadikararları) biri de bu konuda, “Türk ve Müslüman ahaliden tüccar ve işadamı insanlaroluşturma” konusudur. Yeni devletin bu politikası 1930’lara kadar sürmüştür.(Müftüoğlu ve Durukan, 2004:11)Birinci İzmir İktisat Kongresi ile ekonomimizin politika ve stratejileribelirlenmiş, daha sonraki dönemlerde de belli başlı sistemleri tesis edilmeyebaşlanmıştır. Kongrede belirlenen temel amaçlar içinde, özel sektörün iktisadihayatta önemli bir yerinin olduğu ortaya konurken, devletin de iktisadi hayatıdüzenleyici, teşvik ve himaye edici fonksiyona kavuşturulmasına yer verilmiştir.Ayrıca Lozan Antlaşması (24 Temmuz 1923) ile her türlü (adli-mali) kapitülasyonlarkaldırılmış ve Cumhuriyetin ilanıyla Atatürk’ün önderliğinde sanayileşmeninönemine dikkat çekilmiştir. (Savaşır, 1999:4) Şubat 1923 Birinci İzmir İktisatKongresinde alınan “Misak-i iktisadi Karaları” doğrultusunda; özel sektörün krediihtiyacı için ilk özel banka olan İş Bankası (1924) kurulmuştur. Osmanlı’dan kalanişletmeleri modernleştirmek için “Sanayi ve Maadin Bankası (1925)” kurulmuştur.Cumhuriyetin ilen edilmesi ile birlikte, yaşanan dönemin sonucu olarak,dağınık bir yapıda olan ve oldukça önemli sorunlara sahip esnaf-zanaatkar-küçük

100üretici kesimini de bir örgüt altında birleştirmeyi öngören “Ticaret ve Sanayi OdalarıKanunu” 1924 yılında yürürlüğe girmiştir. Yine “Misak-i Milli Kararları”doğrultusunda özel sektörü, teşebbüsü özendirme amaçlı tedbirlerin getirdiği ve 1942yılına kadar yürürlükte kalması öngörülen “Teşvik-i Sanayi Kanunu” (1927)çıkartılmıştır (Savaşır, 1999:5).Devlet bir yandan özel sektörü ve girişimciliği teşvik ederken, bir yandan damevcut boşluğu doldurmak üzere “Kamu İktisadi Teşekkülleri” oluşturarak bizzatekonomide rol almaya başlamıştır. Öyle ki, devlet bir an önce kalkınma sağlamakamacıyla yerli bir girişimciler grubunun yaratılmasının şart olduğu bilinciyle hareketederek, girişimciliğin desteklenmesi amacıyla teşebbüslerde bulunmuştur. Aslındao döneme hakim olan düşünce, Cumhuriyet ilan edilmeden önce İzmir İktisatKongresi’ne de hakim olmuştur. Kongre’nin öne çıkarttığı temel ilkelerden birtanesi, Türk insanının girişimci yönünün geliştirmesi amacıyla gerekenlerinyapılması olmuştur (Tokol, 2005:26-30).Genç Cumhuriyetin ilk döneminde kısa bir piyasa ekonomisinin deneyimiardından, 1929’da dünyada yaşanan büyük bir ekonomik bunalımın etkisiyleAvrupa’da ve ABD’de olduğu gibi ülkemiz ekonomisinde ‘devletçilik’ hakimolmuştur. Ayrıca Cumhuriyetin ilk dönemlerinde yeterli sermayeye, bilgi veteşebbüs ruhuna sahip olunmamasından dolayı, ekonomide devletin öncülüğünegerek duyulmuş; devlet, mal ve hizmetlerin üretimini kendisi üstlenmiştir.Dolayısıyla, 1929 ekonomik buhranı, yatırımlar için sermaye bilgi birikiminin vetekniğinin yetersiz olması, gibi nedenlerden Teşvik-i Sanayi Kanunu’ndan istenilensonuç elde edilememiş, devasa alt yapı yatırımları ihtiyacı ve bunların ancak devleteliyle yapıla bileceği gerçeği, büyük ve orta ölçekli sanayi işletmelerinin kurulmasıişletilmesiiçin gereken tecrübenin özel sektörde bulunmayışı gibi sebepler, devletiekonominin içine sokmuştur (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:134, 135).1933’te devletçilik ilkesi doğrultusunda hazırlanan I. Beş Yıllık KalkınmaPlanı, 1934’de uygulanmaya başlanmış ve bu doğrultuda kurulan iktisadi DevletTeşekküllerinin ekonomi içindeki payı artmıştır. Bu doğrultuda; 1933’te esnaf,zanaatkar ve küçük sanayicinin kredi ihtiyacını karşılamak amacıyla “Türkiye Halk

101Bankası” kurulmuştur. 1930’da maden yataklarının araştırılması için MTA ve yine1930’da çıkarılan madenlerin işletilmesi Sümerbank ve Etibank kurulmuştur.1939 II. Beş Yıllık Kalkınma Planından II. Dünya savaşı nedeniyle beklenenyarar elde edilememiştir. 1943 yılında “Ticaret ve Sanayi Odaları, Esnaf Odaları veTicaret Borsaları Kanunu” yürürlüğe girerek, bu kuruluşların hızlaörgütlendirilmelerine gidilmiştir. 1949 yılında ise ticaret ve sanayi odaları ile esnafodaları birbirinden ayrılarak esnaf kesimi için “Esnaf Dernekleri ve BirlikleriKanunu” çıkarılmıştır. (Savaşır, 1999:5) Ekonomide devletçiliğe geçiş ile birlikte,özel sektörün teşvikinden ve girişimcilikten de vazgeçilmiştir. Teşvik-i SanayiKanunu, Ticaret ve Sanayi Odaları Kanunu, Türkiye Halk Bankası ve Sümerbank’ınkurulması bu kapsamda değerlendirilebilir.1950 -1980 Dönemi; 1950 sonrasında ise özel sektör eliyle kalkınma tercihiyapılarak müteşebbis yaratmak, mevcutları desteklemek politikası takip edilmiş,bunların teşviki bir ideolojik tercih olarak da algılanmıştır. Bu dönemde, gösterilençabaların sonucu olarak bir Türk girişimciler grubunun oluştuğu gözlenmiştir.Ancak bunların hem sayısı hem de nitelikleri istenilen düzeyde değildi. 1950’den1980’e kadar Türk girişimciliği açısından durağan denilebilecek bir dönemyaşanmıştır. Yine de bu dönemde, girişimciliğe verilen destekler artmış, ekonomigelişmiş, Türkiye hem nüfus hem de kişi başına düşen gelir itibariyle büyümüştür(Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:135).Türkiye siyasi hayatında önemli bir dönüm noktasını teşkil eden ve çok partilihayatın başladığı 1950 yılı; ekonominin dinamik bir kimliğe büründüğü dönemdir.1950’den sonra izlenen hızlı sanayileşmeye bağlı olarak, 1957 yılında “Sanayi SicilKanunu” çıkarılarak yürürlüğe girmiştir. Kanun büyük işletmeleri ilgilendirdiği gibi,esnaf-zanaatkar-küçük m kesimi için de bir tanımlama gereği üzerinde durarak,bunun Sanayi Bakanlığınca yapılması hükmü getirmiştir. 1960’dan sonraki yıllardaTürk Ekonomisi’nde planlı kalkınma dönemi başlar. İl defa 1963 yılında başlatılanplanlı kalkınma ile çeşitli aşamalar kat edilerek, “Yedinci Beş Yıllık KalkınmaPlanı” uygulamasına gelinmiştir. Otuz seneyi aşkın zaman içinde uygulanmayaçalışılan Kalkınma Planları’nda; KOBİ’lere yönelik politika ve tedbirlere ilişkinuygulama kısaca şöyledir (Savaşır, 1999:5):

1021963-1967 yılları arasını kapsayan Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planıdöneminde, KOBİ’lere dönük politika ve tedbirler temel bir kaynak oluşturur.Ancak Plan’da belirlenen politika ve tedbirler uygulanamamıştır. 1968-1972 yıllarıarasında uygulanan ikinci Beş Yıllık Kalkınma Plan’ında KOBİ’ler, “ Küçük Sanayive El Sanatları” başlığı altında ayrı ayrı ve dar çerçevede ele alınmıştır. Plandoğrultusunda gerçekleşen hedef, “Küçük Sanayi Geliştirme Merkezi”nin(KÜSGEM) kurulmasıdır. Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı dönemi 1973-1977yıllarını kapsar. Bu dönemde kapsamlı bir teşkilatlanma, eğitim, teknik vedanışmalık hizmetlerinin yaygınlaştırılması öngörülmektedir.1980 Sonrası Dönem; Ülkemizde girişimciliğin ve KOBİ’lerin gerçekanlamda önemsenmeye başlaması, 1980’li yıllardan itibaren başlamıştır. 24 Ocak1980 kararlarıyla birlikte yapısal bir dönüşüm başlatan Türkiye, bu tarihten itibaren‘piyasa ekonomisi’ni tecih etmiş, bu tercihin bir gereği olarak girişimciliği vegirişimcileri öne çıkarmıştır (Küçük, 2005:34).Bilindiği gibi Türkiye 24 Ocak 1980 kararlarıyla ithal ikamesine yönelikkalkınma stratejisini terk ederek serbest piyasa ekonomisi çerçevesinde ihracatayönelik kalkınma stratejisine geçmeye karar vermiştir. 1967 yılında 500 milyondolarlık barajı aşabilen ihracatımız, 1973 yılında 1 milyar dolar ve 1982 yılında 5milyar dolar sınırlarını geride bırakmıştır. Bu tarihten sonra hızlı bir tırmanışa geçenihracatımız 1987’de 10 milyar dolar sınırını geride bırakmıştır. İzleyen yıllarda bugelişme yavaşlayarak da olsa devam etmiş, 2003 yılında 47.9 milyar dolaraulaşmıştır. Cumhuriyetin 100. kuruluş yıldönümünde ise 150-200 milyar dolarınüzerinde bir çita koymamızın hiç de hayali bir hedef olmayacağı söylenebilir. ArtıkTürk girişimcisi, ihracat konusunda özgüvenini kazanmış, hedeflerini sürekliyükseltmeye başlamıştır (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:8, 9).Yine bu dönemde; Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planın’da; (1979-1983);ilkdefa Küçük Sanayi kesimi ile Esnaf ve zanaatkarların tanımı, ayrım yapılarak plandayer almıştır. Ayrıca KÜSGEM’in yerine 1983 yılında “Küçük Sanayi GeliştirmeTeşkilatı” (KÜSGET) faaliyete geçirilerek KOBİ’lerin teknik ve idari konudaki bilgiihtiyaçları Türkiye genelinde karşılamaya çalışmıştır. Altıncı Beş yıllık KalkınmaPlanı, 1990-1994 yıllarına dönük politika ve önlemleri kapsar. 1990 yılında “Küçük

103ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı”(KOSGEB)kurulup ve KÜSGET’in yerini alması, küçük işletmeler ile istihdam politikalarıilişkilerine, sağlıklı ve çok daha açık çözümler getirebilecek bir gelişme sayılır (Ekin,1996:93).Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planın’da, Gümrük Birliği (1996) sürecindekarşılaşılabilecek uyum güçlükleri dikkate alınarak özel programlar uygulaması, AR-GE faaliyetlerinin arttırılması, rekabet gücünün geliştirilmesi için teknolojik seviyeve kalitenin yükseltilmesi ile birlikte sanayinin ihtiyaç duyduğu her kademede işgücügeliştirilmesine yer verilmiştir. Ayrıca KOSGEB tarafından, yeni girişimcilerinyetiştirilmesi ve desteklenmesi için; teknolojik gelişmeler ve yönetim tekniklerikonusunda eğitilmesi, hazırlayacakları projelere finansman sağlanması bakımındandanışmanlık hizmetlerini geliştirmek üzere, bir program hazırlanması ön görülmüştür(Savaşır, 1999:8).Genel bir değerlendirme yapacak olursak, Türkiye Cumhuriyeti kuruluşundanitibaren önce piyasa ekonomisi, sonra devletçilik, daha sonra planlı karma ekonomisive sonunda da özelleştirme ile sosyal piyasa ekonomisine geçiş çabalarındabulunmuş bir ülkedir. (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:136) 24 Ocak 1980 kararlarıile Türkiye’de dünyadaki genel gidişe uygun politikaları benimsemeye başlamış,dönemin en belirgin uygulaması olan özelleştirme uygulamalarına yönelen az sayıdaülke arasında yer almıştır. Ayrıca, yapılan özelleştirmelere rağmen devletinekonomik hacmi hala büyüktür. Ve bu durum ilgili kişilerce ‘devletçi karmaekonomi-özel sektör ağırlıklı karma ekonomi-sosyal piyasa ekonomisi(sosyaldevlet)’ olarak tanımlanmaktadır. Türk ekonomisinin karma/devletçi ekonomi yapısı,toptan GSMH’nın yarıdan fazlasını konsolide kamu sektörü tarafındankullanılmasına yol açmaktadır. Bu durum büyük israflara yol açmakta ve Türkekonomisinin önündeki en büyük sorun olarak durmaktadır. (Akalın, 2002:107, 108)Öte yandan, ülkemizde tarım sektörünün payı azalsa, sanayi ve özellikle hizmetsektörünün payı giderek yükselse de gerçekleştirilen “Hane Halkı İşgücü Anketi”sonuçlarına göre, çalışanların sektörel dağılımı şöyledir; Tarım %28, sanayi %25. 6,hizmetler %46. 4. Böyle bir yapıda, sanayi ve hizmet sektöründe faaliyette bulunanKOBİ’lerin, ülkenin kalkınması ve büyümesi açısından, daha fazladesteklenmelerinin ve geliştirilmelerinin ne kadar önemli olduğu açıktır (Aykaç,Parlak, Özdemir, 2008:136).

1042.3. KOBİ’lerin Ekonomideki Yeri ve ÖnemiDünya genelinde özellikle 1980’li yıllarda artarak devam eden Küreselleşmeve finansal liberalizayson süreci, beraberinde değişen koşullara ve yeniliklere hızlauyum sağlayan şirketlerin önemi artmıştır.Büyük ölçekli işletmelerin ekonomik ve siyasi konjonktürdeki değişmelerkarşısında hareket kabiliyetlerinin sınırlı olması, teknolojideki en son gelişmelerinbu şirketlere adaptasyonunun maliyet yüksekliği nedeniyle uyum sorunununyaşanması, ekonomide meydana gelen değişikliklere uyum sağlama esnekliği yüksekve konjonktürel dalgalanmalara, ekonomik ve mali krizlere karşı daha esnek olan,ekonomik ve sosyal yaşamın temel istikrar unsurlarından bir olan KOBİ’lerin dünyagenelinde önemini daha da arttırmıştır (Erçel, 2000:16).2.3.1. KOBİ’lein Dünya Ekonomisi İçindeki YeriKOBİ olarak adlandırılan küçük ve orta boy işletmeler Sanayi Devrimigerçekleşip de “kitle üretimi” ortaya çıkıncaya kadar temel üretim birimi olarakekonomideki yerlerini almışlardır. Her ne kadar Sanayi Devrimi, , KOBİ türügirişimler yerine, ölçek ekonomisi olarak ifade edilen büyük ölçekli girişimlereöncelik vermiş olsa da, kendilerine özgü avantajları sebebiyle küçük ve orta ölçekliişletmeler, ülkelere göre farklılık göstermekle birlikte önemini korumuşlardır.Gelişmiş ülkelerde büyük işletmelerin tartışmasız ekonomik ağırlığına ve küçükişletmelerin rekabet dışı bırakılmalarına rağmen, sermaye birikiminin yeterliolmadığı, bankacılık sisteminin yeterince gelişmediği ülkeler başta olmak üzereKOBİ’ler, üretim ve istihdam açısından dünya ekonomisine katkıda bulunmayısürdürmektedirler.1970’lerden itibaren gelişmiş ülkelerde başlayan durgunluk ve krizlerinbüyük işletmeleri iflasa ve küçülmeye zorlamasından sonra, bu işletmelerindoğasından gelen, bir çok avantaj -istihdam, rekabet, ekonomik etkinlik ve gelirdağılımı gibi hususlardaki başarılar- ilginin yeniden KOBİ’lere yönelmesinisağlamıştır (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:151, 152).

105Ülke AdıTablo 2.4: Bazı Gelişmiş Ülke Ekonomilerinde KOBİ’lerTümişletmeleriçindekiPay%ToplamistihdamiçindekiPay%ToplamYatırımdakiPay%YaratılanKatmaDeğerdekiPay%ToplamİhracatiçindekiPay%ToplamKredilerİçindekiPay%ABD 99. 7 56. 6 38. 0 43. 0 32. 0 42. 7Almanya 99. 0 64 44 49 31 35Japonya 99. 4 81 40 52 38 50Fransa 99. 8 63 46 53. 2 23, 2 29İngiltere 98. 8 36 29 25, 1 22, 2 27İtalya 98. 0 83. 0 52. 0 47. 0 0 0Hollanda 98. 0 57. 0 45 32 38 0Kaynak; Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:154.Tablo: 2.4’e göz atıldığında, bu ülkelere KOBİ’lerin sayısal bakımdanekonomiye hakim oldukları görülmektedir. İngiltere hariç, tablodaki ülkeekonomilerinin tümünde KOBİ’lerin istinasız bir hakimiyeti vardır. Tüm işletmeleriçinde KOBİ’lerin oranı %98 ile %99. 9 arasında değişmektedir. Bu oranlar, birülke ekonomisi için KOBİ’lerin ne kadar önemli ve vazgeçilmez olduğunu açık birşekilde ortaya koymaktadır. Ne var ki, KOBİ’lerin toplam yatırımlar, katma değer,ihracat ve krediler içindeki payları söz konusu olduğunda bu kez üstünlüğü büyükboy işletmeler lehine değişmektedir. Sayısal olarak azlığına rağmen söz konusu bualanlarda büyük boy işletmeler öne çıkmaktadır (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:153).Gelişmekte olan ülkelerin KOBİ’lere ilgisine bakıldığında ise, bu ülkelerdeçok yakın zamana kadar KOBİ’lere gereken önemin verilmediği açık bir şekildegözlenmektedir. Ancak bu kuruluşların ekonomide ve sosyal yaşamda oynadıklarırol, bu ülkelerde de artık ekonomik politikalarda ağırlıklı olarak kendisinigöstermeye başlamıştır (Yılmaz, 2003:4).

106Tablo 2.5: Bazı Gelişmekte Olan Ülke Ekonomilerinde KOBİ’lerin YeriÜlke AdıTümişletmeleriçindekiPay%ToplamistihdamiçindekiPay%ToplamYatırımdakiPay%YaratılanKatmaDeğerdekiPay%ToplamİhracatiçindekiPay%ToplamKredilerİçindekiPay%Hindistan 98. 6 63. 2 27, 8 50 40 15, 3G. Kore 98. 8 59. 0 35 35 20 47Tayland 98. 0 64. 0 0 47 50 0Singapur 97. 0 44 27 43 10 27Türkiye 99. 89 76. 7 26, 5 38 08-10 25Kaynak; Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:155).Tablo: 2.5’e baktığımızda, gelişmiş ülkelere kıyasla gelişmekte olan buülkelerde daha düşük de olsa benzer oranların olduğu gözlenmektedir. Ekonomiiçinde küçük ve orta boy işletmelerin oranı hemen hepsinde yüksektir (%97-%98.6). Keza bu işletmelerin istihdama katkıları da, Singapur hariç(%44), gelişmişülkeler kadar olmasa da onlara yakındır. Yine yaratılan katma değerdeki payları,ihracat içindeki payları çok fena gözükmemektedir. Ancak toplam yatırımlar vekrediler içindeki payları (%15-47) gelişmiş ülkelerle karşılaştırıldığında dahadüşüktür (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:155).Gelişmiş ve gelişmekte olan ülke ekonomileri incelendiğinde, KOBİ’lereyönelik göstergeler bu kesimin önemini gayet açık bir şekilde ortaya koymaktadır.Her ne kadar KOBİ’ler, ülkelere göre değişik tanım ve yapısal farklılıklargösteriyorsa da dünyanın her yerinde değişmeyen bir gerçek; bu işletmelerin, ülkeekonomilerinde göz ardı edilmeyecek katkılara sahip oluşudur. (Savaşır, 1999:18)Avrupa Topluluğunun KOBİ’lere ilişkin bir raporunda söz konusuişletmelerin ekonomik sisteme olan katkıları şu şekilde özetlenmektedir, ‘sayıları vedeğişik konulardaki çalışmaları, üretim ve ticaret alanlarında yer alan tüm sektörlerdevar olan etkileri’ istihdama ve belli yörelerin refah düzeylerine katkıları sayesinde buişletmeler ticari ve endüstriyel yapının gerekli bir bölümüdürler. Ayrıca ekonominindinamikliğinin ve canlılığının da kaynağıdırlar (Sarıaslan, 1996:106).

107KOBİ’lerin genel olarak ülke ekonomilerine sağladıkları başlıca yararlarışöyle sıralayabiliriz;-İşsizlik ve istihdama olan katkıları; KOBİ’lerin ekonomik büyümedeönemli bir rol oynadığı ve bir çok yeni iş olanakları yarattığı bilinen bir gerçektir.OECD işletmelerinin KOBİ payı %95’in üzerinde, istihdamdan aldığı pay ise %60-70 arasındadır. (Döm, 2008:80) KOBİ’ler emek yoğun teknoloji ile çalışma vekaynak kullanımında etkili olma özelliğine bağlı olarak istihdam yaratmada veişsizliğin azaltılmasına katkıda bulunurlar (Serez, 2005:17).-Rekabet Potansiyeli; Küreselleşme ve yeni teknolojiler bir çok alanda“ölçek ekonomisinin” önemini azalttıkça, küçük işletmelerin potansiyel katkısı daartmaktadır. Rekabetin artması toplumun lehine mal ve hizmet üretiminin kalitesiniartırarak, yenilik ve yaratıcılığı teşvik eder.-Bazı endüstrilerdeki önemli payı; Büyük işletmeler küçülme yolunagittikçe ve bir çok fonksiyonları dış kaynaklar kullanmak (outsource) suretiylegerçekleştirdikçe küçük işletmelerin ekonomideki ağırlıkları da artmaktadır.KOBİ’ler özellikle tekstil, gıda, mobilya sektörü gibi emek yoğun endüstrilerdefaaliyet göstertmektedir. Hizmet sektöründe de önemli bir ağırlığa sahiptir (Döm,2008:80).-Gelir Dağılımındaki etkisi; KOBİ’ler gelir dağılımını olumlu yöndeetkileyecek sermayenin büyük sanayi işletmelerinde ve az kişinin elindetoplanmasını önleyerek toplanan gelirin gerek fonksiyonel gerekse bölgesel düzeydedağılımını olumlu yönde etkilemektedir.-Yan sanayi oluşturmak; KOBİ’ler büyük işletmelerin kullandıklarıhammadde, yardımcı malzeme, işletme malzemesi veya yarı mamul gibi girdileriüreterek onların gelişimini tamamlar ve böylece ekonomide “yan sanayi”oluşturmaktadırlar (Serez, 2005:17).Özet olarak; KOBİ’lerin sağladıkları katkılar, istihdam yaratma etkileri,ekonomide meydana gelen konjonktürel dalgalanmalara büyük işletmelere göre dahaaz duyarlı olabilmeleri, bölgeler arası ekonomik ve sosyal dengesizlikleri ortadankaldırıcı bir rol oynayabilmeleri, esneklik ve yenilikleri teşvik etmeleri ve teknolojikgelişmelere daha kolay uyum sağlayabilmeleri, meslekİ eğitim alanında okul işlevi

108görebilmeleri, üretim faktörlerindeki mülkiyetin topluma yaygınlaştırılmasınısağlayabilmeleri (Savaşır, 1999:18), ülkede girişimcilik kültürünün yaygınlaşmasınave yaratıcılığın desteklenmesine alt yapı oluşturmaları şeklinde söylenebilir (Döm,2008:81).Günümüzde ekonomik alanda büyük işletmelerin hakimiyeti önemli orandasürse de, KOBİ’lerin hala şehirler, devletler ve ülkeler için oldukça önemli olduğunusöylemek mümkündür. AB komisyonunda KOBİ’lerden sorumlu genel müdürlükKOBİ’leri; asıl amaçlarının, mevcut işletmelerin geliştirilmesi ile birlikte yeniişletmelerin kurulmasını desteklemek ve kolaylaştırmak olarak ifade etmiştir(Soysal, Karasoy, Alıcı, 2009:433).Yakın gelecekte kamu sektörü ve büyük boy özel sektör işletmelerin istihdamartısına önemli katkı sağlayacakları da beklenmemektedir. Bunun yanında yeni işsahalarının, KOBİ’ler tarafından sağlanacağı düşünülmektedir. Bu sebeple sanayikesiminde önemli potansiyeli bulunan KOBİ’lerin geliştirilip desteklenmesi AvrupaBirliğine dahil ülkelerde kalkınmanın temel hedefleri arasındadır. (Savaşır, 1999:18)Ayrıca, Türkiye’de de olduğu gibi, gelişmekte olan ülkelerde oluşmaya başlayanbilinç ve önümüzdeki yıllarda KOBİ’lere ilişkin ilginin ve politikaların daha daönemli hale geleceği, bunun sonucunda KOBİ’lerin toplam istihdam, yatırım, katmadeğer, ihracat ve krediler içindeki paylarının artacağı, bu yolla ekonomik büyüme vekalkınmanın sağlanacağı öngörülebilir (Aykaç, Parlak ve Özdemir, 2008:155).2.3.2. KOBİ’lerin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve ÖnemiKOBİ’lerin bir ülke ekonomisi açısından sahip olduğu önem ortaya konmakistiyorsa öncelikle yapılması gereken bu işletmeleri, tüm işletmeler içindeki oranı,toplam istihdam yatırım, katma değer, ihracat, krediler ve vergiler içindeki paylarıaçısından incelemekten geçmektedir. Bu kapsamda, aşağıda KOBİ’lerin toplamihracat, vergi gelirleri, krediler ve istihdam içindeki payları ele alınacaktır.KOBİ’lerin toplam ihracat içindeki payı: KOBİ’lerin toplam işletmeleriçindeki sahip oldukları büyük hacme, istihdam ettikleri çalışan sayısına, yatırımlarve katma değer içindeki paylarına nazaran, birçok ülke ile karşılaştırıldığındaihracata olan katkıları yetersizdir, başka bir ifade ile Türkiye’deki KOBİ’lerin

109uluslararasılaşması ne yazık ki oldukça düşüktür. Nitekim, KOBİ’lerin yaptıklarıihracatın oransal karşılığı yalnızca %10 olarak tespit edilmektedir. Ancak konu ileilgili kişilerin ifadelerine göre, bu oranın daha yüksek olması mümkündür. Çünküistatistiklere yansıyan %10’luk bu oran, yalnızca KOBİ’lerin kendi başlarınagerçekleştirdikleri ihracatı belirtmektedir (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:156).Halbuki, büyük işletmelere ürettikleri fason mallar, dolaylı olarak ihraçedilmektedir. 13 Yapılan bir araştırmaya göre; KOBİ’lerin %54,3’ü ihracatyapmazken sadece %30,3’ü ihracat yapmakta, %15,4‘ü ise halen ihracatyapmamakla birlikte yapmayı istemektedirler. Bu bulgular ülkemizdeki KOBİ’lerinbüyük çoğunluğunun (%66,7’sinin) ihracat kapsamı dışında olduğunu göstermektedir(Ege ve Acar, 1993: 60; Çarıkçı, Titiz, Eroğlu, 2002: 231).KOBİ’lerin Toplam Vergi Gelirleri İçindeki Payı: KOBİ’ler ile toplamvergi miktarı arasındaki ilişkiye bakılacak olursa, KOBİ’lerin daha çok gelir vergisimükellefi durumunda oldukları ve toplam vergi gelirleri içerisinde önemli bir payasahip oldukları görülmektedir.2005 rakamlarına göre, gelir vergisi, kurumlar vergisi ve KDV’den oluşan“vergi gelirleri”nin devletin elde ettiği toplam gelirler içindeki oranı %76’dır. Buoranın yaklaşık %60’ını KOBİ’ler sağlamaktadır. Aslında bu durum, KOBİ’lerinüzerinde olumsuz sonuç doğuran etkiyi bize ifade etmektedir. ÜlkemizdekiKOBİ’lerin yatırım, katma değer, ihracat ve kredilerden aldığı pay ile orantısız birşekilde vergilendirdiğini göstermektedir (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:158).Ayrıca, OECD ülkeleri arasında, Türkiye’nin yıllardır en yüksek vergi oranına sahipülkelerin başında geldiği de bilinmektedir. (Ekin, 2000:273)KOBİ’lerin Toplam Krediler İçindeki Payı: Türkiye’de yapılançalışmaların büyük çoğunluğunda, KOBİ’lerin sorunları arasında finansal sorunlarbirinci sırayı almaktadır. Finansal sorunlar işletmelerin kuruluş aşamasında özsermaye yetersizliği olarak başlamakta ve uygun dış kaynak bulmada karşılaşılansorunlar, yetersiz maliyet ve yüksek krediler enflasyon, döviz kuru ve diğeretmenlerle devam ederek işletmeleri olumsuz yönde etkilemekte, verimliliği ve13 KOBİ’lerin Büyük işletmelerle olan taşeron ilişkisinin önemi hakkında bkz; Nusret Ekin, Ekonomikve Hukuksal Boyutlarıyla Alt İşveren, İstanbul: İTO Yay., 2002, s. 73-76

110rekabet gücünü düşürmektedir. Ayrıca Türkiye’deki bankacılık sistemi, ekonomikistikrarsızlık, devlet teşvik politikası ve siyasi istikrasızlık da bunun diğernedenleridir (Yörük, 2001:105).Ülke ekonomisi için büyük öneme sahip olan KOBİ’lerin toplam kredilerdenaldığı pay %5 civarındadır. Buna rağmen, bu oran yeterli değildir. Bu oranABD’de %42,7 Almanya’da %35, Japonya’da %50, Fransa’da %48’dir (Aykaç,Parlak, Özdemir:160).KOBİ’lerin krediler içinde düşük bir pay almalarının en önemli nedeni kredimaliyetlerinin yüksek olmasıdır. Nitekim “Anadolu Kaplanları” olarak nitelendirilenÇorum, Denizli, Gaziantep, Kahramanmaraş ve Kayseri illerini kapsayan bir anketçalışmasına katılan KOBİ’lerin büyük bölümü (%69,4’ü) faiz oranlarındakiyükseklik nedeniyle kredi kullanmadıklarını ifade etmiştir (Akdiş ve Bayrak,2000:25).KOBİ’lerin İstihdam İçindeki Payı: KOBİ’lerin ekonomik büyümedeönemli bir rol oynadığı ve birçok yeni iş olanakları yarattığı bilinen bir gerçektir.OECD işletmelerinin KOBİ payı %95’in üzerinde, istihdam aldığı pay ise, %60-%70 arasındadır. Türkiye’de de işletmelerin yaklaşık %99,5’ini KOBİ’ler istihdamınyaklaşık %70’ını oluşturmaktadır (Döm, 2008:80).2002 yılında gerçekleştirilen Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımı (GSİS)sonuçlarına göre Türkiye’deki KOBİ’lerin toplam istihdam içindeki payı %76, 7’dir.Özellikle mikro işletme denilen ve 1-9 arasında çalışanı olan işletmeler (ki bunlarıntoplam işletmeler içindeki oranı %94, 94’tür) istihdamın asıl yükünü taşımaktadırlar.Hem gelişmiş sosyal refah ekonomilerinde hem de ülkemizde, KOBİ’lerin en öndegelen özelliklerinden birisi, yeni işler yaratma ve bu yolla istihdama sağlamagücüdür. Yeni işler yaratma ve bu yolla istihdama katkıda bulunmada küçükişletmeler büyüklere göre daha avantajlıdır, istihdam açısından sahip oldukları birdiğer avantaj ise ekonomik kriz ortamlarında istihdamı korumaya olan katkılarıyönündendir (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:162:163).Özellikle ekonomik durgunluk dönemlerinde büyük işletmeler işçi çıkarmayayönelirken benzer bir davranış küçük ve orta büyüklükteki işletmelerde çok fazlagözlenmemektedir. Yine, KOBİ’lerin daha çok emek yoğun üretim tekniklerini tercih

111etmeleri büyük işletmelere oranla, toplam istihdamı arttırıcı etkide bulunmalarınısağlamaktadır. (Çarıkçı, Titiz ve Eroğlu, 2002:230) Ayrıca emek yoğun olmasınedeniyle bölgesel istihdam olanaklarının arttırılmasına -büyük şehirlere göçünengellenmesi ile- katkıda bulunmaktadır (Serez, 2005:17).Sonuç olarak; KOBİ’ler tek başlarına küçük birer ekonomik birimdir ve tektek bakıldığında ekonomiye katkıları önemsiz görülmektedir. Ancak, topluca elealındıklarında, sahip oldukları sayısal büyüklük onların ekonomi ve toplum için nekadar önemli olduğu gözler önüne serilmektedir.Ülkemizde KOBİ’lerle ilgili en güvenilir sayısal ve oransal bilgilere DİEtarafından 10 yılda bir gerçekleştirilen ve en son 2002 yılında cumhuriyet döneminin8. sayımı olan” Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımı” sonuçlarına bakarak ulaşmakmümkündür. Bu rakamlara bakıldığında KOBİ’lerin ülke ekonomisinde neboyutlarda bir ağırılığa sahip olduğu anlaşılmaktadır. Türkiye ekonomisi içinde yeralan girişim sayısı 1. 720. 598’dir. Hem sanayi hem de hizmet sektörü birlikte elealındığında, bu işletmeler toplam işletmelerin %99,5’ini, toplam istihdamın %76,7’sini, yatırımların %38’ini, katma değerin %26,5’ini, ihracatın yaklaşık %10’nu,banka kredilerinin %5’ini yarattıkları görülmektedir (Aykaç, Parlak, Özdemir,2008: 137:138).Günümüzde ekonomik alanda büyük işletmelerin hakimiyeti göreli orandasürse de KOBİ’lerin hala şehirler, devletler ve ülkeler için oldukça önemli olduğunusöylemek mümkündür, Çünkü, KOBİ’lerin değişen pazar koşullarına hızlı uyumsağlama esneklikleri, büyük işletmeleri tamamlama yetenekleri, bölgeler arasıdengeli büyüme katkıları, çevre korumasına olumlu etkileri ve gelirin daha adildağılımı açısından oldukça önemli roller üstlendikleri bilinen bir gerçektir. (Soysal,Karasoy, Alıcı, 2009:433) Yukarıdaki rakamlar dikkate alındığında (ihracat hariç)KOBİ’lerin Türkiye ekonomisinin önemli bir bölümüne sahip olduğunu söylemekmümkündür. Ancak, Türkiye’deki oranlarına bakıldığında gelişmiş ülkelerinekonomisinde KOBİ’lerin katkı oranlarına kıyasla düşük olduğu gözlenmektedir.Dolayısıyla, bir ülkedeki rekabetin yerleşmesi, sürdürülmesi ve ekonominindurgunluktan kurtarılması, ekonomik canlılığın lokomotifi olan KOBİ’lerinönemsenerek desteklenmesi ile mümkündür.

1122.3.3. KOBİ’lerin Avantajları ve DezavantajlarıKOBİ’lerin büyük işletmeler karşısında, özelliklerinden kaynaklanan bir çokavantaj ve dezavantajları bulunmaktadır.2.3.3.1. KOBİ’lerin AvantajlarıUlusal Ekonominin önemli bir bölümüne KOBİ’lerin sahip olması tarihsel birrastlantı değildir. Bu durum ne büyük firmalar tarafından oluşturulan yardım severpolitikalar ne de devletin KOBİ’lere yardım programlarının sonucu oluşmuş bir olgudeğildir. KOBİ’ler birçok durumda büyük firmalardan daha fazla avantajlarasahiptirler. Şimdiki büyük firmaların birçoğu, dinamik lider tipleriyle iyi yönetilmesisonucunda önceden birer KOBİ iken artık büyük bir firma haline gelmişlerdir.Küçük bir işletmeye sahip olmak öncelikle büyük işlemelerle rekabet etmedegirişimciye iki temel avantaj sağlayabilir. Bunlar; müşteri ve işletme personeli iledaha yakın ilişkiler içerisine girebilmek ve pazarlama, üretim ve hizmet konularındabüyük işletmelere göre daha esnek olabilmektir. KOBİ girişimcileri, faaliyettebulundukları yerel pazarı daha iyi tanıyan, pazarın özelliklerini ve gereksinimlerinidaha iyi görebilen, pazardaki alıcı ve satıcılarla daha yakın ilişkiler içerisindeolabilen kişilerdir. Özellikle müşteriyle olan yakın ilişkileri, bu işletmelere büyükişletmelerin sahip olamayacakları bir üstünlük sağlamaktadır. KOBİ’lerin sahipolduğu esneklik, dış çevrede meydana gelebilecek değişikliklere yerinde vezamanında uyum sağlayabilme olanağı tanıdığından, KOBİ’ler bir çok olumsuzluğudaha az bir zararla geçiştirebilmektedir (Çelik ve Akgemci, 1998:75).KOBİ’lerin, değişime ve yeniliklere uyum yetenekleri, teknik yeniliklerdedaha fazla verimli olmalarını sağlar. Ayrıca Ar-Ge’ye yeterince kaynak ayırmalarıdurumunda, çağdaş gelişmeleri takip etmeleri mümkün olabilecektir. KOBİ’lerdeyöneticilerin çalışanlarla daha yakın ilişki kurma olanaklarının yüksek olması;çalışanların motivasyonunu ve iş tatminini arttırır, dolayısıyla emek gücündeverimlilik sağlar. KOBİ’lerin bir başka avantajlı tarafı, göreli olarak sınırlısermayenin değerlendirilmesine uygun yapılardır. Bu yapıları bireysel tasarruflarınteşvik edilmesini ve değerlendirilmesini sağlar. Ülkemizde de olduğu gibi istihdama

113katkıları büyük olan KOBİ’ler aynı zamanda büyük firmaların tamamlayıcısı olmakgibi bir avantaja da sahiptirler.Ekonomik sistemin vazgeçilmez öğeleri olan KOBİ’ler, yapısal bir takımözellikleri nedeniyle mevcut pozisyonlarını sürdürebilmektedirler. Bu özellikleri,kendilerine rekabet avantajı sağlayan güçlü yönleridir (Küçük, 2009:205).i. Küçük Sermaye İle Yatırım Yapabilme; Bir küçük işletmenin kurulması,büyük işletmelere göre göreceli olarak oldukça düşük maliyet gerektirir.KOBİ’lerde ilave istihdam sağlamak, üretimi gerçekleştirmek veya yeni birbuluşu gerçekleştirmek için gereken ek sermaye tutarı da büyük işletmeleregöre çok azdır. Yapılan araştırmalara göre, bu işletmelerde bir kişi istihdametmek için gerekli yatırım harcaması büyük işletmelere oranla %30 dahaazdır. (Serin ve Uludağ, 1991:18)ii. Piyasa Şartlarına Uyum Sağlama Yetenekleri; Küçük işletmelertüketicilerle her düzeyde yakın çalıştıklarından tüketicilerin tercihlerini,sorunlarını hemen değerlendirip, gerekli değişiklikleri yapabilmektedir. Buesnek yapıları, KOBİ’leri yeniliklere daha yatkın hale getirmektedir.Nitekim teknik yenilikler daha çok KOBİ’ler tarafından büyük işletmeleregöre daha az finansmanla gerçekleştirilmektedir. Ayrıca KOBİ’ler finansmanveya daha başka nedenle gerçekleştiremeyecekleri teknik buluş vedüşünceleri büyük işletmelerle paylaşabilmektedir. (Küçük, 2009:205, 206)iii. İstihdam Yapısı ve Yönetim: Küçük işletmelerin istihdam yapısı büyükişletmelerin istihdam yapısından farklılık gösterir. İstihdam sorunlarıkarşısında küçük işletmeler büyük işletmelere göre daha dirençlidir. Başkabir ifade ile büyük işletmeler personeli işten çıkarma veya zorunlu izin gibiistihdam problemlerini en aza indirme araçlarına, küçük işletmelere oranlaiki daha fazla başvurmaktadırlar. Örneğin; 1973-1974 petrol şoku sonrasısanayide ücret kaybı en çok büyük işletmelerde ortaya çıkarken (%10), küçükişletmelerde bu oran %5 civarında oluşmuştur (Serin ve Uludağ, 1991:18).iv. Müşteri ve İşletme Personeliyle Yakın İlişki İçinde Olma: KOBİ’lertüketicilerle her düzeyde yakın çalıştıklarından tüketicilerin tercihlerini,sorunlarını hemen değerlendirip gerekli değişiklikleri yapabilmektedirler. Bu

114yakın ilişki, işletmenin muhtemel sıkıntılı durumlarında müşteri işletmeyekarşı daha ılımlı olmaya teşvik eder. Ayrıca işletme personeliyle yakın ilişki,personelin işletmeye sahiplik anlayışıyla yaklaşımlarını sağlar. Ayrıca, buiyi ilişkinin bir diğer avantajı, personelin kendi işi dışında bazı ek işleryapmalarını sağlamasıdır.v. Üretim Biçimi: Emek yoğun ve beceri isteyen mallar üretmek nedeniyleKOBİ’ler büyük işletmelerin rekabetinden fazla etkilenmezler. Çünkü büyükişletmelerin seri üretim ve ölçek büyüklüğü avantajları özel nitelikli ve büyükmiktarda olmayan siparişler için geçerli değildir. Yine küçük işletmeler,genellikle sipariş usulü üretimde bulundukları için, ürettikleri mal vehizmetlerin satılmaması ve elde kalması gibi bir risk de söz konusu değildir(Küçük, 2009:206, 207).Yukarıda sayılanların yanı sıra, KOBİ’ler aşağıdaki ortamlarda da bir takımavantajlar elde edebilmektedir (Çelik ve Akgemci, 1998:75).a. Büyük miktarda yatırıma girmeden önce yeni bir fikir veya buluşa pazarıntepkisinin bilinmesinin zorunlu olmasında,b. Yönetimde çok yakın denetime ihtiyaç hissedilmesinde,c. Üretilen mal ve hizmetlerin pazarının sınırlı olmasında,d. El emeğinin mal ve hizmetin üretilmesinde önemli bir faktör olarak yeralmasında,e. Üretilen mal ve/veya hizmete talebin sınırlı olmasında,f. Kolay bozulabilen malların pazarlanması ya da üretilmesinde,g. Personel ile yakın ilişkilerin gerekli olmasında,h. Teknik gelişmelere kısa sürede ayak uydurabilme yeteneğine sahipolunmasında,i. Desteklenmeleri aynı zamanda ülkedeki işsizliğin azalması anlamınagelmesinde,j. İş görenlerin kendi bölgeleri veya yaşamak istedikleri bölgelerdekurulmasında,k. Ülke içindeki farklı bölgelerin kalkınmasında ve çevrenin korunmasında,

115KOBİ’lerin, diğer güçlü yanları ve yararları; vasıflı elemanlarınyetiştirilmesine katkı sağlarlar, işletme çalışanlarının azlığı nedeniyle bilgi akışıoldukça kolaydır. Örgütlenme ve insan kaynaklarının yeniden yapılanması maliyetidüşüktür. Piyasaya girecek yeni ürünlerin küçük işletmeler tarafından sokulması,tutmadığı zamanlarda daha az zararla karşılaşır. (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:81)KOBİ’ler dinamik yapısıyla ülke ekonomisi için dinamizm kaynağıdır. Başarma vekazanmaya yönelmiş girişimcilere ev sahipliği yapmaktadır. Girişimcilik zihniyetigelişme trendine girmiş bulunmaktadır. KOBİ’lerin sayısal açıdan fazlalığı, riskindağılımı ve girişimciliğin gelişimi açısından olumludur. KOBİ’ler ekonomikkonjonktürdeki değişikliklere kolay uyum sağlayabilmektedir. Yüksek öz sermayeoranı ile çalışması, KOBİ’leri finansal krizlere daha az duyarlı hale getirmektedir.KOBİ’lerin yatırım üretkenliği yüksektir. (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:180)2.3.3.2. KOBİ’lerin DezavantajlarıKOBİ’lerin yukarıda açıklanan avantajlara sahip olmakla birlikte, bazıdezavantajları bulunmaktadır.i. Tek Başına Olma ve Kalifiye Eleman Sağlayamama: Piyasaya ilk girişteişletme oldukça basit bir yapıya sahip olduğundan, girişimci işletmefonksiyonlarını yerine getirmede önemli bir güçlükle karşılaşmaz. Ancak,zamanla işletme yapı itibariyle oturmaya başladıkça, işletme fonksiyonlarınıyerine getirecek kalifiye elemanlara ihtiyaç duyulur. Bu noktada girişimci,uzman kişileri işletmesinde bulundurmaya istekli olabilir. Ancak, çoğu kezküçük işletmelerin kazanç düzeyi uzman kişilerin istihdamını olanaklı kılmaz.Büyük işletmelerde çalışmanın sağladığı güven ve prestij nedeniyle,yetenekli ve kalifiye elemanlar çoğunlukla büyük işletmelerde çalışmayıtercih ederler. Küçük işletmelerde yönetim kademelerinde hızla yükselmeimkanının sınırlı olması da bunun bir nedenidir.ii. Gerekli Sermaye-Fonları Sağlayamama: Küçük işletme girişimcilerigenellikle sınırlı bir öz sermaye ile iş hayatına atılırlar. Bu yüzden buişletmeler optimum büyüklükte kurulamazlar. Dolayısıyla optimumbüyüklüğün sağladığı avantajlardan mahrum kalırlar. Çalışma sermayesininyerersiz olması nedeniyle de, sürekli sermaye sıkıntısı çekerler ve bu

116nedenle, zaman zaman üretime ara verirler. Öte yandan, bankaların ve diğerfinans kuruluşlarının küçük işletmelere destek sağlamaya isteksiz oluşları,kredi temininde yaşanan güçlükler, (faizlerin yüksekliği, vadenin kısa oluşu,ipotek, teminat vs. ) işi iyice çıkmaza sokar. (Küçük, 2009:208)iii. Mevzuat ve Vergi Sistemi: Vergi kanunları, Bağ-Kur kanunu, SSKKanunu, Belediye Kanunu ve benzeri kanunlarda, KOBİ’lere kimiayrıcalıklar tanınmakla birlikte, genelde büyük-küçük tüm işletmelerinçalışmaları düzenlenmiştir. Burada asıl sorun mevzuata uymaktan çok,mevzuatı yerine getirmenin gerek para, gerek zaman açısından küçükişletmelere getirdiği yüktür. Ülkemizde küçük ve orta ölçekli işletmekurmayı düşünen bir girişimci, yapmayı düşündüğü işin niteliğine göreyaklaşık altmış ayrı kamu kuruluşuna başvurmak ve istenilen belgeleridüzenlemek zorundadır. Küçük veya orta ölçekli bir işletmeninkurulabilmesi için (kuruluş yerinin girişimci tarafından seçilip işyerinin inşaedilmesi durumunda) başlangıçtan işletmenin açılışına kadar geçen süredemevzuat gereği yapılması gereken işlem sayısı (girişimciden istenilen belgesayısı) 141 adettir (Alpugan, 1994:46). Aynı bürokrasi vergi sistemi içindegeçerlidir. Ülkenin her yöresindeki küçük işletmelerin aynı oranda vergiödemeleri ya da ödenen vergiler arasındaki farkın çok az olması gibi nakdiolumsuzluklar daha çok önem arz eder. Vergi istisnalarından vergi uzmanıistihdam eden büyük işletmeler daha çok yararlanmakta, küçük işletmeler yahiç yararlanamamakta ya da çok az yararlanabilmektedir. İşletmelerküçüldükçe, iş gücü daha yoğun olarak kullanıldığı için, ücret üzerindentahsil edilen vergi yükü de artmaktadır.iv. Alıcı-Satıcı İlişkileri: Büyük işletmeler, faktör piyasasından satın aldıklarıüretim faktörlerini büyük işletmelere satan veya büyük işletmelerce üretilenmal ve hizmetleri pazarlayan küçük işletmeler yerine, kendilerine bağımlıişletmeler ikame ederek(geriye ve ileriye doğru dikey büyüme) küçükişletmeleri atıl duruma getirmektedir. Bu durum, bağımsız KOBİ’lerinrekabet gücünü de etkilemektedir.

117v. Örgütlenme Yetersizliği: Büyük işletmeler, dış çevre ile aktif uyumiçerisinde ilişkilerini sürdürebilmek için, çevre koşullarını belli ölçüdekendilerine uyarlayabilmek için çeşitli birlikler oluşturmuşlardır. Bubirliklerde en önemlisi TÜSİAD’dır. Oysa KOBİ’lerin bu ölçüde güçlü bir“Birlikleri” yoktur. Bu durum KOBİ’lerin seslerini yeterince güçlüduyuramamalarına neden olmaktadır. Öte yandan KOBİ’ler oldukça güçlü birişçi sendikası yapılanması ile karşı karşıyadır. Sendikalar, üyelerin çokluğunedeni ile isteklerini kabul ettirmekte iken ülkemizdeki işletmelerin yaklaşık%99’unu teşkil eden KOBİ’ler kendileri için avantajlı olacak bir düzenlemegeçirememektedir. Ayrıca, KOBİ’lerin mevcut çoğunluğu, desteklerdenyararlanabilmek için gereken şartları, yapısal olarak taşımamaktadır. Oysabüyük işletmeler, işçi sendikalarının istekleri sonucu katlanacakları bir takımmaliyetler ortaya çıktığında bunu başka getiriler ile finansa edebilmektedir.(Küçük, 2009:209)KOBİ’lerin dezavantajlarını aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür:(Çelikve Akgemci, 1998:76)a. Olumsuz rekabetb. Genel Yönetim Yetersizliğic. Özellikle stratejik karaların işletme sahip veya ortaklarınca alınıp, ortave/veya alt düzey görevlilerin tam katılımının sağlanamaması,d. İşletme bünyesinde mali danışman veya uzman istihdam edememe,e. Uzman bir finansman ekibi veya departmanından yoksunluk,f. Sermaye yetersizliği,g. Finansal planlama yetersizliği,h. Banka ve diğer finansal kurumlardan yeterli destek görmeme,i. Sermaye piyasasından yeterince yararlanamama,j. Ürün geliştirme eksikliği,k. Üretim ve satış arasındaki koordinasyon yetersizliğil. Modern pazarlama etkinlikleri sergileyememe

118m. İhale vb. etkinlikleri izleyememen. İşyerinin veya yerleşim alanının küçüklüğü,o. Bağımsızlığı kaybetme ve batma riski,p. Kalifiye eleman sağlayamamak,q. Mevzuat ve bürokrasiKOBİ’lerin diğer zayıf yanları ve sakıncaları; Küçük işletmelerde geneldetipik bir küçük müteşebbis bulunduğundan bu kişi sadece bir alanda tecrübeye sahipolup, modern işletmeciliğin gerektirdiği bilgi ve tecrübeye sahip değildir, tek kişiişletmeleridir; tek başlarına iş hayatına atılanlar kendi başlarına çalışmayı sevenkimselerdir. Küçük sanayi işletmelerinin aynı konuda çalışan daha büyük sanayiişletmeleri ile rekabet etmesi oldukça zordur (Küçük, 2009:211).Teknoloji kullanma, AR-GE ve yeni ürün/yenilikçilik konularında bilinç vebirikim eksikliği vardır. Kalite ve markalaşma eksikliği vardır. KOBİ yönetici veçalışanların eğitim seviyesi ve kalitesi istenilen düzeyde değildir.KOBİ’ler kurumsallaşamamaktadır. Bilişim teknolojilerinin getirdiğiimkanlardan yararlanma düzeyi düşüktür. Kayıt dışılık yaygındır. Uygun yatırımalanlarına sağlıklı yönlendirme yapılamamaktadır. İş birliği ve verimlilik düzeyleridüşüktür (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:181).Küçük işletmelerin büyüme stratejilerini kullanmaları ve büyümeleri oldukçagüçtür. İşletmelerin sosyal sorumluluk kavramı bağlamında değerlendirilebilecekdoğal kaynakları geliştirme imkanları oldukça sınırlıdır. (Karatepe, Aksoy, Demirvd., 2009:82)2.4. Ekonomik Krizlerin KOBİ’lere EtkisiGünümüzde yaşanan hızlı Küreselleşme olgusu ile beraber ekonomik, sosyalve teknolojik alandaki gelişme ve değişmeler, ulusal ve uluslararası faaliyet gösterenekonomik birimlerin yapılarının ve stratejilerinin derinden etkilenmesine nedenolmuştur. Böyle bir durum diğer işletmeler kadar ülke ekonomisinde oldukça önemlibir yere sahip olan KOBİ’ler için yeni fırsatlar kadar yeni riskleri de beraberindegetirmektedir. Bunun en somut sonucu ise işletmelerin rekabet gücünü derinden

119etkileyen krizlerdir. Her hangi bir felaket durumunda büyük örgütler kadarKOBİ’lerin de bundan etkilendiğini söylemek mümkündür (Soysal, Karasoy veAlıcı, 2009:434).İşletmelerin krize girmesinde etkili olabilecek sayısız faktörlerden sözedilebilmektedir. Özellikle ülke ekonomisinin içinde bulunduğu olumsuz durumlarişletmeler açısından da önemli bir kriz nedeni olagelmektedir. Döviz darboğazları,dış borç ödeme sıkıntıları, yeterli yabancı sermayenin ithal edilememesi,uluslararası finans çevrelerinde ülke kredi notlarının düşmesi, işsizlik problemlerivb. süreçler hem kriz sonucu ve hem de krizin nedenleri arasında sayılabilmektedir.Özellikle ekonomik belirsizlik ve istikrarsızlık yaratan faktörler içinde yer alanenflasyon, istihdam sorunları, emisyon hacmindeki daralmalar, para piyasalarındayaşanan dalgalanmalar, döviz kuru dalgalanmaları, ithalat ve ihracat rejimindekibelirsizlikler tüm piyasalarda belirsizliklere ve dolayısıyla da krize neden olmaktadır(Titiz ve Çarıkçı, 2001:205).KOBİ’ler özellikle gelişmekte olan ülkeler açısından ekonominin temeldinamiklerini oluşturmaktadır. Bu yapıdaki işletmeler, gerek içsel gerekse dışsaldinamiklerden kaynaklanan tüm kriz süreçlerinde en çok etkilenen işletmelerdir(Alıç, Akboğa vd. , 2009:1).Türkiye ekonomisi zaman zaman şiddetli ve etkisi uzun süren zaman zamandaha az şiddetli ve etkisi kısa sürede atlatılan ekonomik krizlerle karşı kaşıyagelmiştir. Etkileri ve şiddet dereceleri ne kadar farklı olsa da bütün krizler ülkeekonomilerini ve sosyal yapılarını önemli ölçüde etkilemektedir. Türkiye ekonomisi1980 yılında geçirdiği yapısal ve ekonomik düşüşün ardından 1994, 2000, 2001 ve2008 yıllarında dört büyük kriz geçirmiştir ve yaşanan bu krizlerden hem ülkeekonomisi hem de ülke ekonomisinde önemli bir paya sahip olan küçük ve ortabüyüklükteki işletmeler olumsuz etkilenmiştir.2.4.1. Kasım 2000 ve Şubat 2001 Krizlerinin Etkileri-YansımasıFinansal istikrarsızlık ve son on yılda dünya ekonomisinin en belirgin özelliğihaline gelmiştir. Kısa aralıklarla ortaya çıkan ve birbirini izleyen krizler, bilhassagelişmekte olan ülkelerin reel ekonomileri üzerinde kalıcı etkiler bırakmaktadır.

120Ekonomik krizlerin görünür etkisi finans piyasalarında, gerçek etkisi reelkesimde ortaya çıkmaktadır. IMF ile 1999’un Aralık ayında imzalanan stand byanlaşması ve verilen niyet mektubuyla uygulamaya konulan “Enflasyonla MücadeleProgramı” 14 aylık uygulamada iki büyük finansal krizle karşılaştı. 2000 yılı kasımkrizinin ardından gelen Şubat 2001 krizi ekonomimizi ve dolayısıyla ülkeekonomisinin temel dinamiğini oluşturan KOBİ’lerimizi derinden sarsmıştır. 2000yılının başlarında oluşturulan olumlu konjonktür sebebiyle pek çok girişimciborçlanarak yatırıma gitti. Ancak Enflasyonla Mücadele Programı çerçevesindealınan bir takım tedbirlerin, para politikasıyla sınırlı düzeyde kalması, yapısalreformların gerçekleştirilememesi, özellikle de TL’nin değer kazanması ihracatithalatdengesinin bozulmasına neden oldu. Bu kısa aralıklarla yaşanan iki krizKOBİ’leri daha da güç duruma düşürdü (Şamiloğlu ve Uygun, 2001:1, 2).KOBİ’lerin büyük bir kısmı kriz nedeniyle küçülürken, geride kalanlar uygulananistikrar politikalarıyla aynı doğrultuda hareket ederek ayakta kalmaya çalışıyor. 2001krizinde ise dalgalı kur uygulamaları nedeniyle işletmelerin girdi maliyetleri artmış,dolayısıyla fiyatlar yükselmiştir. Yükselen fiyatlar nedeniyle talepler düşmüş,firmalar da üretimi azaltma yoluna gitmiştir. Üretim seviyelerinin azalmasısonucunda şirketlerin yapmış oldukları yatırımlar da azalmış ve istihdam oranlarıdüşmüştür (Alıç, Akboğa vd. , 2009:27).2001 ekonomik krizinin KOBİ’ler üzerindeki yansımaları şu başlıklar altındaele almak mümkündür.Tablo 2.6: Kapanan İşletmelerin Şirket Türlerine Göre DağılımıŞirket Türü 2001 Haziran 2001 Mayıs 2000 HaziranAnonim 54 37 51Limited 192 223 196Kollektif 33 27 19Komandit 0 1 1Gerçek Kişi Tacir İşletmesi1737 1501 1415Toplam 2016 1789 1682Kaynak; (Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği 2001); Türkiye Sicil Gazetesi İstatistikleri,www:web:www. toob. org. tr/frame. htm. indirme tarihi 2 Ağustos 2001; Alıç, Akboğa vd. , 2009:15.

121İşyeri Kapanmaları: Şubat kriziyle işyeri kapanmalarının sayısında gözlegörülür bir artış vardır. Tablo: 2.6’dan de görüleceği gibi 2000 yılı haziran ayıitibariyle 1682 şirket ticari hayattan ayrılmak zorunda kalırken, bu rakam yaklaşık%20 dolayında artarak 2001 haziranında 2016’ya ulaşmıştır (www.emu.edu.tr/smeconf/turkcepdf/bildiri09.pdf).Kriz sonrası reel sektöre yönelik olarak atılan en somut adım “FinansalYeniden Yapılandırma Programı’ (FYYP) 14 uygulanmaya başlanmış olmasıdır. Sözkonusu program ile finansal darboğaz yaşamakta olup, yeniden yapılandırmalarıhalinde yaşaması mümkün olan ve katma değer yaratma kabiliyetine haiz mal vehizmet üreten gerçek kişi ve tüzel kişi borçlulara (firmalara), faaliyetlerini verimlibir şekilde sürdürebilecekleri bir ortamın sağlanması amaçlanmıştır. Bu amacıngerçekleşmesine yönelik olarak FYYP kapsamında Türkiye Bankalar Birliğitarafından Yeniden Yapılandırma Çerçeve Anlaşması 15 hazırlanmıştır. Tablo:2.7’den de görüleceği gibi Aralık 2003 itibariyle 208’i (32 grup) büyük ölçekli firma,103’ü de küçük ölçekli firma olmak üzere toplam 311 firma söz konusu programkapsamına alınmıştır. Kapsama alınan toplam borç tutarı 6.1 milyar dolardır.Kapsama alınan firmalardan büyük ölçekli 184 (24 grup) ve küçük ölçekli 72 firmaolmak üzere toplam 256 firma ile Finansal Yeniden Yapılandırma Sözleşmesi(FYYS) bağıtlanmıştır. Yeniden yapılandırılan borç tutarı 5.5 milyar dolardır. Buçerçevede FYYP kapsamına alınan borçların yüzde 90’ı yeniden yapılandırılmıştır.(Erdönmez, 2003:40, 41)14 -”Finansal Yeniden Yapılandırma Programı” (FYYB), TBB Kurulu’nun bu konuda çalışmalaryapmak üzere gönderdiği T. Garanti Bankası A. Ş, Yapı ve Kredi Bankası A. Ş, Pamukbank T. A.Ş, İş Bankası A. Ş ve T. Vakıflar Bankası T. A. O’dan oluşan “Yeniden Yapılandırma Grubu “tarafından bir süreç içerisinde oluşmuştur.15 İlgili Yönetmelik Resmi Gazete’nin 11 Nisan 2002 tarih ve 24723 sayılı nüshasında yayımlanmıştır.Yönetmelikte, Finansal Yeniden Yapılandırma Çerçeve Anlaşması (Çerçeve Anlaşması)’ninTürkiye Bankalar Birliği (TBB) tarafından hazırlanarak Bankacılık Düzenleme ve DenetlemeKurulu (BDDK)’nca onaylanması ve kabulü öngörülmüştür. Alacaklı kuruluşlar tarafındanimzalanan Çerçeve Anlaşması 3 Haziran 2002’de BDDK’nın onayına sunulmuştur. ÇerçeveAnlaşması 4 Haziran 2002 tarihli ve 718 sayılı karar’ı ile onaylanmıştır.

122Tablo 2.7: Aralık 2003 İtibariyle FYYP Kapsamına Alınan FirmalarBaşvuranSayısıBaşvuran BorçTutarı (milyondolar)FYYSimzalananFirma SayısıBağıtlanan BorçTutarı (milyondolar)Büyük Ölçekli Firmalar 208 5. 145 184 4. 994Küçük Ölçekli Firmalar 103 688 72 564Toplam 311 6. 103 256 5. 508Kaynak;TOBB, FYYP Aralık 2003 Raporu, TSKB/Erdönmez, 2003:40Üretim ve Kapasite Kullanım Oranlarında Düşüş; Daralan yurt içi talebebağlı olarak KOBİ’lerde üretim ve kapasite kullanım oranları düşmektedir. TürkiyeOdalar ve Borsalar Birliği (TOBB) tarafından Temmuz 2001’de hazırlanan vehükümete sunulan “Kriz, Yarattığı Sorunlar ve Çözüm Önerileri” başlıklı rapordayer alan istatistikler bu durumu doğrulamaktadır. Örneğin; Denizli Sanayi Odasıverilerine göre 2001 yılının ilk altı ayında sanayi üretimi %9, 7 dolayında daralmagöstermiştir. Adana’da faaliyet gösteren işyerlerinde kapasite kullanım oranı %30‘lar düzeyine inmiştir. (TOBB, 2001a) İSO ekonomik Durum Tespiti AnketÇalışması sonuçlarına göre, 934 sanayi kuruluşunun %25’inin, 2001 yılının ilk altıayında %30 ve daha düşük kapasiteyle çalıştığı, kuruluşlarını %80’inin, %60 ya daaltında bir kapasite kullanabilmiş olduğunu ortaya koydu (Güvemli, 2001:62).İstihdamda Gerileme ve İstihdam Yükümlülüklerinde Artış; DünyaBanksı tarafından yayımlanan bir raporda, KOBİ’lerin istihdama katkılarının boyutuşu şekilde ifade edilmektedir. Küçük işletmelerde bir kişilik istihdam yaratabilmekiçin harcanacak miktar, büyük işletmelerde harcananın 1/3 ‘ü dür. Dolayısıyla,Türkiye gibi sermayenin kıt olduğu ve işsizliğin yaygın olduğu ülkelerde KOBİ’lerinsahip olduğu bu avantaj, onların önemini arttırmaktadır (Küçük, 2005:199).Krizle birlikte üretim ve kapasite kullanım oranlarındaki gerileme vemaliyetlerdeki yükselme KOBİ’lerin üretimlerinin azalması, üretime ara vermesi yada tamamen ticari hayattan çekilmesi gerçeğini beraberinde getirmiştir. Bu olumsuzdurumun kaçınılmaz sonucu ise istihdamda ve ücretlerde gerilemedir. Üye ticaret veborsa odalarının TOBB’a gelen ve hükümete sunulan raporda yer verilen rakamlara

123göre 2001 yılının ilk altı ayında Adana’da 20. 000, Muğla’da 2.500-3000,Adapazarı’nda 2.500-3000 ve Edirne’de 39. 842 kişi işini kaybetmiştir. Ayrıcaekonomik krizin reel sektör üzerindeki etkilerine ilişkin bir araştırmanın sonuçlarınagöre, araştırma kapsamındaki işletmelerin %56’43’ü 2001 yılının ilk çeyreğindeistihdam ettikleri işçi sayısında bir azalma olduğunu ifade etmiştir. Ayrıca buişletmelerin yaklaşık %40,68 2001 yılının geri kalan bölümünde istihdamdakiazalmanın süreceği iddia edilmiştir (TOBB, 2001b).Maliyetlerde Artış: Ekonomik dengesizlikler ve enflasyonist ortamdandoğan fiyat yükselişleri, işletmelerin ve tüketicilerin satın alma gücünü azaltarak veüretim maliyetlerini arttırarak işletmenin mali yapısında ve üretim yeteneğindeönemli olumsuzluklara neden olabilmektedir (Titiz ve Çarıkçı, 2001:205).Özellikle Şubat krizinden sonra yaşanan yüksek devalüasyon ve enflasyon,KOBİ’lerin temel girdi fiyatlarının yükselmesine yol açmıştır. Örneğin; 31 Aralık2000 ile 30 Haziran 2001 tarihleri arasında Konya’da elektrik %66, benzin %80,doğal gaz %78, LPG %134 ve demir profil %90 dolayında zam görmüştür. (TOBB,2001a)Finansman Sorunu: KOBİ’lerin finansmanla ilgili sorunlarının başındakaynak yetersizliği gelmektedir. Kriz dönemlerinde finansman kaynakları sonderece azalmakta, hızla erimekte ve KOBİ’ler yüksek faizli banka kredilerineyönelmek zorunda kalmaktadır. Bu yüksek faiz oranlarında bile, KOBİ’ler tümbanka kredilerinden yalnızca %3-5 dolayında küçük bir pay almaktadır (Sarıaslan,1994:24).Şubat 2001 krizinden çıkmak için, özellikle döviz borcu olan işletmelerbütün faaliyetlerini dondurmak zorunda kaldılar. Öz kaynak kullanımı düşük,yabancı kaynak kullanımı yüksek olan firmalar, aşırı yükselen kredi faizlerisebebiyle, daralmayla birlikte öz kaynağa dönüş başvurulan yollardan birisi halinegeldi. Öz kaynak yaratamayan, kredi bulamayan, teşviklerde faydalanamayan,yüksek kredi maliyetlerini karşılayamayan ve dolayısıyla işletme sermayesi ihtiyacıhızla artan şirketler büyük ölçüde faaliyetlerine son vermek zorunda kaldılar.Firmaların büyük bir bölümü, mevcut dönem sona erene kadar bankalarla yeni krediilişkisine girmeme eğilimi gösterdi ( Şamiloğlu ve Uygun, 2001:2, 3).

124KOBİ’lerin toplam krediler içinde düşük bir pay almalarının ve büyükbölümünün gelecekte de banka kredilerinden faydalanamamalarının en önemlinedeni kredi maliyetlerinin yüksek olmasıdır (Akdiş ve Bayrak,2000:25). KOBİ’lerinbanka kredilerinden düşük oranda yararlanma nedenlerinden biri de, kefalet,ekspertiz raporu, kapasite raporu, yerleşim planı, ticaret odası raporu ve vergi kayıtbelgesi gibi belgelerin sağlanmasındaki güçlüktür. Bankaların teminat olarakgayrimenkul ipoteği istemesi de bir başka neden olarak gösterilebilir (Müftüoğlu,1998:272, 273).Sonuç olarak; özellikle yüksek enflasyonun ve krizlerin olduğu dönemlerdeKOBİ’lerin öz kaynakları giderek azalmaktadır. İşletmeler üretim faaliyetlerinisürdürürken, genelde ihtiyaç duydukları emek dahil tüm üretim girdileri peşinödeme ile sağlamakta, ancak ürünlerini belirli vadelerle piyasaya sunma durumundakalmaktadırlar. Ekonomideki istikrarsızlık ve piyasada baş gösteren tıkanıklık,işletmelerin tahsilatını azaltmakta, hatta bazen hiç tahsilat yapmama gibi bir durumlakarşı karşıya bırakmaktadır. Nakit sıkıntısı, işletmeleri maliyeti yüksek finanskaynaklarına yöneltmekte ya da ciddi darboğaz içine sokmaktadır. Sabit varlıkyatırımı yapıp, belli bir üretim ve satış kapasitesine ulaşan işletme, enflasyonistdönemlerde aynı işi döndürebilmek için daha büyük bir sermaye sorunu ile karşıkarşıya kalmaktadır. (Karabıçak ve Altuntepe, 2001:369)KOBİ Yatırımlarında Gerileme: Ülkemizde KOBİ yılı olarak ilan edilen1996’dan itibaren “KOBİ Teşvik Kararnamesi” kapsamında teşvik belgesiuygulamasına başlanmıştır. KOBİ’lere yönelik yatırım teşvikleri uygulamasınınolumlu bir gelişme olduğu söylenebilirse de 1996 yılından günümüze kadar çok fazlamesafe alındığını söylemek çok fazla mümkün değildir. Bu uygulama çerçevesinde1997 yılında Tablo; 2.8’den de görüleceği gibi 1.550 teşvik belgesine 16.358.069milyon TL’si yatırım kredisi ve 3.279.410 milyon TL’si işletme kredisi olmak üzeretoplam 19.637.479 milyon TL yatırım desteği sağlanmıştır. 1999 yılı itibariyledüzenlenen teşvik belgelerinin sayısı 1.695’e, yatırım kredisi 25.637.264 milyonTL’si ne ve işletme kredisi 16.763.385 milyon TL’sine yükselmiştir. Ayrıca buteşvik belgeleri ile açılan işyerlerinde 1997’de 14.974 kişi ve 1999’da ise 10.222 kişiistihdam edilmiştir. Ancak ekonomik krizin tüm şiddetiyle hüküm sürdüğü 2001yılının il altı ayında KOBİ’lere verilen teşvik belgesi sayısında ve sağlanan kredi

125miktarında büyük düşüşler görülmüştür. Nitekim bu dönemde 77 teşvik belgesidüzenlenerek, KOBİ’lere toplam 2. 923. 450 TL’si kredi verilmiştir. DolayısıylaTeşvik belgesi sayısında ve verilen toplam kredi miktarındaki düşüşler KOBİ’lertarafından gerçekleştirilen sabit yatırım miktarlarını da önemli ölçüde azaltmıştır.Nitekim, KOBİ’ler 1999’da 57.977.604 milyon TL sabit sermaye yatırımıgerçekleştirirken, 2001 yılının ilk altı ayında bu miktar 3.846.555 milyon TLdüzeyinde gerçekleşmiştir (Hazine Müsteşarlığı, 2001).Tablo 2.8: KOBİ teşvik Belgelerine Tahsis Edilen Yatırım ve İşletmeKredilerinin Dağılımı (1997-2001)1997 1998 1999 2000 2001*Belge Sayısı 1. 550 1.771 1.695 0 77Yatırım Kredisi milyonTL 16.358.069 15.557.254 25.637.264 0 1.924.700İşletme Kredisi milyonTL 3.279.410 3.856.490 16.763.835 0 998.750Top. Kredi milyon TL19.637.479 19. 433.744 42.401.099 0 2.923.450Sabit Yatırım milyonTL 37.375.880 33.188.558 57.977.604 0 3.846.565İstihdam (kişi) 14. 974 12.117 10.222 5. 587 349Kaynak; Hazine Müsteşarlığı, “Ekonomik Göstergeler”, indirme tarihi;14/07/2010,www:web:http//www. treasury. gov. tr/stat/egosterge/Tablo. 01. htm*2001 Ocak-Haziran dönemlerini kapsamaktadır.2.4.2. 2008 Küresel Ekonomik Krizin KOBİ’lere EtkisiÇıkış noktasını ABD’de bankacılık ve finans sektörünün oluşturduğu,“Küresel Mali Kriz” “Küresel Ekonomik Kriz” gibi çeşitli isimlerle adlandırılan bukriz döneminin işletmeleri içsel ve dışsal yönleriyle etkileyen ve çeşitli sorunlara yolaçan bir çok yönünden bahsedilebilmektedir. (Sütütemiz, Balaban ve Okutan,2009:32)Küresel finansal piyasalarda ortaya çıkan kriz, Türkiye ekonomisini de ciddiboyutlarda etkilemiştir. (Yıldız ve Durgun, 2010:5) Dolayısıyla ülkemizdekiişletmeleri de etkilemesi kaçınılmazdır. Türkiye’de yaşanmış olan ekonomik

126krizlerin temel ortak noktaları bir finansal kriz niteliği taşımalarıdır. 1994 krizindeyaşanmış olan finansal gerileme, Kasım 2000 likidite krizi, Şubat 2001 döviz kurusorunu ve son olarak yaşanan 2008 krizi sonucunda oluşan ekonomikistikrarsızlıkların altında finansal sorunlar yatmaktadır. Bu krizlerin hepsinin Türkiyeüzerinde olumsuz etkileri büyük olmakla beraber, izlenen politikalardakibelirsizlikler bu krizlerin etkilerini artırmıştır.Finansal piyasaların yeterince derinliğe sahip olmamasının yanı sıra reelsektörde de yeteri kadar kaynak birikimi olmaması ve piyasaların %90’ına yakınkısmının KOBİ’lerden oluşması da büyük bir handikabı beraberinde getirmiştir. Son15 yıllık periyodun analizi yapıldığında, 2008 küresel kriziyle, 1994-2000-2001krizleri arasında bazı farklılıklar söz konusudur. Bunların başında 2008 küreselkrizinin dışsal dinamiklerinden kaynaklanması diğer krizlerin ise içsel dinamiklerdenkaynaklanması gelmektedir (Alıç, Akboğa ve Diğerleri, 2009:15, 16). Ayrıca bukrizi diğerlerinden ayıran en önemli özelliklerden birisi de türev ürünlerin çok fazlasayıda olmasıdır. Sermaye hareketliliğinin serbestliği, finans piyasalarındaki türevaraçların sayısında ve hacminde artışa neden olmuş bunun neticesinde konutpiyasalarında ortaya çıkan bu krizin diğer sektörlere bulaşmasına ve krizinderinleşmesinin yolunu açmıştır (Yıldız ve Durgun, 2010:4).Başlangıçta finansal piyasalarda ortaya çıkan bu kriz artık bütün dünyadavarlıkların (hisselerin, gayrimenkullerin, emtianın vb.) eridiği, durgunluğun veişsizliğin giderek arttığı bir sürece dönüşmüştür. Bütün piyasalarda, talep ve kredidaralmasına çözüm arayışları likiditeye olan talebi de arttırmaktadır. Tüketicileryatırımcılar ve şirketler hep birlikte ciddi bir güven krizinin içinden geçmektedirler.Bankalar likidite için fon bulmakta zorlandıklarından, kredileri azaltarak sermayerasyolarını iyileştirmenin yollarını aramaktadırlar. Ancak şirketler de daha düşük karmarjları ve hacimleri ile çalışmak zorunda kaldıklarından, bankaların finansmanınadaha fazla ihtiyaç duymaktadır. Ayrıca, KOBİ’lerin yaşanan talep ve kredidaralmalarından daha ağır ve hızlı etkilendikleri de bir gerçektir (http://muhasebeturk.org/yazarlar/416-huseyin-yildiz-kose-yazilari-makaleleri/8800-krizin-KOBİ’lere-yansimasi-31-aralik-2008. html).

127Finansal kriz olarak adlandırabileceğimiz 2008 küresel krizi kısa bir süreiçerisinde etkisini reel sektör üzerinde de göstermeye başlamıştır. Krizin reel sektöresıçramasıyla birlikte bir çok firmanın üretim refleksleri azalmış ya da durmakonumuna gelmiştir. 2008 küresel krizinin tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’dekiKOBİ’ler üzerinde de olumsuz etkileri olmuştur (Alıç, Akboğa vd., 2009:17).Yaşanan krizler, Türkiye’de imalat sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin ortalama%90’ını oluşturan KOBİ’lerin;teknoloji seviyesindeki düşüklük, ihracat yapmaimkanlarının olmayışı, Ar-Ge danışmanlık hizmetlerinden yararlanamaması sonucuoluşan bilgi yetersizliği, finansman zorlukları gibi nedenlerden dolayı olumsuzolarak etkilenmiştir. Birbirini izleyen krizlerden KOBİ’ler, üretim düzeylerindedüşme, tüketimde azalma, kapasite kullanım oranının düşmesi, yatırımlarda azalma,işsizlikte artma şeklinde etkilenmişlerdir. KOBİ’ler açısından en olumsuz durum ise,işletmelerin çalışma hayatına devam edemeyerek kapanmaları olmuştur (Alıç,Akboğa vd., 2009:26, 27).Türkiye’deki ekonomik krizler özellikle ihracat imkanları yüksek olanişletmeler ile turizm sektöründeki işletmeler dışında işletmelerin getirisini azaltmanınyanı sıra bu işletmelerin riskini aşırı derecede yükseltmiştir. Ekonomik kriz yıllarındaKOBİ’ler ve büyük ölçekli işletmelerin finansal kaldıraç oranı ve toplam borçiçerisinde kısa vadeli yabancı borçların payı ciddi artış göstermiştir (Müslümov,2001:281, 282).2008 K üresel Krizinin KOBİ’lerin İstihdamı Üzerine Etkisi2008 küresel krizi KOBİ’lerin istihdam yaratma hızını kesmiştir. 2008 yılında380 KOBİ ‘Hazine Garantisi’ aracılığıyla 842 milyon dolarlık dış kredi kullandı.2007 yılında 305 adet KOBİ 552 milyon dolar tutarında dış finansman kullanmıştı.Artışa karşılık, krediler istihdam yaratmada bir önceki yıla oranla geriledi. 2007yılında kullanılan krediler 6217 kişi istihdam artışı getirirken 2008 yılında istihdamartışı 5551 kişi oldu. KOBİ’lere verilen kredilerin istihdama bir etkisi olupolmadığını inceleyen Hazine detaylı bir çalışma yaptı. 2008’de dış finansmanetkisiyle 5551 kişilik istihdam sağlandı. Ancak bu rakam 2007’nin 666 kişi gerisindekaldı. En büyük gerileme sanayide oldu. 2007’de krediler sanayide 3544 kişilikistihdam yaratırken, 2008’de sayı 703 kişi azalarak 2841’e düştü. Hizmetlerde alınan

128dış finansman 2007’de 2604 kişi istihdam artışı getirirken, sayı 2008’de 2684 kişiyeyükseldi. Tarımda ise 20007’de 69 kişi istihdam artışı olurken, 2008’de sayı 26 kişiolarak gerçekleşti. Hazine’nin ‘2008 KOBİ’ Kredileri İzleme Raporu’na göre; 1999-2008 döneminde sağlanan 5.1 milyar dolar tutarındaki 31 adet proje kendisindenKOBİ’lere 2107 adet kredi karşılığında yaklaşık 3.6 milyar dolarlık kaynakkullandırıldı. KOBİ’lere kullandırılan krediler 2008 yılında 2007 yılına göre %53artış göstererek 552 milyon dolardan 842 milyon dolara yükseldi. Hazine bu durumu,‘kullandırılan kredi tutarında artış olmasına rağmen yeni istihdam artışında meydanagelen azalmada, emek yoğun üretimden sermaye yoğun üretime geçişin ve küreselekonomik krizin etkili olduğu düşünülmektedir. ’şeklinde yorumlamıştır.Sonuç olarak, 2007’de %13.6 olarak gerçekleşen istihdam artış oranı 2008’de%9.4 ‘e düşmüştür. İstihdam verilerine firma bazında bakıldığında ise, 2007’de kredikullanan işletmelerde işletme başına ortalama 20 kişi istihdam artışı sağlanırken,2008’de ilgili istihdam artışı 15 kişi olarak gerçekleşmiştir (http://istenhaber.com/2010/07/07/kriz-kobilerin-garantili-krediyle-istihdam-yaratma - hizini-kesti/)2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin İhracat Hadlerine EtkisiTürkiye gibi gelişmekte olan ülkeler açısından ihracat, kalkınma sürecindegereksinim duyulan yatırım ve ara malı ithalatını döviz darboğazına girmedenkarşılamaya yardımcı olan bir işleve sahiptir. Ayrıca ihracat, ileri ve geri bağlantılarıile ekonominin diğer sektörlerini uyarır, istihdamı arttırır ve uluslararası işbölümüneuygun bir kaynak dağılımına fırsat vererek ülke ve dünya refahının artmasına katkısağlar (Yıldız ve Delice, 2001:102). 2008 Küresel krizi ile Türkiye’nin ihracatrakamları ve hedefleri diğer ülkelerde olduğu gibi sekteye uğramış ve daralan dışpiyasalar ihracat paylarımızın azalmasına neden olmuştur.Grafik:2’de görüldüğü gibi, Türkiye’nin ihracat rakamları 2008 yılı da dahilolmak üzere sürekli bir artış trendi içerisindedir. Ancak, 2008 yılı son çeyreğindenitibaren etkisini göstermeye başlayan krizle birlikte reel sektör ve dolayısıylaKOBİ’ler çok büyük sorunlarla karşı karşıya kalmış ve 2008 yılındaki krizin etkileri2009 yılı ilk çeyreğine yansımış ve ihracat rakamları büyük oranlarda düşüşgöstermiştir. İhracat içerisinde KOBİ’lerin payını değerlendirecek olursak, genel

129olarak bakıldığında KOBİ’ler üretimlerinin ortalama %20-25’lik kısmını (Türkiye’deimalat sektöründeki KOBİ’ler baz alındığında) ihraç edebilmektedir.KOBİ’lerin, toplam ülke ihracatı içindeki payının ise %10 civarında olduğunusöyleyebiliriz. Toplam işletmelerin %90’dan fazlası KOBİ’ler’den oluşmasınarağmen rakamların bu kadar düşük olması Türkiye’nin üretim dinamiklerinin nekadar yetersiz olduğunun bir göstergesidir. İhracattaki gerilemenin büyük orandaAvrupa ülkelerindeki talep daralmasından kaynaklandığını söylemek mümkündür.AB ülkelerinin ihracattaki payı %55’ten % 48’e gerilemiştir. Diğer bir etken de,2008 yılına göre dolar kuru paritesindeki değişimdir. Pariteden dolayı Eurobölgesinde %13.9’luk bir düşüş olması, aynı şekilde kurlardaki yükseklik TL bazındaihracatı da arttırmış gibi görünse de bunun Dolar kuru paritesinden kaynaklanan birartış olarak nitelendirilmesi mümkündür (Alıç, Akboğa, vd, 2009:18, 19).140.000.000120.000.000100.000.00080.000.00060.000.00040.000.00020.000.000047.869.80736.173.27964.010.067 73.413.318 85.720.991105.869.987127.534.81821.009.0772002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009Grafik: 2.1: Türkiye İhracatı (2002-2009)Kaynak; http://tim. org. tr/index. php/option=com_content&view=article&id=625&Itemid=135 Erişim Tarihi:07. 04. 2009/Alıç, Akboğa ve Diğerleri, 2009:18.Sonuç olarak, özellikle ihracattaki daralmalar sonucunda ülke ihracathadlerinin gerilemesi KOBİ’lerin zaten düşük seviyelerde olan ihracat rakamlarınındaha da azalmasına neden olmuştur. 2008 küresel krizi ile birlikte, KOBİ’lerinüretim ve ticaret hadleri düşmüş, istihdam oranları azalmış, zaten önemli bir sorunolan finansman sorunları artmış, talep ve yatırım oranları düşme eğilimi göstermiş vedolayısıyla birçok KOBİ’ kapanmış ve/veya iflasın eşiğine gelmiştir.

130Krizin İşletmelerin Mali Tablolarına EtkisiBir ülkede meydana gelen para, bankacılık, dış borç, ödemeler dengesi veyareel sektör krizleri makro açıdan ülke ekonomisini, mikro açıdan da işletmelerigenellikle olumsuz yönde etkiler. Krizle birlikte ortaya çıkan döviz kuru artışları,para ve sermaye piyasasındaki gelişmeler, değişken faizli borçlanmadan kaynaklananfinansman giderleri, düşük kapasite kullanımından doğan boş kapasite maliyetleriişletmenin mali tablolarını da doğrudan etkiler. Etkinin büyüklüğü ve yönü krizinniteliğine ve uygulanan muhasebe politikasına göre değişir. Bu bakımdan krizdönemlerinde uygulanan muhasebe politikaları ve krizin mali tablo üzerindeki etkisiolağan faaliyetlerden ayrı bir başlık altında veya mali tablo dipnotlarındaraporlanmalıdır. Zira bu, muhasebenin tam açıklama, sosyal sorumluluk ve kamununaydınlatılması ilkelerinin bir gereğidir (Özkan, 2005:165-180).Ekonomik kriz; para, bankacılık, dış borç, ödemeler dengesi veya reelsektör krizlerine bağlı olarak meydana gelebileceği gibi; küreselleşmenin sonucuolarak, başka ülkelerden sıçrama yoluyla da ortaya çıkabilir. Hangi sebeptenmeydana gelirse gelsin -istisnaları olmakla birlikte- ekonomik kriz işletmelerigenellikle olumsuz yönde etkiler. Krizle birlikte ülkedeki üretim-tüketim dengesibozulur, girdi maliyetlerinin artmasıyla üretilen mamul fiyatları yükselmeye başlar,bazı yatırım kararları ertelenir veya tamamen vazgeçilir.İşsizlik artışıyla birlikte işletmelerin istihdam yapıları bozulur; çoğu firma,çalışanların bir kısmını işten çıkarır veya ücretsiz izin verir. Satışlar daha çok peşinyapılmaya başlanır ve talep yetersizliğinden dolayı kapasite kullanım oranlarındadüşmeler meydana gelir, satış problemleriyle birlikte örgüt içi çatışmalar dabaşlayabilir. Sermaye yetersizliği ile karşı karşıya kalan firmalar kolaylıklaözkaynak temin edemezler; bu da kredi maliyetlerinin artmasına, borçların vadesininkısalmasına neden olur. Netice itibariyle işletmelerin likidite yapılarında bozulmalarmeydana gelir, alacakların vadelerinde tahsil edilme imkânı azalır, bir takımalacaklar şüpheli veya tamamen değersiz hale gelebilir. Tabiatıyla tüm buolumsuzluklar işletmelerin mali tablolarına yansır. İşletme ilgilileri kararlarını malitablo ve raporlara dayanarak verirler. Bu yüzden karar vericiler açısından malitabloların açık, anlaşılır, ihtiyaca uygun ve zamanında sunulma gibi nitelikleri

131taşıması önemlidir. Sözkonusu nitelikleri taşımayan bir mali tabloya dayanarakverilecek kararın isabet oranı azalır. Bu bakımdan mali tablolar hazırlanırkenekonomik krizin neden olduğu etkilerin ayrıca açıklanması, kamuyu aydınlatmanıngereği olduğu gibi, muhasebenin temel kavramlarından tam açıklama ve sosyalsorumluluk kavramlarının da gereğidir (http://www. muhasebenet. net/makale_kadir%20dodi%20smmm_krizin%20muhasebesi%20olur%20mu. html).Ekonomik krizin neden olduğu etkilerin mali tablolarda raporlanmasınayönelik olarak muhasebe uygulamalarına yön veren muhasebe standartlarında,sermaye piyasası ve vergi mevzuatımızda özel bir düzenleme bulunmamaktadır.Ayrıca bu konuyla ilgili yapılmış bir akademik çalışmaya da rastlanmamıştır.Ekonomik krizin işletmeler ve onun mali tabloları üzerindeki etkilerinin tümünün buçalışma kapsamı içerisinde incelenemeyeceği, bunların her birinin ayrı bir çalışmakonusu olduğu açıktır (Özkan, 2005:165-168). Bir ülkedeki ekonomikdalgalanmalar, mal ve hizmet üreten sektörlerde veya ülke ekonomisinin tamamındaüretim-tüketim dengesini bozarak işletmelerin girdi, üretim, fiyat, yatırım kararları,istihdam imkanları, kar marjları, kalite düzeyleri, kapasite kullanım oranları gibigöstergeler de değişiklikler meydana getirir. Ekonomik krizle firmaların üretimseviyesi, istihdam imkanları ve ücret hadlerindeki düşüşle birlikte, üretilenmamullerin satışında da sorunlar meydana gelir. Ayrıca firma içinde çatışmalarortaya çıkar ve verimlilik düşmesine yol açar. Ortaya çıkan yüksek faiz oranları,bankaların topladıkları mevduatı kredi olarak firmalara yansıtmasına engel olur vekredilerin vadeleri kısalır, bu da firmaların likidite yapılarını bozar. Tabiatıyla buolumsuzluklar işletmelerin mali tablolarına yansır. Ekonomik krizlerin mali tablolarüzerindeki etkileri büyük ölçüde şunlardır (Uzay, 2004:239, 240):• Kur farklarından kaynaklanan büyük zarar veya kar rakamları• Enflasyon karlarının hızlanarak artması• Teknik iflasların oluşması• Stokların artması• Tahsilat güçlüklerine bağlı olarak ticari alacakların artması• Alıcıların ödeme güçlüklerine bağlı olark şüpheli alacakların artması

132• İşçi çıkarmalarına bağlı olarak kıdem tazminatı ödemelerinin artması• Ciddi zarar rakamları ile karşılaşılması• Çok sayıda şirketin kapanması ve/veya tasfiye edilmesiolarak ifade edilmektedir.Şüphesiz, küresel ekonomik krizler, belirli zaman dilimlerinde yaşanmaktadırve yaşanacaktır, ortaya çıkan sonuçları ve nedenleri ile ilgili olarak, hem ülkeekonomik politikası uygulamalarının hem de işletme sahip ve yöneticilerininkatkıları söz konusudur. Ayrıca, döviz kurlarında olumlu, olumsuz etkiler gibi birsürü etkenin tek tek neden ve sonuç olarak sayılabileceği gibi, bağlamsal bir çokfaktörün de etkisi bulunmaktadır. Öte yandan, küreselleşen dünyada meydanagelebilecek daralmalar, kriz muhasebesi kavramının önemini daha da artıracaktır.

133ÜÇÜNCÜ BÖLÜMKOBİLERİN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİÜlkemizdeki KOBİ’ler diğer ülke KOBİ’leri ile karşılaştırıldığında bazınoktalarda çok büyük farklılıklar olduğu görülmektedir. Bu farklılıkların başındabizdeki KOBİ’lerin daha geleneksel bir görünüm arz etmesi gelmektedir. Yani,bizde mikro işletmeler başta olmak üzere daha ziyade emek yoğun teknolojiler tercihedilmekte ve başka ülkelerde demode olmuş teknolojiye sahip makine ve techizatlarda yoğun bir şekilde kullanılmaktadır. Türkiye’de bu gün için geleneksel KOBİ’lerinoranının düşürülmesine ve girişimci KOBİ’lerin daha baskın hale gelmesine yönelikçalışmalar sürdürülmektedir. KOSGEB başta olmak üzere, birçok kurum KOBİ’lereyönelik çeşitli destek ve teşvik paketlerini oluştururken, belli bir düzeyin üzerindekiKOBİ’leri hedef almaktadır. Amaç, kendi başına ayakta durabilen, ihracat yapabilen,katma değeri yüksek, yenilikçi yönü olan KOBİ’lerin desteklenmesidir. Zaten, BaselII 16uygulaması ile geleneksel KOBİ’ler daha büyük zorluklarla karşı karşıyakalacak, ancak belli bir düzeyin üzerindeki yenilikçi KOBİ’ler Basel II’ninöngördüğü koşullara uyum sağlayabilecektir (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008: 165,166).Çağdaş dünyanın gerektirdiği KOBİ’ler kendisini sürekli geliştiren,gelişmelere ve yeniliklere açık, bütün dünyayı pazar olarak gören, rekabet gücüyüksek, dinamik, esnek, yaratıcı teknoloji düzeyi yüksek ve riski seven işletmelerdenoluşmaktadır. (Gök, 2004:386-388)Türkiye’de KOBİ’lerin daha az bir kısmı bu niteliklere sahiptir. GünümüzdeKOBİ politikaları yeniden oluşturulurken, bu gerçeklerin göz önünde bulundurulmasıgerekmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde KOBİ’lerin faaliyetlerinde vebüyümesinin önündeki engeller ve temel sorunlar şu şekilde özetlenebilir:16 Basel II ile birlikte, işletmeler finansman olanaklarından ve diğer enstrümanlardan yararlanırken,işletmeleri finansal, idari ve niteliksel yönlerden değerlendirecek olan “derecelendirme notu’na”(rating) paralel bir muameleye tabi tutulacaklardır. Basel II ve KOBİ’ler üzerindeki etkileri ileilgili olarak bkz. , Duygu Anıl Keskin, “Basel II, Kriterlerinin İşletmeler Üzerindeki Etkileri” İÜSBMY Sosyal Bilimler Dergisi Sayı:2007/1, s. 95-104

134Finansman Sorunu, Alt Yapı, Politik İstikrarsızlıklar, Enflasyon Sorunu,Vergi Oranı ve Düzenlemeler, Anti Rekabetçi Uygulamalar, Yargı ile İlgili Sorunlar,Kapkaç Organize suçlar vb., Rüşvet. Araştırmalar Küçük işletmelerin sınırlıkaynaklara sahip olması, yönetim tecrübelerinin yeterli olmayışı ve finansalistikrarsızlıklar nedeniyle büyük işletmelere kıyasla iflas riski ile daha fazla karşıkarşıya olduklarını göstermektedir (Döm, 2008:326).Girişimcilerin yaptıkları ve işletmeyi iflasa kadar sürükleyen temel hataları veyetersiz oldukları noktaları şu şekilde sırlamak mümkündür; yönetim yetersizliği,tecrübe ve deneyimden yoksun olma, mali kontrol, stratejik plan geliştirme,kontrolsüz büyüme, kuruluş yeri seçimi, envanter kontrolü, yanlış fiyatlama,girişimsel geçişleri yapmadaki becerisi, olumsuz rekabet, işletme bünyesinde malidanışman veya uzman istihdam edememeleri, uzman bir finansman ekibi veyadepartmandan yoksun olmaları, sermaye yetersizliği, banka ve diğer finansalkurumlardan yeterli desteği görememe, ürün geliştirme eksikliği, üretim ve satışarasındaki koordinasyon yetersizliği, modern pazarlama etkinlikleri sergileyememe,işletmelerin küçük ve orta ölçekli olması sonucu ihale vb. etkinlikleri izleyememesi,işyerinin veya yerleşim alanının küçüklüğü, bağımsızlığını kaybetme-batma riski,yetenekli eleman sağlayamamak ve mevcut bürokrasi gibi durumlardır. (Serez, 2005:21; Döm, 2008:327)Buradan hareketle KOBİ’lere yönelik tehditleri şu şekilde özetlemekmümkündür: Ekonomik belirsizlikler KOBİ’leri olumsuz etkilemektedir, KOBİ’lerehizmet ve destek veren kurumlar arasında eşgüdüm eksiktir, KOBİ’lere yönelikpolitika, strateji vb. dokümanların uygulanması yetersiz kalmaktadır, SSK pirimi,vergi vb yükümlülüklerde oranlar yüksektir, iletişim bilgilendirme ve güven sorunubazı konularda yeterince aşılanamamıştır, sektörel bazda yurtdışı tanıtım yetersizdir,AB rekabet ortamına yeterince hazırlanamaması KOBİ’leri olumsuz etkileyecektir.(Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:182)

1353.1.Türk KOBİ Sektörünün Temel SorunlarıGirişimcilik, Yöneticilik ve Mülkiyetin İşletme Sahibinde Bütünleşmesi:Küçük işletmelerin yönetim yapısı denilince doğal olarak ilk akla gelenişletme sahibi veya yöneticisi olmaktadır. Yönetici bir bakıma küçük işletmelerinhem en güçlü ve hem de en zayıf yönü olabilmektedir. Yönetici yalnızca güçlüyönleriyle işletmeyi başarıya götürebileceği gibi; kişisel zayıflıklarıyla da işletmeninbaşarısız olmasına neden olabilmektedir (Dinçer, 1997:360).Küçük işletme yöneticisi genellikle işletmelerin öncelikli ve büyük ortağıolduğundan sorunlu dönemlerde daha duygusal davranabilmekte ve rasyonalitedenuzaklaşabilmektedir. Özellikle kriz dönemlerinde küçük işletme yöneticilerin-tecrübeeksikliği, kısıtlı kaynaklar ve teknik yetersizlikler, günlük aktivitelerin yoğunluğugibi nedenlerden- durumu iyi analiz edememektedirler (Titiz ve Çarıkçı, 2001: 213,214).Türkiye’de KOBİ’lerin en önemli nitel özelliği; girişimcilik, yöneticilik vemülkiyetin aynı kişide toplanmış olmasıdır. Bu kişi işletme sahibidir. KOBİ’lerin buözelliği, Türkiye’deki KOBİ’lerin en önemli darboğazını da beraberindegetirmektedir. Zira ülkemizde girişimcilik ve yöneticilik niteliklerini kişiliğindebütünleştirebilen işletme sahibi sayısı çok azdır. Konuya ilişkin yaygın bir yanlış birdeğerlendirme de şudur; ülkemizde genellikle girişimcilik, müteşebbislik veya işadamlığı ile para sahibi olmak yeterli ve gerekli tek şart olarak görülmektedir. Ve buşekilde yapılan yatırımların çoğu başarısızlıkla sonuçlanmaktadır. Öte yandanyatırım için gerekli mali imkanların sağlanacağı kurumların ülkemizde olmaması, varolanların da girişimcilere kolaylık sağlamaması, yatırımcıların bizzat girişimcitarafından karşılanmasını zorunlu kılmaktadır. Etkinliği yüksek ekonomilerdesorunun çözümü tesadüflere bırakılmamakta; bu ülkelerde, finansal imkanlara sahipolanlardan, girişimcilik niteliklerine sahip olanlara fon aktarılmak suretiyle sorununekonomik açıdan etkin bir şekilde çözülmesine çalışılmaktadır.Böyle bir çözümün kurumsal temelini etkin bir şekilde çalışan banka sistemiile sermaye piyasaları oluşturmaktadır. Son yıllarda yeni kurulacak küçük işletmelereilişkin olarak sık söz edilen bir başka araç ise “riziko-risk girişimci sermayesi”dir.Ülkemizde doğrudan, İngilizce “venture capital” kavramı ile ifade edilen bu araçla

136girişimcilik niteliklerine sahip kişilere yatırım sermayesi sağlanmasıamaçlanmaktadır. Ülkemizde de son yıllarda bu konuda adımlar atılmış, fakatbaşarılı olunamamıştır. Bunu en önemli nedeni de, aracın uygulayıcısı olarakdüşünülen bankaların konuya ilgi göstermemeleridir. Bankaların riski yüksek,deneyimlerinin hiç olmadığı bir alana girmekte isteksiz davranmaları doğalkarşılanabilir. Fakat bu alışkanlığın ülke ekonomisine yararlı bir şekildedönüştürülmesi için gerekli yasal ve politik önlemlerin alınmasının da kaçınılmazolduğu açıktır (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:109:110).Yönetim Yetersizliği ve Tecrübe/Deneyimden Yoksun OlmaBir işletmenin büyüklüğünü sınırlandırıcı en önemli faktörlerden biri degirişimcinin ya da işletme sahibinin yönetim becerisidir. Yönetim, bir anlamdaçalışanlar vasıtasıyla iş görmektir. Dolayısıyla, girişimci yöneticinin başarısıçalışanlara bağlı olmaktır. Bu anlamda yönetsel uygulamaların etkinliği işinbaşarısında temel bir öneme sahiptir. Bununla birlikte küçük işletmelerin piyasayagirmek istediği alanda yeterli tecrübeye sahip olması gerekmektedir. Örneğin, turizmsektöründe iş yapmak isteyen bir kişinin işin doğasını bilmek kadar, en azındanbelirli bir dönem bu sektörde çalışmış olması ve bu alanda pratik tecrübeler edinmesiişte başarı açısından önemli kazanımlar sağlayacaktır. Piyasa tabiriyle “çırağıolmadığın bir alanda ustalığa soyunmak” baştan başarısızlığa mahkum olmakdemektir. Başarılı girişimci operasyonel alanda gerekli teknik becerilere sahipolmalıdır. Fiziksel operasyonların planlanması, yürütülmesi, koordinasyonu vedenetimi açısından teknik beceriler gerekli olmaktadır (Döm, 2008:327:328).Ülkemizde KOBİ’lerin aynı zamanda kurucuları olan sahipleri, genelliklemühendis, teknisyen veya usta kökenli kişilerdir. Bu durum özellikle ekonomikgelişmenin dinamik ve sürükleyici kesimini oluşturan sanayi sektörü için geçerlidir.İşin üretimi konusunda oldukça yetenekli ve tecrübe sahibi olan bu kişiler, piyasayayönelik olarak düşünme ve değerlendirme konusunda yeterince başarılıolamamaktadır. Aynı durum finansman ve yönetim işlevleri için de geçerlidir. Sanayisektöründeki bu tipik durumun tam tersi ise çoğunlukla ticaret ve hizmet sektöründeyaşanmaktadır. Burada kişiler işi iyice bilmeden, bir çıraklık ve kalfalık sürecindengeçmeden, herkesin o işi yapabileceği düşüncesi ile işe girmekte ve başarısız

137olmaktadır. Sonuç olarak; ülkemizdeki teknik kökenli işletme sahipleri veyöneticileri işletmenin tüm fonksiyonlarına hakim olmak üzere ufuklarınıgenişletmeleri gerekir. Ancak bu şekilde fırsatlardan yararlanabilir ve kendileri içintehdit oluşturabilecek tehlikeleri de zamanında algılayabilirler (Müftüoğlu veDurukan, 2004:126:127).Tipik Yatırım Senaryosu ve Kuruluş Yeri Seçimi;Ülkemizde yatırımcı, konusunu seçerken o anda piyasada karlı görünen, satışhasılatı yüksek yatırım sektörlerini tercih etmektedir. Yeni bir ürün üretme ve/veyayeni bir pazara girmek için yapılan yatırımlar genellikle “olgunluk” devresinin ikinciyarısında gerçekleştirilmektedir. Yatırım yapılıp üretime geçilmeye kadar ürünyaşam eğrinsin “düşüş” dönemine geçilmekte, sonuçta yatırım başarısız olmaktadır.Oysa, yatırım ürün yaşam eğrisinin “giriş” döneminde ya da en geç “gelişme”dönemi başında üretime geçecek şekilde gerçekleştirilmelidir. Ancak, böyle biryatırım zamanlaması ile ürün yaşam eğrisinin ‘ olgunluk’ döneminde sağladığınimetlerden yararlanmak piyasanın kaymağını almak mümkün olur. Türkiye’dekitipik yatırım senaryosu son yıllarda önemli ölçüde değişmiştir. Devletin yüksekfaizlerle borçlanmayı tercih etmesi sonucunda cebinde parası olan parasını sıfır riskve yüksek faizle devlete borç vermeyi, yatırım yapmaya tercih etmektedir. Bukonuda aracılık yapan bankalarımız da girişimcileri unutmuş durumdadır (Müftüoğluve Durukan, 2004:145:146).Kuruluş yerinin seçimi de işletmenin başarısında önemli bir rol oynamaktadır.Kuruluş yeri seçiminde yapılacak bir hata işletme faaliyetlerini devam ettirdiğimüddetçe bu hatayı sürdürmesine yol açacaktır. Bu anlamda yer seçiminde işletmelerdikkatli analiz ve değerlendirme yapmalıdır. Küçük işletme girişimlerinde çoğuzaman girişimcilerin boş ya da düşük maliyetli bir binayı fark etmesi ile faaliyet yeriseçilmektedir. Yatırımın başarısı için en önemli faktörlerden biri de yerleşim yeridir.Özellikle müşteri ile temas halinde olan perakende işletmecilik sektöründe konumlukyer seçimi daha önemli hale gelmektedir (Döm, 2008:329).KOBİ’lerde kuruluş yeri seçimi de önemli bir sorundur. Çünkü KOBİsahipleri daha çok küçük bir piyasa talebini karşılamak üzere kurulmakta ve bunedenle de başlangıçta çok kısıtlı imkanlar içinde, işletmelerin kuruluş yeri seçimi

138için uzun boylu düşünmemektedirler. Bu durumda, genellikle KOBİ sahibinin birmiktar stokunu depo edebileceği bir yeri bile yoktur (Aksoy, 1973:65, 66).KOBİ’lerin uluslararası pazarlara açılma sürecinde, kuruluş yeri seçimi daha daönem kazanmıştır. Özellikle, çok uluslu işletmelerin faaliyet göstermesi ile birlikteKOBİ’lerin de uluslararası alanlarda faaliyet göstermesi söz konusu olmuştur. Bunedenle KOBİ kuruluş yeri seçimine daha fazla özen göstermelidir. Ayrıca kuruluşyeri seçiminde gidilecek ülkenin çevresel riskleri, işbaşındaki hükümetin taleplerinidetay olarak araştırmaları ve bunlardan doğabilecek riskleri ortadan kaldıracakönlemler almaları gerekmektedir (Çatalca, 1993:36).Çevre Analizi ve Piyasa Araştırması;Küçük işletmeler, sahip oldukları sınırlı kaynaklar ve ölçeklerdenkaynaklanan dezavantajlar nedeniyle çevrelerinde meydana gelen değişikliklerigenellikle kontrol edemeyen ve çevresini izlerken daha çok yöneticisinin veyasahibinin deneyimlerine güvenmek durumunda kalan işletmelerdir. Fakat aynızamanda bütün diğer işletmeler gibi küçük işletmeler de uzak ve yakın çevrelerindençok yoğun biçimde etkilenmektedirler. Bu nedenle küçük işletmeler de pazarı veyasektörü veya genel olarak ekonomik yapıyı etkileyen ve etkilemesi muhtemel olanekonomik, teknolojik politik, sosyal ve hukuki olayları yakından izlemek ve analizetmek durumundadırlar (Dinçer, 1997:353, 354).Küçük işletmelerde çevresel analiz şu aşamalardan oluşmaktadır; gelecektemeydana gelebilecek (5 yıl içinde) ekonomik, politik, teknolojik ve sosyal olaylarınişletme üzerindeki etkilerinin belirlenmesi, gerçekleşme olasılığı yüksek olarakdeğerlendirilen olayların karşılıklı etkileşim analizlerinin yapılması, beklentilere veetkilere bağlı olarak alternatif senaryoların geliştirilmesi, pazar, rekabet ve müşterianalizlerinin yapılması. Sağlıklı ve düzenli bir çevre analizi küçük işletmelerinçevrelerinde meydana gelen değişimlere uyumlarını kolaylaştırmakta ve buna bağlıolarak etkinliklerini arttırmaktadır (Titiz ve Çarıkçı, 2001:212, 213).Piyasa araştırması, fizibilite çalışmaları içinde yer alan bir kavram olmaklabirlikte işletmelerin küçük ölçekten orta ölçeğe, orta ölçekten de büyük ölçeğegeçişlerinde çok önemli olması nedeniyle ayrıca değerlendirilmelidir. Gerek yenikurulanların gerekse mevcut üretim kapasitelerini geliştirmek üzere yatırım yapan

139işletmelerin piyasa analizine önemle eğilmeleri; henüz yatırıma girmeden hangipiyasalarda, hangi müşteri gruplarına, hangi ürün demetiyle hitap edeceklerine ilişkinstratejik kararlarını ayrıntılı ve sağlıklı bir araştırmaya dayandırmaları gerekir.Özellikle küreselleşmenin etkisiyle işletmelerin kendi pazarlarını yaratmasıgünümüzde büyük önem kazanmıştır.KOBİ’leri bizzat piyasa araştırması yapmaları, gerek maliyet gerekse zamanaçısından çok güçtür, işletme ölçeği küçüldükçe bu zorluk daha da önem kazanır.Fakat bu durum esas itibariyle kapsamlı bir piyasa araştırması için geçerlidir. Bütünzorluklara rağmen KOBİ’ler piyasa araştırma konusunda bir şeyler yapabilirler.Önemli olan sorunun farkında olmak, kabaca bir piyasa araştırmasının veyagözleminin bile işletmeye çok şeyler kazandırabileceğini görmek, bu konuda kayıtsızdavranmamaktadır. Diğer taraftan daha önce başkaları tarafından toplanan bilgilerikinci veriler ise, yurt dışında büyükelçilikler, konsolosluklar ve ticaret ateşelikler,Türkiye’de DİE, DPT, KOSGEB, Bakanlıklar, Bankalar, Üniversiteler, TÜSİAD vb.kuruluşlardan elde edilebilir (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:135, 136).Stratejik Plan GeliştirmePanlama, “ işletmelerde ne yapılacağının önceden belirlenmesi ve neyin, nezaman, nerede kim tarafından yapılacağının düzenlenmesidir” Şeklinde ifadeedilmektedir. Bu süreçte küçük işletmelerin sahip, ortak veya yöneticileri, amaçlarınbelirlenmesinde yetersizlikler ve amaçların yeterince analiz edilmemesi, alternatifplanlama konusunda yetersiz kalınması, plan seçim aşamasında bilimsel kriterlerinyerini şahsi yetenek ve deneyimlere yer verilmesi, planların hazırlanması veuygulanması aşamasında alt kademelerin görüşlerine önem verilmemesi ve onlarınkatılımlarının sağlanmaması gibi sorunlarla karşılaşmaktadırlar (Akgemci, 2001:23).Küçük ölçekli bir işletmede stratejik düşünceden ve stratejik yönetimden sözedebilmek için öncelikle küçük işletme yöneticilerinin veya işletme sahibininstratejik düşünce perspektifine sahip olması ve stratejik yönetim gerekliliğineinanması gerekmektedir. Küçük işletme yöneticilerinin stratejik düşünmesi vehareket etmesi gerektiğinin altında yatan ilk ve belki de en önemli neden geleceğindoğasında var olan belirsizlikler ve bu nedenle çıkabilecek olan krizlerdir. Gelecekteneler olacağının tam olarak bilinemeyeceği gerçeği özellikle küçük işletmeleri uzundönemli düşünmeye ve alternatif senaryolar üretmeye zorlamaktadır.

140Başka bir ifadeyle, işletmenin çevresi belirsizliklerle kuşatılmıştır ve küçükişletme yönetimi açısından belirsizliklerle uğraşmak çok zor bir faaliyet olarakgörülmektedir. Belirsizliklerle mücadele edebilmenin en etkin yöntemlerinden birisistratejik düşünebilmek ve mevcut durumu doğru analiz edebilmektir. Düşünmeyigerektiren ikinci önemli neden ise, küçük işletmelerin çok şiddetli bir rekabetortamında faaliyet göstermek zorunda olmaları ve bu ortamdan büyük işletmeleregöre çok daha fazla etkilenmeleridir. Stratejik düşünce, ekonominin normal biçimdeişlediği dönemlerde bile çok etkin bir kamuoyu oluşturma şansına sahip olamayanküçük işletmelerin kriz dönemlerini daha zararsız ve hatta karlı geçirebilmelerinisağlayabilecek bir yönetim anlayışı olarak ele alınabilmektedir. Küçük işletmelerfinansal açıdan nispeten zayıftır. Dolayısıyla, gelişmelerin tutarlı olmadığıdönemlerde dengeli hareket etmedikleri; uygun koşullarda uygun pazarlarıhedeflemedikleri takdirde çok büyük sorunlar ve işletme faaliyetlerine sonverebilecek krizler yaşayabilmektedirler. Küçük işletme yöneticilerinin stratejik biryönetim tarzı içinde öncelikle klasik yönetim tarzlarını değiştirmeleri gerekmektedir.Dolayısıyla, bilgi toplumunun küçük işletme yöneticisi yeniliklere açık, etkin rekabetortamını savunan, rasyonel riskler üstlenebilen ve pazarı dünya pazarı olarakalgılayan kişi olmalıdır (Titiz ve Çarıkçı, 2001:207-210).Stratejik planlama işletmenin amaçlarına nasıl ulaşacağının yollarının veyöntemlerinin belirlenmesi sürecidir. Bu anlamda, hangi alanlarda faaliyetgöstereceği, faaliyetlerini hangi kaynaklarla gerçekleştireceği ve hareket yönleri gibitemel ve işletmenin geleceğini ilgilendiren konuları kapsar. Hedef müşteri kitlesi vemevcut müşterileri rekabet ortamında firmada tutmanın yolları belirlenir. İşletmeningeleceğini ilgilendiren kararlar toplamından oluşan uzun vadeli planlardır.Yaygın olan görüşün aksine stratejik planlar sadece büyük işletmelere özgünplanlar değildir. Bununla birlikte küçük işletme sahipleri; zamanlarının olmadığı,stratejik plan geliştirecek kadar büyük olmadıkları, yeterli teknik kadroya sahipolmadıkları gerekçesi ile stratejik planlar hazırlamama gibi önemli bir hatayadüşmektedirler. Açıkça tanımlanmış bir strateji olmaksızın yaratıcı olmaya vepazardaki rekabetçi gücünü korumaya sürdürülebilir bir temel hazırlamak mümkünolmamaktadır (Döm, 2008:328).

141Yenilikler (inovasyon), Know-How Yetersizliği ve Düşük TeknolojikSeviye:Yenilikçilik stratejisi ve yenilikçilik, genellikle büyük ölçekli işletmelereatfedilen bir faaliyettir. Bu konuda KOBİ’ler pratik uygulamalar gerçekleştirenbirimler olarak bilinmektedir. Ancak, rekabetin küreselleşmesi, tüketici tercihlerininçeşitlenmesi ve ürün yaşam çemberinin kısalması, KOBİ’lerin yenilikçi stratejilergeliştirmesini gerektirmektedir. Bu stratejiler, yeni ürün ve süreçler kadar işorganizasyonu ve insan kaynaklarının geliştirilmesini de kapsamaktadır (Aykaç,Parlak, Özdemir, 2008:185).Girişimcilerimizin karşılaştıkları önemli darboğazlardan birisi de yeniliklerkonusu ile ilgilidir. Genellikle bu konudaki olanaklar değerlendirilememektedir. Butespit özellikle ürün ve pazar yeniliği için geçerlidir (Müftüoğlu ve Durukan,2004:155).Tipik Türk KOBİ’si geleneksel üretim metotları ile Türkiye pazarı içinüretim yapmakta; ancak, bir çok alanda yerel pazarda da başta AB firmaları olmaküzere yabancı firmalar ile rekabet etmek zorunda kalmaktadır. Türk KOBİ’lerininteknolojik düzeyi Avrupalı firmalara göre çok düşük kalmakta, KOBİ’lerimizgenellikle modası geçmiş tasarımlar, verimsiz üretim metotları ve eski makineekipmankullanarak katma değeri düşük olan alt kalitede ürünlerin üretimiyle meşgulolmaktadır. Ayrıca KOBİ’lerde danışmanlık kullanma ve Ar-Ge siparişi geleneği debulunmamaktadır. Ülkede mühendislik, müşavirlik, tasarım, teknoloji transferi veeğitim hizmetlerinin kullanılmasının düşük bir düzeyde kalması ve sınai mülkiyetekonu olan ürünlerin ticaretinin yetersizliği nedeniyle know-how ile ilgili hizmetsektörleri de gelişememiştir. Oysa sabit sermayeden ziyade insan sermayesine ihtiyaçduyulan bu alanlarda kapasite geliştirebilmek için Türkiye’nin tabii bir potansiyelibulunmaktadır ( DPT, 2004:36).Ar-Ge, artan rekabet ve bilgi ekonomisine geçişle birlikte gündeme gelen vegeleneksel olarak büyük işletmelerin faaliyeti olarak bilinmektedir. Ar-Ge,yenilikçilik yoluyla bir ekonominin büyümesini ve performansını etkilemektedir. Butür yenilikçi faaliyetler firma düzeyinde uygulanmakla birlikte, ekonominin diğersektörlerini ve bölgeleri taşma etkileri yoluyla etkilemekte ve GSYİH’nın

142bileşiminde önemli değişikliklere yol açmaktadır. Ar-Ge harcamaları ve yenilikçilikincelendiğinde, büyük ölçekli işletmelere göre KOBİ’lerin özellikle kamu araştırmakurumlarından ve üniversitelerden kaynaklanan taşma etkilerine daha fazla duyarlıolduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Gelişmiş ülkelerde rekabet gücünün bilgi temellifaaliyetlere, fiyat dışı ölçekli unsurlara kayması ve küçük işletmelerin ekonomininitici gücü haline gelmesi bu işletmelerin Ar-Ge faaliyetlerinde bulunmasını zorunlukılmaktadır. Bu çerçevede gelişmiş ülkelerde Ar-Ge’nin GSMH’dan aldığı payartarken, diğer yandan da KOBİ’lerin bu harcamalardan aldığı pay da artmaktadır.Ancak, KOBİ’lerin Ar-Ge faaliyetlerine tahsis edecekleri bütçe imkanlarıkısıtlı olduğundan, yerel düzeyde Ar-Ge kurumlarının geliştirilmesi ve finansmandesteğinin bu alanda yoğunlaşması hayati öneme sahiptir (Aykaç, Parlak, Özdemir,2008: 185, 186).Gümrük Birliğinin yarattığı rekabet ve AB iç pazarının imkanları karşısındayeniden yapılanmanın gereği olarak, ülkemizde işletmelerin teknoloji seviyelerininyaygın bir şekilde yükseltilmesi ve bu çerçevede büyük miktarda “know-how”ınKOBİ’lere transferi gerekmiştir. Ancak rekabet baskısı ve yeni pazar arayışlarınedenleri ile hissedilen teknolojik ihtiyaçlar, ülkenin mevcut yapısal koşullarındaekonomik talebe dönüşemediğinden ve bu ihtiyaçları karşılayıcı hizmetler sunankesim (örneğin, mühendislik, tasarım ve teknoloji transferi danışmanları) iletüketecek kesim (imalat, sanayi KOBİ’leri) arasında ticari bağlar gelişmediğinden,Türkiye’de piyasa mekanizmasının sonucu olarak teknoloji düzeyinin yükseltilmesiyoluyla rekabet gücü kazanımı ortaya çıkmamıştır.Kamu mali imkanlarının sınırlı kalması nedeniyle KOBİ’lere yeterli desteksağlanamamış ve teknolojinin yayılımını engelleyen yapısal sorunların da etkisiyle,ne gümrük birliğinin doğurduğu rekabet baskısı ne de ekonomik krizler sonucundaTürkiye pazarının daralması karşısında duyulan yeni pazar gereksinimi bile ülkeKOBİ’leri genelinde bir teknolojik düzey yükseltilmesini sağlayamamıştır. HalenKOBİ’lerin know-how yetersizliği sorunu, fiyata dayalı piyasa güçlerinin devreyegirmesini engellediği gibi, Türk ekonomisinin de gümrük birliğinden yeterli faydayısağlayabilmesi önündeki en önemli darboğazı oluşturmaktadır (DTP, 2004:36, 37).

143Yenilikler yaratmada en önemli başarı unsurunun, talebin ve piyasalarınizlenmesi olduğu unutulmamalıdır. Bu gerçek KOBİ’ler için önemlidir. Zira buişletmeler, pazarı olmayan yenilikler yaratmanın ve/veya getirisi uzun süre gerektirenyatırımların finansal risklerine giremezler. Dolayısıyla, bu işletmelerin ortayakoydukları yeniliklerin kısa sürede ekonomik açıdan değerlendirilmesi gerekir,bunun için yaratıcı güç ile piyasalaştırabilme yeteneği birleştirilmelidir. Buna “aklınpiyasalaştırılması” da diyebiliriz. Japonların başarısı takdire şayandır. GenellikleJaponların bir pazarı ele geçirme stratejisi olan “kaliteyi yükselt, maliyeti düşür,fiyatı düşür, parayı ele geçir” zincirinin ilk halkasını oluşturan Kaliteninyükseltilmesi aşaması, genellikle bir ürünün inovasyonu konusu, KOBİ’ler ilepiyasaya yeni giren işletmeler açısından özellikle önemlidir. Zira bu işletmelerinönemli avantajlarından biri, , esneklikleri ile yeniliğe açık olmalarıdır. Türkiye’deKOBİ’lerin büyük çoğunluğu bu avantajı kullanamamaktadır (Müftüoğlu veDurukan, 2004:159, 162).Asıl olarak ekonomilere lazım olan işletme tipi daha atılgan, daha hırslı, dahayenilikçi, teknolojiyle barışık işletmelerdir. Bunların çok sayıda olduğu ülkeekonomileri, daha dinamiktir ve çağın koşullarına uygundur. Başka bir ifadeyle,günümüzde ucuz işçilik ve tabii kaynaklara dayalı geleneksel işletmeler yerine,bilgiye ve teknolojiye dayalı işletmeler öne çıkarılmalıdır (Aykaç, Parlak, Özemir,2008:166).Yenilikler konusunda işletmelerin yenilikler yaratıcı gücünün arttırabilmesiiçin şu öneriler getirilebilir: işletmede yenilikler konusunda üretken bir ortamyaratılmalı, personel bu konuda cesaretlendirilmeli, maddi-manevi ödüllendirilmeli;Yenilikler, işletmelerin sürekliliğini sağlamanın ve büyümesinin gerekli şartı olarakalgılanmalıdır;(“Derisini değiştirmeyen yılan ölür” (Neitzche) özdeyişi, inovasyonunişletme açısından önemini çok güzel ifade etmektedir) Daha etkili bir yenilikbulacağım diye yeniliklerin uygulamasında gecikilmemelidir; İnovasyon için krizdurumu bir motivasyon aracıdır.Kriz durumları bu açıdan değerlendirilmelidir; Başta çalışma konusu ile ilgiliolmak üzere, yurtiçi ve dışı fuarlar sergiler vb. sık sık ziyaret edilmelidir; Çalışansektörüne ilişkin yayınlanan Türkçe ve yabancı mesleki dergiler, bilimsel çalışmalar

144izlenmeli, yurtiçi-dışı diğer işletmeler gezilmeli, teknolojik gelişmeler ve talepdeğişmeleri konusunda bilgilendirme gibi faaliyetler, işletmenin inovasyonpotansiyelinin genişletilmesinde ve değerlendirilmesinde etkin yollar olarak kabuledilmelidir (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:162, 163).Öte yandan gelişmekte olan bütün ülkelerdeki gibi, yapısal sorunlarıntemelinde KOBİ’lerin teknolojik ihtiyaçlarının kendiliğinden ekonomik talebedönüşememesi, know-how ile ilgili çeşitli hizmet sunucuları ile aralarında ticaribağların gelişememesi ve bu durumun hizmet üreticisi olması gereken KOBİ’lerin degelişmesine imkan tanımaması olgusu yatmaktadır. Bu yapısal sorundan çıkışsağlayacak, iki tarafı buluşturan yeterli bir piyasa mekanizmasının oluşabilmesi,kültürel gelişmeleri, bazı kamusal destek ve düzenlemeler ile özellikle piyasayapmaya yönelik organizasyonları gerekli kılmaktadır (DTP, 2004:36).Ülkedeki know-how yayımı ile ilgili hizmetler güçlendirilmeli, transfer vedanışmanlık kapasitesi geliştirilmelidir. Mühendislik, teknoloji transferi, Ar-Ge,tasarım ve teknoloji ile ilgili her türlü diğer hizmet üreticilerinin kapasitelerininarttırılması sağlanmalı, bu hizmetlerin akışı konusundaki KOBİ’ler ile aralarındakiticari bağlar güçlendirilmelidir. KOBİ’lerin iç bünyesinde ya da ayrı hizmetüreticileri olarak Ar-Ge kapasitelerinin oluşturulması ve siparişe dayalı araştırmakuruluşları kurulması desteklenmelidir. Bu çerçevede, üniversite-sanayi işbirliğidesteklenmeli, KOBİ’ler in üniversitelerle teknoparklar içinde buluşmalarısağlanmalıdır. KOBİ’lerin Teknik Mevzuata Uyum, CE işareti edinimlerinin,metroloji, standardizasyon, test ve kalite sistemlerinden yararlanmalarınınyaygınlaştırılması doğrultusunda, kalite bilinci oluşturulmasına ve teknoloji altyapılarının geliştirilmesine yönelik eğitim, danışmanlık, Ar-Ge destekleriyoğunlaştırılmalı ve özel kalite ve sertifikasyon sistemleri gelişmesine yönelikçalışmalar yapılmalıdır (DTP, 2004:47, 48).Finansman Ortamının Yetersizliği-Finansman SorunlarıKOBİ’ler işletme faaliyetleri sırasında en çok finansman sorunlarıylakarşılaşmaktadır. Ekonomideki esnekliklerine rağmen varlıklarını devamettirebilmeleri ve büyümeleri için önemli unsurlardan biri de finansmandır.Finansman sorunlarının temelinde KOBİ’lerin öz sermaye –öz kaynak yapılarının

145zayıflığı düşünülmektedir. Diğer yandan KOBİ’lerin finansal sorunlarını ülkeningenel ekonomik yapısından ayrı düşünmek olanaksızdır.Yaşanan krizler KOBİ’leri de önemli ölçüde etkilemekte ve varlığını devamettiremez hale getirmektedir. Buna rağmen bağımsız derecelendirme kuruluşları ilebankalar tarafından derecelendirmeye tabi tutulacak olan KOBİ’lerindeğerlendirilecek olan özelliklerinin en başında sahip olduğu işletme sermayesigelmektedir. Nitekim güçlü sermaye yapısına sahip KOBİ’lere verilen kredimaliyetlerinin diğer KOBİ’lere verilen kredilerle karşılaştırıldığında daha düşükolduğu görülmektedir. Faaliyetleri öncelikli olarak öz kaynaklarıyla finanse etmekolan KOBİ’ler diğer finansman araçlarını göreceli olarak daha az tercih etmekte,yetmediği noktalardan itibaren ticari bankaları kullanmaktadır. KOBİ’lerin ihtiyaçduydukları kısa vadeli kaynak için ise finans kuruluşları fazla isteklidavranmamaktadır (Erol, 2010:175, 176).İşletmeler, öz kaynakların yetersiz olduğu durumlarda dış kaynaklarayönelmektedir. Ancak KOBİ’ler gerek para, gerekse de sermaye piyasalarındangerektiği gibi yararlanma imkanlarına imkanına sahip değildir. Bu çerçevedeKOSGEB’in yaptığı bir araştırmaya göre, KOBİ’lerin banka sisteminden kredikullanmada büyük sorunları vardır ve bunların en önemlileri de ipotek (%33) vekefalettir (%22) (KOSGEB, 1993:105) Türkiye’de KOBİ’ler sadece finansmanbulamama sorunuyla değil aynı zamanda kaynakların nerede ve nasıl bulunacağınailişkin bilgi transferi ve eğitimi gibi sorunlarla da boğuşmaktadır (Tokay, 2001:37-47). Yine hammadde kaynaklarına, tüketim pazarlarına uzaklık, proje kapasitetutarlarının yanlış hesaplanması ve mevcut kaynaklara göre insan kaynaklarınınplanlanmasından kalifiye eleman seçimine kadar bir çok unsur da KOBİ’leraçısından finansman sorunlarına neden olabilmektedir.KOBİ’lerin finansman sorunları şu başlıklar altında toplanabilir (Şamiloğlu,2000:54-59):• Öz kaynak yapısının yetersizliği• Kredi temin etme süresinin kısalığı,• Kredi faizlerinin çok değişken ve yüksek olması,

146• İstenilen miktarda teminat gösterilememe,• Ekonomik istikrarsızlıktan dolayı, yatırım girdi maliyetlerinin ve getirilerinintahmin edilememesi,• Yeterli miktarda hammadde ya da ürün stoklama imkanının olmaması,• Dış pazarlara açılmaya veya Ar-Ge çalışmalarına yönelik finansmanbulunamaması,KOBİ’lerin finansal dezavantajları ise şu şekilde belirtilebilir. (Erol,2010:179)• Yetersiz finansman bilgisi• Modern finansman tekniklerini yeterince izleyememe,• Sermaye piyasasına girememe,• Yeni ortak alımında her iki tarafta da tereddütler,• Oto-finansman olanaklarının kısıtlı olması,• İşletme sahiplerinin kişisel varlıklarıyla sorumlu tutulması,• Kredi hacminin düşük, kredi maliyetlerinin yüksek olmasıdır.Türkiye’de girişimcilerin sorunlarını konusunda yapılan saha çalışmalarındafinansman sorunu listedeki birincilik sırasını büyük farkla korumaktadır. Bu durumTürkiye’de dağıtılan toplam kredilerin sadece %5’inin KOBİ’lere tahsis edildiği, buoranın ABD’de %42.7, Almanya’da %35, Japonya’da %50 olduğu gibi istatistikibilgilerle tamamlandığında yukarıdaki sonuç tartışmasız kabul edilmesi gereken birTürkiye gerçeği olarak algılanmalıdır.Türkiye’de KOBİ’lerin kredi hacminden yararlanma oranları, istihdama veülke katma değerine sağladıkları katkıları ile karşılaştırılamayacak seviyelerde düşükkalmaktadır. KOBİ’lere hizmet verecek sermaye piyasası imkanları dageliştirilememiştir. Kamu kesiminin piyasalarda yüksek borçlanma düzeyi özelkesimin kredi imkanlarını daraltmakta ve faizlerin aşırı yükselmesine yol açmaktaolup, bu koşullar kamunun sağladığı desteklerin kısıtlılığı ile birleşerek KOBİ’lerinkredi piyasasından neredeyse tamamen dışlanmasına neden olmaktadır.

147Kamunun yüksek borçlanma politikası nedeniyle, bankaların KOBİ’lerifinanse etme kapasitesi aşınmış, yatırım/proje finansmanı hizmetleri çok daralmış veekonomik krizler neticesinde bankaların iflas etmesi ve işletmelerin bankalara borçlukalması gibi nedenlerden bu alandaki piyasa mekanizması tahrip olmuştur.Geleneksel olarak KOBİ’lere finansal hizmet sunan Halk Bankası fonksiyonunu icraedemez duruma düşmüş olup, bankanın özelleştirilmesi planlanmıştır. Türkiye’deKOBİ’lere yönelik garanti kredisi, risk sermayesi, yatırım ortaklığı, gayrimenkulyatırım ortaklığı, KOBİ finans şirketleri, KOBİ’lere yönelik factoring ve leasingşirketleri, KOBİ’lerin menkul kıymet piyasalarından yararlanmasını sağlayan KOBİborsası gibi bazı finansman kurumları ya çok sembolik düzeyde gerçekleşmiş ya dakurumsal düzeyde kalmıştır (DTP, 2004:36, 37).Öte yandan KOBİ’lerin finansman sorununun gerçek sebebi başka yerdearanmalıdır. Türkiye’de finansal ihtiyaca, sorunlar listesinin başında yer verilmesisübvansiyon sağlamanın bir yolu olarak değerlendirilmelidir. Burada amaç veyaifade edilmek istenen husus daha düşük faizli, daha uzun vadede ve daha fazlaödemesiz devresi olan krediler elde edebilmektir. Finansal sorunlar esas olarak birsübvansiyon sorunu olarak algılanmamalıdır.Bu sorunlar esasında başka nitelikli sorunlardır. Pazarlama sorunudur,yönetim ve tedarik sorunudur, teknoloji seçiminde ve/veya kuruluş yeri seçimindeyapılan hataların sonucudur. Finansman sorunu bu gerçek sorunların bir sonucuolarak ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla bu finansal sorunlar listesinin başlıcasorunlarla genişletilmesi, tartışılması ve çözüm yollarının aranması gerekmektedir.Üzerinde önemle durulması gereken diğer bir konu ise, Türk girişimcilerininborçlanma konusuna olan yaklaşımıdır. Türk insanı genel olarak borçlanmadankorktuğu veya borçlanmayı iyi karşılamadığı için kendi imkanlarıyla hareket etmeeğilimindendir. Ülkemizde işletmeler küçüldükçe öz sermaye oranı artarkenborçlanma oranı azalmaktadır. Almanya’da bu konuda yapılan araştırmalara göre,KOBİ’lerin sermayesinin ortalama %40’ı öz sermayeden oluşmakta, %60’ıborçlanmak suretiyle karşılanmaktadır. Ve işletme ölçeği büyüdükçe toplam sermayeiçinde öz sermaye oranı artmaktadır. Türkiye’de ise bunun tam tersi bir tablomevcuttur (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:166-168).

148KOBİ’lerin bugün karşı karşıya kaldığı bir çok sorunun gerisinde sermayefaktörü yatmaktadır. Bu tespit bugün de aynı şekliyle devam etmektedir. Küçüksermayelerle başlayan girişimler sürekli büyüyen sorunlarla devam etmektedir.Girişimciler ellerindeki küçük sermayeler ile işletmeler oluşturmakta, bu özsermayeleri ise hem yatırım hem de pazarda yer almak için yapılacak pazarlamaçalışmaları için yeterli olmamaktadır. KOBİ’ler piyasa koşulları nedeni ile vadelisatışlarını da öz sermayeleri ile finanse etmek zorunda kalmaktadır. KOBİ’lerfinansman yetersizlikleri nedeniyle gelişmiş teknolojilere sahip olamamakta, eskiteknoloji ile emek yoğun çalışmak zorunda kalmaktadırlar. Bu da ürettikleri malınkalitesine olumsuz yansımaktadır. Kalitesiz üretim, KOBİ’lerin satış gücünü,dolayısıyla büyük işletmelerle rekabet gücünü engellemektedir. Eski teknolojilerleyapılan üretim ile ihracat yapılması ve uluslararası pazarda rekabet olanağı yoktur(Erol, 2010:176).Ülkemizdeki KOBİ’lerin finansman sorunlarının çözümünde, sadece küçükgirişimciliğin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması görevini üstlenmiş özel bankalaraihtiyaç vardır. Halk Bankası (1938) Türk Esnaf ve Sanatkarları ile KOBİ’lerinfinansman sorunlarının çözümüne katkı sağlamak amacıyla kurulmuştur. Bubankalarımızın imkanlarının arttırılması ve çalışmalarının daha etkin hale getirilmesive özellikle asli görevlerine dönmeleri sağlamalıdır. Diğer bankaların konuyaözendirilmesinin yolları aranmalıdır.Sorun çözümü büyük ölçüde “İhtisas Bankacılığı”nda aranmalıdır (Müftüoğluve Durukan, 2004:170). Ayrıca, kriz ve sermaye yetersizliği nedeniyle kapanan veyadüşük kapasite ile çalışan tesislerin ekonomiye kazandırılması ve yeni yatırımlarıngerçekleştirilmesi sağlanmalı, uygulanabilir projeleri olanlar ile sermayesi olanlarınbuluşturulmasını sağlayacak çalışmalar yapılmalı, genç ve kadın girişimcilereyönelik olarak uygulanan özel kredi programları etkinleştirilip yaygınlaştırılmalı,KOBİ’ler sermaye piyasası ve mali piyasalarla düzenli çalışan bir ortamda modernfinansman araçları ve kurumları ile desteklenmelidir. KOBİ’lerin finansmanhizmetleri hakkında bilgilendirilmesi sağlanmalı, finansmana yönelik bilgi sistemioluşturulmalıdır. KGF’nin kaynakları arttırılarak teminat sorumluluk fonunun dahaetkin kullanılması için fon çarpanının yükseltilmelidir. Yeni kredi garantikuruluşlarının kurulması desteklenmelidir. Ayrıca, uluslararası mali işbirliği

149programları çerçevesinde sağlanacak kaynakların, modern finansman uygulamalarınayönelik pilot projelerin hayata geçirilmesine yönelik çalışmalar yapılmalıdır (DTP,2004:46, 47).Üretim Sorunları:Bugün dünya bir değişim ve yeniden yapılanma süreci içerisindedir. Busürecin temel olgularının en önemlileri, küreselleşme, bilgi toplumu ve teknolojidinamikleridir. Anılan değişim ve gelişim dinamiklerinin bir sonucu olarak,günümüz işletmecilik felsefesi ve işletmecilik alanı önemli teknolojik hareketleresahne olmakta, yeniden yapılanma süreci yaşanmaktadır. Teknoloji üretimin enönemli girdilerinden biri haline gelmiş, bir üretim faktörü olma niteliği kazanmıştır.(http://www. emu. edu. tr/smeconf/turkcepdf%5Cbildiri_46. pdf)KOBİ’lerin karşılaştıkları üretim sorunlarını şu şekilde açıklayabiliriz;i. Yenilik ve Değişiklikler konusunda üretim teknolojisinden yeterincefaydalanamama; buna teknoloji sorunu da diyebiliriz. Teknolojinin en basitve dar tanımı, bir mal veya hizmetin üretimi için gerekli ve uygulanan bilgi(know-how) ve deneyimler olarak verilmektedir. Daha geniş anlamda ise;“Malların veya hizmetlerin üretiminin planlanmasından, dağıtımıngerçekleştirilmesine kadar geçen süre içindeki teknik ve yönetsel yöntemlerinve bilgilerin tümü” teknoloji olarak tanımlanabilir (http://www. dtm. gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/teknoloji.doc).Bilgi işlemteknolojisinin yönetim, üretim ve dağıtım alanlarındaki etkinliğinin artması,işletme bazında yeni örgütsel düzenlemelere gidilmesini değişe tüketici talebikarşısında üretim sistemlerinin daha esnek bir yapıya kavuşturulmasınıkaçınılmaz kılmaktadır. Buna rağmen üretim yönetimi ve teknolojisindekibüyük bilgi eksikliğinin neden olduğu sorunların çözülememesi; kalitesizüretim, yüksek maliyet, hammadde, işgücü, makine, tezgah kapasitesi israfındaha da artmasına sebep olmaktadır. (Turan ve Gökalp, 1993:8)ii. Üretim kapasitesinin yetersizliği; diğer bir sorun olarak karşımızaçıkmaktadır. KOBİ’lerin bazen sınırlı bir pazara hitap etmeleri nedeni ileellerindeki makineler atıl durumda kalmakta, kullanılamamaktadır. Öteyandan atıl kapasitede çalışmanın bir diğer nedeni hammadde yetersizliğidir.

150Küçük Boy işletmeler girdilerini büyük ölçüde yerli üreticilerden sağlarkenOrta Boy işletmeler arasında dış kaynaklı girdilere bağımlı olan işletme sayısıKüçük Boy işletmelere göre daha fazladır (Çetin, 1996:162).iii. KOBİ’ler Gümrük Birliğine girilmesiyle kalite ve standardizasyon konusundada önemli zorluklar yaşamaktadır. Eski teknolojilerin kullanılması,KOBİ’lerin dış pazardaki rekabet gücünü azaltmaktadır (OKİK, 1993:58).Bugün, CE 17 işareti ve İSO 9000 standartları 18 (serisi) yüksek maliyetli vedetaylı çalışmaları gerektirmektedir. Bunun içinde, Türkiye’de gerekli testlaboratuarları kurulması ve geliştirilmesi gerekmektedir. Henüz bu konulardaKOBİ’lere destek verebilecek kurum sayısı yok denebilecek kadar azdır.iv. KOBİ’ler sermayeleri sınırlı olduğu için, pazar şartının gerektiği stoklarıbulunduramamaktadır: istenilen yere taşıma, depolama gibi, büyükişetmelerin yararlandığı araçlardan da yararlanamamaktadır. Öte yandan bazıhammaddelerin zamanında sağlanamaması nedeniyle işletmeler, siparişlerinikarşılaya bilmek için hammadde stokuna yönelmektedir. Bu ise, kaynakisrafına yol açmaktadır. Stoklamaya gidilememesi halinde ise, sürekli fiyatartışlarından yoğun biçimde etkilenmek her zaman mümkün olmaktadır(Oktav, Önce, vd. , 1990:24, 25).v. KOBİ’lerin üretim ilişkin sorunlarından sonuncusu da, fason üretim planındakarşılaşılan güçlüklerdir: Fason imalat, bir ana firma (büyük işletme) iletaşeron firmalar (küçük işletmeler) arasında gerçekleşmektedir. Ana firma,aldığı bir sipariş için gerekli işin bir bölümünü ya da tamamını bir başkabağımsız işletmeye (taşerona) yaptırmaktadır.Ancak, bu ilişki bazı durumlarda bir bağımlılık ilişkisine dönüşmektedir. İşteaz gelişmiş ülkelerdeki KOBİ’lerin en önemli sorunlarından biri de bu konuda17 CE işareti, Fransızca “Comformite Europeenne” kelimelerinin baş harflerinden oluşmuştur. Anlamıise, “Avrupa Uygunluk” u ifade etmektedir. CE işareti, bir ürün ya da ürün grubunun, AvrupaBirliğinin Sağlık, Güvenlik, Çevre ve Tüketicinin korunması konusunda oluşturmuş olduğu üründirektifleri olarak bilinen temel şartlarına uygun olduğunu gösterir. Ürün direktifleri; hangi ürünne tür temel şartları karşılaması gerektiğini ve/veya hangi performans seviyesinde olmasıgerektiğini belirler.18 ISO 9000 standardı, 1987 yılında Uluslararası Standart Kuruluşu (ISO) tarafından uluslararasıstandart olarak onaylanıp yayınlandığı ve halen AB ülkelerinde uygulanmakta olan birUluslararası Kalite Standartları Serisi’dir.

151yaşanmaktadır. Bu durum KOBİ’ler arasında işbirliği ihtiyacını da gündemegetirmektedir (http://www. dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/Tanitim KoordinasyonDb/KOBİ’sayi9. doc).Ayrıca günümüzde KOBİ’ler bilgisayar teknolojilerini kullanma açısından dakötü durumdadırlar. Yapılan araştırmalara göre, KOBİ’lerin %80’inde bilişim altyapısının olmadığı ve %20 ‘inde ise ortalama bilgisayar kullanımının 3 ile 4 arasıolduğu, bunların da muhasebe departmanlarında kullanıldığı gözlenmiştir(http://www.emu.edu. tr/smeconf/turkcepdf%5Cbildiri_07. pdf)KOBİ’lerin bilgisayarı sadece kelime işlemci ya da muhasebe kayıtlarınıntutulması amaçları için değil; karar destek programı, üretim süreçleri, iletişim gibifonksiyonlar için de kullanmaları doğru olacaktır. Artık büyük firmalar talebin oynakve sınırlı olduğu alanlardaki risk alanlarını KOBİ’lere bırakabilmektedir (Gümüşoğluve Doğan, 1997:204, 205).Durum böyleyken KOBİ’lerin günümüz rekabet koşullarında bilgisayarbütünleşik teknoloji sistemlerinin gerekliliğini anlayan ve uygulayan işletmelerinayakta kalabileceği gerçeğinden hareketle, üretim süreçlerindeki stratejilerinibelirlemeleri zor olmayacaktır. Bu strateji, muhakkak ki teknolojiye adaptasyondanbaşka bir şey olmayacaktır (www. emu. edu. tr)Artık günümüzde herhangi bir üretim değil, ancak belirli koşullarda yapılanüretim, ülkenin ekonomik gelişmesini güçlendirebilir. Üretimde yüksek birprodüktivite; tüm üretilen mallar için geçerli olmak üzere, üretimle ilgili kalitegüvencesi; düşük bir maliyet ve esnekliğin sağlanması yanında birey ve toplumunartan ihtiyaçlarını karşılamak için üretimin çok kısa zamanda değiştirilebilmesidir(Kazan, Uygun2002:85).Tedarik ve Satın Alma SorunlarıTedarikleme, teknoloji, ürün tasarımı, ürün geliştirme, standardizasyon venitelikli personel; üretimde kalite unsurunun evrensel boyutlarda elde edilmesinde roloynayan çok önemli faktörlerdir. Tedarikleme; üretimde kullanılan malzeme,hammadde veya ayrı mamullerle ilgili olup, üretimle iç içedir. Hammadde ve anamalların tedarikinde nitelik, miktar, ihtiyaç duyulduğunda bulunabilme ve fiyattankaynaklanan bazı sorunlar yaşanabilmektedir (Akgemci, 2001).

152Hammadde yetersizliği yüzünden işletmeler düşük kapasiteyleçalışmaktadırlar. Küçük boy işletmeler girdilerini büyük ölçüde yerli üreticilerdensağlarken, orta boy işletmeler arasında dış kaynaklara bağımlı olan işletme sayısıküçük boy işletmelere göre daha fazladır (Çetin, 1996:162). Tedariklemede ortayaçıkan diğer bir dar boğaz da sipariş edilen hammaddenin istenilen zamandasağlanamamasıdır. Bu nedenle işletmeler hammadde stokuna yönelmektedir. Bu ise,kaynak israfına yol açmaktadır. Stoklamaya gidilmesi halinde ise, sürekli fiyatartışlarından yoğun biçimde etkilenmek her zaman mümkün olmaktadır (Oktav, vd.,1990:24, 25).Küçük işletmelerin, hammadde ve malzeme siparişleri büyük işletmelerinsiparişleri ile kıyaslandığında oldukça küçük ölçeklerde gerçekleşmektedir. Anahammadde ve malzeme üretimi yapan işletmeler küçük işletmeleri fazlaönemsememektedirler. Bu da küçük işletmelere daha az iskonto yapılmasına, dahafazla vade farkı uygulanmasına neden olmaktadır. Bunun sonucunda da küçükişletmelerde üretilen mamulün birim maliyeti büyük işletmelerden daha yüksekrakamlarda gerçekleşmektedir. Bu sorunu giderebilmek için büyük miktarlardasipariş verip, iskonto avantajlarından yararlanma yoluna gitmek durumunda ise birbaşka sorunla karşılaşmaktadırlar ki; bunların içerisinde en önemlisi stokmaliyetindeki artıştır. Küçük işletmelerin kullandıkları hammadde ve yardımcımalzemelerin istenilen zaman ve kalitede işletmeye gelmediği durumlar sıklıklayaşanmaktadır (Tekin, 2006:203). Bunun işletmede doğurduğu sonuçlar ise; siparişteslimatında yaşanan gecikmeler, kalite eksikliği ve müşteri kayıplarıdır.Pazarlama Sorunları:Küreselleşmeyle birlikte bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler,KOBİ’lerin dilimli piyasalarda yoğunlaşarak ve kendilerine özgü alanlar oluşturarakdev hacimli çok uluslu şirketler karşısında rekabet üstünlüğü elde etmeye çalışması,bu işletmelerin günümüzde güçlendirilmesinde dikkate alınacak yenİ tercihler olarakortaya çıkmaktadır. Küçük ölçeğin esnekliğinin sağladığı üstün yönler ile ticariortakların ağ bağlantılarından doğan ölçek ekonomilerinin bir araya getirilmesineparalel olarak dev işletmelerin küresel alanın dışında rekabet üstünlüğüne sahipolacağı dilimli piyasalarda yoğunlaşması, bu sürecin en önemli özelliğidir.

153Türkiye’de KOBİ’lerin küresel rekabet karşısında uluslararası pazarlardasürdürülebilir rekabet üstünlüğü elde etmesi, kendilerinin temel yetkinliklerine dayalıolarak rekabet üstünlüğü sağlayacak olan farklı bir düzlemde piyasanın özelihtiyacına cevap verecek şekilde mal ve hizmet üretmesini gerektirmektedir. Hemyurtiçi piyasalarda hem de küresel piyasalara yönelik olarak genellikle aynısektörlerde faaliyet gösteren ve benzer mal ve hizmetleri üreten KOBİ’lerin,uluslararası piyasalara açılması ve bu piyasalarda rekabet üstünlüğü elde etmesininzayıf bir ihtimal olduğu günümüzde daha belirgin hale gelmiştir (Aykaç, Parlak,Özdemir, 2008;187).Türkiye’de 1980’lerden sonra liberal ekonomi politikalarının uygulanması veTürk pazarının yabancı rakiplere açılmasıyla birlikte girişimcilerimiz ve KOBİ’ler deyabancı rakiplerle rekabet edebilmek için ürün ve hizmetlerinin kalitelerini arttırmakdurumunda kalmışlardır (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:137).Aslında KOBİ’lerin pazarlama sorunlarını üretim sorunlarından ayrıdüşünmemek gerekir. Yukarıda da belirtildiği gibi, nasıl ki bir ürün üretilirken belirlistandartlara sahip olması bekleniyorsa, o ürünü pazarlamada da bu belirli standartlarauyulup uyulmadığına bakılacaktır. Pazarlama, üretilen mal ve hizmetlerin satışasunulması faaliyetleri olduğuna göre, KOBİ’lerin pazarlama ve üretim sorunlarının içiçe olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır (www.gau.edu.tr/bildiriler/bildiri1.pdf).İşletme sahipleri üretimi nispeten öğrenmiş olmalarına karşın pazarlamanıneksikliği halen devam etmektedir. Pazarlama faaliyetleri ihracata yönelik olduğundanda darboğaz haline gelmektedir (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:137).Pazarlama yöneticileri ve eğitimcileri için KOBİ’ler çok önemli üstünözellikleri bulunan, geleceğin yaratıcı işletmeleri olabilirler. Ancak pazarlamafonksiyonlarını daha iyi yönetebilmeleri ve geliştirebilmeleri için onlara nasıl yardımedecekleri konusunda ellerinde tam bir çözüm reçetesi bulunmamaktadır. Bazıyazarlar, “küçük işletmelerin pazarlama faaliyetlerinin büyük işletmelere kıyaslafarklı olduğunu, pazarlama faaliyetlerinde daha çok sezgiye dayalı, daha yaratıcı,bilgisayar ağlarıyla iş yapabilmeye daha uygun, zaman içinde oluşan değişimleredaha kolay uyum sağlayabilen işletmeler olduklarını” ifade etmektedirler. KOBİ’leryaşam döngüleri süresince pazarlama konusunda pek çok sorunla karşı karşıya

154kalmakta ve bu sorunları çözmek için çaba göstermektedirler, dolayısıyla yukarıdakiifade, küçük işletmelerin tamamen planlamanın karşısında yer aldıkları, pazarlamayönetiminde sezgilere önem verdikleri anlamına gelmemektedir (Şahin ve Demir,2005:2).KOBİ’lerin karşılaştıkları pazarlama sorunlarını şu şekilde ele alabiliriz:i. Lisan Sorunu; KOBİ’lerin uluslararası pazarlara açılmada bu gün en önemlisorunlarında biri dil-lisan sorunudur. Gümrük Birliği sürecinde, ciddi birşekilde lisan bilen, ileri görüşlü insanlara ihtiyaç duyulmaktadır. KOBİ’lerinuluslararası pazarlara açılması, ülkelerarası ithalat ve ihracatın artması veteknoloji transferinin hızlanmasıyla dil konusu onlar için önemli birpazarlama sorunu hale gelmiştir (www. gau. edu. tr/bildiriler/bildiri1. pdf).ii. Tüketici zevk ve tercihlerinin tespit konusu; KOBİ’ler yeni pazarlaragirmekte ve onları tanımakta zorluk çekmekte, öte yandan bu mamullereihtiyacı olan kişi ve kuruluşlarda, üretici ve tüketiciye yönelik bilgileribulamamaktadır. KOBİ’ler tüketicilerin zevk ve tercihlerindeki hızlıdeğişmeleri izlemede ve bunlara ayak uydurmada da başarılı değildirler.Özellikle, sosyal ve ekonomik koşullardaki değişiklikler işletmelerde ciddisorunlara yol açmaktadır (Çetin, 1996:158).iii. AR-GE yetersizliği; KOBİ’lerin pazar araştırmalarına gereken önemivermemesi, özellikle uluslararası pazarlama açılma sürecinde KOBİ’leriolumsuz yönde etkilemekte ve başarısız olmalarına neden olmaktadır. AyrıcaKOBİ’ler tanıtımlarını sağlayacak reklam yapabilme gücünden deyoksundurlar. Bunun yanı sıra KOBİ’ler değişime uyum sağlama, değişimitahmin ve değişimi üretme konuları için, Ar-Ge çabalarına girememektedir.Oysa, Ar-Ge değişimi izleme, değişimi gerçekleştirme ve değişimi işletmeyekazandırma gibi işlevi de görmektedir (Akdemir, 1990:215).iv. Dağıtım Kanallarının tesis edilememesi; KOBİ’lerin dış pazarlarda kendidağıtım kanalını kurması oldukça maliyetli bir iştir. Uluslararası dağıtımkanallarında karar verme sorunlarını azaltmak için, özellikle pazara girmebiçimi ve dağıtım kanalının seçimi arasında bir ayrım yapmak gerekir. Pekçok KOBİ bu konuda zorluklarla karşı karşıyadır.

155v. Erken uyarı sistemlerinin kurulamaması; Azgelişmiş ve /veya gelişmekte olanülke ekonomileri dışa açıldıkça, ekonominin değişim süreci hızlanmakta,çevredeki değişikliklerin işletme üzerindeki etkisi artmaktadır. AncakKOBİ’ler mükemmel bir çevre analizinin ve dış piyasalara kadar uzananetkin bir erken uyarı sisteminin gerektireceği harcamaları karşılayacak güçtedeğildir (Karafakıoğlu, 1990:4).Sonuç olarak, dünya üretim ve ticaretinde çok uluslu şirketlerin hakimolması, küçük işletmeler olarak nitelenen ve dışa açılma konusunda orta vebüyüklere oranla daha fazla güçlük çekenlerin ulusal bağımlılıklarını kaybedecekdüzeyde çokuluslu olabileceklerini söylemek çok zordur. Bu durumda küçükişletmeler büyük ölçüde işgücü, hammadde, sermaye vb. açısından bulunduklarıülkeye bağımlı olacaklardır. Ancak, ayakta kalabilmek için bu ortamın rekabetkoşullarına uyum sağlamak zorunluluğu kaçınılmazdır (Müslümov, 2002:12-13).Öte yandan günümüz şartlarında küçük işletmeler için pek çok yeni işfırsatları bulunmakta ve bu fırsatların hepsinin değerlendirilmesi de sektörleraçısından önemli farklılıklar göstermektedir. Örneğin; küçük işletmeler, pazarlamafonksiyonlarında yeni bir bakış açısı yaratabilmek için internette pazarlamauygulamalarını kullanabilirler. Çok boyutlu ağlar yaratabilmek, bu ağların gelişiminive uygulanabilirliğini destekleyerek yardım etmek için, e-ticaret uygulamaları iledaha verimli çalışabilecekleri iş olanakları, yeni iş ortaklıkları ve pazar fırsatlarıyaratabilirler (Şahin ve Demir, 2005:2, 3).E-ticaretin geliştirilebilmesi için devletin her şeyden önce, gerekli teknik veidari alt yapının kurulmasını sağlaması, hukuki alt yapıyı oluşturması, e-ticaretiözendirecek önlemleri alması ve ulusal politika ve uygulamaların uluslararasıpolitika ve uygulamalarla uyumu sağlaması gerekmektedir. Ayrıca KOBİ’lere e-ticaret konusunda bilgi ve teknik destek sağlayacak oluşumlara gidilmeli, bu anlamdaKOBİ-NET’in etkinliği arttırılmalıdır. Öte yandan KOBİ’ler tarafından “ÇağdaşPazarlama Anlayışı” benimsenmelidir. İşletmelerin tüm faaliyetlerinin anamerkezinin tüketicilerin ihtiyaçları olduğu kavranmalı, üretim süreçlerinin yoğunteknolojilerle donatılmasındaki ana felsefeden biri olan “Toplam Kalite Yönetimi”anlayışı pazarlama faaliyetlerinin destekleyicisi kılınmalıdır. KOBİ’ler “Ne üretirsek

156satarız” anlayışını terk ederek, hedef tüketicilerinin gereksinimlerinden hareketle malve hizmet üretmeye odaklanmalıdır (Şamiloğlu ve Uygun, 2001:94-105).Ayrıca KOBİ’ler, rekabetin son derece yoğun olduğu ve yıkıcı bir hal aldığıküresel piyasalarda rekabet etmek yerine, niş (dilimlenmiş) piyasalara yönelmelidir.Rekabetin, fiyattan çok uzmanlaşma ve kaliteye dayalı olduğu bu tip piyasalardafaaliyet gösteren KOBİ’ler, önemli ölçüde büyük işletmelerin rekabetindenkorunmuş olurlar. Zira KOBİ’lerin dilimli piyasalarda uzmanlaşması, küresel rekabetalanının dışına çıkmalarına ve farklı düzlemde rekabet üstünlüğü elde etmelerineimkan tanıyacaktır (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:186).İhracat Sorunları;Ülkemizde KOBİ’ler toplam istihdamın %76.7’sini oluşturmakta, toplamyatırımlar içindeki payı %38’e ulaşmakta ve toplam katma değerin %26.5’i yine buişletmelerce yaratılmaktadır. Ancak KOBİ’lerin toplam ihracat içindeki payları yıllaritibariyle değişiklik göstermekle birlikte, ortalama %10 gerçekleşmektedir. (DTP,2004:9)İhracat, ülke ekonomisinin gelişmesinde ve kalkınmasında önemli rol oynar.Bununla beraber ekonominin yeterli derecede ihraç edilebilir mal üretmesi, o ülkederekabet edilebilirliği inşa edilmiş önemli bir üretim gücüne ulaşmakla yakındanalakalıdır (Akgemci, 2001:28). Geleneksel olarak ihracat, işletmelerin uluslararasıfaaliyetlere katılmalarında ve rekabet gücü elde etmelerinde temel yaklaşım olarakkabul edilmiştir. İşletmelerin uluslararasılaşması konusunda “küresel değer zincirini”yaklaşımının bir stratejisi ve uygulama alanı olarak gündeme girmesi, sadeceuluslararası piyasalarda rekabet üstünlüğü sağlamak açısından değil, fakat aynızamanda uluslararası ticaret ve yatırımlardan daha fazla pay almak için de yeniufuklar yaratan önemli bir gelişmedir (Aykaç, Parlak, Özdemir, 2008:187).İhracata yönelmiş firmaların ihracatlarını geliştirme kapsamındakarşılaştıkları başlıca sorunlar arasında kalite kontrolü ve standardizasyonbulunmaktadır. Ayrıca fiyat-maliyet ilişkisini doğru kuramamaları da bir sorunkaynağıdır. Temelde ihracatta, KOBİ’lerin kronik sorunları, ihracat pazarlamasıyönetimi düşüncesinin ve yaklaşımının uygulanamamasından kaynaklanmaktadır.

157KOBİ’lerin ihracat sorunları, ulusal düzeyde karşılaştıkları sorunlar ve işletmedüzeyinde karşılaştıkları sorunlar olarak iki grupta ele alabiliriz (Akgemci, 2001:28);i. KOBİ’lerin Ulusal Düzeydeki Sorunları; İhracata yönelmek veya ihracatlarınıgeliştirmek için planlı bir strateji izlenmesi, Küçük Sanayi Sektörününgeliştirilmesi ve bu sektörün ihracata katkısını arttırmayı hedefleyenamaçların açıkça ortaya konmaması, KOBİ’leri desteklemek için belirlenmişbir hedef olsa dahi alınan önlem ve uygulamaların bu amaca uygunolmaması, KOBİ’ler için talep piyasasını koordine edecek bir kuruluşunolmaması, iç piyasa şartlarının dış piyasaya göre daha cazip olması, ihracattamevcut uygulamaların KOBİ’lerin aleyhine işlemesi, bürokratik engeller,teşvik tedbirlerinin yetersizliği, KOBİ’lerin organize olmamaları şeklindesıralayabiliriz.ii. KOBİ’lerin işletme düzeyinde karşılaştıkları sorunları; bu sorunları,ölçeklerinden kaynaklanan finansal sorunlar ve dış pazarlarda rekabet gücünüetkileyen sorunlar olmak üzere iki grupta incelenebilir.1. Ölçeklerden Kaynaklanan Finansal Sorunlar; İhracata yönelik üretiminfinansmanı için kredi bulma zorluğu, ucuz ve kaliteli hammadde bulmagüçlüğü, ihracat pazarlama faaliyetlerinin sınırlı kaynaklar nedeniylekarşılanamaması, satış geliştirme-tanıtım faaliyetlerinin mali açıdan çokkülfetli olmasıdır.2. Dış Pazarlarda Rekabet Gücünü Etkileyen Sorunlar; Kalite düşüklüğü, dışfiyatlamada yanlışlıklar, rakiplerin yeterince tanınmaması, hatalıpazarlama stratejileridir.İhracatta özellikle dış pazarları tanıma mevzuatına ilişkin sorunları olanKOBİ’lere yönelik olarak üretim, pazarlama, mevzuat, teknoloji vb. konularda veritabanı oluşturarak hem ulusal hem de uluslar arası iletişim ağları oluşturulmalıdır.Yatırımda modernizasyon, üretimde verimlilik ile ileri teknoloji sistemlerininkullanımı, ürünlerde uluslar arası norm ve standartlara uygunluk bakımından gerekliISO 9000 ve CE işareti gibi işletme içi yapısal düzenlemelere gitmelerininözendirilmesi ve bu anlamda desteklenmeleri gerekmektedir. KOBİ’lerin ihracattaetkili bir model olan “Sektörel Dış Ticaret Şirketleri” biçiminde örgütlenmeleri

158konusunda bilgilendirilmeleri, desteklenmeleri gerekmektedir (http://archive.ismmmo.org.tr/docs/malicozum/57MaliCozum/13-%2057%20FAM%C4%B0L%20% C5 %9 EAM%C4%B0LO%C4%9ELU%20%20.doc).Ayrıca yerel ve ulusal markaların, tüm dış pazarlarda rekabet edebilecekseviyeye ulaşması desteklenmeli; ihracatçı firmaların enerji, istihdam ve haberleşmealanlarındaki girdi maliyetlerinin bu alandaki vergi oranlarının azaltılması yolu iledüşürülmesini sağlayacak önlemler alınmalıdır. İhracatta vazgeçilmez bir kurum olanEximbank’ın kaynak yapısı güçlendirilmeli, bürokratik işlemler azaltılarakbasitleştirilmeli, özellikle teminat sorununu kolaylaştırıcı önlemler alınmalıdır (DTP,2004:45).Ayrıca girişimcilerimiz, ihracat konusunda ilgilendikleri ülkeninTürkiye’deki ticaret ataşelikleriyle ve Türkiye’nin ilgilendiği ülkelerdeki ticaretmüşavirlikleriyle ilişki kurabilir, işletmenin içinde bulunduğu sektöre ilişkin yerli veyabancı birkaç dergiyi izleyerek, yerli ve yabancı fuarlara, sergilere katılarak,müşteri mektuplarını ve şikayetlerini değerlendirerek iç ve dış piyasaların gelişimikonusunda işletmelerine önemli pazar bilgileri sağlayabilirler (Müftüoğlu veDurukan, 2004:141).Bilgi (Enformasyon) EksikliğiTürkiye’de ki KOBİ’lerin en önemli sorunlarından biri de alınan kararlarınnicelik ve nitelik olarak yeterli bilgiye dayandırılmamasıdır. Bunu kısaca, buişletmelerde yönetimin bilgi ihtiyacının karşılanamaması şeklinde ifade edebiliriz.Bu tespit, bilgilenme sürecinin bilgi toplama aşaması yanında bilgiyi işleme vebilgiyi değerlendirme aşamalarını da kapsamaktadır. Burada ’ bilgi’ kavramınıtamamen ‘enformasyon’ anlamında kullanmaktayız. Bilindiği üzere enformasyon;belirli bir amaç için toplanan bilgi şeklinde tanımlanmaktadır. Girişimcilerimizbilmediğini araştırmaktan, konuyla ilgili kişilere danışmaktan kaçmaktadırlar(Müftüoğlu ve Durukan, 2004:185, 186).KOBİ’lerin başarısızlık nedenlerinin çoğunun arkasında bilgi eksikliğiyatmaktadır. Ancak bu sorun henüz işletmelerimiz tarafından yeterincealgılanamamıştır. Aslında en önemli sorun da buradadır. Bugün pek çok işletme bilgitoplama, bilgi işleme ve bilgi değerlendirme için harcanan paraları gereksiz bir

159masraf olarak görmektedir. Halbuki, günümüzde bilgi bir üretim faktörü olarak kabuledilmektedir.Bilgi eksikliğinden kaynaklanan en önemli işletmecilik hataları, henüzyatırımın fizibilite aşamasında başlamakta, işletmenin yaşamı boyunca da devametmektedir. Fizibilite çalışmalarının bilgiye dayandırılmaması sonucu, ürün ve pazarseçimi, ölçek, teknoloji ve kuruluş yeri seçimi gibi konularda geriye dönülmesi çokgüç hatta imkansız stratejik hatalar yapılmasına neden olmaktadır. Sermayemaliyetinin bu kadar yüksek olduğu bir dönemde böylesi bir kaynak israfına özelsektör kuruluşlarının, hele KOBİ’lerin katlanması imkansız olduğundan bu türhataların cezası yatırım projesinin henüz doğmadan ölmesi anlamına gelmektedir(Müftüoğlu, 1993:281).Bilgilenme konusunda KOBİ’lerin bizzat başvurabilecekleri önemli birmakam vardır. O da fuarlar ve sergiler, çeşitli toplantılardır. Oysa KOBİ’ler bu türimkanlardan, gerek para gerek zaman açısından yeterince yararlanamamaktadır.Halbuki uluslararası pazarlara açılmada fuarlar artık eskisinden daha fazla önemtaşımakta ve birer bilgi alışveriş merkezi olarak karşımıza çıkmaktadır. KOBİ’leregerekli olan bilgiler, bir çok kamu kurumu ve özel sektör kuruluşları tarafındansağlansa bile, dağınık durumdaki bu bilgilerin belirli kuruluşlarda toplanarakKOBİ’lerin hizmetine sunulması konusunda henüz tam bir çalışma yapılmamıştır. Buda KOBİ’lerin, bu bilgilere ulaşma ve temin etme imkanlarını zorlaştırmaktadır. Bunedenle KOBİ’ler yanlış kararlar almaktadır (www. dtm. gov. tr).Türkiye’deki KOBİ’lerin bilgi almasına yönelik bilgi işlem sistemleriyetersizdir. Özellikle planlama, standardizasyon, stok kontrol, araştırma,koordinasyon, eğitim, güvenlik ve danışmanlık gibi karmaşık hizmetlerin verimli birşekilde yürütülmesi, ancak etkili bir “bilgi işlem sistemi” oluşturmaya bağlı olacaktır(Gani, 1996:15).Bu gün dış pazara açılmada, gerek işlerin çabuklaştırılması ve gerekse demüşteri zevklerindeki değişmeler, teknolojik değişikliklere uyum sağlamasıbakımından bazı avantajlar sağlamak için yöneticilerin sürekli değişim gösterenpiyasa koşulları ve teknolojiyi izleyebilecek seviyede, teknik ve mesleki bilgiyesahip olmamaları veya bu bilgileri takip edebilecek imkanların bulunmaması,

160sorunların teşhisi ve çözümünde doğru kararlar vermelerini güçleştirmektedir. KOBİ’sahipleri, genellikle hakkında bilgi sahibi olmadıkları alanlarda, fizibilite çalışmasıyapmadan ani bir kararla iş kurmaktadırlar. Faaliyete geçtikten sonra da, yanlışanlaşmalar veya işletme içi yanlış kararlar sonucunda, geri çekilmek zorundakalmaktadırlar (Dinçer, 1992:365).Türkiye’de bilgi toplama konusunda Esnaf ve Sanatkar Sicili uygulamasıyanında, Türkiye Odalar Birliği’nin kayıtlı sanayi kuruluşları ile ilgili bilgi toplamaçalışmaları bulunmaktadır. Ayrıca TÜBİTAK “Türkiye Hizmet Envanteri Sistemi”adı altında küçük sanayiciye danışmanlık hizmeti verebilecek kişi ve kuruluşlarıntespiti ile ilgili bir faaliyet başlatmıştır (Karataş, 1991:93).Son yıllarda bu konuda Türkiye’deki gelişmeler umut verici yöndeilerlemektedir. KOSGEB, Dış Ticaret Müsteşarlığı vb. kuruluşlar, bilgi danışmanlık,eğitim hizmetleri ile masraflara belirli bir katkı olarak parasal destek (devlet teşviki)sağlamaktadır. TOBB, TESK ve Odalar da girişimciler için bu konularda çeşitliaktiviteler düzenlemekte, destek sağlamaktadır (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:187).Ancak bu gelişmelerin yeterli olduğunu söylemek mümkün değildir.KOBİ’lerin, büyük işletmelere oranla müşterilerine ya da tüketiciye dahayakın olmaları, onların sorunlarını keşfedip, teknik yeniliklerde bulunmalarıihtimalini arttıracaktır. Ancak bu sonucun elde edilebilmesi için, bir yandan ilgilifirmalara piyasadan gerekli olan verilerin hızlı, doğru, açık ve zamanındagelebilmesi, öte yandan bu verilerin işlenip işletme için değerlendirilmesigerekmektedir (www. dtm.gov.tr).Devlet bilgilendirme, danışmanlık ve eğitim konularında, her alanda, heraşamada ve her konuda yapabildiğinin azamisini yapmayı kendisine hedefseçmelidir. (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:187)İnsan Kaynakları ve Yönetimden Kaynaklanan Sorunlar:İnsan kaynakları, işletmelerde iş gücünün seçilmesi, iş birimlerineyerleştirilmesi, eğitimi, geliştirilmesi, etkili ve verimli olanların çalışmalarınındevamının sağlanması ile yükümlüdür. İKY, işletmelerin kurumsal çıkarları ileçalışanların bireysel çıkarları arasındaki ilişkileri düzenlemek ve iki tarafın uyumlubir şekilde işbirliği yapabilmelerini sağlamaktadır. (Ülgen ve Mirze. 2004:293)

161İnsan Kaynakları Yönetimi ile ilgili sorunların başında kalifiye-niteliklieleman bulma zorluğu gelmektedir. Ülkemizde potansiyel işgücünün sayıbakımından fazla olmasına karşın, üretim fonksiyonunun gerektirdiği yetenek, becerive teknik bilgilere sahip olmadıkları açıktır (Küçük, 2009:249).i. Nitelikli Personel Bulunamaması: Nitelikli eleman ihtiyacının karşılanması,genelde tüm işletmeler için geçerli bir sorun olmakla birlikte, KOBİ’ler için özellikleönem taşımaktadır. KOBİ’ sahip ve yöneticilerinin işletmelerine kalifiye elemantedarik edebilmeleri, oldukça fazla ücret yan ödemeleri gerektirebilmektedir.KOBİ’leri ilgilendiren bir başka sorun, uzmanlığın çok büyük önem taşıdığıgünümüzde çok yönlü eleman istihdamı zorunluluğudur. Genellikle sanayimiz veKOBİ’ler, vasıflı eleman temininde büyük güçlük çekmektedir. Bu kesiminişletmelerinde emek yoğunluğunun nispeten yüksek oluşu, alınan siparişlere görefarklı işler yapma zorunluluğu gibi nedenlerden dolayı, çok yönlü kalifiye elemanadaha fazla ihtiyaç duyulmaktadır. (Akgemci, 2001) Bu işletmeler, sürekli aynı işiyapmamaktadırlar. Örneğin; değişik alanlarda imalat yapan bir sanayi kolunudüşünürsek, makine imalatında günlük aldığı işlere göre bir işletme, işçisini çeşitliyerlerde çalıştırmak zorundadır. Yani tesviyesinde, kaynağında, yüklemesinde,montajında vb. alanlarda kullanacaktır. Bu özelliklere sahip işçileri bulmak ise çokzordur. Ayrıca küçük sanayi işletmelerinde çalışanların özelliği, mesleği çıraklıkyolu ile öğrenmesi ve işletme sahipliğine çıraklık safhasından geçerek gelmeleridir.Öte yandan küçük işletmelerin yapılarının bir gereği olarak, işletme fonksiyonlarıbelirginleşmemiş olduğundan satın alma, pazarlama, personel, üretim ve yönetimfaaliyetleri, müteşebbislerin bilgi, beceri, eğitim ve şahsi yetenekleri ile orantılıolarak sınırlı kapasite ile yürütülmektedir. Bu durum KOBİ’lerin ekonomik veteknolojik gelişmelerin gerisinde kalmalarına, verim düşüklüğü yanında kalite,standart ve sürüm bakımından da iç ve dış pazarlarda rekabet şanslarının azalmasınaneden olmaktadır. Bu bakımdan, özellikle yöneticilerin ve çalışanların çeşitlifonksiyonel alanlarda bilgi ve becerilerinin arttırılmasına ve mesleki formasyonungeliştirilmesine ihtiyaç vardır. (Karataş, 1991:61, 126)Küçük işletmelerde, genellikle işe sahip çıkılacağı ve güvenilir olacağıdüşüncesi ile akrabalar çalıştırılmakta, akrabalara verilen ücretler hem daha yüksekolmakta, hem de bilgi ve kabiliyetlerinin işe uygunluğu göz önüne alınmamaktadır.

162(Dinçer, 1992:367) KOBİ’lerde çalışanların beceri, yetenek ve ilgilerine uygunolmayan işlerde istihdam edilmeleri, iş ile işçi arasında bazı uyumsuzluklara yolaçmakta, bu da çalışanların verimini olumsuz yönde etkilemektedir. KOBİ’lerde,yetersiz yönetimin başarısızlık sayılmasındaki en önemli etmen, sınırlı bütçelerindendolayı KOBİ’lerin her konuda uzman kişi istihdam edememeleridir (www. dtm. gov.tr)ii. Yönetici ve Personelin Eğitimi: Küçük işletmelerin çalışanları veya işsahiplerinin çoğu çıraklıktan yetişmektedir. Günümüz koşullarına uygun bilgilerinalınması eğitimle gerçekleşmekte olup, eğitimden yoksun olan yönetici ve personelinpek çok değişikliği takip edememeleri başarısızlığı da peşinden getirmektedir. Küçükişletmelerdeki bu eğitimden yoksun personel, verimli çalışmaları da etkilenmekte veatıl kapasite oluşmasına neden olmaktadır. Bunun yanı sıra kalite kontrolü vestandardizasyon alanında yeterli eğitimi almamış kişiler, üretilen mal ve hizmetlerinkalitesini de olumsuz yönde etkileyecektir. Eğitim alanında yaşanan önemli bir sorunda küçük işletme sahiplerinin veya çalışanlarının çeşitli kurumlar tarafındandüzenlenen eğitim programlarına gereken ilgiyi göstermemeleridir. Bu sorununtemelinde işletme sahiplerinin eğitimin önemini kavramadaki mantalite eksikliklerive personelin iş ile ilgili bilgileri işin başında öğrenme eğilimleridir. İşbaşındaverilecek eğitim teknik konulara yönelik bir eğitim olup, işletmecilik ile ilgilikonular uygulama alanlarıyla desteklenip teorik yapının da öğrenilmesini gereklikılmaktadır (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:301).iii. Danışmanlık Hizmetlerinden Yararlanamama; Küçük işletmelerdekidanışmanlık hizmetleri, teknik ve yönetsel alanlarda gerçekleştirilebilir. Bu alandaülkemizde KOSGEB küçük işletmelere danışmanlık hizmetleri sunmaktadır. Bukuruluş gerek personel yetersizliği gerekse örgütlenme yetersizlikleri nedeniyleistenilen danışmanlık hizmetlerini istenilen düzeyde karşılayamamaktadır. Ayrıcaüniversiteler ile işletmeler arasındaki diyalog eksiklikleri de küçük işletmelerin bualanda danışmanlık hizmetlerinden yeterince yararlanamamalarına neden olmaktadır(Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:302).

163Örgütten Kaynaklanan Sorunlar;i. Örgüt ve Örgütlenme Sorunları; Örgütlenme (organizasyon) en yalın anlamıile, planda belirlenen hedeflere ve bunlara ulaşmak için tespit edilen yollara uygunbir örgüt kurmaktır. Eğer kurulu bir örgüt düzeni mevcut ise, o zaman “yenidenörgütlenme” söz konusudur. Örgütlenme “bir örgüt oluşturma ya da örgütün etkiliolarak çalışabilmesi için seçilen iş, kişiler ve işyerleri arasında yetki ilişkilerininkurulması ve işlemlerin tümü” biçiminden tanımlanabilir. Yöneticinin, görevlerinieksiksiz olarak yerine getirebilmesi için, hangi işleri doğrudan kendisinin yapacağını,kimlerin kendisine yardımcı olacağını, kimlere karşı sorumlu olacağını bir şeklidebilmesi gerekir. Ayrıca, birlikte çalıştığı kişilerin ve grubun durumu grup içindekikendi yerini ve iletişim kanallarını da bilmesi gerekir. İşte, bu imkanların hepsiörgütlenme ile ilgilidir (Ertürk, 1995:104).KOBİ’lerin pek çoğu yukarıda sayılan örgütlenme sorunları ile karşıkarşıyadır. Ayrıca, örgütün yapısından kaynaklanan bazı sorunlar da söz konusudur.Bunlar: örgüt yapısının geleneksel oluşu ve modernleştirilememesi, verimli birorganizasyon yapısı olmadığı için verimlilik ölçme sisteminin olmaması, “ToplamKalite Yönetimi” ne uygun yapılanmanın olmamasıdır (Akçasu ve Pazarcık, 1996:6).Bunlara ek olarak; örgüt temel politikalarının saptanmamış olması, örgüt planlamasıve şema anlayışının gelişmemesi, örgütte çeşitli birimlere göre yetki ve sorumlulukdağılımının dengeli, açık bir biçimde yapılmamış olması, işbölümü ve uzmanlaşmadayetersiz kalınması, örgütte kurmay ve komuta kanallarının açıkça belirlenmeyipbirbirine karıştırılmasıdır.KOBİ’lerin hepsinde bu tür örgüt sorunlarının olduğu muhakkaktır. Hem busorunların üstesinden gelebilmek, hem de kendi başlarına yapamayacakları işleridiğer KOBİ’lerle birleşerek gerçekleştirmeleri için, Türkiye’deki KOBİ’lerin biraraya gelmeleri gerekmektedir. Bugün, tüm gelişmiş batı ülkelerinde, bu işletmelerkendi örgütleri vasıtasıyla temsil edilmektedir. Bu örgütler, gerek politik gerekse deekonomik alanda KOBİ’lerin çıkarlarını korumakta, ayrıca üye işletmelere çeşitlialanlarda destek vermektedirler. Bu nedenle, KOBİ’ler için Türkiye’de geçerliolabilecek örgütlenme alternatifleri tek tek değerlendirilerek optimal örgütlenme

164şeklinin belirlenmesi büyük önem taşımaktadır. Çünkü, bu aşamadaki başarı, diğertüm aşamaların başarısını da büyük ölçüde etkileyecektir ( www. madenim. com).Küçük işletme sahipleri genellikle teknisyen kökenlidir. Dolayısıylaişletmelerini daha çok tecrübeleri doğrultusunda idare etmektedirler. Böyle oluncayönetimin alt fonksiyonları itibariyle de aksaklıklar olmaktadır. Örneğin;ülkemizdeki küçük işletmelerde idareciler genellikle planlanma anlayışındanuzaktırlar. Küçük işletmelerde örgüt yapısı geleneksel yapılanma şeklindedir. Veçoğu işin, zamanı geldiğinde kendileri tarafından en iyi yapılacağı görüşü hakimdir.Bu şekilde düşüncelerini zihinlerinden fiiliyata döken girişimciler, örgütlendirmedemerkeziyetçi bir yapıyı benimsemişlerdir. Bu durumda, örgütte çeşitli birimlere göreyetki ve sorumluluk dağılımının dengeli, açık bir biçimde yapılmamış olması, işbölümü ve uzmanlaşmada yetersiz kalınması, örgüt temel politikasının tespitedilememesi nedeniyle örgüt şemasının oluşturulamaması ve komuta-yönetimkanallarının birbirine karıştırılması, küçük işletmelerin önemli sorunları arasında yeralmaktadır (Küçük, 2009:250).ii. Kontrolsüz Büyüme; Başarılı olan her girişim büyümek ister. Büyümesağlıklı, istenilen ve başarılı bir işletme için beklenen bir süreçtir. Peter Drucker’egöre satışlarını %40-50 düzeyinde arttıran her yeni girişim, büyümek istemektedir.En ideal olanı ise, bu büyümenin firma bünyesinde alıkonulan karlarla ya da işletmesahiplerinin katkıları yani öz sermaye ile gerçekleştirilmesidir. Bu kaynakların yeterliolmadığı durumda işletme borçlanma yoluna gitmektedir. Fakat işletmelerin büyükbir kısmı sınırlı fon kaynaklarına sahip olduğu için sermaye yapılarının büyük birkısmını yabancı kaynak kullanma suretiyle gerçekleştirmektedir. Büyüme örgütselyapı, varlıklar ve mali kontrol süreçleri gibi iş uygulamaları personel istihdamı vediğer konularda önemli değişmeleri gerektirmektedir. Fakat, en büyük değişimyönetim konusunda ortaya çıkmaktadır. İşletmenin ölçek ve karmaşıklığı arttıkçaproblemlerin önem derecesinin büyüklüğü de artmaktadır. Bu anlamda girişimci desorunların büyüklüğü ile uğraşma becerilerini de karşılamak durumunda kalmaktadır.İşletme sahip/yöneticisinin büyüme isteği, hırsı ve hızlı büyüme, kısa zamanda birçok işletmecilik sorunlarını da bu büyümeye paralel olarak ortaya çıkarmakta ve kısazamanda çözümlemeye zorlamakta olup, işletme açısından riski arttırmaktadır (Döm,2008:329).

165Öte yandan, bazen KOBİ’ sahipleri yönetimi profesyonel yöneticilerebırakmak istememe, büyümenin getireceği riskleri göze alamama gibi nedenlerlebüyümek istememekte, sınırlı kapasite ile üretimlerine devam etmektedirler.iii. Kurumsallaşma; KOBİ’lerin kurumsallaşma ihtiyacı genellikle iki şekildeortaya çıkmaktadır. Bunlardan ilki, işletmelerin büyüme sürecinde belirli bir aşamayagelmesiyle belirginleşir. Bu aşamamada işletme sahibi yönetimde kişi olarak yetersizkalmakta, dolayısıyla profesyonel yönetici istihdamı zorunlu hale gelmektedir. Buaşamadan itibaren, üst yönetimde uzmanlaşmaya gitme gereği, üst yönetimlepersonel arasındaki kişisel ilişkilerin yerini örgüt kurallarının almaya başlaması gibiişletme yapısında büyük işletmelerin tipik özellikleri kendisini göstermeyebaşlamaktadır. Bu noktada “kritik büyüme aşaması”nda işletmelerin kurumsallaşmaihtiyacı belirginleşmekte, işletme kurumsallaşamadığı ve işletme sahibinden gelenkişisellik karakteri devam ettirdiği için kuruluş batma noktasına gelmektedir.KOBİ’lerde kurumsallaştırma veya müesseseleştirme çok zordur. Ancak büyükişletme ölçeğine yaklaşan orta ölçekli işletmeler açısından konu oldukça önemlidir.İşletmelerin birinci nesilden ikinci nesile ve üçüncü nesile devrinde sorunyaşanmaması için işletmelerin zamanında kurumsallaştırılabilmesi gerekir. İşletmeyibüyük güçlüklerle ve fedakarlıklarla kuran kişi kurumsallaştırma kararını geciktirmeeğilimindedir, işletme sahibi için kurumsallaşma kararının verilmesi psikolojikaçıdan zor, fakat ekonomik etkinlik ve özellikle yaratılan eserin sürekliliği açısındangereklidir (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:119-126).iv. İşletmeler Arası İşbirliği (Kooperasyon): Türkiye’deki KOBİ’lerin hemkendi aralarında hem de KOBİ’lerle büyük işletmeler arasında, yatay ve dikeyişbirliğinin yeterince sağlanamadığı bir gerçektir. Bu durum hem KOBİ’lerin maliyetyapısını olumsuz etkilemekte, hem de sahip olduğu ekonomik potansiyelin tamolarak değerlendirilmesine engel olmaktadır. KOBİ’lerin tek başına alamadıklarıbüyük hacimli siparişlerin kabul edilmesi suretiyle, mevcut atıl kapasitelergiderilebilir. Ayrıca, örneğin; bir işletmenin bir tezgah satın alması, diğerişletmelerin de aynı tezgaha yatırım yapmalarına neden olmakta, mevcut atıl kapasitedaha da artmaktadır. Ayrıca, bu tür bilinçsiz yatırımlar, finansman sorunları ileboğuşan küçük işletmelerin mali yapısını bozarak nakit darboğazına girmelerineneden olmaktadır. Ülkemizde, KOBİ’lerle işbirliği konusunda henüz tam anlamıyla

166değerlendirilememiş büyük bir potansiyel vardır. Bu potansiyel tedarik işlevindenüretim işlevine, finansman işlevinden pazarlama işlevine kadar varlığınısürdürmektedir. Özellikle pazarlama işlevinde ve ihracat pazarlamasında işbirliğinegidilmeden başarı elde etme imkanı çok sınırlıdır. KOBİ’ler bu gerçeğin farkınavarmışlardır. Örneğin; bu tür işbirliği konusunda Ankara OSTİM ve İstanbulİMES’de girişimlerde bulunmuşlardır. Son yıllarda artık Türk işletmeleri, ulusalsınırlarımızın dışına taşarak dünya ekonomisi ile entegrasyonun yollarını aramaktadır(Müftüoğlu ve Durukan, 2004:171-173).Halkla İlişkiler ile İlgili SorunlarHalkla ilişkiler ile ilgili faaliyetler, özel ya da tüzel kişilerin belirlenen hedefkitleler veya halkla dürüst veya sağlam ilişkiler kurmalarını, onları olumlu yöndeetkileyecek ve karşılıklı yararlar sağlayacak planlı çabalardır. (Şimşek, 1996:308)Bir diğer tanımıyla halkla ilişkiler, belli bir organizasyonun içinde anlayış,güven ve sempati geliştirirken, organizasyonun çerçevesinde de aynı anlamda birsistem oluşturmak, kurmak, değiştirmek, kurumsallaştırmak, sağlamlaştırmakanlamına gelmektedir (Okay ve Okay, 2001:4). günümüzde basınla ilişkiler, ürüntanımı, iç ya da dış hedef kitlelerle iletişim firmanın daha iyi anlaşılmasını sağlamakiçin yapılan lobicilik faaliyetleri, kurumsal olaylar, işletmenin durumu ve imajıhakkında yönetime danışmanlık yapmak, halkla ilişkilerin görev ve uygulama alanıiçerisinde yer almaktadır. Bunun yanında reklam, kişisel satış, satış geliştirme,markalama, ambalajlama, doğrudan pazarlama, fuarlar, sponsorluk gibi çabalar daörgütün dış iletişimi kapsamında yer alan araçlarıdır (Koçabaş ve Baytekin,2004:250).Dolayısıyla halkla ilişkiler bir reklam faaliyeti olarak dar bir alandagörülmemelidir. Çünkü bu alana aynı zamanda yazılı ve görsel basında yer alan tümhaberler, sosyal ilişkiler ve şirket iletişimi de girmektedir. Küçük işletmelertoplumun genel yapısını tanımak zorundadır. Bu yapının öğeleri olan kültür, inanç,demografik yapı, gelenek-göreneklerin ve bunların bileşenlerinin analiz edilmesigerekmektedir (Çelik ve Akgemci, 2007:139).İşlemelerin ürettikleri mal ve hizmete olan talebi belirlemede bu faktörlerinetkileri görülmektedir. Oysa küçük işletmelerde halkla ilişkiler alanında eğitimli

167uzman personel bulunmadığından bu faaliyetleri iş yeri sahibi ya da yöneticisitarafından organize edilmekte olup yetersiz düzeylerde gerçekleşmektedir. Küçükişletmeler halkla ilişkiler faaliyetlerinin önemini kavramış olsalar dahi bunlarıyönetecek finansal kavramlara sahip olamadıklarından bu alandaki pek çokdüşüncelerini ve planlarını hayata geçirememektedir. Halkla ilişkiler alanında,üretilen mallar için satış sonrası servis ve destek hizmetlerinin sunulması da önemlibir faktör olarak görülmektedir. Küçük işletmeler özellikle finansal yapılarınınyetersizliği nedeniyle bu alanda sınırlı faaliyette bulunmaktadırlar (Karatepe, Aksoy,Demir, 2009:304).Muhasebe Yönetimi İle İlgi Sorunlar;Günümüz 21. yüzyılında küreselleşme, uluslararası işletmelerin ortayaçıkması, işletmelerin devleşmesi, rekabet ortamının artması, tüketicinin ön planaçıkması ve hizmet sektörünün ağırlık kazanması muhasebeden yararlanmanın vebilgi taleplerinin daha fazla olmasına neden olmuştur (Uslu, 1998:272).İşletmelerin, bireylerin ve devletin aldıkları kararlarla kendi ekonomikdurumları kadar, birbirlerinin dolayısıyla toplumun ekonomik durumunu daetkiledikleri bir gerçektir. Finansal ve finansal olmayan mali bilgiler hem ekonomikkararlar alınmasında hem de bu kararların sonuçlarının değerlendirilmesinde birerölçüt olmaktadır (Kara, 2003:43).Günümüzde meydana gelen herhangi bir finansal olayın sonuçları, bilgi işlemsistemince, ilgili bütün alanlarda dikkate alınır hale gelmiştir. Örneğin, herhangi birmüşteriden sipariş gelmesi durumunda, işletmenin üretim ve depolama faaliyetleri,sipariş politikası, müşterinin ödeme kabiliyetinin incelenmesi, ilgili defterlerekayıtlar, satış istikrarlarının çıkarılması vb. işlemlerin hepsi bir arada yerinegetirilmeye başlanmıştır (Selvi, Türel ve Şenyiğit, 2006:301). İşletme faaliyetleri ileilgili stratejik kararların alınmasında kullanılan kriterlere ilişkin verilerden yolaçıkarak; muhasebe bilgi sisteminden elde edilen bilgilerin önem seviyesinin yüksekolduğu söylenebilir.Ancak profesyonelleşemeyen işletmelerin muhasebe departmanlarındayeterli sayı ve nitelikte uzman bulunmaması veya yetki devrine gidilmemesi,muhasebe bilgi sisteminin üretmiş olduğu raporların yeterince anlaşılamamasına yol

168açmaktadır. İşletme yönetimlerinin muhasebe bilgi sistemine vermiş oldukları önemher geçen gün artmasına karşın, uygulamada halen çeşitli sorunlarlakarşılaşılmaktadır (Akgemci, vd. , 2008:494, 495).Özellikle küçük işletmelerde, muhasebe kayıtları sadece yasal bir yükümlülükolarak algılanabilmektedir. Muhasebe kayıtlarının işletmenin gelecekteki özelliklefinansal yapılanması için gerekli kaynakları oluşturduğu düşünülmeyebilmektedir.Muhasebe işlevlerinde bilgi işlem teknolojilerinin kullanımı orta büyüklüktekiişletmelerin bir kısmında kabul görmüşken, bir kısım küçük ve orta ölçekli işletmeyönetimi, bu sistemleri uygulayabilecek teknik eleman eksikliği ile beraber parasalkaynak yetersizliği üzerinde durmaktadır (Akgemci, 2001).Mali kontrol konusunda ise küçük işletmelerin en zayıf oldukları noktalaryetersiz sermaye ile çalışmaları ve müşteri kredi politikalarında gevşekdavranmalarıdır. Müşterilerine yönelik kredi politikalarında gevşeklik ve iyi bir kredianaliz ve izleme sisteminin yoksunluğu alacakların tahsilatını geciktirmekte ve hattaşirket iflasının başta gelen nedenlerini oluşturmaktadır (Döm, 2008:328).Yasal, Bürokratik Sorunlar;Bugün, mevcut bürokratik engellerin kamu kuruluşları dahil olmak üzerebütün işletmeleri etkilediği ve bu yükün kısmen veya tamamen tüketicilereaktarılmasına rağmen, olumsuz etkilerini en fazla KOBİ’ler üzerinde gösterdiğigörülmektedir. KOBİ’lerle ilgilenen kamu kuruluşları arasında, tam bir işbirliği vekoordinasyon sağlanamaması kavram kargaşasına, işlerin uzamasına ve sonuçtazaman ve para kaybına neden olmaktadır (Bağrıaçık, 1991:165).KOBİ’ler devlet daireleri ile olan ilişkilerinde daha çok, gereksizmuamelelerin çokluğundan yakınmaktadırlar. Buna ek olarak, yönetmelik ve benzerimevzuatın yarattığı sorunlar ile sistemin çok yavaş çalışması gibi durumlar en çokşikayetçi olunan konular arasındadır. Orta ölçekli işletmeler ise, daha çokbelediyelerle olan ilişkilerinde, yerel yönetimin karar ve uygulamalarından doğansorunlar ve memurların tutum ve davranışlarından kaynaklanan sorunları dilegetirmektedirler.KOBİ’lerin, özellikle Gümrük Birliği nedeni ile uluslararası pazarlardakarşılaşabilecekleri yasal ve bürokratik engellerin nitelik ve niceliği değişmiştir.

169Bugün en önemli sorun da, KOBİ’lerin gerek yurt içinde, gerek yurt dışında çeşitlibürokratik engellerle yalnız başlarına mücadele etmeye terk edilmiş olmalarıdır.KOBİ’lerin karşılaştığı mevzuat hükümlerinin bazıları, gerçekten yanlış veyagereksiz yere getirilmiş; bazıları ise doğru yere getirildiği halde, zamanla değişenkoşullar bu hükümlerin doğruluğunu kaybetmelerine neden olmuştur. Oysa KOBİ’lerbir çok ülkede en büyük istihdam kaynağı teşkil etmekte; formalite yüklerinden de ençok yeni kurulmuş işletmeler etkilenmektedir (http://www.madenim.com/kob%C4%B0ler_ve_sorunlari. htm).3.2. KOBİ’lerin Sorunlarına Çözüm ÖnerileriToplumun tüm kesimini kapsayan ve her yerleşim birimine yayılmış olanKOBİ’ler gerek yerel piyasalarda gerek ulusal ve küresel piyasalarda bir takımsorunlar ile karşı karşıya kalabilmektedirler. Piyasaların iç içe geçtiği günümüzşartlarında sorunların hangi piyasaya ait olduğunu kestirmek artık imkansız denecekkadar zorlaşmıştır. Bu sorunlar işletmenin kendi örgüt yapısından kaynaklananörgütsel sorunlar olabildiği gibi, örgüt dışından kaynaklanan çevresel sorunlar daolabilmektedir (www. dtm. gov. tr).KOBİ’lerin karşılaştıkları sorunların aşılabilmesi, izlenen kalkınmapolitikalarında köklü bir değişimi, ilgili kurumsal yapıda yeniden organizasyonu vebugüne kadar izlenen değişik bir yaklaşımın benimsenmesini gerektirmektedir.Uluslararası pazarlarda büyük işletmelerin yanı sıra KOBİ’lere de rekabetimkanlarının sağlanması, ancak onlara destek vermek ve sorunlarına çözüm bulmaksureti ile sağlanabilecektir (www.madenim.com). Yukarıda genel hatlarıylaaçıklanan bu sorunların çözümüne ilişkin bazı öneriler şu şekilde açıklanabilir:Yönetim ve Örgütlenme Sorunlarına ÖnerilerKOBİ’lerde, yönetimdeki sorunlar finansman, pazarlama gibi faaliyetlere deyansımaktadır. Bu nedenle, KOBİ’ler her şeyden önce sağlıklı bir yönetime kavuşmakonusunda gereken gayreti göstermelidir. Yönetim tekniklerini, eksiksiz ve doğruolarak kullanmalıdırlar. Bu konudaki eksiklikleri, hizmet içi eğitim ve danışmanlıkimkanlarından yararlanılarak büyük ölçüde karşılanabilecektir (www.madenim.com).

170i. Yönetim ile ilgili olarak; İşletme sahibi ya da yöneticilerinin mali ve teknikkonularda yetersizlikleri bulunuyorsa bu konularda destek sağlamalarıgerekmektedir. Bunu ya uzman eleman istihdam ederek ya da danışmanlık hizmetlerialarak gerçekleştirebilirler. Personel istihdam politikaları belirlenirken işletmeihtiyaçlarının ön planda tutulması ve kalifiye personeli iş yerinde tutabilmek içingereken tedbirlerin (mali, yönetsel vb. ) alınması gerekmektedir. Çalışanları motiveedecek onlara takım çalışması ruhunu verebilecek düzenlemeler yapılmalıdır.Çalışanlara verilecek ücret, işletmenin mevcut yapısı ve ekonomik gerekler gözönüne alınarak belirlenmelidir.ii. Koordinasyonla ilgili olarak; çalışanlar ve bölümler arasında sorunlaryaşanıyorsa, bunlar sağlıklı bir şekilde tespit edilmeli, çözümü için objektif vebilimsel kriterlerden yararlanılmalıdır. İletişimden kaynaklanan sorunlar varsa,işletmede etkin bir iletişim yapısı oluşturulmalıdır. Alt birim yöneticilerinin görev vesorumluluk alanları kesin bir şekilde tespit edilmelidir. Böylece birimlerin kendiaralarında oluşabilecek çatışmaların önüne geçilebilecektir. Küçük işletmelerdeçalışanların işyeri ve işle ilgili kararlara katılım sağlandığında bunun koordinasyonada olumlu etkileri olacaktır.iii. Denetleme ile ilgili olarak; Denetim kriterleri-uygulamaları objektif vebilimsel kurallara dayandırılmalıdır. Eksik veya yetersiz görülen alanlardadüzenleyici tedbirler süratle alınmalıdır. Denetimi kolaylaştıracak uygulamalar(otomasyon, bilgisayar vb) oluşturulmalıdır. Kalite ve standartlara uygun bir üretimgerçekleştirmek isteniyorsa denetim tüm süreci kapsayacak şekilde yapılmalıdır(Karatepe, Aksoy, vd. , 2009:387, 388).iv. Planlama ile ilgili olarak; Ülkemizde KOBİ’ler arasında “birlikten güçdoğar” anlayışından hareketle ortaklıkların, işbirliği anlaşmalarının ve ticaribirleşmelerin teşvik edilmesi gereklidir. KOBİ’ler ile üniversiteler arasındaişbirliğine gidilmelidir. Bu işbirliği çerçevesinde KOBİ’lerin yönetimle ilgilisorunlarına çözüm bulunmalıdır. KOBİ’ yöneticilerine yönetim, planlamaorganizasyon, üretim, pazarlama, finansman, personel, Ar-Ge konularında eğitimseminerleri ve kursları düzenlenmelidir (www. emu. edu. tr).

171v. Örgütlenme ile ilgili olarak; örgütlenme, işletmenin planlarınıgerçekleştirmek için çalışanların görevlerini en mükemmel bir şekildegerçekleştirecekleri düzen kurulup gereken donatıların sağlanmasıdır. İyi bir örgütyöneticisinin aynı zamanda iyi bir lider olması gerekmektedir (Alpugan, 1994:167).Küçük işletme sahipleri, ortakları veya yöneticileri liderlik konusunda çoğu zamanyetersizdir. Bu nedenle, liderlik misyonlarını geliştirebilmeleri için eğitim, seminergibi yöntemlere katılmaları sağlanmalıdır. Organizasyon şeması kullanılması veorganizasyon konusunda işletme çalışanları da bilgilendirilmelidir. Çalışanlarıngörev, yetki ve sorumlulukları açık ve anlaşılır bir şekilde belirlenmelidir. (Karatepe,Aksoy, vd. , 2009:286, 287) KOBİ’lerde organizasyon kültürünün yerleştirilmesiamacıyla yöneticiler seviyesinde eğitim programları düzenlenmelidir.Ayrıca KOBİ’ler belirli bir büyüklükten sonra kurumsallaşmaya gitmekonusunda ilgili kuruluşlar ve devlet tarafından teşvik edilmelidirler.Kurumsallaşmanın işletme faaliyetleri üzerindeki olumlu etkileri hakkındabilgilendirme çalışmaları yapılmalı, değişik sektörlerde faaliyet gösteren KOBİ’leriçin yönetim ve organizasyon modelleri oluşturarak bu modellerin tanıtımıyapılmalıdır. Buna ek olarak, KOBİ’ler kendi aralarında birleşerek (işletmeler arasıkooperasyon) teknik ve ekonomik güçlerini bir araya getirmeli ve şirketleşmelidir(DPT, 2004:49).Planlama sorunlarına ilişkin olarak, işletmenin hazırladığı planlarda hedeflernet ve belirgin olmalıdır, plan uygulayıcılarının planlama faaliyetlerine katılımlarısağlanmalıdır, planlama süreci bilimselliğe uygun olarak gerçekleştirilmeli, gereklidurumlarda düzenlemeler yapılması için planların esnek bir yapı göstermesigerekmektedir, planlar sade ve anlaşılır olarak hazırlanmalı, gereksiz detaylara yerverilmemelidir (Karatepe, Aksoy, Demir, vd. 2009:286).İşletmenin başarısında iyi hazırlanmış bir iş planının olması şarttır. Planlamaişletmenin sınırlı olan para ve insan kaynaklarını en verimli şekilde kullanmasınısağlar. Sağlam bir planı olmayan, ne olmak istediğini, neye varmak istediğini ve buhedeflere nasıl ulaşacağını belirlemeyen bir işletme günlük akışa kendisini kaptırır.Artan rekabet ortamında da uzun süre ayakta kalabilmesi ve piyasada tutunabilmesimümkün değildir (Döm, 2008:331, 332). KOBİ’lerin uzmanlıktan ve kaynaktan

172yoksun olması, günlük işlerin içinde boğulması ve işe başlama güçlüğü çekmelerigibi nedenlerle stratejik planlama konusunda başarısız oldukları bir gerçektir. Bukonuda KOBİ’lerin bilinçlendirilmesi şarttır. KOBİ’lerde stratejik planlamanınyapılması da, büyük ölçüde yöneticinin eğitilmesine bağlı olacaktır. Stratejikplanlama ile, çevre faktörleri analizi, işletmenin güçlü ve zayıf yönleri, rakiplerinanalizi, işletme amaç ve hedeflerinin belirlenmesi, bunlara uygun stratejiler tayinedilmesi, planların hazırlanarak uygulamaya konulması ve kontrolü mümkünolabilecek, bunu gerçekleştirebilen KOBİ’ler uluslararası pazarlarda başarılıolacaktır. (www.madenim.com).Finansal Sorunlarına Çözüm Önerileri:KOBİ’lerin en önemli sorunlarını finansman alanında yaşamaktadırlar. Küçükişletmelerin sermayeleri yetersiz olup, büyük işletmeler gibi sermaye piyasasıaraçlarından da etkin bir şekilde yararlanamamaktadır. Ö kaynakların yetersizliği,küçük işletmelerin kredi kullanımlarını da olumsuz etkilemektedir. Kredi kullanımıiçin gerekli teminat, sermaye yetersizliğinden dolayı sağlanamamakta ve işletmekredi ihtiyacını gidermekte zorlanmaktadır. Türkiye’de dağıtılan toplam kredilerin%3-5’nin KOBİ’lere tahsis edilirken, aynı oran ABD’de %42.7, Almanya’da %35,Japonya’da %50’dir (Müftüoğlu ve Durukan, 2004:166).Türkiye’de toplam ulusal kredi miktarı da diğer ülkelerle karşılaştırıldığındadüşüktür. Özel sektöre verilen kredilerin GSYİH içindeki payı incelendiğinde, 1999yılında Türkiye’de bu oran %22.5’dir. ABD’de özel sektöre giden kredilerGSYİH’nın üzerindedir(%145.3) İngiltere’de %123, G. Kore’de %93.4, İrlanda’da%89, Meksika’da %16.2’dir. Türkiye’de bankalardan sağlanan kredilerinGSYİH’sına oranı %49.8’dir. Bu oran da, adı geçen ülkelerle kıyaslandığında çokdüşüktür. (ABD’de %164, İngiltere’de %127, G. Kore’de %96. 6, İrlanda’da %94,İsrail’de %87. 5) Öte yandan devletin KOBİ’lere, özellikle de teknoloji geliştirmeyeçalışan firmalara yardımı ciddi boyutlarda değildir. Türkiye’de özel kesim AR-GEharcamalarında kamu desteğinin oranı gelişmiş ülkelerle karşılaştırıldığında oldukçadüşüktür. Örneğin; 1996 yılında Türkiye’de bu oran %1.9 iken, ABD’de %15.2,İngiltere’de %9.7 olarak gerçekleşmiştir. Ayrıca risk sermayesi açısından da Türkiyehenüz emekleme sürecindedir. Türkiye’de mevcut risk sermaye fonlarının çoğu

173yabancı sermaye ortaklığı firmalar ile bazı bankalar oluşturmaktadır. Son dönemdeşirket içi risk sermayesi fonları kurulmaya başlamıştır. Buna rağmen toplam risksermayesi piyasası oldukça küçüktür (TÜSİAD, 2002:80, 87).İşletmelerin karşılaştığı finansman sorunlarının bir kısmı işletmeyöneticilerinin yeteneklerinden, özellikle finansal yönetim konusundaki bilgi vedeneyim eksikliğinden, bir kısmı ise genel olarak ülkede izlenen ekonomikpolitikalara bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Türkiye’nin sosyo-ekonomik yapısı veişletme yapılarından kaynaklanan finansman sorunlarını, özkaynak yetersizliği,işletme sermaye yetersizliği, kredi temin edilmesinde yaşanan güçlükler, sermayepiyasasından fon sağlanmasında yaşanan sorunlar ve finansal yönetim alanındayaşanan sorunlar şeklinde sınıflandırabiliriz (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:295).Küçük işletmelerin işe başlarken yeterli sermaye ve özkaynak temin edip yolabaşlaması gerekir, başlangıçta yaşanacak sermaye yetersizliği işletmenin yaşamsüresi boyunca kendini hissettirecektir. Yatırım yapılmadan önce gerekli etütleryapılmalı, finansman alanında uzman kişi ve kuruluşlardan gerekli destekleralınmalıdır (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:296).İşletme faaliyetleri sonucu elde ettiği karın tamamını veya bir kısmınıdağıtmayarak (oto finansman) işletmede alıkoyması yoluyla finansman sağlaması,işletmenin karlı ve verimli çalıştığını gösteren bir yöntem olarak kabul edilmektedir(Mucuk, 1995:191). İşletmede mali analizlerin iyi şekilde yapılması gerekmektedir.Borç-özkaynak dengesi kurulmalı, bu dengeyi bozacak aşırı borçlanmalardan uzakdurulmalıdır. Küçük işletmeler finansal planlamaya önem vermeli, nakit akışı, kar vesermaye maliyeti ile ilgili çalışmaları sürekli yapmalıdır (Tekin, 2006:221).KOBİ’lerin finansman sorunlarının çözümünde en önemli araç,yararlandıkları kısa ve uzun vadeli fon kaynaklarıdır. (Ticari krediler, kısa ve ortavadeli banka kredileri, alacak senetlerinin iskontosu, Halkbank ve Eximbankkredileri, dağıtılmayan karlar, öz sermaye, factoring, leasing) (Küçük, 2009:256).Ancak KOBİ’ler kredi konusunda bir çok zorlukla karşılaşmaktadırlar. Krediteminatıyla ilgili sorunların çözülmesinde gelişmiş ülkelerde yer alan uygulamalarınizlenmesi gerekir. Bazı ülkelerde Kredi Garanti Fonu bu sorunların çözümüneyardımcı olmaktadır. Teminat olarak gayrimenkullerin ipotek altına alınması yerine,

174işletmede kullanılan makine-teçhizatın teminat olarak kabul edilmesi sorunungiderilmesine yardımcı olabilir (Müftüoğlu, 1991:14, 246). Küçük işletmelerindesteklenmesi için uzun vadeli ve düşük faiz oranlı krediler sağlanmalıdır.Özellikle Halk Bank, Vakıfbank ve Ziraat Bankası aracılığıyla devlet desteklikrediler temin edilmelidir. Uluslararası fonlardan düşük faizli krediler sağlanıp bukaynaklar işletmelere belli kriterlerle (karlılık, istihdam vb. ) göre verilmelidir. Ticaribankaların kredi portföylerinde küçük işletmelerin payının arttırılması için teşviklerve politikalar geliştirilmelidir. İşletmelerde gerekli kredilerin hesaplanması, maliyetanalizlerinin yapılması ve finansal planların yapılmasını sağlayacak yeteneklielemanlar istihdam edilmelidir (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:298).KOBİ’lerin, çeşitli zorluklarla ve engellerle karşılaşmakla birlikte,kullandıkları yukarıda adı geçen finansman yöntemleri yanında risk sermayesi 19yoluyla finansman ve sermaye piyasasından sağlanan fonlarla finansman olanağı sözkonusudur. KOBİ’lerin sermaye piyasası yoluyla fon sağlama olanakları içinİMKB’de işleyen bir piyasa olan “Bölgesel Pazar” ve “Yeni Şirketler Pazarı” (1995)mevcuttur. Ancak Türkiye’de mevcut durumda KOBİ’lerin ulusal pazarda sermayepiyasası yoluyla fon sağlama olanakları söz konusu değildir. Bir şirketin halka arzyoluyla fon sağlaması ve menkul kıymetler borsasına üye olabilmesi için gereklikoşulların KOBİ’ler açısından önemli bir sorun olduğu bilinmektedir.Öte yandan şirketlerin, “Bölgesel Pazara”a kabul koşulları arasında firmabüyüklüğüne ve iki yıl art arda kar etmiş olama kriterine bakılmakta ve kotasyonkoşulları ana pazara göre daha esnek olmakla birlikte, KOBİ’lerin bu pazardanyararlanma eğilimleri düşük olmaktadır. Bu pazarın yanı sıra, henüz Türkiye’deuygulaması olmayan organize olmamış bağımsız borsalar yoluyla KOBİ’lerin fonihtiyaçlarının karşılanması olanaklıdır. (Amerika’da NASDAQ, Avrupa’dakiESDAQ borsaları gibi.) Bu günkü durumda KOBİ’ler sermaye piyasasına istenenoranda çekilemediğine göre, buna yönelik önlemler ve teşvikler uygulaması,alternatifler üzerinde çalışılması gerekmektedir. Bunlar; vergi avantajları sağlamak,19 Risk Sermayesi; modele literatürde girişim sermayesi, risk kapitali vb. isimler verilmektedir. Risksermayesi, esas olarak dinamik, yaratıcı ancak finansal gücü yeterli olmayan girişimcilerin yatırımfikirlerini gerçekleştirmelerine imkan tanıyan bir finansman biçimidir. (Bakınız; Küçük, 2009.275-284)

175finansal danışmanlık hizmetleri sunmak, sadece KOBİ’lerin yer alacağı bir Pazaroluşturmak, kurumsal yatırımcılara bu şirketlerin hisse senetlerini alma olanağısağlamak, halka arz yoluyla fon sağlama olanağını daha iyi tanımak, bürokratikengelleri azaltmak, küçük işletmelerin birleşerek oluşturacakları şirketlere sermayepiyasasına gelmelerini sağlamak ve girişimcilik kültürünü geliştirmek gibi (Küçük,2009:256, 257).KOBİ’ler banka kredisi dışındaki finansman araçlarından yeterinceyararlanamamaktadır. Halbuki ülkemizde leasing 20 , factoring 21 ve franchising 22 baştaolmak üzere bir çok finansal enstrüman bulunmaktadır. Önemli olan KOBİyöneticilerinin-sahiplerinin bu teknikleri tanıması ve ihtiyaç duyulduğundakullanabilmesidir. Bu tür teknikleri kullanmak ekonomik kriz dönemlerinde daha daönemli hale gelebilmektedir. Leasing’in bazı dezavantajları bulunmakla birlikteKOBİ’lere sağlayacağı başlıca avantajlar; Özkaynakların tüketilmemesi ve krediimkanlarının saklı tutulması, vergi avantajı sağlaması, KDV avantajı sağlaması,işlemlerin daha basit olmasıdır (Ceylan, 1991:118).Son yaşanan ekonomik kriz bir çok factoring kuruluşunu alacaklarını tahsiledememe sorunuyla karşı karşıya getirmiş olsa da, gerek kriz dönemlerinde gereksenormal dönemlerde factoring, alternatif bir finansman yönetimi olarak önerilebilir.Gerek yurtiçi gerekse yurtdışına yönelik yapılabilen factoring’in başlıcaavantajları;zaman ve eleman tasarrufu sağlayabilir, alacakların ödenmeme riskiniortadan kaldırır, ek finansman olanağı sağlar.20 Leasing; (Finansal Kiralama), bir yatırım malının mülkiyeti leasing şirketinde kalarak, belli bir kirakarşılığında, kullanım hakkının kiracıya verilmesi ve yapılan sözleşmede belirlenen değerüzerinden sözleşme süresi sonunda mülkiyetin kiracıya geçmesini sağlayan çağdaş bir finansmanyöntemidir. Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:266.21 Factoring; Vadeli satış yapan firmaların her türlü mal ve hizmet satışından doğan alacak haklarını“factor” adı verilen finansal kuruluşlara satmak suretiyle kısa vadeli kaynak sağladıkları birfinansman tekniğidir. bakınız;Küçük, 2009;258-260).22 Franchising; “Bir pazarlama ya da dağıtım kanalı formu olarak, sistem içinde ana firmanın bir diğerfirmaya, belli bir zaman dilimi içinde faaliyet alanındaki belirli ayrıcalıkların kullanım hakkıverilemesi” şeklinde ifade edilebilir. (Bakınız; Çelik ve Akgemci, 1998;184-189).

176Diğer bir alternatif finansman tekniği “Angel Finanslama” 23 ’dır. Angelyatırım KOBİ’ler için risk sermayesine göre daha elverişli bir tekniktir. Ancak,Angelların (bireysel yatırımcılar) sermayesi ve kendisinin bilinmemesi ve buekonomik kaynağın anlaşılamaması, potansiyellinin altında kalmasına nedenolmaktadır. Angel finanslama yöntemi bazı dezavantajlara sahip olmakla birlikte birçok avantaja sahiptir.Bunlar; Angeller düşük düzeydeki yatırımları tercih ederler, genellikle yenibaşlayan ve ilk evrelerinde olan işletmelere yatırım yaparlar, tüm sektörlere yatırımyapabilirler, finansal kararlarda risk sermayelerine göre daha esnektirler, sağladıklarıfonlar fiyatlarda artışa neden olmaz, katma değer yatırımcılarıdır (yatırım yapılanşirket yatırım yapan şirkete dönüşebilir), yatırımları dışında kredi imkanı dasağlarlar. Diğer bir alternatif ise “Barter” 24 dir. Gelişmiş ülkelerde 40 yıldıruygulanan bu sistemin ülkemize girişi ancak 14 yıl olmuştur. Firmaların mevcutnakit satışlarına hiç dokunmadan; atıl kapasite ile üretim artışını gerçekleşmesi ve buüretim artışı ile çeşitli ürünlerin satın alınması esasına dayanmaktadır (Küçük,2009;260-266).Küçük işletmelerde gerek çok iyi işleyen muhasebe düzeninin kurulmamışolmasından gerekse çalışanların ve yönetici pozisyonundaki kişilerin (işyerisahipleri-ortakları) bilgi yetersizliklerinden dolayı finansal analizleryapılamamaktadır. Bu durum işletmenin mevcut durumunun tespitine engel olmaktafinansal ihtiyaçların ve sorunların belirlenmesini zorlaştırmakta, aynı zamanda küçükişletmelerin modern finansman tekniklerini izleyememesine yol açmaktadır.İşletmeye fon sağlayacak (Leasing, factoring vb.) uygulamalardan haberi olmayanişletme sayısı hiç de az değildir (Demir, 1996:92).23 Angel Finanslama; Kelime anlamı ile “melek finanslama” anlamına gelmekte ve Türkçe karşılığıolarak anlamını tam olarak ifade etmemektedir. Angel Finanslama; “girişim tecrübesine sahip özelyatırımcıların kendi para ve deneyimleriyle genellikle yeni başlayan ve ilk evrelerinde olanişletmelere yaptıkları ortaklık içeren bir finansman tekniği” olarak tanımlanmaktadır. (Bakınız,Küçük, 2009;263-266).24 Barter; İngilizce “takas” kelimesinin karşılığı olup, günümüzde internet network sistemleri üzerindeyapılan, “Çoklu mal/hizmet takas borsasını” ifade etmektedir. Ancak Barter düşünüldüğü gibisadece iki firmanın mallarını ya da hizmetlerini takas etmesi olmayıp ihtiyacı olan malı, mal sattığıfirmadan almak zorunda değildir. Örnek olarak; Barter’i bu tanımıyla kullanan gazete ve seyahatacentelerini verebiliriz. Acenteler gazetelere bedava ilan verip bunun karşılığında gazeteye bellizamanlarda bedava otel odası tahsis etmektedirler. (Küçük, 2009:266:Akdemir, 2007:229).

177Sonuç olarak; Girişimcilere finansman konusunda yardım edecek onlarıyatırım maliyetleri konusunda bilgilendirecek ve doğru finansal kuruluşlarayönlendirecek danışmanlık şirketlerine ve yatırım banklarına ihtiyaç vardır.KOBİ’lere verilen kredilerin arttırılması için gerekli düzenlemelerin yapılmasıgerekmektedir. Ağırlıklı olarak Halk Bankası üzerinde verilen krediler yeterlideğildir. Girişimcilere kuruluş aşamalarında finansman yükünü azaltmak amacıylateşvikler sağlanmalıdır. Örneğin, vergi indirimleri (Fransa, Belçika, İngiltere veİrlanda uygulama örnekleri) sağlanabilir, ticari bankalardan temin edeceklerikredilere garanti vermek için garanti fonlarının kurulması sağlanabilir.Menkul Kıymetler Borsası’nın iyi işlemesi girişimcileri ve girişimcilereyatırım yapacak olan sermayedarları teşvik edecektir. İMKB’nın küçük ve teknolojikolan şirketlere yönelik yapılanmasını tamamlayarak, işler hale gelmesigerekmektedir. Şirket alımlarına ait pazarın çalışıyor olması, girişimcileri veyatırımcıları alternatif çıkış yolları sunduğu için motive edecektir.Türkiye’de risk sermayesi fonları ve erken dönemlere yönelik finansmandestekleri (seed capital) yok denecek kadar azdır. Ar-Ge etkinliklerinin ticariuygulamaya geçirilmesi açısından çok önemli görevi olan bu finans şirketlerininkurulması ve etkin çalışması için devlet düzenlemeler yapmalı ve maddi destektebulunmalıdır. Bu iki türlü yapılabilir; birincisi yenilik finansmanı sağlayan TİDEBve TTGV uygulamalarının başarılı sonuçları dikkate alınarak bu programlara dahaçok kaynak aktarılabilir. İkincisi; sadece erken aşamalara yatırım yapan risksermayesi fonları oluşturulabilir. Biri de, devletin risk sermaye için ayırdığı kaynağıdirekt emeklilik fonlarının (emekli sandığı, SSK, Bağ-kur) kuruluş kanunlarında fonyaratmak için gerekli yasal düzenlemeler yapılabilir. Bu düzenlemeler yatırımcılarınrisk sermaye endüstrisine kaynak artırmasını sağlayacaktır (TÜSİAD, 2002;181,182).Verimliliğin Arttırılması ve Üretim Sorunlarına Öneriler;Küçük işletmelerin esnek bir yapı göstermeleri ve emek yoğun bir teknolojikullanmaları bazı açılardan avantajlı durumlar yaratsalar bile özellikle kalifiyeeleman, verimlilik ve kalite gibi konularda önemli sorunların ortaya çıkmasına nedenolmaktadır. Üretim ile ilgili planlama faaliyetlerine gereken önemin verilmemesi,

178üretim maliyetlerinin yüksekliği; üretim kayıpları ve kalitesiz mal-hizmet üretimineneden olmaktadır. Küçük işletmeler genellikle düşük bir kapasite kullanım oranı ileçalışmaktadır. Düşük kapasite ile çalışmanın sonucu da verimlilik kaybı olarakkendini göstermektedir. Günümüzde tüketim bilinci kaliteye dayanmakta olup ISO-9000 vb. uluslararası kalite normlarının üretimde yer alması istenmektedir. Küçükişletmelerin birçoğunun üretiminde bu unsurların yer almadığı görülmektedir(Karatepe, Aksoy ve Demir, 2009:289).Küçük işletmelerin üretimde karşılaştığı sorunlardan önemli bir tanesi deişyeri sorunudur. Benzer işkollarında çalışanların aynı site içerisinde toplanması,hem ihtiyaçların daha kolay ve ekonomik olarak sağlanmasına yol açmakta, hem deverimliliğin yükselmesine olanak sağlamaktadır (Günal, 1996:5).Özellikle az gelişmiş bölgelerde faaliyet gösteren küçük işletmeler açısındanalt yapısı oluşturulmuş organize işyerlerinde çalışmak maalesefgerçekleştirilememiştir. Küçük işletmelerde yönetici pozisyonunda bulunan işyerisahibi veya ortaklarının işletme kaynaklarını optimum kullanamayışları, eni üretimteknikleri ve verimlilik gibi alanlarda yetersiz kalmaları süreç olarak üretimi deolumsuz etkilemektedir (Karatepe, Aksoy ve Demir, 2009:290).Tüketim kalıplarındaki değişme, talebin çok hızlı değişmesi, ürün ömürlerininkısalması ve bir çok üründe kitle üretimi yerine sipariş esaslı üretimin ön planaçıkması gibi nedenler, küçük işletmelerin önemini arttırmıştır. Günümüzde eğilimtalep ve arz esnekliğine sahip malları üretmektir. Önemli olan üründe, üretimde vepazarlamada yenilikler yaparak rekabet avantajı sağlamaktır. Rekabet ortamı, ürün veteknoloji odaklı bir anlayış yerine müşteri odaklı bir anlayış gerektirmektedir. Buaçıdan bakıldığında küçük ölçekli işletmelerin müşteri odaklı etkinlikleri daha iyiyapabilmeleri onları verimli kılmaktadır (Küçük, 2009:272).Küçük işletmelerde verimliliğin arttırılması için uzmanlar şu düzenlemelerinyapılmasını uygun görmüşlerdir; işletme fonksiyonlarına göre sinerji etkileribelirlenmeli, işletmenin yapısına uygun dinamik bir kalite kontrol sistemikurulmalıdır. İnsan kaynaklarını ve bilgi sistemini kaynaştıran bir koordinasyon ağıkurulmalıdır. Stoklardaki normal veya istenmeyen gelişmelerin anında belirlenipgerekli önlemlerin hemen alınabilmesi için, stok hareketleri konusunda yöneticilere

179zamanında bilgi akışı sağlanmalıdır. İş analizleri yapılarak birim maliyetlerdüşürülmeye çalışılmalıdır, iş bölümleri yapılmalı, metot geliştirme veya işbirleştirme faaliyetleri yürütülmelidir. Çeşitli performans kategorileri belirlenerek(likidite, karlılık, imalat, insan kaynakları gibi ) işletmeye özgü bir performansdeğerlendirme sistemi oluşturulmalıdır. Çeşitli bilgi bankalarına ulaşılabilmeleri içinNetwork’e bağlanmaları gereklidir, bilgi-işlem sistemi kurulmalıdır. Üretim sistemiverimli bir yapıda düzenlenmeli, marjinal ürün-marjinal maliyet eşitliğine dikkatedilmelidir. Uzun süreli kredilendirme ipoteğe karşılık değil, projeye karşılık olarakgerçekleştirilmelidir (Özdamar, 1993:9).Unutulmamalıdır ki, verimlilik üretim faktörlerinin akılcı kullanılmasıylailişkili olduğu kadar, zamanın iyi değerlendirilmesiyle de yakından ilişkilidir.Böylece her bir KOBİ”nin bütün faaliyet aşamalarının, optimum nimet/külfet ilişkisiiçerisinde aşılması verimliliğin konusudur (Küçük, 2009:273).Küçük işletmelerin üretim ve teknolojiden kaynaklanan sorunlarına çözümönerileri ise şöyle sıralanabilir: Küçük işletmelerin pazarda uzun süre kalabilmek verekabette güçlü olabilmek için üretim kalitesinin standartlara uygun olmasıgerekmektedir. Bunun için ISO-9000 gibi uluslararası geçerliliği bulunan kalitegüvence sistemi belgelerine sahip olmaları gerekir. Benzer sektörlere hitap edenküçük sanayi sitelerinin geliştirilmesi küçük işletmelerin önünü açacaktır. Küçükişletme yöneticisi ya da sahiplerinin üretimde etkinliği arttıracak, verimliliğiyükseltecek eğitimlerin ve çalışmaların içerisinde yer alması sağlanmalıdır. Üretimdeverimin yükseltilmesi için kalifiye personel istihdam edilmeli ve bu tür personelinbelirli zamanlarda eğitiminin arttırılması için programlar geliştirilmelidir (Karatepe,Aksoy, Demir, 2009:290).Pazarlama Sorunlarına Öneriler:Küçük işletmelerin pazarlamayı satış ve satış sonrası etkinlikler olarakgörmeyip, bir süreç olarak ele alıp buna gereken önemi vermeleri gerekmektedir.Pazarlama, iyi bir organizasyon gerektirir, küçük işletmelerin pazarlama alanındabaşarılı olabilmesi için sektörel deneyimleri olan bir ekip kurulması ve ortaya iyi birplan konulması gerekir. İyi bir pazar araştırması talep, maliyet ve fiyat analizlerinedayandırılmalıdır. Rakiplerin politikaları, karlılık durumları ve pazarlama stratejileri

180yakından izlenmelidir. Müşterilerle iyi ilişkiler kurulmalı, onların istek vebeklentileri karşılanmalıdır. Özellikle günümüzde büyük bir öneme sahip olan satışsonrası destekler ve hizmetler alanında müşteri memnuniyetinin sağlanmasıgerekmektedir. Reklam, tanıtım ve promosyon çalışmalarına yeterince önemverilmelidir. Özellikle satışların azaldığı, pazarlarda bir durgunluğun bulunduğudönemlerde etkin bir silah olarak reklam, tanıtım ve promosyon çalışmalarının önemifark edilebilmelidir (Karatepe, Aksoy, Demir vd. 2009:292).Pazarlama karması elemanları bir bütün olarak ele alınmalıdır. Bu karmadayer alan unsurların birbirlerini olumlu ya da olumsuz etkileyebilecekleriunutulmamalıdır. Fiyatlandırma konusunda çoğu küçük işletme rakiplerin ya dapiyasa fiyatlarını uygulama yoluna gitmektedir. Bu durum da, küçük işletmelerinyoğun rekabette tutunabilmek için genellikle kendi mal ve hizmetlerine düşükfiyatlandırma (yanlış fiyatlandırma) yapmalarına yol açmaktadır. (Döm, 2008:330)Bu nedenle, fiyatlandırmanın oluşumunda maliyet-kar denklemi dışında işletmeninstratejileri, pazarın önemi gibi diğer faktörler de ele alınmalıdır.Bilgi-işlem teknolojilerinin yoğunluk kazandığı günümüzde, internet aracılığıile e-ticaret ya da e-pazarlama olarak ifade edilen tekniklerden küçük işletmelerinyararlanması gerekmektedir. Böylece işletmenin pazar kavramının boyutlarıgeliştirilmiş olacaktır. Ayrıca, bölgesel ve ulusal pazarlara ulaşmanın yanı sıraözellikle uluslararası pazarlara ulaşabilecek alt yapının oluşturulması ve bu konudagerekli mevzuat ve bilgilere ulaşılması sağlanmalıdır. İyi ve başarılı bir pazarlamaorganizasyonu için gerekli fonların bulunması ve bunların etkin bir şekildedeğerlendirilmesi gerekir.Üretilen mal ve hizmetlerin kalitesinin belirli normlara uygun olması, yenipazarlara açılmak işletme açısından daha avantajlı bir durum yaratacaktır. Öteyandan, küçük işletmelerin tüm pazarın gereksinimlerini karşılayamayacağındanhareket ederek pazarın bir bölümünü hedef alınmasını (Niş Pazarlama) ve bununüzerine politikalar belirlenmesini içeren modeller pazarlama açısından bu türişletmelere avantajlar sağlayacaktır (Karatepe, Aksoy, Demir vd. 2009:293).KOBİ’lerin pazarlama sorunlarının çözümünde kooperatifleşme bir çözümyolu olarak önerilebilir. Pazarlama kooperatifleri, vergi muafiyeti veya kredi vermek

181için öncelik sağlama yolu ile teşvik edilmelidir. Ayrıca, maliyeti KOBİ’lerinödeyebileceği tutarda olmak koşulu ile pazarlama araştırmaları yapan bölgeselaraştırma servisleri oluşturulmalıdır. İşletmeyi yönetenlerin arzu ettikleri mal vehizmet üretmek yerine, mevcut ve potansiyel müşterilerin beklentilerine cevapverebilecek nitelikte mal ve hizmet üretmelidirler (www.madenim.com).İhracat Sorunlarına ÖnerilerKOBİ’lerin üretimlerini ihracata yönlendirmelerinde en önemli unsurlardanbirisi rekabet gücü kazanmalarıdır. Bu da finansmanı gerektirir. Buna karşılık birçokgelişmekte olan ülkede ihracat kredisi sağlama düzenlemeleri yetersizdir ve küçükimalatçı/ihracatçılara bir takım kolaylıklardan yararlanma konusunda yeterli fırsatlarverilmemektedir. Türkiye’de KOBİ’ler açısından dış rekabette belirleyici olan unsur,finansman ve girdi maliyetleridir. Bu çerçevede ihracat performansını 25 olumsuzetkileyen faktörler, yüksek üretim maliyetleri, dış talep yetersizliği, düşük kalitelimal üretimi, kredi elde etme güçlükleri, taşımada yaşanan güçlükler, ürünadaptasyonunda yaşanan güçlükler, yüksek ihracat vergileri ve piyasa organizasyonyetersizlikleri şeklinde karşımıza çıkmaktadır (Küçük, 2009:268).Ayrıca küçük işletmeler dış piyasadaki tüketicilerin zevk ve tercihlerini,bunlarda yaşanan değişimleri izlemede ve ayak uydurmada başarılı değildirler.Bunun yanı sıra ülkelerin sosyo-ekonomik koşullarındaki değişiklikler bu türişletmelerde ciddi sorunların doğmasına yol açmakta, bu da uluslararası pazarlardabaşarısızlığı doğurmaktadır (Tokol, 1998:129, 130).İhracattan kaynaklanan sorunlara yönelik çözüm önerileri ise şöylesıralanabilir; Küçük işletmelerin dış pazarlara açılmalarını teşvik edecek tedbirleralınmalıdır. Bu işletmelerin uluslararası fuar vb. organizasyonlara katılmalarısağlanmalıdır. Bu tür organizasyonlar içinde yer alan işletmelere vergisel ya dafinansal alanlarda teşvikler uygulanmalıdır. Böylece küçük işletmelerin dış pazarlarıtanımalarına, bu tür pazarların gereksinimlerini ve beklentilerini öğrenmelerineyardımcı olunacaktır.25 İlgili literatürde ihracat performansı, ihracat yoğunluğu (toplam satışların yüzdesi olarak ihracat)veya ihracat artışı gibi ölçümlerle değerlendirilmektedir.

182Dış pazarlar için gerekli olan kalite ve standartlar yakalanmalı bu konudadestek verecek kurum ve kuruluşlardan yararlanılması gerekmektedir. İhracatalanında teşvik ve tedbirlerden büyük işletmeler kadar, küçük işletmelerin deyararlanmasını sağlayacak düzenlemeler yapılmalıdır. Küçük işletmelerin ihracatyapmalarını teşvik edecek, ihracat potansiyellerinin artmasına yardımcı olacaksektörel birliklerin kurulmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Bir kısım sektörlerde var olanbu birlikleri de bu amaç doğrultusunda yeniden organize etmek gerekmektedir.Küçük işletmelerin dış pazarları tanıyan, dil bilen eleman istihdam etmelerigerekir. Bu vasıftaki elemanların işletme ufkunun açılmasına olumlu etkiler yapacağıyadsınamaz bir gerçektir.Bürokratik alanda bulunan engeller kaldırılmalıdır. Öte yandan, küçükişletmelerin ihracat yapabilmeleri ve mevcut ihracat potansiyellerini artırabilmeleriiçin stratejiler ve planlar geliştirmeleri gerekmektedir. Bu stratejileringerçekleştirilmesi için gerekli finansal kaynaklara ulaşılabilmesi için ucuz kredi vb.destekler sunulmalıdır (Karatepe, Aksoy, Demir vd. , 2009:294).Sağlam finansal yapılar ve destekleyici finansal düzenlemelerin KOBİ’lerinihracat performansı üzerinde doğrudan bir etkisi vardır. Uygun ihracat finansmanı veihracatla ilişkili, mali ve parasal teşvikler KOBİ’lerin yurtiçi ve uluslararası rekabetçidurumlarını iyileştirir. Diğer koşullar sabit kalmak kaydıyla zamanında ulaşılabilenihracat finansmanı KOBİ’lerin uluslararası piyasalarda teslim fiyatlarınıdüşürmelerini olanaklı kılar. Dünyada genel kabul görmüş bir yaklaşımla“Eximbank” (ihracat-ithalat bankası) olarak adlandırılan ihracat destek kuruluşlarıözellikle ihracatın finansmanı alanında faaliyet gösteren ve ihracat sürecini nakdi(kredi) ve gayri nakdi (sigorta, garanti) yöntemlerle teşvik eden kuruluşlardır(Küçük, 2009:268, 269).Dolayısıyla, Eximbank’ın kaynak yapısı güçlendirilmeli, özellikle teminatsorununu kolaylaştırıcı önlemler alınmalıdır (DTP, 2004:45). Ayrıca yerel ve ulusalmarkaların, tüm dış pazarlarda rekabet edebilecek seviyeye ulaşmasıdesteklenmelidir. İhracatçı firmaların enerji, istihdam ve haberleşme alanlarındakigirdi maliyetlerinin; bu alandaki vergi oranlarının azaltılması yolu ile düşürülmesinisağlayacak önlemler alınmalıdır.

183Sonuç olarak, ihracatımızda önemli bir sıçrama yapılabilmesi, ancakKOBİ’lerimizin ihracata yönlendirilmesi ile mümkün olacaktır. Bu nedenleKOBİ’lerimizin dış pazarlar konusunda bilgilendirilmesi ve özellikle finansal açıdandesteklenmesi çok önemli bir konudur. Bu bakımdan öncelikle “Sektörel Dış TicaretŞirketleri” 26 ne sağlanan destek ve teşvikler daha cazip hale getirilmeli veKOBİ’lerimizin bir araya gelerek bu tür şirketler kurmaları desteklenmelidir.Nitekim bu şirketler ihracatta da devlet yardımlarının hedef grubunuoluşturmakta olup bu yardımlardan öncelikle yararlanırlar. Ayrıca, ihracata yenibaşlayan ve ihracat potansiyeli olan KOBİ’lerimizin ürün geliştirme ve teknolojiyenilemeye yönelik yatırımları, her türlü teşvik edilmelidir. (www.madenim.com).Araştırma-Geliştirmeden (Ar-Ge) Kaynaklanan Sorunlara ÖnerilerGünümüzde küreselleşmenin doğal bir sonucu olarak işletmeler, doğalpazarlarını koruyabilmek, yeni pazarlara açılabilmek ve pazardaki paylarınıarttırabilmek için Ar-Ge faaliyetlerine önem vermek zorundadırlar. Ar-Ge faaliyetleriyetişmiş eleman gerektiren aynı zamanda büyük harcama ve uzun zaman isteyen biriştir. Küçük işletmeler Ar-Ge faaliyetlerini karşılayacak finansal kaynaklara sahipolmadıklarından, Ar-Ge çalışmaları ya yok denecek düzeyde ya da yetersizdüzeydedir. (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:303) Küçük işletmeler Ar-Gedepartmanı kurmayı düşünseler dahi bu alanda yetişmiş eleman temin etmek de birbaşka sorun olarak karşılarına çıkmaktadır. Küçük işletmelerin verileri eldeedebilmeleri, bunları işleyerek kullanılacak hale getirmeleri ve teknolojik uygulamayapabilme yetenekleri oldukça sınırlıdır. Bundan dolayı küçük işletmeler piyasadaizleyici işletme durumunda kalmaktadırlar. (ÇelikveGöksu, 1997:24) Çoğu zaman bugelişmeler geriden takip edilmekte veya taklit edilmektedir.KOBİ’lerin Ar-Ge sorunlarına ve teknoloji-yenilikçilik kapasitesiningeliştirilmesine yönelik çözüm önerileri şöyle sıralanabilir: Küçük işletmeler Ar-Gefaaliyetlerinin önemini kavramalı, bu alanda faaliyetleri yürütecek işletme içerisindebölüm oluşturulmalı ve uzmanlaşmış elemanlar istihdam edilmelidir. Ar-Ge26 Sektörel Dış Ticaret Şirketleri;normal yörelerde, 1-200 arasında işçi istihdam eden, aynı üretimdalında faaliyette bulunan asgari 10 küçük ve orta büyüklükteki (kalkınmada öncelikli yörelerde 5)işletmenin bir araya gelmesiyle, en az 10 milyar (kalkınmada öncelikli yörelerde 5 milyar)ödenmiş sermayeli anonim şirket olarak kurulması gereken şirkettir

184faaliyetleri büyük harcamalar gerektiren, meyveleri sonradan toplanan bir süreçtir.İşletmelerin bu faaliyetleri finanse edecek kaynakları temin etmeleri gerekmektedir.Ekonominin hücreleri olarak görülen küçük işletmelerin, Ar-Ge faaliyetlerinegereken önemi verebilmeleri için destek ve teşvikler sunulmalıdır (Karatepe, Aksoy,Demir, 2009:303, 304).Ayrıca know-how yayınımı ile ilgili hizmetler güçlendirilmeli, transfer vedanışmanlık kapasitesi geliştirilmelidir. Mühendislik, aralarındaki ticari bağlargüçlendirilmeli ve bu etkileşimi arttıracak aracı kuruluşların kurulmasına yönelikçalışmalar yapılmalıdır. Bu çerçevede, Üniversite-Sanayi işbirliği desteklenerek,KOBİ’ler Ar-Ge çalışmalarına yöneltilmeli, KOBİ’lerin üniversitelerle teknoparklariçinde buluşmaları sağlanmalıdır. Yerel ve bölgesel iş birliği kümelerinin ve iletişimağlarının oluşturulması desteklenerek bu uygulamalara baz teşkil edecek sahaaraştırmaları yapılmalı, işletmeleri arası işbirliğinin geliştirilmesi yoluylateknolojinin yayımının sağlanmasına çalışılmalıdır. KOBİ’lerin Teknik mevzuatauyumunun, CE işareti edinimlerinin, metroloji, standardizasyon, test ve kalitesistemlerinden yararlanmalarının yaygınlaştırılması doğrultusunda, kalite bilincioluşturulmasına ve teknoloji alt yapılarının geliştirilmesine yönelik eğitim,danışmalık, Ar-Ge destekleri yaygınlaştırılarak ve özel kalite ve sertifikasyonsistemleri geliştirilmesine yönelik çalışmalar yapılmalıdır (DTP, 2004:47, 48).İnsan Kaynakları Yönetimi Sorunlarına Çözüm ÖnerileriKOBİ’lerin tanımlanıp, sınıflandırılmasında güçlük çekilmesi ve özellikleortak bir tanım yapılmaması sonucunda, çeşitli kuruluş ve kurumlar genel olarak işgören sayısını baz almışlardır. Bu nedenledir ki, KOBİ’ler için İnsan KaynaklarıYönetimi büyük önem taşımaktadır (Müftüoğlu, 1991:73).i. Kalifiye personel sorununa yönelik öneriler; Küçük işletmelerin personelihtiyacını karşılamak için geleneksel yöntemler yerine daha çağdaş yöntemleruygulanmalıdır. Meslek liseleri ya da meslek yüksek okulu mezunlarının gereksinimduyulan alanlarda eğitilmesi ve işe yerleştirilmelerinin sağlanması gerekir. Başak birifade ile, okul-sanayi işbirliğinin çağımızın ve sanayinin gereksinimleridoğrultusunda revize edilmesi gerekmektedir (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:301).KOBİ’lerin nitelikli personel ihtiyacını karşılamak üzere eğitim kurumları

185belirlenmeli, mesleki standartlar eğitim vermesi sağlanmalı, mevcut eğitimprogramlarının kalitesi ve kapasitesi arttırılmalıdır. Ayrıca hayat boyu eğitim veöğretim kavramlarının yerleşmesini sağlayacak eğitim programları geliştirerek, aktifişgücünün niteliklerinin, gelişen ve değişen ürün ve üretim süreçleri çerçevesindeşekillenen piyasaların taleplerini karşılayacak şekilde sürekli olarak geliştirilmesisağlanmalıdır (DTP, 2004:44).Öte yandan KOBİ’lerin kalifiye eleman istihdam edebilmesi ve bu türelemanları uygun ücret politikalarıyla işte tutabilmesi için finansal kaynaklaryaratılmalıdır. Personel ile ilgili politikalar oluşturulmalı, yeterli elemanlaçalışılmalı, yetersiz ya da verimsiz elemanlara kadrolarda yer verilmemelidir. Sonolarak, küçük işletmelerin kalifiye eleman gereksinimlerini karşılayabilmesiaçısından vergi ve sigorta mevzuatlarında teşvik ve düzenlemeler yapılmalıdır(Karatepe, Aksoy, Demir, 2009: 301).ii. Eğitim sorunlarına yönelik çözüm öneriler; Personel eğitimi, iş göreninbelirli bir işi yapmak amacıyla bilgi ve becerisinin arttırılmasına ve dolayısıylageliştirilmesine yönelik sistemli uygulamalar bütünüdür. İyi hazırlanmış bir eğitimprogramının uygulanmasında gerek işletme ve gerekse çalışanların karşılıklı yararlarıvardır. Bir eğitim programı hazırlanırken belirli görevlerdeki iş görenlerin iş birliğisağlanmalıdır. Eğitim, iş görenlere yapmakta oldukları işleri daha iyi yapma olanağısağladığı gibi, onlara daha üst görevlere yükselme fırsatını da hazırlayabilmektedir.Bu olanakları tanıyan her eğitim-öğretim programı iş görenlerce de arzu edilmektedir(Şimşek, 1997:27).Küçük işletmelerde uygulanacak eğitim programları hem teknik konuları hemde modern işletmecilikle ilgili konuları kapsamalı ve personel yöneticilerininprogramda yer alan eğitimleri almaları sağlanmalıdır. Özel kuruluşların ve kamukurum ya da kuruluşlarının açmış oldukları eğitim, kurs, seminer ve toplantı gibiorganizasyonlara katılımların gerçekleşmesi ve bu organizasyonların faaliyetlerindeaktif rol alınmalıdır. Sektörel birlikler, ticaret ve sanayi odaları ile resmi kuruluşlar,küçük işletmeler için çeşitli alanlarda eğitim faaliyetleri düzenlemelidir. (Karatepe,Aksoy, Demir, 2009:302) KOBİ’lerde organizasyon kültürünün yerleştirilmesiamacıyla yöneticiler seviyesinde eğitim programları düzenlenmeli, KOBİ

186çalışanlarının işletme içi karar alma sürecinde aktif rol almalarını sağlamak amacıylasektör bazlı eğitim programları düzenlemelidir (DPT:2004:41).iii. Danışmanlık Hizmetlerinden Yararlanma Sorunlarına öneriler;KOBİ’lerin danışmanlık hizmetlerinden yeterli bir biçimde yararlanabilmesi için,küçük işletmelere teknik ve yönetsel açıdan destek veren KOSGEB’in ülke çapındageliştirilmesi ve yeterli personel yapısıyla hizmet sunması sağlanmalıdır. (Karatepe,Aksoy. Demir, 2009:302) KOBİ’lerde insan kaynakları yönetimi olgusununyerleştirilmesine yönelik bilgilendirme programları düzenlenmelidir. KOBİ’ler,başarılı fikir ve uygulamaların en kısa sürede hayata geçirilmesi amacıyla gelişmiş vegelişmekte olan ülkelerin başarılı örnekleri hakkında bilgilendirilmelidir. KOBİ’lerinüniversitelerin ve büyük ölçekli firmaların bilgi kapasitesinden yararlanmalarıamacıyla ortak programlar geliştirerek, ana-yan sanayi ilişkileri arttırılarak, yansanayi firmalarının personelin eğitim seviyelerinin geliştirilmesine imkan verecekprojeler desteklenmelidir. Ve üniversitelerde küçük işletmeler danışmanlık yapacakbirimlerin kurulması gerekmektedir. Ayrıca KOBİ’ler için uzaktan bilgilendirmebilişim alt yapısı oluşturulmalıdır (DTP, 2004:31, 42).KOBİ’ler için gelecekteki yaşam biçimi “Networking” olacaktır. Kısaca ağoluşturmak anlamına gelen Networking, daha çok sanayide kullanılmaktadır.Netwoking ile KOBİ’lerimiz giderek daha geniş ürün yelpazesine yönelmekte, dahageniş bilgi kaynaklarına erişebilmektedir. Networking, özellikle Gümrük Birliğisürecinde, KOBİ’lerin rekabet güçlerini arttırmak için kullanabilecekleri en önemliaraçlardan biridir (www.madenim.com).iv. Örgütten Kaynaklanan Sorunlara Öneriler; Örgütlenme alanında yaşanansorunların hiç kuşkusuz işletmenin verimliliği üzerinde de etkileri olacaktır.Verimliliğin yetersiz olması aynı zamanda işletmede toplam kalite uygulamalarınınyürütülmesini zorlaştıracaktır. Küçük işletmelerin örgütlenme yapısının gelenekselyapıdan kurtarılması ve modern örgüt yapısının kurulması gerekmektedir. Örgütüntemel politikaları tespit edilmeli ve bunları hayata geçirecek uygulamalargerçekleştirilmelidir. Örgüt şeması hazırlanmalı, bu şemaya uygun olarak yönetim vekomuta ödemeleri tespit edilmelidir. Ayrıca örgütte birimler arasında sorumluluk ve

187yetki dağılımlarının açık ve net bir belirtilmesi gerekmektedir, böylece olasıçatışmalar önlenebilir (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:303).Sonuç olarak hangi sektörde faaliyet gösterilirse gösterilsin girişimin sahibiinsanları yönetmeyi bilmek durumundadır. Her işletmede iyi eğitimli, konusundauzman ve iyi motive edilmiş çalışanlara sahip olma başlangıçta kazanmak demektir.Çünkü işletme sahibi ya da yöneticisinin başarısı çalışanların başarısına bağlıdır. Öteyandan kötü ve basiretsiz yönetimin elinde en iyi insan ve yatırım kaynakları dahibaşarısız olmaya mahkumdur. Tıpkı insanlar gibi işletmelerinde yaşam eğrisi vardır.Giriş, gelişme, olgunluk ve gerileme gibi. Her evre farklı yönetim, pazarlama veüretim politikalarını uygulamayı gerektirir. Yeni işe başlayan işletmelerde girişimcikendi teknik becerileri ile ön plandadır ve işe bizzat dahil olmaktadır. Ancak,büyümeye başlayan işletmede girişimci yönetici işi bizzat yapmak yerine yaptıranolmalıdır. Çünkü büyüme girişimcilerin bilmediği alanlarda aktif olunmasını, bualanlarda otoritesini delege ederek profesyonellerine bırakmasını ve sadece kararverme sürecinde yer almasını gerektirmektedir (Döm, 2008:331, 332).Halkla ilişkiler ile İlgili Sorunlarına Çözüm ÖnerileriKOBİ yönetimleri toplumsal ve kültürel yapı ile beraber, inanç ve tutumlaragereken özeni gösterebilmelidirler. İşletmenin faaliyette bulunduğu tolumun nüfusyapısı, bileşimi, bilimsel ve kültürel düzeyi, gelenek ve görenekleri ve bütünbunlardaki değişme eğilimlerinin kurumların yönetimi üzerinde derin etkileryapacağı kuşkusuzdur. Bu nedenle KOBİ’ yöneticileri, toplumu oluşturan bireylerinpisko-sosyal niteliklerini yakından tanımak zorunluluğundadır. KOBİ’ yöneticileriilişkide bulunduğu bütün toplumsal sınıf ve grupları yakından tanıdıklarındaişletmelerini daha güvenli ve tehlikesiz bir şekilde yönetebileceklerdir.Büyük ölçekli işletmelerde planlı çabalar şeklinde örgütlenebilen halklailişkiler işlevi, küçük işletmelerde beklenen doğrultuda uygulama göremeyebilmektedir. Bu işler, genelde büyüme tutkusu içinde olan Orta Ölçekli İşletmelerdekabul görebilmektedir. Orta Büyüklükteki işletmeler, her ne kadar çevreleriyle iyiilişkiler kurmayı planlamış olsalar da buna yönelik ayrı bir program, bütçe ve uzmanekip oluşturmaktan çok, işletme sahip veya yöneticilerinin bireysel girişim veyakarizmalarına güvenebilmektedir. Küçük işletmeler ise, çevre desteğini sağlamak

188için halkla ilişkiler etkinliğini düşünseler bile, bu işlev ayrı bir bütçe, program veekip çalışmasını gerektirdiği için hayata geçirilemeyebilmektedir(www.madenim.com).KOBİ’lerin halkla ilişkiler alanındaki sorunlarına yönelik çözüm önerilerişöyle sıralanabilir:i. öncelikle halkla ilişkilerin öneminin kavranması gerekmekte olup, bufaaliyetlere sadece reklam gibi dar bir çerçeveden bakılmamalıdır.ii. Halkla ilişkileri yürütebilecek bu konuda eğitim almış uzman personelistihdam edilmeli, istihdam edilemiyorsa da bu alanda faaliyet gösteren kurum ya dakuruluşlardan destek sağlanmalıdır.iii. Dayanıklı tüketim malı üreten küçük işletmeler, üretimlerini satış sonrasıservis ve hizmetlerle desteklemelidirler.iv. Günümüzde halkla ilişkilerin önemi yadsınamaz bir gerçek olupişletmeler bu alanda faaliyet gösterebilmek için gerekli finansal kaynakları teminetmelidirler. Halkla ilişkilerde amacın sadece işletmeyi tanımak olmadığı, işletmenininsanlarda bıraktığı izlenimlerin değiştirilmesi ve etkilenmesi olduğuunutulmamalıdır (Karatepe, Aksoy, Demir, 2009:304).Ayrıca, bir işletmenin, örgütün dışa dönük iletişiminde en önemli kesiminmüşteriler olduğu unutulmamalıdır. Müşterilerin bir işletmeyle ilgili zihinlerindeoluşturdukları imajın büyük kısmı, örgüt personelinin tutum ve davranışlarındanoluşmaktadır. Müşterileri dinlemek, sözlü iletişim becerilerine sahip olmak,müşterinin sözsüz iletişimine duyarlı olmak, bu imajın pozitif olmasını sağlayacaktır.Bilindiği üzere müşteriler, bilinen markaları daha kolay satın alabilmektedir. Küçükbir işetme, internetin inceliklerinden ve tekniklerinden yararlandığı sürece, büyükişletmelerle rekabete girişebilecek, müşteri nezdinde marka olabilecektir. Bunun içinbazı alternatif teknolojik yöntemlerden (mailmaster web, web siteleri, Newsletters,Publicity vb. ) yararlanmalı ve müşteriyle ilişkilerini daha etkin sağlayabilmelidir(Akgemci, Aslan, Düşükcan, 2008:73, 101).

189Muhasebe-Muhasebe Yönetiminden Kaynaklanan Sorunlara Önerilerİşletmelerde, yönetimin alacağı kararlar için temel oluşturulması bakımından,yapılan faaliyetler nedeniyle meydana gelen kıymet hareketlerinin, işletmeninvarlıkları ve kaynakları üzerinden etkisinin bilinmesi çok önemlidir. İşletmede alınankararların sonucunun ölçülebilmesi ve bu kararların gelecekte işletmenin varlıkları vekaynakları üzerindeki etkilerinin planlanabilmesi ve dönem içinde tamamlananfaaliyetlerin varlılara etkisinin bilinmesi gerekir (Özalp, 2000:263).Kuruluş şekli ve büyüklüğü ne olursa olsun işletmeler mal ve hizmet üretmekiçin çeşitli faaliyetlerde bulunmak zorundadır. İşletme faaliyetleri, yönetimin aldığıkararlara göre yürütülür, bu sırada işletmenin sahip olduğu varlıklarda ve buvarlıkların kaynağında değişmeler meydana gelir. Söz konusu mali durumdakideğişmelerin ve faaliyetlerin etkilerinin sürekli izlenmesi, gelişmelerin tespitedilmesi ve yeni olaylara göre yeni kararların sürekli olarak alınması gerekmektedir.İşletme yönetiminde ortaya çıkan yeni anlayışlar, yeni yönetim bilgiteknolojisindeki gelişmeler ve işletmelerin büyümeleri, karar alma sürecine,planlamaya ve kontrol işlevinin yerine getirilmesi için gerekli olan bilgilerintoplanması, birleştirilmesi ve süreçlenmesi işletmelere yeni boyutlar kazandırmıştır.İşletme faaliyetleri ile ilgili stratejik kararların alınmasında kullanılankriterlere ilişkin verilerden yola çıkarak;muhasebe bilgi sisteminden elde edilenbilgilerin önem seviyesinin yüksek olduğu söylenebilir. Ancakprofesyonelleşemeyen işletmelerin muhasebe departmanlarında yeterli sayı venitelikte uzman bulunmaması veya yetki devrine gidilmemesi, muhasebe bilgisisteminin üretmiş olduğu raporların yeterince anlaşılamamasına yol açmaktadır.İşletme yöneticilerinin muhasebe bilgi sistemine vermiş oldukları önem her geçengün artmasına karşın, uygulamada halen çeşitli sorunlarla karşılaşılmaktadır(Akgemci, Çelik ve Diğerleri, 2008:494, 495).Günümüzde işletme yöneticilerinin bilgi ihtiyacı geleneksel muhasebebilgilerinden elde edilen bilgilerle sınırlı değildir. Muhasebe bilgi sistemi yönetimbilgi ihtiyacının büyük bir kısmını verebilecek kapsamdadır. (Banar, 2001:53)İşletme yöneticilerinin ekonomik gelişmeyi ve finansal başarıyı izleyebilmesi vebuna göre gerekli kararları alabilmesi her şeyden önce işletme maliyetlerinin tam ve

190doğru bir şekilde tespit edilmesine bağlıdır. Karlılığın arttırılmasının yolu da gelirleriarttırırken giderleri de kontrol altında tutmaktan geçer.Bir işletmede muhasebe bilgi sisteminin kullanılması o işletmeye bir takımilave değerler katmaktadır. Bu bağlamda muhasebe bilgi sistemi yönetime önemli birdestek sistemi olarak ortaya çıkmaktadır. İşletmeler etkin bir muhasebe bilgi sistemiile işletmeye şu değerleri kazandırabilir; Verimlilik artışı, Rekabet avantajı sağlama,daha iyi karar almak için tam zamanında ve güvenilir bilgi sağlama, iletişim sağlama,kullanılabilir bilgi sağlama, işletmeye yüksek kaliteli ürün veya yüksek kaliteli servissağlama, maliyet azalımı veya aranılan bir işletme çehresi kazandırma. Etkin birmuhasebe bilgi sisteminin oluşturulması ise muhasebe kontrol sistemi ile birliktedüşünüldüğü takdirde mümkün olacaktır (Acar ve Dağlar, 2005:23-40).İşletmelerin başarılı olması açısından; bilgisayara dayalı muhasebe bilgisistemlerinden elde edilen veriler önemli katkılar sağlayacaktır. Bu bilgilerdenyoksun işletmelerin günümüz şartlarında başarılı olmaları pek mümküngörünmemektedir (Doğan ve Tanç, 2004:299).Bilişim teknolojilerinin işletmenin büyümesinde esas faktör olarak roloynaması ancak bu teknolojilerin basit bir ofis otomasyonu görülmeleri yerine genelstratejilerinin bütünleyici bir parçası olarak algılanmasıyla mümkündür. Bugündünya genelinde bir çok işletme bilişim teknolojilerinin mümkün kıldığı stratejilerizlemektedir (Güleş, 2002:96).Bilgi teknolojileri, büyük defter güncelleme zamanları, aylık kapatmaişlemleri ve finansal raporlama konularında verimliliği ve etkinliği arttırmaktadır,raporların daha hızlı ve etkili hazırlanmasını sağlamaktadır. Bunun yanında elleyapılması düşünülmeyecek kadar spesifik ve detaylı düzeyde raporlamayı dasağlamaktadır. Muhasebeciler bir işletmede gerekli olan taktiksel ve stratejikkararları vermek için kullanımını ve değerini arttırma potansiyeline sahip olan veritabanı sistemleri hakkında bilgili oldukları zaman muhasebe bilgi sisteminitasarlayabileceklerdir. Böylece bu sistemlerde yeterli kontrol sağlamak ve üretilenbilginin güvenirliliğini garantilemek ve vergiyi korumak mümkün olabilecektir(Ömürbek ve Bekçi, 2006:77).

191Öte yandan muhasebe bilgi sistemi, gerçekleşen olayları ve gelişimleri bilgihaline dönüştürür, sistemi oluşturan bilgilerin karar aracı olması ya da alınankararları tümüyle değiştirecek nitelikte olması, geri bildirim sistemine dayalı raporsisteminin varlığına bağlıdır (Sevgener ve Hacırüstemoğlu, 1998:24).Ayrıca raporlanacak bilgilerin; yönetimin planlarını karşılayabilecek fırsatlarıve riskleri de içerecek şekilde geleceğe dönük olması; önemli işletme faaliyetlerininnasıl gerçekleştiğini gösteren finansal olmayan ölçüleri de içerecek şekilde uzundönemde değer katacak etkilere odaklanmasını gerektirmektedir (Gürdal, 2004:92).İşletmelerin dış çevresinde meydana gelen hızlı değişimlere aynı hızda cevapvermek durumundaki yöneticilerin stratejik bilgiye olan ihtiyaçlarının artması,muhasebe bilgi sisteminin önemini daha da arttırmıştır. Bununla birlikte hemyöneticinin hem de muhasebe bilgi sisteminin önemi tek başına bir şey ifadeetmemektedir; esas olan bu iki birim arasında bağlantıyı sağlayan iletişim sürecininetkin bir şekilde yönetilmesidir (Akgemci, Çelik ve Diğerleri, 2008:492).İşletme ile ilgili kişi ve kuruluşların alacakları kararlara temel oluşturacakdoğru ve güvenilir bilgiler muhasebede üretilecektir. Bu anlamda muhasebedeüretilecek bilgilerin doğru ve güvenilir olması muhasebe alanında çalışacak kişilerimiyi eğitimi almış olmasına bağlıdır (Şengel, 1998:247).Etkin ve başarılı muhasebe elemanı olmak için sadece çok iyi muhasebe vemevzuat bilgisine sahip olmak artık yetersiz kalmaktadır, işletmenin tümfonksiyonlarına hakim olmasının yanında gelişen bilgi teknolojileri ve sistemgeliştirilmesi konusunda da bilgi sahibi olunması gerekmektedir (Ömürbek ve Bekçi,2006:77).Dolayısıyla, işletmelerin muhasebe departmanlarında, muhasebe birimindeyeterli uzman eleman istihdamına gidilmelidir. Yöneticilerin işletme faaliyetleri ileilgili alacakları kararlarda muhasebe bilgilerinden yararlanmaları, kararların dahaisabetli olmasını sağlayacaktır. Bu sayede işletmeler sağlıklı büyüme süreçleriniyaşayabilirler ve yeni alanlara yatırım yapabilirler. İşletmelerin finansal sorunlarınınkaynağının önemli bir kısmını, yanlış kararlar oluşturmaktadır. Dolayısıyla işletmekararları, muhasebe bilgilerine dayalı, varlık ve borç yönetimleri bilimsellik

192içermelidir. Ayrıca işletme sahip ve yöneticileri muhasebe bilgi sisteminin denetimiiçin bağımsız bir uzman yardımıyla denetime yönelmelidirler.Sonuç olarak; bilginin her yerde olduğu gibi, işletme yönetiminde de önemliolduğu açık bir gerçektir. İşletmelerde bilginin üretildiği en önemli ve en eski kaynakolan muhasebe bilgi sisteminin, basit bir muhasebe anlayışından çıkıp, yönetiminvazgeçilmez önemli bir “bilgi bankası” olması ve bunun uygulamaya mutlakayansıtılması gerekmektedir. Özetle “Vergi için değil, bilgi için muhasebe” söylemigerçekleştirilmelidir (Akgemci, Çelik ve Diğerleri, 2008:293-295).Kriz Döneminde Muhasebe Bilgi Sisteminin ÖnemiKriz dönemlerinde işletmeler açısından uygulanabilecek yaklaşımlarıgenellemek aslında oldukça güçtür. Çünkü her işletmenin yapısına göre bir uyummodeli geliştirileceği açıktır. Bununla birlikte kriz dönemlerinde işletmeyönetimlerinin olumsuz etkileri azaltmaya yönelik yaklaşımlarında genellenebilecekbaşlıca konular aşağıdaki gibi sıralanabilir:- Karar Süreçlerinde Çabukluk- Finansal Bilgi Sisteminin Organizasyonu- Enflasyon Muhasebesi ve Gerçekçi Raporlama Düzeni- Sürekli Maliyet Düşürme Programları- Organizasyon UyumuYukarıda sıralanan konular, işletmelerin yönetim bilgi sistemi çerçevesindemuhasebe bilgi sistemlerinin rolünü tanımlayan temel başlıklardır. Her şeyden önce;işletme yönetiminde önemli bir araç konumuna sahip bulunan muhasebe, işletmeleriçin salt finansal sonuçları yansıtan bir gösterge olmaktan öte, yönetim ve karar almasürecinin tüm aşamaları için temel bilgi sistemini oluşturur.i. Karar Süreçlerinde Çabukluk ve Muhasebe Bilgi SistemininOrganizasyonu: Krizden çıkışın ilk anahtar sözcüğü “yönetim” dir. Kriz yönetimi,kriz öncesi ve kriz dönemlerinde bilgi işleme ve iletişimin büyük önemi üzerindeodaklanmaktadır. Her şeyin oldukça hızlı değiştiği kriz dönemlerinde, kararlarınalınır alınmaz uygulamaya konması, çabuk ve kesin çözümler alınmasında önemli rol

193oynar. Üretimin, tahsilatın ve en önemlisi işletme içinde bilgi dolaşımınınhızlanması, bir çok sorunun da çözümünü kolaylaştıracaktır. Üretim sisteminingeliştirilmesi sürecinde “tam zamanında” yaklaşımına dayalı ve sürece değerkatmayan faaliyetlerin saptanarak ortadan kaldırılması yolunda sürekli çabalar, krizöncesi ve kriz dönemlerinde işletmelerin uyum yeteneklerini artıracaktır.Olumsuz koşullar kadar, genel kriz dönemlerinin sonrasında olumlu koşullarauyum sağlamak için dahi, karar süreçlerinde hız sağlayacak muhasebe bilgisisteminin varlığı, işletmeler için en büyük avantaj olarak görülmektedir.Günümüzde, bir işletme için muhasebe bilgi sisteminin tasarım ve kurulmasıuzmanlık alanı haline gelmiştir. Tasarlanacak muhasebe bilgi sistemininkurulabilmesi için her şeyden önce sistem yapısını etkileyen çeşitli unsurlara yöneliksistem analizi gereklidir. Bu çerçevede bilgi işlem teknolojisi, muhasebe bilgisisteminin etkinliği kadar, değişen çevreden haberdar olmak ve işletme dışı veriakışında hız ve kalitenin sağlanması yönlerinden de hayati öneme sahipbulunmaktadır.ii. Enflasyon Muhasebesi ve Gerçekçi Raporlama Düzeni: Enflasyon,ülkemizi sosyal, politik ve özellikle ekonomik yönden etkileyen en önemli sorunolarak yıllardır ülke gündeminin üst sıralarında yer almaktadır. Gelenekselmuhasebe, değerlemede tarihi maliyet değerini esas almakta, gerçekleşme ilkesindenhareket ederek para değerinin değişmez olduğu varsayımına dayanmakta veenflasyonun yüksek olduğu dönemlerde yetersiz kalmaktadır. Bir ülkede enflasyonoranı yüksek ise paranın temsil ettiği gerçek değeri azalmaktadır. Bu durum iseişletmelerin dönem sonlarında tespit edilen nominal kârlarını gerçek kârlarındanuzaklaştırmaktadır. Sonuçta, gerçek işletme kazancı üzerinden vergileme ilkesindenuzaklaşılmaktadır.Özellikle kriz dönemlerinde her zamankinden daha fazla olan doğru bilgiyegereksinme, mali durum tablolarının doğruyu yansıtması açısından, enflasyonmuhasebesi modellerinden birinin uygulanmasını gerekli kılmaktadır.iii. Sürekli Maliyet Düşürme Programı: İşletme faaliyetleri belli ve genelolarak temel kabul edilen fonksiyonel bir gruplamaya tabi tutulur. Bu açıdan

194maliyetlere bakıldığında, her bir faaliyet bölümünde katlanılan fonksiyonelmaliyetlerin toplamı işletmenin genel faaliyetiyle ilgili toplam maliyeti oluşturur.Günümüzde, giderek sertleşen küresel ve ulusal rekabet koşulları veteknolojik değişimdeki hıza paralel tüketici taleplerindeki gelişmeler, işletmeleriayakta kalabilmek için mevcut yönetim uygulama ve stratejilerini sürekli gözdengeçirmeye zorlar hale getirmiştir. Güçlü küresel rekabet, mamul ve üretimteknolojilerindeki hızlı gelişmeler ve para kurları ile hammadde fiyatlarındaki genişdalgalanmalar karşısında, kriz ortamı ya da öncesinde bir işletmenin muhasebe bilgisistemi, maliyetlerin kontrolüne yönelik çabaları kolaylaştırmak, üretim verimliliğiniölçmek ve geliştirmek, gelişmiş üretim süreçlerini tasarlamak amaçlarına yönelik,zamanında ve doğru bilgileri sağlamak zorundadır. Bu anlayışa koşut olarak gelişenmaliyet yönetimi kavramı, maliyetlerin ne olduğu konusunda dikkatlerinyoğunlaşması yerine, ekonomik koşulların gelecekteki etkilerini vurgular.iv. Kriz Dönemlerinde İşletme (Çalışma) Sermayesi Yönetimi: Çalışmasermayesi yönetimi, risk ve kârlılık arasında uygun bir dengenin kurulmasınıgerektirir. Çünkü, işletme çalışma sermayesinin atıl kalması kârlılığın azalmasına yolaçarken, işletme çalışma sermayesi açığı da işletmenin ödeyememe riskini ortayakoyar. Kriz dönemlerinde de işletmelerin finansal yönetimleri çalışma sermayesiyönetiminde odaklanır.Kriz dönemlerinde stoklar ve stok kontrolü büyük önem kazanır. İşletmelerinasgari stok düzeylerini, üretimin aksamaması yanında, enflasyondan koruyacakbiçimde yeniden gözden geçirmeleri gerekir. Girdi stoklarının büyüklüğü, krizdönemlerinde maliyetleri aşağıya çekmede büyük avantajlar sağlamaktadır. Ancakkriz döneminde yarı mamul ve mamul stoklarında yükselme ise en önemli sorunolarak ortaya çıkar. Aşırı mamul stoku, öz kaynağından başka şansı kalmayanişletmelerin, hızla değişen pazar koşullarında karşılarına dikilecek en büyüktehlikedir. Mamul stokları, kriz dönemlerinde olabilecek en düşük noktayaçekilmelidir. Maliyetler sürekli kontrol altında tutulmalıdır.Kriz dönemlerinde işletmelerin alacak yönetimleri ise çalışma sermayesiyönetiminde ikinci en önemli konuyu oluşturmaktadır. Vadeli satışların mümkünolduğunca azaltılması, sağlam müşterilere tanınan vadenin kısaltılması,

195müşterilerdeki çek - senede bağlanmamış alacakların ya nakit ödeme kolaylıklarıgetirilerek nakten tahsili yada kısa vadeli açık hesap alacakların çek–senedebağlanması yolunda gerekli önlemler alınmalıdır (Şakrak, 1999:50-57).Yukarıda kriz dönemlerinde çalışma sermayesi yönetimi açısından önemtaşıyan bazı konular örneklenmiştir. Bu konularda yeterince hızlı, esnek ve doğruhareket kabiliyeti muhasebe bilgi sisteminin etkinliğine doğrudan bağlıbulunmaktadır.Kamu Yönetimi ve Mevzuat Alanından Kaynaklanan SorunlaraÖnerilerKüçük işletmeler kuruluş safhasından başlayarak, faaliyetlerine devam ettiğisürece oldukça karışık bürokratik işlemlerle karşılaşmaktadır. Özellikle iş yaşamınıdüzenleyen kuralların ve mevzuatların karışık olması, işin içinden çıkılmaz bir halegelmesine neden olmaktadır. Bu sorunların büyük bir kısmı çözülecek nitelikteolmasına rağmen, kamu kuruluşlarıyla küçük işletmeler arasında oluşan bürokratikengeller çözümü zorlaştırmaktadır. Ülkemizde kanun, tüzük ve yönetmeliklerinanlaşılamayacak kadar karışık olması işletmelerin vergi, sigorta vb. ödemelerindegecikme faizleri ve cezalarla karşılanmasına neden olmaktadır. Bu karışıkdüzenlemeler işletmelerin muafiyet ve istisnalardan yararlanmalarına da engelolmaktadır. Ülkemizde yasalar ve mevzuatlar sürekli değişmektedir. Değişen buyasaların ve mevzuatların küçük işletmelerce izlenmesi ve bunlara yönelikönlemlerin zamanında alınması oldukça zordur (Tekin, 2006:222).Öte yandan, küçük işletmelerin yasal teşvik ve kamusal kredilerin kullanımıkonusunda oldukça yoğun bir bürokrasi ile karşılaşması işletmelerin bu kaynaklaraulaşmasını engellemektedir. Ayrıca küçük işletmeler alt yapı, atıklar, arıtma tesisigibi konularda belediye teşkilatları ile sorunlar yaşamakta, belediyeler hizmetgötürme açısından küçük işletmelere pek önem vermemektedir (Tutar, Küçük,2003:253).Kamu yönetimi ve mevzuat sorunlarına ilişkin çözüm önerileri şöylesıralanabilir; öncelikle mevzuatta sadeleştirmenin yapılması gerekmektedir. Pek çokyasa ve mevzuatta yer alan düzenlemelerden günümüzde uygulanabilirliği olanlarınseçilmesi ve anlaşılır bir şekle dönüştürülmesi gerekmektedir. Küçük işletmelere

196yeni yasal sorumluluklar getirilmemelidir. Yasalarda ve mevzuatlarda yer alan bazıhükümlerin küçük işletmelerin aleyhine değil, lehine olacak şekilde dönüştürülmesigerekmektedir. Bürokratik alanda ortaya çıkan düzenlemelerden küçük işletmelerinhaberdar olabilmeleri için iyi işleyen bir iletişim sistemi kurulmalıdır (Karatepe,Aksoy, Demir, 2009:305).Dolayısıyla, 507 sayılı ‘Esnaf ve Küçük Sanatkarlar Kanun’un gününihtiyaçlarına göre yeniden düzenlenmesi amacıyla çalışmalar yapılmalıdır. 3624sayılı’ Küçük ve Orta ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi BaşkanlığıKurulması Hakkında Kanun’ günün ihtiyaçlarına göre yeniden düzenlenmelidir.5590 Sayılı Ticaret Odaları, Sanayi Odaları, Ticaret Borsaları ve Ticaret ve SanayiOdaları Birliği Kanunun günün ihtiyaçlarına göre yeniden düzenlemesigerekmektedir. Ayrıca KOBİ’ tanımı konusunda mevzuat düzenlemesi çalışmalarıyapılmalıdır. Gıda mevzuatı AB ile uyumlu hale getirilmelidir. Meslek standartlarısınav ve belge sisteminin kurulmasına ilişkin mevzuat düzenlemesi çalışmalarıyapılmalıdır. Yeni işyeri açacaklardan o konuda mesleki eğitim aldığınınbelgelendirilmesini isteyecek mevzuat düzenlemesi çalışmaları yapılmalıdır (DTP,2004:51).Bugün gelişmiş ülkelerde özellikle AB üyesi ülkelerde, yeni külfetlerinüremesini durdurmak, mevcut mevzuatın sadeleştirilmesi, mevzuat sayısınınazaltılması, KOBİ’lere özel muamele yapılması konularında çalışmalaryoğunlaştırılmaktadır. Bu konuda daha radikal bir tutum benimsenmişgörünmektedir. Buna rağmen ne AB ülkelerin de ne de diğer gelişmiş ülkelerde busorun tam olarak çözülebilmiş değildir (Küçük, 2009:253). Ancak; Türkiye’de deböyle bir tutum benimsenmesi bir nebze olsun sorunun çözümüne katkıdabulunacaktır.Birçok firma için yaşamlarını sürdürebilmek, tüm mamul ömründe ve tümdeğerler zinciri içinde maliyetlerin düşürülmesi için güçlü bir baskı yaratacak olan,ileri maliyet yönetim sistemlerini geliştirebilme yeteneğine bağlı hale gelmiştir.

197DÖRDÜNCÜ BÖLÜM2008 KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN ISPARTA İLİNDE FAALİYETGÖSTEREN KOBİ’LERE ETKİSİNİ TESPİT ETMEYE YÖNELİK BİRARAŞTIRMA4.1. Araştırmanın Amacı ve ÖnemiBu araştırmanın amacı; 2008 küresel ekonomik krizinin Isparta ilinde faaliyetgösteren Isparta Ticaret ve Sanayi Odasına ve/veya Esnaf ve Sanatkarlar Odasınakayıtlı Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler üzerindeki etkisini belirlemektir. Ayrıca,küresel kriz sürecinde KOBİ’lerin krize karşı aldıkları önlemler ortaya konulmayaçalışılmıştır. Bu amaçla, öncelikle Isparta’da gösteren işletmelerin sektörel bazdakimlikleri belirlenmiş, ardından da işletmelerin; işgücü, teknoloji, muhasebe,finansman, pazarlama, üretim, yönetim, ihracat, ithalat, kalite belgesi, eğitimfaaliyetleri vb. konulardaki mevcut durumları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Veteorik bölümde ele alınan, krizin işletmeler üzerindeki olumsuz etkilerinin yaygınolarak görüldüğü belirlenecek ve geliştirilen hipotezler test edilecektir.Bilindiği gibi, KOBİ’ler Türkiye ekonomisinde; işletmeler içindeki toplamoranı, toplam istihdamdaki oranı bakımından yeri ve önemi büyüktür. Ayrıca toplamyatırımlar ve yaratılan katma değer içindeki payı da azımsanmayacak düzeydedir. Bubakımdan KOBİ’ler hem ekonominin temel dinamiğini oluşturmakta hem de sosyalistikrara katkıda bulunmaktadır. Bu nedenle, KOBİ’lerin yaşamlarınısürdürebilmeleri ve özellikle kriz dönemlerinin olumsuzluklarından en az düzeydeetkilenmelerini sağlayabilmek için desteklenmeleri gerekmektedir. Araştırmada eldeedilen bulgular ile literatürde sıkça ele alınan KOBİ’lerin mevcut sorunları vekrizden en fazla etkilendikleri alanlar test edilmiş olacaktır ve konu ile ilgili kişilerakademisyenler,kurum ve kuruluşlar; araştırma sonuçlarını geliştirerek, KOBİ”leriçin geliştirilecek strateji ve politikalara ışık tutulmuş olacaktır.

1984.2. Araştırmanın SınırlılıklarıÜlkemizde KOBİ’lerin sorunları, yapıları gerek sektörel, gerek bölgesel vegerekse ölçek boyutlarına göre farklılıklar göstermektedir. Bu nedenle araştırmaamacına ulaşabilmek için çeşitli sınırlamalar getirilmiştir. Bunlar:- KOBİ’lerle ilgili mevcut bir genel- geçer tanım bulunmadığından;araştırmada çalışan sayısı kriter alınarak 1-9 kişi çalıştıran işletmeler çokküçük-mikro işletme, 10-49 kişi çalıştıran işletmeler küçük ölçekli, 50-250kişi çalıştıran işletmeler orta ölçekli işletme olarak kabul edilerek buişletmelere anket çalışması uygulanmıştır.- Sosyal bilimlerde yapılan araştırmaların her zaman için kesin doğruluközellikleri taşımamaları bir diğer önemli sınırlılık olarak görülebilir.- Diğer bir sınırlılık; krizin yarattığı bazı sorunların ve olumsuz etkilerin elealınmış olmasıdır. Bazı sorunların ve etkilerin bir anket formu ile tespitedilmesi güçtür. Bu bakımdan, bu araştırmada bir anket formu ile tespitedilmesi muhtemel etkiler ele alınmıştır. Ayrıca, anket soru formlarınınbazılarının işletmelerin birinci derece yetkili kişileri tarafındancevaplandırılmamış olması da araştırmanın sınırlılıklarından bir diğeridir.4.3. Araştırmanın MetodolojisiÇalışmada genel olarak, ‘uygulamalı’ araştırma modeli kullanılmıştır.Uygulamalı araştırmalar; üretilen bilgilerin değerlendirilmesi, çevrenin kontroledilmesi ve sorunların çözümünün sağlanması amacıyla yapılan araştırmalardır.Uygulamalı araştırmaların temel özelliği; anket, görüşme, gözlem ve örnekleme gibiaraçlarla ana kütlenin ilgilenilen özelliklerini ortaya koymaktır (Zerenler ve Iraz,2006:253).Araştırma sonuçlarının etkin ve tutarlı olması, araştırma sürecinde izlenenyöntemle yakından ilişkilidir. Bu nedenle araştırma yönteminin açıklanması, eldeedilen verilerin değerlendirilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Aşağıdaaraştırmanın amaçlarını gerçekleştirmek ve hipotezleri sınamak için; veri toplamaaracının geliştirilmesi, araştırma örnek kütlesinin belirlenmesi, anket formlarınınhazırlanıp işletmelere gönderilmesi, cevaplanan anket formlarındaki verilerin

199kodlanması, düzenlenmesi ve verilerin analiz edilmesinde kullanılan istatikselanalizler hakkında bilgi verilecektir.4.3.1. Evren(Ana Kütle) ve ÖrneklemAraştırmanın ana kütlesi, Isparta Ticaret ve Sanayi Odasına ve/veya Esnaf veSanatkarlar Odasına kayıtlı bulunan ve kriz döneminde faal durumdaki tüm ‘Küçükve Orta Ölçekli İşletme’lerdir. Bu işletmelerden rassal(tesadüfi) örnekleme yöntemiile 250 işletme seçilmiş ve araştırma bu işletmeler üzerinde yürütülmüştür.4.3.2. Verilerin ToplanmasıAraştırma için gerekli verilerin elde edilmesinde ‘anket yöntemi’ kullanılmış,veriler geliştirilen bir soru formu yardımıyla toplanmıştır. Anket sorularıhazırlanırken literatürden yararlanılmış ve bazı işletme sahipleri ile görüşülerek olasısorular belirlenmeye çalışılmıştır. Hazırlanan anket soru formları araştırmakapsamına alınan 250 işletmeye doğrudan iletilmiştir. Anket formlarının 232 adedigeri dönmüş ve bunlardan 213 adedi araştırma için uygun bulunmuş (19 adedi, bazısoruların işaretlenmemesi, birden fazla seçenek işaretlenmesi vb. nedenlerdenaraştırma dışı bırakılmıştır) ve araştırmanın temelini oluşturmuştur. Buna göre;anketlerin toplanma oranı % 85. 2 olmuştur.Araştırmada kullanılan anket soru formu üç bölümden oluşmaktadır. İlkbölümde; işletmenin genel yapısı (hukuki yapı, faaliyet sektörü, çalışan sayısına görebüyüklük, faaliyet süresi, işletme sahibinin yöneticilik konumu, kalite belgesi,teknoloji durumu, kapasite kullanım oranı, pazarlama birimi, eğitim faaliyetleri,muhasebe faaliyetleri ve kredi kullanma durumu) belirlenmeye çalışılmıştır. İkincibölümde; krizin işletmelere etkisini ve kriz sürecinde işletmelerin aldıkları önlemleribelirlemeye yönelik (Likert’in 5 noktalı ölçeği kullanılarak) sorulara yer verilmiştir.Üçüncü bölümde ise; işletme sahibi/ortakların demografik özellikleri (cinsiyet, yaşve eğitim düzeyi) belirtilmektedir.4.3.3. Verilerin AnaliziAnket soru formuyla toplanan veriler, SPSS Windows 15 (Statistical Packagefor Social Science) paket programına yüklenmiş ve analiz aşamasında yapılan tüm

200istatiksel işlemlerde paket programdan yararlanılmıştır. Verilerin analizinde;“frekans(frequancy) dağılımı,” “ki-kare (chi- square)” ve “t” (one –sample test)teknikleri kullanılmıştır. Araştırmada elde edilen verilerin sunulmasında frekanstabloları, pasta grafiği ve çubuk grafik kullanılmıştır. Araştırmanın hipotezlerini testetmek için ki-kare ve ‘t’ testi analiz teknikleri kullanılarak, hipotezler 0. 05anlamlılık düzeyinde sınanmıştır. Ki-kare analiz tekniğinin kullanılmasısın nedeni,iki değişken arasında herhangi bir ilişkinin olup olmadığının belirlenmesidir.4.4. Araştırmanın HipotezleriBu araştırmanın ana hipotezleri aşağıda belirtilmiştir:Hipotez 1: İşletmeler 2008 küresel krizinden olusuz etkilenmiştir.Hipotez 2: KOBİ”lerin hukuki yapıları ile krizden olumsuz etkilenmedurumları arasında anlamlı bir ilişki vardırHipotez 3: KOBİ”lerin faaliyat gösterdiği sektör ile krizden olumsuzetkilenme durumları arasında anlamlı bir ilişki vardır.Hipotez 4: KOBİ”lerin büyüklüğü(çalışan sayısına göre) ile krizden olumsuzetkilenme durumları arasında anlamlı bir ilişki vardır.Hipotez 5: KOBİ’lerin faaliyet süreleri ile krizden olumsuz etkilenmedurumları arasında anlamlı bir ilişki vardır.Hipotez 6: KOBİ’ sahip/sahiplerinin aynı zamanda yönetici konumundaolması ile krizden olumsuz etkilenme durumu arasında anlamlı bir ilişki vardır.Hipotez 7: KOBİ’lerin kalite belgesine sahip olup/olmamaları ile krizdenolumsuz etkilenme durumları arasında anlamlı bir ilişki vardır.Hipotez 8: KOBİ’lerin kapasite kullanım oranları ile krizden olumsuzetkilenme durumları arasında anlamlı bir ilişki vardır.Hipotez 9: KOBİ’lerin çalışanlara yönelik eğitim faaliyeti gerçekleştirme/gerçekleştirmemesi ile krizden olumsuz etkilenme durumu arasında anlamlı bir ilişkivardır.

201Hipotez 10: KOBİ’lerin muhasebe faaliyetlerini yürütme yöntemi ile krizdenolumsuz etkilenme durumları arasında anlamlı bir ilişki vardır.Hiporez 11: KOBİ’lerin son 1-2 yıl içerisinde kredi kullanmaları ile krizdenolumsuz etkilenme durumları arasında anlamlı bir ilişki vardır.Hipotez 12: KOBİ’lerin kullandıkları kredi türü(işletme-yatırım) ile krizdenolumsuz etkilenme durumları arasında anlamlı bir ilişki vardır.Hipotez 13: 2008 küresel krizinin etkisi büyük işletmelere oranla KOBİ”lerdedaha fazla hissedilmiştir.Hipotez 14: Kriz ortamı bir fırsat olarak düşünülebilir.Hipotez 15: Kriz sürecinde KOBİ”lerin ihracat, üretim hadleri, istihdamdurumu ve rekabet gücü azalmıştır.Hipotez 16: Kriz sürecinde KOBİ”lerin likidite, nakit akışı vb. finansalsorunlarında artış meydana gelmiştirHipotez 17: Kriz Sürecinde KOBİ”ler finansal kuruluşlardan kredi bulmaktazorlanmaktadır.Hipotez 18: Kriz Sürecinde KOBİ”ler için şirket birleşmeleri etkili birpolitika olacaktır.Hipotez 19: KOBİ”lerin eğitimli ve profesyonel yöneticilere yer vermesi, krizyönetiminde önemli katkı sağlayacaktır.Hipotez 20: İşletmelerde İK departmanının bulunması, kriz sürecindepersonelin moralini yüksek tutma açısından önemli katkı sağlayacaktır.Hipotez 21: KOBİ”ler tüm işletme fonksiyonlarında (İK, yönetim, pazarlama,finans vb. ) planlama yapmaktadır.Hipotez 22: KOBİ”ler için kriz sürecinde, esnek çalışma saatleriazaltılmış/yarı zamanlı haftalık mesailer gibi alternatif uygulamalar bir önlem olarakdüşünülebilir.Hipotez 23: Büyüme özkaynaklarla finanse edilmeli, yüksek faizli bankakredilerinden kaçınmalıdır.

202Hipotez 24: KOBİ”ler sektörle ilgili yasal düzenlemeler hakkında yeterlibilgiye sahip değildir.Hipotez 25: ÖTV ve KDV indirimlerinin KOBİ’lere olumlu bir katkısıolmamıştır.Hipotez 26: Devlet tarafından sağlanan teşvikler yeterli değildir.4.5. Araştırmanın Bulguları ve DeğerlendirilmesiBölüm I. İşletmelerin Genel Yapısı İle İlgili BulgularAraştırmanın bu bölümünde; işletmelerin hukuki yapıları, sektörlere göredağılımı, yaşları, işletme sahibinin yönetici konumunda olup olmadığı, işletmelerinbüyüklükleri (çalışan sayılarına göre), yaptığı ticaret türü, işletme veya mamulünkalite belgesi, genel kapasite kullanım oranı, işletmenin üretim teknolojisinindurumu, ayrı bir pazarlama biriminin olup olmadığı, eğitim faaliyetlerini vemuhasebe faaliyetlerini gerçekleştirme yöntemi ve finansman durumları ile ilgilibulguların dağılım oranları verilmiştir; frekans tabloları ve grafikler şeklindegösterilmiştir.1. İşletmelerin Hukuki Yapısına Göre DağılımıAraştırmada yer alan işletmeler hukuki yapılarına göre incelendiğindetablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %47.4’ünün limited, %42.7’nin şahıs işletmesi, %7.5’inin anonim, %1.9’unun kollektif şirket şeklindeörgütlendikleri görülmektedir. Diğer örgütlenme şekilleri %0.5 oranındadır.Tablo 4.1: İşletmelerin Hukuki Yapılarına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)n %Şahıs İşletmesi 91 42, 7Limited Şirket 101 47, 4Anonim 16 7, 5Kollektif 4 1, 9Diğer 1 0, 5TOPLAM 213 100. 0

2030,5%1,9%47,4%7,5%42,7%Şahıs İşletmesiLimited ŞirketAnonimKollektifDiğerGrafik 4.1: İşletmelerin Hukuki Yapılarına Göre Dağılımı (Pasta GrafiğiGösterimi)2. İşletmelerin Sektörlere Göre DağılımıIsparta’da faaliyette bulunan KOBİ’lerin sektörlere göre sınıflandırılmasıyapıldığında, araştırmaya katılan işletmelerin %46.9’unun ticaret, %30’unun imalat(üretim), %22.1’ünün hizmet sektöründe, %1’nin ise her iki sektörde faaliyetgösterdikleri belirlenmiştir.Tablo 4.2: KOBİ’lerin Sektörlere Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)n %Üretim (imalat) sektörü 64 30, 0Ticaret Sektörü 100 46, 9Hizmet Sektörü 47 22, 1Üretim+Ticaret Sektörü 1 0, 5Ticaret+Hizmet sektörü 1 0, 5TOPLAM 213 100. 0

2040,5%0,5%22,1%46,9%30,0%Üretim(imalat) sektörüTicaret SektörüHizmet SektörüÜretim+Ticaret SektörüTicaret+Hizmet SektörüGrafik 4.2: KOBİ’lerin Sektörlere Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)3. İşletmelerin Yaşları -Faaliyet Sürelerine Göre DağılımıAraştırmaya katılan işletmelerin yaşlarına göre (kaç yıldır faaliyet gösterdiği)dağılımı tablo ve grafikte gösterilmiştir. Tablo incelendiğinde; KOBİ’lerin%39.9’nun 10 yıl ve üstü yaşta, %34.3’ünün 4-9 yaş grubunda, %23.9’unun 1-3 yaşgrubunda ve %1.9’unun ise 1 yaşından küçük olduğu görülmektedir.Tablo 4.3: İşletmelerin Yaşlarına Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)n %1 Yıldan az 4 1, 91-3 Yaş 51 23, 94-9 Yaş 73 34, 310 yıl ve Üstü 85 39, 9TOPLAM 213 100. 0

2051,9%23,9%39,9% 1 yıldan az1-3 yaş4-9 yaş10 yıl ve üstü34,3%Grafik 4.3: İşletmelerin Yaşlarına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)4. İşletme Sahip (Sahiplerinin) İşletmede Yönetici Konumunda OlmaDurumunun DağılımıAraştırmaya katılan KOBİ’lerin sahip-sahiplerinin aynı zamanda işletmeyöneticisi olup olmadığı durumu incelenmiş ve KOBİ’lerin %94.4’ünde işletmesahiplerinin aynı zamanda yönetici olduğu, %5.6’ında ise işletme sahip-sahiplerininyöneticilik yapmadığı belirtilmiştir.Tablo 4.4: İşletme Sahip (sahiplerinin) İşletmede Yönetici Konumuda OlupOlmadıklarının Dağılımı (Frekans Dağılımı)n %Yönetici (evet) 201 94, 4Yönetici değil (hayır) 12 5, 6TOPLAM 213 100. 0

2065,6%Yönetici (evet)Yönetici değil (hayır)94,4%Grafik 4.4: İşletme Sahip (sahiplerinin) İşletmede Yönetici Konumunda OlupOlmadıklarının Dağılımı (Pasta Grafiği)5. İşletme Büyüklüklerinin Çalışan Sayısına Göre DağılımıAraştırmaya katılan işletmelerin büyüklüğü, çalışan sayısı temel alınarakincelendiğinde; %46.9’unun küçük, %27.7’sinin orta ölçekli, %25.4’ünün çok küçükölçekli (mikro) işletme oldukları saptanmıştır.Tablo 4.5: İşletme Büyüklüklerinin Çalışan Sayısına Göre Dağılımı (FrekansTablosu)n %Çok Küçük ölçekli -Mikro İşletme (1-9) kişi 54 25, 4Küçük ölçekli İşletme (10-49 kişi) 100 46, 9Orta ölçekli işletme (50-250 kişi) 59 27, 7TOPLAM 213 100. 0

20727,7%46,9%25,4%Çok Küçük ölçekli -Mikroİşletme (1-9) kişiKüçük ölçekli İşletme (10-49 kişi)Orta ölçekli işletme (50-250kişi)Grafik 4.5: İşletme Büyüklüklerinin Çalışan Sayısına Göre Dağılımı (PastaGrafiği)6. İşletmelerin Gerçekleştirdiği Ticaret Türlerine Göre DağılımıAraştırmaya katılan KOBİ’lerin gerçekleştirdiği ticaret türüne göredağılımına bakıldığında; %95.76’sının yurtiçi satış, %1.9’unun ithalat, %0.9’ununihracat gerçekleştirdiği görülmektedir. Birden fazla ticaret türü gerçekleştirenler ise;%0.5’i ihracat+ithalat, %0.5’i ithalat+yurtiçi satış, %0.5’i ihracat+yurtiçi satışşeklindedir. İhracat yapan işletmelerin oranlarını topladığımızda %1.9, ithalatyapanların toplam oranı %2.9 olarak gerçekleşmiştir. Birden fazla ticaret türügerçekleştirenlerin toplam oranı ise %1.5’ tir.Tablo 4.6: KOBİ’lerin Gerçekleştirdiği Ticaret Türüne Göre Dağılım Oranları(Frekans Tablosu)n %İhracat 2 0, 9İthalat 4 1, 9Yurtiçi satış 204 95, 76İhracat+İthalat 1 0, 48İthalat+yurtiçi satış 1 0, 48İhracat+yurtiçi satış 1 0, 48TOPLAM 213 100. 0

2080,5%0,5%0,9%1,9%95,7%İhracatİthalatYurtiçi satışİhracat+ithalatİthalat+yurtiçi satşİhracat+yurtiçi satışGrafik 4.6: KOBİ’lerin Gerçekleştirdiği Ticaret Türüne Göre Dağılım Oranları7. İşletmelerin Kendilerinin veya Mamullerinin Sahip Oldukları KaliteBelgesi Türüne Göre DağılımıAraştırmaya katılan işletmelere, işletmelerinin veya mamullerinin herhangibir kalite belgesi bulunup bulunmadığı sorulmuş ve %15’inin TSE-TSKE, %21.1’nin ISO 9000 serisi, %1.9’unun diğer, %11.3’ünün TSE+ISO 9000, %0.9’ununTSE+ISO 9000+CE kalite belgesine sahip olduğu sonucu elde edilmiştir. Buna göre;KOBİlerin %51.2’si kalite belgesine sahiptir. %49.8’inin ise herhangi bir kalitebelgesi bulunmamaktadır.Tablo 4.7: İşletmelerin Kalite Belgesine Sahip Olma Durumunun Dağılımı(Frekans Tablosu)n %TSE-TSEK 32 15, 0ISO 9000 Serisi 45 21, 1Diğer 4 1, 9TSE+İSO 9000 24 11, 3TSE+İSO 9000+CE 2 0, 9Herhangi bir kalite belgesi yok 106 49, 8TOPLAM 213 100. 0

209TSE-TSEKISO 9000 Serisi15,0%Diğer49,8%TSE+İSO 90001,9%11,3%21,1%TSE+İSO 9000+CE0,9%Herhangi bir kalite belgesiyokGrafik 4.7: İşletmelerin Kalite Belgesine Sahip Olma Durumunun Dağılımı(Pasta Grafiği)8. İşletmenin Kapasite Kullanım Oranlarına Göre DağılımıAnkete katılan işletmelerin,genel olarak kapasite kullanım oranlarıincelenmiş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %70’ininorta kapasite, %19.7’sinin yüksek kapasite, %10.3’nün düşük kapasite ile çalıştıklarıbelirlenmiştir.Tablo 4.8: KOBİ’lerin Kapasite Kullanım Oranlarına Göre Dağılımı (FrekansTablosu)n %Düşük kapasite (%0-%49) 22 10, 3Orta Kapasite (%50-%75) 149 70, 0Yüksek Kapasite (%76 veüstü) 42 19, 7TOPLAM 213 100. 0

21019,7% 10,3%Düşük kapasite (%0-%49)Orta Kapasite (%50-%75)70,0%Yüksek Kapasite (%76 veüstü)Grafik 4.8: KOBİ’lerin Kapasite Kullanım Oranlarına Göre Dağılımı (PastaGrafiği)9. İşletmelerin Teknoloji Durumlarına Göre DağılımıAraştırmaya katılan işletmelerin teknoloji durumlarına bakıldığında tablodakisonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %52.1’inin yeni, %34.7’sininstandart (normal), %9.4’ünün çok yeni, %3.8’inin eski teknoloji durumuna sahipolduğu görülmektedir. Sorudaki “çok eski” seçeneği ise işaretlenmemiştir.Tablo 4.9: KOBİ’lerin Teknoloji Durumlarına Göre Dağılımı (FrekansTablosu)n %Çok yeni 20 9, 4Yeni 111 52, 1Standart (normal) 74 34, 7Eski 8 3, 8Çok eski --- ---TOPLAM 213 100. 0

21134,7%3,8%9,4%52,1%Çok yeniYeniStandart (normal)EskiGrafik 4.9: KOBİ’lerin Teknoloji Durumlarına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)10. İşletmelerde Pazarlama Birimi Bulunma Durumu DağılımıAraştırmada yer alan işletmelere ürettikleri mal ve hizmetleri pazara sunmayönünde ayrı bir pazarlama birimlerinin bulunup bulunmadığı sorulmuş ve eldeedilen sonuçlar tabloda gösterilmiştir. Buna göre;KOBİ’lerin %57.3’ünde ayrı birpazarlama biriminin bulunmadığı, %42.7’inde ayrı bir pazarlama birimi bulunduğubelirlenmiştir.Tablo 4.10: KOBİ’lerin Ayrı Bir Pazarlama Birimine Sahip Olma DurumlarınaGöre Dağılımı (Frekans Tablosu)n %Ayrı bir pazarla birimi var 91 42, 7Ayrı bir pazarla birimi yok 122 57, 3TOPLAM 213 100. 0

21257,3%42,7%Ayrı bir pazarla birimi varAyrı bir pazarla birimi yokGrafik 4.10: KOBİ’lerin Ayrı Bir Pazarlama Birimine Sahip OlmaDurumlarına Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)11. İşletmelerin Çalışanlara Yönelik Eğitim Faaliyeti GerçekleştirmeDurumuAraştırmada yer alan işletmelerin çalışanlarına yönelik eğitim faaliyetindebulunup bulunmadıkları ve/veya eğitim faaliyetlerini ne şekilde gerçekleştirdikleriincelenmiş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; ankete katılanKOBİ’lerin %26.8’inin kurum içinde eğitim sürdürdüğü, %0.9’unun kurumdışındaki faaliyetlerden yararlandığı, %26.3’ünün hem kurum içi hem kurum dışıeğitim faaliyetlerini birlikte yürüterek personelini eğittiği saptanmıştır. KOBİ’lerin%46’sının ise çalışanlara yönelik eğitim faaliyeti gerçekleştirmediği görülmektedir.Tablo 4.11: KOBİ’lerin Çalışanlara Yönelik Eğitim Faaliyetleri GerçekleştirmeDurumuna Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)n %Kurum içinde eğitim 57 26, 8Kurum dışında eğitim 2 0, 9Kurum içi+kurum dışı eğitim 56 26, 3Eğitim faaliyeti gerçekleştirilmiyor 98 46, 0TOPLAM 213 100. 0

21346,0%26,8%Kurum içinde eğitimKurum dışında eğitim26,3%0,9%Kurum içi+kurum dışıeğitimEğitim faaliyetigerçekleştirilmiyorGrafik 4.11: KOBİ’lerin Çalışanlara Yönelik Eğitim FaaliyetleriGerçekleştirme Durumuna Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)12. İşletmelerin Muhasebe Faaliyetlerini Yürütme DurumlarıYapılan araştırmada, ankete katılan KOBİ yetkililerine muhasebefaaliyetlerini yürütme yöntemleri sorulmuş, verilen cevaplar doğrultusunda Tablo4.12 oluşmuştur. Buna göre; araştırmaya katılan işletmelerin %79.4’ü dışardanserbest muhasebeci ile, %5.6’sı kendi muhasebe birimi ile muhasebe faaliyetlerinisürdürmektedir. Her iki yöntemi kullanan ise %15’tir.Tablo 4.12: KOBİ’lerin Muhasebe Faaliyetlerini Yürütme DurumlarınınDağılımı (Frekans Tablosu)n %Kendi Muhasebe birimi ile 12 5, 6Dışardan Serbest Muhasebeciile 169 79, 4Her ikisi birden 32 15, 0TOPLAM 213 100. 0

21415,0% 5,6%Kendi Muhasebe birimi ile79,4%Dışardan SerbestMuhasebeci ileHer ikisi birdenGrafik 4.12: KOBİ’lerin Muhasebe Faaliyetlerini Yürütme YöntemlerininDağılımı (Pasta Grafiği)13. İşletmelerin Kredi Kullanma DurumlarıAraştırmaya katılan işletmelerin son1-2 yıl içerisinde kredi kullanıpkullanmama durumları incelendiğinde %77. 5’inin kredi kullandığı, %22. 5’inin isekredi kullanmadığı belirlenmiştir.Tablo 4.13: İşletmelerin Son 1-2 Yıl İçerisinde Kredi Kullanma DurumlarınaGöre Dağılımı (Frekans Tablosu)n %Kredi kullandı (evet) 165 77, 5Kredi kullanmadı (hayır) 48 22, 5TOPLAM 213 100. 0

21522,5%Kredi Kullandı (Evet)Kredi Kullanmadı (Hayır)77,5%Grafik 4.13: İşletmelerin Son 1-2 Yıl İçerisinde Kredi Kullanma DurumlarınaGöre Dağılımı (Pasta Grafiği)14. Son 1-2 Yıl İçerisinde Kredi Kullanan İşletmelerin KullandıklarıKredi Türlerine Göre DağılımıAraştırmada yer alan işletmelerden, kredi kullanan işletmelerin kullandıklarıkredilerin türleri incelenmiş ve tablo 14’te gösterilmiştir. Ankete katılan ve kredikullanan KOBİ’lerin %65.3’ü işletme kredisi, %10.3’ü yatırım kredisi, %1.9’u herikisini birden kullanmıştır. %22.5’i ise kredi kullanmamıştır.Tablo 4.14: Son 1-2 Yıl içerisinde Kredi Kullanan İşletmelerin KullandıklarıKredi Türlerine Göre Dağılımı (Frekans Tablosu)n %Yatırım Kredisi 22 10, 3İşletme Kredisi 139 65, 3Her ikisi birden 4 1, 9Kredi kullanmadı 48 22, 5TOPLAM 213 100. 0

2161,9%22,5%10,3%65,3%Yatırım Kredisiİşletme KredisiHer ikisi birdenKredi kullanmadıGrafik 4.14: Son 1-2 Yıl içerisinde Kredi Kullanan İşletmelerin KullandıklarıKredi Türlerine Göre Dağılımı (Pasta Grafiği)15. İşletmelerin Tercih Ettikleri Kredilerin Vadelerine Göre DağılımıAnkete katılan KOBİ’lere hangi vadeli kredileri tercih ettikleri sorulmuş ve%41.3’ünün orta vadeli, %39’unun uzun vadeli, %19.7’sinin kısa vadeli kredileritercih ettikleri belirlenmiştir.Tablo 4.15: İşletmelerin Tercih Ettikleri Kredilerin Vadelere Göre Dağılımı(Frekans )n %Kısa vadeli (1 yıla kadar) 42 19. 7Orta vadeli (1-5 yıl) 88 41. 3Uzun vadeli (5 yıl ve üstü) 83 39, 0TOPLAM 213 100. 039,0%19,7%41,3%Kısa Vadeli (1 yıla kadar)Orta Vadeli (1-5 yılUzun Vadeli (5 yıl ve üstü)Grafik 4.15: İşletmelerin Tercih Ettikleri Kredilerin Vadelere Göre Dağılımı(Pasta Gr)

217Bölüm II. 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lere Etkisi ve KOBİ’lerde KrizYönetimi İle İlgili Bulguların DağılımıAraştırmanın bu bölümünde Likert Ölçeği kullanılmış; cevaplayıcılara yönüve şiddeti belirgin önceden hazırlanmış yargı belirten cümleler yer verilerek, hercevaplayıcıdan ilgili yargıya katılım seviyesine göre (5=kesinlikle katılmıyorum,4=katılıyorum, 3=kararsızım, 2=katılmıyorum, 1=kesinlikle katılmıyorum) enuygun seçeneği işaretlemesi beklenmiştir. Ve verilen cevapların dağılımı frekanstabloları ve pasta grafiği şeklinde gösterilmiştir.16. 2008 Küresel Ekonomik Krizin İşletmeleri Olumsuz EtkilemeDurumuAraştırmaya katılan işletmelere, 2008 küresel krizinin işletmelerini olumsuzetkilediği yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş ve elde edilen sonuçlar tablo vegrafik şeklinde gösterilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %49. 31’i kesinliklekatılıyorum, %33. 34’ü katılıyorum, %7. 04’ü kararsızım, %8’i katılmıyorum, %2.31’i kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.Tablo 4.16: 2008 Küresel Ekonomik Krizin KOBİ’leri Olumsuz EtkilediğiDüşüncesine Katılım Oranları(Frekans Tablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 105 49, 31Katılıyorum 71 33, 34Kararsızım 15 7, 04Katılmıyorum 17 8. 00KesinlikleKatılmıyorum 5 2. 31TOPLAM 213 100. 0

2187,5% 4,7% Kesinlikle Katılıyorum12,2%41,8% katılıyorumkararsızımKatılmıyorum33,8%Kesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.16: 2008 Küresel Ekonomik Krizin KOBİ’leri Olumsuz EtkilediğiDüşüncesine Katılım Oranları(pasta grafiği)17. 2008 Küresel Krizinin Dış Kaynaklı Bir Kriz Olma DurumuAnkete katılan işletmelere 2008 krizinin dış kaynaklı bir kriz olduğudüşüncesine katılıp/katılmadıkları sorulmuş, tablo’dan da görüleceği gibi,KOBİ’lerin %35.7’si bu yargıyı kesinlikle desteklemiş, %48.8 ‘i desteklemiş, %6.1’ikararsız kalmış, %8.5’i katılmamış, %0. 9’u ise kesinlikle katılmamıştır.Tablo 4.17: KOBİ’lerin 2008 Küresel Krizinin Dış Kaynaklı Bir Kriz OlduğuDüşüncesine Katılım Oranları (Frekans Tablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 76 35, 7Katılıyorum 104 48, 8Kararsızım 13 6, 1Katılmıyorum 18 8, 5KesinlikleKatılmıyorum 2 0, 9TOPLAM 213 100. 0

2196,1% 8,5% 0,9% Kesinlikle Katılıyorum35,7%katılıyorumkararsızımKatılmıyorum48,8%Kesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.17: KOBİ’lerin 2008 Küresel Krizinin Dış Kaynaklı Bir Kriz OlduğuDüşüncesine Katılım Oranları(pasta grafiği)18. 2008 Küresel Krizinin Bir Fırsat Ortamı Olduğunun DüşünülmesiDurumu.Araştırmada yer alan işletmelere küresel kriz ortamının bir fırsat olduğudüşünüp düşünmedikleri sorulmuş, KOBİ’lerin %12.2’si bu yargıyı kesinlikledesteklemiş, %18.3’ü desteklemiş, %27.2’si kararsız kalmış, %32.4’ü krizin fırsatortamı olduğu düşüncesine katılmamış ve %9. 9’u ise kesinlikle katılmamıştır.Tablo 4.18: KOBİ’lerin Küresel Kriz Ortamının Bir Fırsat Olduğu DüşüncesineKatılma Durumunun Dağılımı (Frekans Tablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 26 12, 2Katılıyorum 39 18, 3Kararsızım 58 27, 2Katılmıyorum 69 32, 4KesinlikleKatılmıyorum 21 9, 9TOPLAM 213 100. 0

22032,4%9,9%12,2%27,2%18,3%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.18: KOBİ’lerin Küresel Kriz Ortamının Bir Fırsat OlduğuDüşüncesine Katılma Durumunun Dağılımı (pasta grafiği))19. 2008 Küresel Krizinin KOBİ’ler üzerindeki Etkisinin Büyük Ölçekliİşletmelere Göre Daha Fazla Hissedilmesi Durumu.Araştırmada yer alan işletmelere 2008 krizinin, büyük işletmelere oranlaKOBİ’leri daha fazla etkilediği düşüncesine katılıp katılmadıkları sorulmuş vetablo’dan da görüleceği gibi şu sonuçlar elde edilmiştir. KOBİ’lerin %51.2’sikesinlikle katılıyorum, %31.5’i katılıyorum, %8.9’u kararsızım,%7.5’i katılmıyorum,%0. 9’u ise kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermiştir.Tablo 4.19: 2008 Küresel Krizin KOBİ’lere Etkisinin Büyük Ölçekli İşletmelereGöre Daha Fazla Hissedilmesi Durumuna Katılma Oranları (Frekans Tablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 109 51, 2Katılıyorum 67 31, 5Kararsızım 19 8, 9Katılmıyorum 16 7, 5KesinlikleKatılmıyorum 2 0, 9TOPLAM 213 100. 0

2218,9% 7,5% 0,9% Kesinlikle Katılıyorum31,5%51,2%katılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.19: 2008 Küresel Krizin KOBİ’lere Etkisinin Büyük Ölçekliİşletmelere Göre Daha Fazla Hissedilmesi Durumuna Katılma Oranları(PastaGrafiği)20. 2008 Küresel Krizinin Etkisinin Uzun Süreceği DüşüncesineKatılma/Katılmama Durumu.Ankete katılan işletmelere 2008 krizinin etkisinin uzun süreceği düşüncesinekatılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablo 20’deki sonuçlar elde edilmiştir. KOBİ’lerin%12.2’si kesinlikle katılıyorum, %29. 1’i katılıyorum, %31.5’i kararsızım, %15.5’ikatılmıyorum, %11. 7’si ise kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.Tablo 4.20: 2008 Küresel Krizinin Uzun Süreceği DüşüncesineKatılma/Katılmama Oranlarının Dağılımı (Frekans Tablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 26 12, 2Katılıyorum 62 29, 1Kararsızım 67 31, 5Katılmıyorum 33 15, 5KesinlikleKatılmıyorum 25 11, 7TOPLAM 213 100. 0

22215,5%11,7%31,5%12,2%29,1%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.20: 2008 Küresel Krizinin Uzun Süreceği DüşüncesineKatılma/Katılmama Oranlarının Dağılımı (Pasta Grafiği)21. 2008 Küresel Ekonomik Krizinin KOBİ’lerin Finansal Sorunlarında(Likidite, Nakit akışı vb. ) Artış Meydana Getirme Durumu.Araştırmada yer alan işletmelere 2008 küresel krizinin KOBİ’lerin finansalsorunlarında artışa neden olduğu yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş vetablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %19.2’si kesinliklekatılıyorum, %37.6’sı katılıyorum, %14.6’sı kararsızım, %24.4’ü katılmıyorum,%4.2’si ise kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.Tablo 4.21: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin Finansal Sorunlarında ArtışMeydana Getirdiği Düşüncesine Katılma Oranları (Frekans Tablosu )n %KesinlikleKatılıyorum 41 19, 2Katılıyorum 80 37, 6Kararsızım 31 14, 6Katılmıyorum 52 24, 4KesinlikleKatılmıyorum 9 4, 2TOPLAM 213 100. 0

22324,4%14,6%4,2%19,2%37,6%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.21: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin Finansal Sorunlarında ArtışMeydana Getirdiği Düşüncesine Katılma Oranları (Pasta Grafiği )22. İşletmelerin, Kriz Sürecinde Finansal Kuruluşlardan KrediBulmakta Zorlanma DurumuAnkete katılan işletmelere küresel kriz sürecinde finansal kuruluşlardan kredibulmakta zorlanıp, zorlanmadıkları sorulmuş ve tablo 22’den de görüleceği gibi,KOBİ’lerin %12.6’si kesinlikle katılıyorum, %28.2’si katılıyorum, %22.1‘ikararsızım, %29.1’i katılmıyorum, %8’i ise kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevapvermişlerdir.Tablo 4.22: KOBİ’lerin Küresel Kriz Sürecinde Finansal Kuruluşlardan KrediBulmakta Zorlandığı Düşüncesine Katılma/Katılmama Oranları (FrekansTablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 27 12, 6Katılıyorum 60 28, 2Kararsızım 47 22, 1Katılmıyorum 62 29, 1KesinlikleKatılmıyorum 17 8, 0TOPLAM 213 100. 0

22429,1%8%22,1%12,6%28,2%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.22: KOBİ’lerin Küresel Kriz Sürecinde Finansal Kuruluşlardan KrediBulmakta Zorlandığı Düşüncesine Katılma/Katılmama Oranları (Pasta Grafiği)23. 2008 Küresel Krizinin İşletmelerin Ticaret Hadlerini EtkilemesiDurumu.Araştırmada yer alan işletmelere, küresel krizin işletmelerin ticaret hadleriniazaltıp azaltmadığı sorulmuş ve tablo23’teki sonuçlar elde edilmiştir. KOBİ’lerin%23.5’i kesinlikle katılıyorum, %57.7’si katılıyorum, %8,5’i kararsızım, %5.6’sıkatılmıyorum, %4.7’si kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.Tablo 4.23: KOBİ’lerin, 2008 Küresel Krizin Ticaret Hadlerini AzalttığınaKatılma Oranları (Frekans Tablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 50 23, 5Katılıyorum 123 57, 7Kararsızım 18 8, 5Katılmıyorum 12 5, 6KesinlikleKatılmıyorum 10 4, 7TOPLAM 213 100. 0

2258,5% 5,6% 4,7% 23,5%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle Katılmıyorum57,7%Grafik 4.23: KOBİ’lerin, 2008 Küresel Krizin Ticaret Hadlerini AzalttığınaKatılma Oranları (Pasta Grafiği)24. 2008 Küresel Krizinin İşletmelerin Üretim Hadlerini EtkilemeDurumuAnkete katılan işletmelere 2008 küresel krizinin işletmelerin üretim hadleriniazatlığı düşüncesine katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablo’daki sonuçlar eldeedilmiştir. Buna göre, KOBİ’lerin %24.8’i kesinlikle katılıyorum, %49.3’ükatılıyorum, %12.7’si kararsızım, %9.4’ü katılmıyorum, %3.8’i kesinliklekatılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.Tablo 4.24: 2008 Küresel Krizinin, İşletmelerin Üretim Hadlerini AzalttığıDüşüncesine Katılım Oranları (Frekans Tablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 53 24, 8Katılıyorum 105 49, 3Kararsızım 27 12, 7Katılmıyorum 20 9, 4KesinlikleKatılmıyorum 8 3, 8TOPLAM 213 100. 0

22612,7%9,4% 3,8%49,3%24,9%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.24: 2008 Küresel Krizinin, İşletmelerin Üretim Hadlerini AzalttığıDüşüncesine Katılım Oranları (Pasta Grafiği)25. 2008 Küresel Krizin İşletmelerin Girdi Maliyelerini EtkilemeDurumuAraştırmada yer alan işletmelere, 2008 küresel krizinin işletmelerin girdimaliyetlerini arttırdığı yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablo’dakisonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %31.4’ü kesinlikle katılıyorum,%43.2’si katılıyorum, %8,5’i kararsızım, %13.1’i katılmıyorum, %3.8’i kesinliklekatılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.Tablo 4.25: 2008 Küresel Krizinin, KOBİ’lerin Girdi Maliyetlerini ArtırdığıDüşüncesine Katılım Oranları (Frekans Tablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 67 31, 4Katılıyorum 92 43, 2Kararsızım 18 8, 5Katılmıyorum 28 13, 1KesinlikleKatılmıyorum 8 3, 8TOPLAM 213 100. 0

2278,5%13,1%3,8%43,2%31,5%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.25: 2008 Küresel Krizinin, KOBİ’lerin Girdi Maliyetlerini ArtırdığıDüşüncesine Katılım Oranları(Pasta Grafiği)26. 2008 Küresel Krizinin İşletmelerin Üretim Kalitesini EtkilemeDurumuAnkete katılan işletmelere, küresel krizin işletmelerin üretim kalitesiniazalttığı yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablodaki sonuçlar eldeedilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %16. 4’ü kesinlikle katılıyorum, %29. 6’sıkatılıyorum, %13. 1’i karasızım, %29. 6’sı katılmıyorum, %11. 3’ü kesinliklekatılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.Tablo 4.26: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin Üretim Kalitesini Azalttığıdüşüncesine katılım oranları (Frekans Tablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 35 16, 4Katılıyorum 63 29, 6Kararsızım 28 13, 1Katılmıyorum 63 29, 6KesinlikleKatılmıyorum 24 11, 3TOPLAM 213 100. 0

22829,6%11,3%13,1%16,4%29,6%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.26: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin Üretim Kalitesini Azalttığıdüşüncesine katılım oranları (Pasta Grafiği)27. 2008 Küresel Krizinin İşletmelerin Rekabet gücünü EtkilemeDurumuAnkete katılan işletmelere, 2008 küresel krizinin işletmelerin rekabet gücünüazalttığı yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablodaki sonuçlar eldeedilmiştir. Buna göre KOBİ’lerin %20.2’si kesinlikle katılıyorum, %31.5‘ikatılıyorum, %21.6’sı kararsızım, %21.1’i katılmıyorum, %5.6’sı kesinliklekatılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.Tablo 4.27: 2008 Küresel Krizinin, KOBİ’lerin Gücünü Azalttığı DüşüncesineKatılım Oranları Dağılımı (frekans Tablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 43 20, 2Katılıyorum 67 31, 5Kararsızım 46 21, 6Katılmıyorum 45 21, 1KesinlikleKatılmıyorum 12 5, 6TOPLAM 213 100. 0

22921,1%21,6%5,6%20,2%31,5%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.27: 2008 Küresel Krizinin, KOBİ’lerin Gücünü Azalttığı DüşüncesineKatılım Oranları Dağılımı (Pasta Grafiği)28. 2008 Küresel Krizinin İşletmelerin İstihdamını Etkileme DurumuAraştırmada yer alan işletmelere küresel krizin işletmelerin istihdam durumuazalttığı yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablodaki sonuçlar eldeedilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %24.8’i kesinlikle katılıyorum, %43.7’sikatılıyorum, %12.7’si kararsızım, %15.5’i katılmıyorum, %3.3’ü kesinliklekatılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.Tablo 4.28: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin İstihdam Durumunu AzalttığıDüşüncesine Katılma Oranlarının Dağılımı (Frekans Tablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 53 24, 8Katılıyorum 93 43, 7Kararsızım 27 12, 7Katılmıyorum 33 15, 5KesinlikleKatılmıyorum 7 3, 3TOPLAM 213 100. 0

23012,7%15,5%3,3%43,7%24,9%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.28: 2008 Küresel Krizinin KOBİ’lerin İstihdam Durumunu AzalttığıDüşüncesine Katılma Oranlarının Dağılımı (Pasta Grafiği)29. İşletmelerin Sektörle İlgili Yasal Düzenlemeler Hakkında YeterliBilgiye Sahip Olma DurumuAraştırma katılan işletmelerin sektörle ilgili yasal düzenlemeler hakkındayeterli bilgiye sahip oldukları yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablodakisonuçlar elde edilmiştir. Buna göre KOBİ’lerin %36.2’si kesinlikle katılıyorum,%25.8’i katılıyorum, %26.3’ü kararsızım, %10.3’ü katılmıyorum, %1.4’ü isekesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.Tablo 4.29: KOBİ’lerin, Sektörle İlgili Yasal Düzenlemeler Hakkında YeterliBilgiye Sahip Olma Oranlarının Dağılımı (Frekans Tablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 77 36, 2Katılıyorum 55 25, 8Kararsızım 56 26, 3Katılmıyorum 22 10, 3KesinlikleKatılmıyorum 3 1, 4TOPLAM 213 100. 0

23126,3%10,3% 1,4%25,8%36,2%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.29: KOBİ’lerin, Sektörle İlgili Yasal Düzenlemeler Hakkında YeterliBilgiye Sahip Olma Oranlarının Dağılımı (Pasta Grafiği)30. İşletmelerin, Tüm İşletme Fonksiyonlarında Planlama YapmaDurumuAraştırmada yer alan işletmelere, tüm işletme fonksiyonlarında (İnsankaynakları, Pazarlama, Yönetim, Finansal planlar gibi) planlama yapıp yapmadıklarısorulmuş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %38’ikesinlikle katılıyorum, %31.5’i katılıyorum, %22.5’i kararsızım, %6.6’sıkatılmıyorum, %1.4’ü kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.Tablo 4.30: KOBİ’lerin Tüm İşletme Fonksiyonlarında (İnsan Kaynakları,pazarlama, Yönetim, Finansal planlar vb) Planlama Yapma OranlarınınDağılımı(Frekans Tablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 81 38, 0Katılıyorum 67 31, 5Kararsızım 48 22, 5Katılmıyorum 14 6, 6KesinlikleKatılmıyorum 3 1, 4TOPLAM 213 100. 0

23222,5%6,6% 1,4%31,5%38,0%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.30: KOBİ’lerin Tüm İşletme Fonksiyonlarında (İnsan Kaynakları,pazarlama, Yönetim, Finansal planlar vb) Planlama Yapma OranlarınınDağılımı (Pasta Grafiği)31. İşletmelerde Eğitimli ve Profesyonel Yöneticilere Yer vermenin KrizYönetiminde Önemli Katkıda Bulunması DurumuAraştırmada yer alan işletmelere, eğitimli ve profesyonel yöneticilereişletmelerinde yer verilmesinin kriz yönetiminde önemli katkıda bulunacağı,yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Bunagöre, KOBİ’lerin %37.6’sı kesinlikle katılıyorum, %36.2’si katılıyorum, %14’ükararsızım, %4.7’si katılmıyorum, %7.5’i kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevapvermişlerdir.Tablo 4.31: KOBİ’lerin, İşletmelerinde Eğitimli ve Profesyonel yöneticilere Yervermenin Kriz Yönetimine Önemli Katkıda Bulunacağı Düşüncesine KatılmaOranları (Frekans Tablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 80 37, 6Katılıyorum 77 36, 2Kararsızım 30 14Katılmıyorum 10 4, 7KesinlikleKatılmıyorum 16 7, 5TOPLAM 213 100. 0

23314,1%4,7% 7,5% Kesinlikle Katılıyorum37,6%katılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle Katılmıyorum36,2%Grafik 4.31: KOBİ’lerin, Eğitimli ve Profesyonel yöneticilere Yer vermesininKriz Yönetimine Önemli Katkıda Bulunacağı Düşüncesine Katılma Oranları32. Kriz Sürecinde Yurtiçi veya Yurtdışı Şirketlerle BirleşmeyeGirmenin Etkili Bir Politika Olması DurumuAraştırmada yer alan işletmelere, kriz sürecinde yurtiçi ya da yurtdışışirketlerle birleşmeye gitmenin krizi atlatma konusunda etkili bir politika olacağı,yargısına katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablo’daki sonuçlar elde edilmiştir. Bunagöre; KOBİ’lerin %16.4’ü kesinlikle katılıyorum, %20.7’si katılıyorum, %29.1’ikararsızım, %20.2’si katılmıyorum, %13.6’sı kesinlikle katılmıyorum şeklindecevap vermişlerdir.Tablo 4.32: KOBİ’lerin, Yurtiçi-Yurtdışı Şirketlerle Birleşmeye Gitmenin KriziAtlatmada Etkili Bir Politika Olacağı Düşüncesine Katılma Oranları (FrekansTablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 35 16, 4Katılıyorum 44 20, 7Kararsızım 62 29, 1Katılmıyorum 43 20, 2KesinlikleKatılmıyorum 29 13, 6TOPLAM 213 100. 0

23420,2%13,6%29,1%16,4%20,7%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.32: KOBİ’lerin, Yurtiçi-Yurtdışı Şirketlerle Birleşmeye GitmeninKrizi Atlatmada Etkili Bir Politika Olacağı Düşüncesine Katılma Oranları(Pasta Grafiği)33. İşletmelerde Küresel Kriz Sürecinde Esnek Çalışma Saatleri,Azaltılmış/Yarı Zamanlı Haftalık Mesailer Gibi Alternatiflerin Bir ÖnlemOlması DurumuAnkete katılan işletmelere kriz sürecinde, esnek çalışma şartları, azaltılmışveya yarı zamanlı haftalık mesailer gibi somut alternatifler uygulamanın bir önlemolarak düşünülüp düşünülmediği sorulmuş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir.Buna göre; KOBİ’lerin %25.4’ü kesinlikle katılıyorum, %39.4’ü katılıyorum, %22.5’i karasızım %9.4’ü katılmıyorum, %3.3’ü kesinlikle katılmıyorum şeklindecevaplamışlardır.Tablo 4.33: İşletmelerde Küresel Kriz Sürecinde Esnek Çalışma Saatleri,Azaltılmış/Yarı Zamanlı Haftalık Mesailer Gibi Alternatiflerin Bir ÖnlemOlması Düşüncesine Katılma Oranları (Frekans Dağılımı)n %Kesinlikle Katılıyorum 54 25, 4Katılıyorum 84 39, 4Kararsızım 48 22, 5Katılmıyorum 20 9, 4Kesinlikle Katılmıyorum 7 3, 3TOPLAM 213 100. 0

23522,5%9,4% 3,3%39,4%25,4%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.33: İşletmelerde Küresel Kriz Sürecinde Esnek Çalışma Saatleri,Azaltılmış/Yarı Zamanlı Haftalık Mesailer Gibi Alternatiflerin Bir ÖnlemOlması Düşüncesine Katılma Oranları (Pasta Grafiği Gösterimi)34. İşletmelerde İnsan Kaynakları Departmanı Bulunmasının, KrizSürecinde Personelin Moralini Yüksek Tutmaya Etkisi DurumuAraştırmaya katılan işletmelere, insan kaynakları departmanına sahipişletmelerle sahip olmayan işletmeler arasında, kriz sürecinde personelin moraliniyüksek tutmaya yönelik çabalar açısından fark olduğu düşüncesine katılıpkatılmadıkları sorulmuş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin%35.7’si kesinlikle katılıyorum, %31.5’i katılıyorum, %22’si kararsızım, %8’ikatılmıyorum, %2.8’i kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.Tablo 4.34: İşletmelerde İnsan Kaynakları Departmanı Bulunmasının, KrizSürecinde Personelin Moralini Yüksek Tutmada Etkili Olacağı düşüncesineKatılma Oranları (Frekans Tablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 76 35, 7Katılıyorum 67 31, 5Kararsızım 47 22Katılmıyorum 17 8, 0KesinlikleKatılmıyorum 6 2, 8TOPLAM 213 100. 0

23622,1%8,0% 2,8%31,5%35,7%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.34: İşletmelerde İnsan Kaynakları Departmanı Bulunmasının, KrizSürecinde Personelin Moralini Yüksek Tutmada Etkili Olacağı düşüncesineKatılma Oranları (Pasta Grafiği)35. ÖTV ve KDV İndirimlerinin İşletmelere Olumlu Bir KatkıdaBulunması Durumu.Ankete katılan işletmelere, ÖTV ve KDV indirimlerinin sektörlerine olumlubir katkıda bulunduğunu düşünüp düşünmedikleri sorulmuş ve tablodaki sonuçlarelde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %18.3’ü kesinlikle katılıyorum, %18.8’ikatılıyorum, %14’ü kararsızım, %22.1’i katılmıyorum, %26.8’i kesinliklekatılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.Tablo 4.35: ÖTV ve KDV indirimlerinin KOBİ’lere olumlu Bir KatkıdaBulunduğu Düşüncesine Katılma Oranları (Frekans Tablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 39 18, 3Katılıyorum 40 18, 8Kararsızım 30 14Katılmıyorum 47 22, 1KesinlikleKatılmıyorum 57 26, 8TOPLAM 213 100. 0

23726,8%18,3%Kesinlikle Katılıyorumkatılıyorumkararsızım18,8% Katılmıyorum22,1%14,1%Kesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.35: ÖTV ve KDV indirimlerinin KOBİ’lere Olumlu KatkıdaBulunduğu Düşüncesine Katılım Oranları(Pasta Grafiği Gösterimi)36. İşletmelerin Krize Karşı Koymak İçin Büyümenin ÖzkaynaklarlaFinanse Edilmesi, Yüksek Faizli Bankalardan Kaçınılması Durumu.Araştırmada yer alan işletmelere, krize karşı koymak için büyümenin özkaynaklarla finanse edilmesi, yüksek faizli bankalardan kaçınılması gerektiğidüşüncesine katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir.Buna göre; KOBİ’lerin %54.9’u kesinlikle katılıyorum, %28.1’i katılıyorum,%9.9’u kararsızım, %3.8’i katılmıyorum, %3.3’ü kesinlikle katılmıyorum şeklindecevap vermişlerdir.Tablo 4.36: KOBİ’lerin Krize Karşı Koymak İçin Öz Kaynağa YönelerekYüksek Faizli Banka Kredilerinden Kaçınılması Düşüncesine Katılma Oranları(Frekans Tablosu)n %Kesinlikle Katılıyorum 117 54, 9Katılıyorum 60 28, 1Kararsızım 21 9, 9Katılmıyorum 8 3, 8Kesinlikle Katılmıyorum 7 3, 3TOPLAM 213 100. 0

2389,9% 3,8% 3,3% Kesinlikle Katılıyorum28,2%54,8%katılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.36: KOBİ’lerin krize karşı koymak için öz kaynağa yönelerek yüksekfaizli banka kredilerinden kaçınılması düşüncesine katılma oranları (PastaGrafiği)37. Literatürde Yer Alan Kriz Yönetim Süreçlerinin Etkililiğinin YeterliOlması Durumu.Araştırmada yer alan işletmelere, literatürde yer alan kriz yönetimsüreçlerinin yeterli olduğu düşüncesine katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablodakisonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %10. 3’ü kesinlikle katılıyorum,%30.5’i katılıyorum, %30’u kararsızım, %16’sı katılmıyorum, %13.2’si kesinliklekatılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.Tablo 4.37: KOBİ’lerin Literatürde Yer Alan Kriz Yönetim SüreçlerininYeterli Olduğu Düşüncesine Katılım Oranları (Frekans Tablosu)n %KesinlikleKatılıyorum 22 10, 3Katılıyorum 65 30, 5Kararsızım 64 30, 0Katılmıyorum 34 16, 0KesinlikleKatılmıyorum 28 13, 2TOPLAM 213 100. 0

23916,0%13,1%30,0%10,3%30,5%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.37: KOBİ’lerin Literatürde Yer Alan Kriz Yönetim SüreçlerininYeterli Olduğu Düşüncesine Katılım Oranları (Pasta Grafiği)38. İşletmelerin Kriz Sürecinde Yaptıkları Kriz Yönetimi ÇalışmalarınınEtkili Olması DurumuAnkete katılan işletmelere, kriz sürecinde yaptıkları kriz yönetimçalışmalarının başarılı olacağının düşüncesine katılıp katılmadıkları sorulmuş vetablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; KOBİ’lerin %16’sı kesinliklekatılıyorum, %53.1’i katılıyorum, %22’si kararsızım, %7’si katılmıyorum, %1.9’ukesinlikle katılmıyorum şeklinde cevap vermişlerdir.Tablo 4.38: KOBİ’lerin Kriz Sürecinde Yaptıkları Kriz Yönetim ÇalışmalarınınBaşarılı Olacağı Düşüncesine Katılma/katılmama Oranları (Frekans Tablosu)n %Kesinlikle Katılıyorum 34 16, 0Katılıyorum 113 53, 1Kararsızım 47 22, 0Katılmıyorum 15 7, 0Kesinlikle Katılmıyorum 4 1, 9TOPLAM 213 100. 0

24022,1%7,0% 1,9%16,0%53,0%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.38: KOBİ’lerin Kriz Sürecinde Yaptıkları Kriz YönetimÇalışmalarının Başarılı Olacağı Düşüncesine Katılma/katılmama Oranları(Pasta Grafiği)39. İşletmeler İçin Devlet Tarafından Sağlanan Teşviklerin YeterliOlması DurumuAraştırmada yer alan işletmelere, devlet tarafından Sağlanan teşviklerinyeterli olduğu düşüncesine katılıp katılmadıkları sorulmuş ve tablodaki sonuçlar eldeedilmiştir. Buna göre, KOBİ’lerin %6.1 kesinlikle katılıyorum, %13.6’sı katılıyorum,%23’ü kararsızım, %35.2’si katılmıyorum, %22.1’i kesinlikle katılmıyorum şeklindecevap vermişlerdir.Tablo 4.39: KOBİ’lerin, Devlet Tarafından Sağlanan Teşvikleri Yereli OlupOlmadığına Katılma Oranları (frekans Dağılımı)n %KesinlikleKatılıyorum 13 6, 1Katılıyorum 29 13, 6Kararsızım 49 23, 0Katılmıyorum 75 35, 2KesinlikleKatılmıyorum 47 22, 1TOPLAM 213 100. 0

24122,1%35,2%6,1%13,6%23,0%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.39: KOBİ’lerin, Devlet Tarafından Sağlanan Teşvikleri Yereli OlupOlmadığına Katılma Oranları (Pasta Grafiği)40. KOBİ Bakanlığı ve KOBİ Bankası Kurulmasının KOBİ’lerin MevcutSorunlarını Büyük Ölçüde Çözmesi DurumuAnkete katılan işletmelere, KOBİ Bakanlığı ve KOBİ Bankası kurulursaKOBİ’lerin mevcut sorunlarının büyük ölçüde çözüleceği düşüncesine katılıpkatılmadıkları sorulmuş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre,KOBİ’lerin %16.4’ü kesinlikle katılıyorum, %29.2’si katılıyorum, %31.9’ukararsızım, %10.8’i katılmıyorum, %11.7’si kesinlikle katılmıyorum şeklinde cevapvermişlerdir.Tablo 4.40: KOBİ’lerin KOBİ Bakanlığı ve Bankası Kurulursa KOBİ’lerinMevcut Sorunlarının Büyük Ölçüde Çözüleceği Düşüncesine Katılım Oranları(Frekans Dağılımı)n %KesinlikleKatılıyorum 35 16, 4Katılıyorum 62 29, 2Kararsızım 68 31, 9Katılmıyorum 23 10, 8KesinlikleKatılmıyorum 25 11, 7TOPLAM 213 100. 0

24210,8%31,9%11,7%16,4%29,1%Kesinlikle KatılıyorumkatılıyorumkararsızımKatılmıyorumKesinlikle KatılmıyorumGrafik 4.40: KOBİ’lerin KOBİ Bakanlığı ve Bankası Kurulursa KOBİ’lerinMevcut Sorunlarının Büyük Ölçüde Çözüleceği Düşüncesine Katılım Oranları(Pasta Grafiği)Bölüm III. İşletme Sahip/Ortaklarının Demografik Özelliklerine GöreDağılımıBu bölümde, araştırmada yer alan işletmelerin, sahip/ ortaklarının cinsiyet,yaş ve eğitim düzeyleri incelenmiş ve elde edilen bulgular frekans tabloları vegrafikle gösterilmiştir.41. İşletme Sahibi/Ortaklarının Cinsiyete Göre DağılımıAraştırmaya katılan KOBİ’lerin sahibi/ ortaklarının%94. 8’inin erkek, %5.2’sinin kadın olduğu sonucu elde edilmiştir.Tablo 4.41: KOBİ’lerin Sahibi/Ortakların Cinsiyete Göre Dağılım Oranları(Frekans Tablosu )n %Kadın 11 5, 2Erkek 202 94, 8TOPLAM 213 100. 0

2435,2%KadınErkek94,8%Grafik 4.41: KOBİ’lerin sahibi/ortakların cinsiyete göre dağılım oranları (PastaGrafiği Gösterimi )42. İşletme Sahibi/Ortakların Yaşlarına Göre DağılımıAraştırmaya katılan işletmelerin, işletme sahibi ve/veya ortaklarının%42.7’si40-55 yaş arası, %34.7’si 40 yaşın altında, %22.6’sı ise 50 yaş ve üzerindedir.Tablo 4.42: KOBİ Sahip/Ortaklarının Yaşlarına Göre Dağılım Oranları(Frekans Tablosu)n %40 Yaş Altı 74 34, 740-55 Yaş Arası 91 42, 756 Yaş ve Üstü 48 22, 6TOPLAM 213 100. 022,5%34,7%40 Yaş Altı40-55 yaş Arası56 Yaş ve Üstü42,7%

244Grafik 4.42: KOBİ Sahip/Ortaklarının Yaşlarına Göre Dağılım Oranları (PastaGrafiği)43. İşletme Sahip/Ortakların Eğitim Düzeylerine Göre DağılımıAraştırmaya katılan işletmelerin, işletme sahip / ortakların eğitim düzeyleriincelendiğinde; %61. 5’inin lise mezunu, %23. 5’inin üniversite mezunu, %15’ininilkokul veya ortaokul mezunu olduğu görülmektedir.Tablo 4.43: KOBİ Sahip/Ortakların Eğitim Düzeyine Göre Dağılım Oranları(Frekans Tablosu)n %İlk-Orta 32 15, 0Lise 131 61, 5Üniversite 50 23, 5TOPLAM 213 100. 023,5%15,0%İlk-OrtaLiseÜniversite61,5%Grafik 4.43: KOBİ Sahip/Ortakların Eğitim Düzeyine Göre Dağılım Oranları(Pasta Grafiği Gösterimi)

2454.6. Hipotezlerin Testi1. İşletmelerin Krizden Olumsuz Etkilenme Durumları ile HukukiYapıları Arasında İlişkiAraştırmada yer alan KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ilehukuki yapıları arasında ilişkinin var olup olmadığı α=0, 05 anlamlılık düzeyinde Kikaretesti ile analiz edilmiş ve tablodaki sonuçlar elde edilmiştir.Ho-işletmelerin Krizden olumsuz etkilenme durumları ile hukuki yapılarıarasında ilişki yokturHı-işletmelerin krizden olumsuz etilenme durumları ile huhuki yapılarıarasında ilişki vardır.Chi-Square Tests (ki-kare testi)Value dfAsymp. Sig.(2-sided)Pearson Chi-Square 103,814(a)16 , 000Likelihood Ratio 116, 100 16 , 000Linear-by-LinearAssociation8, 382 1 , 004N of Valid Cases 213a 15 cells (60, 0%) have expected count less than 5. The minimum expectedcount is, 02.Df; serbestlik derecesiAsymp. Sig. (2-sided); P değeriК 2 = 103. 814 df=16 P=0. 000P= 0. 000

246Bar Chart8060IsletmeninHukuki YapisiSahıs IsletmesiLtd.StiAS.Koll.StiDigerCount40200kesinliklekatılmıyorumkatılmıyorumkararsızımkatılıyorumkesinliklekatılıyorum2008 Küresel Krizin Isletmenizi OlumsuzEtkiledigine Katılıyor musunuz2. İşletmelerin Krizden Olumsuz Etkilenme Durumları ile FaaliyetGösterdikleri Sektör Arasında İlişkiAraştırmada yer alan, KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ilefaaliyet gösterilen sektör arasında bir ilişkinin var olup olmadığı α=0. 05 anlamlılıkdüzeyinde ki-kare testi ile analiz edilerek, sonuçlar tablo ve grafikte gösterilmiştir.Ho= KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları faaliyet gösterdiklerisektör arasında ilişki yoktur.Hı-= KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları faaliyet gösterdiklerisektör arasında ilişki vardır.Chi-Square Tests(ki-kare testi)Asymp.Sig. (2-Value df sided)Pearson Chi- 14,Square636(a)12 , 262Likelihood Ratio 15, 561 12 , 212Linear-by-LinearAssociation, 776 1 , 378N of Valid Cases 213a 12 cells (60, 0%) have expected count less than 5. The minimum expectedcount is, 09.

247К 2 = 14. 636 df=12 P=0. 262P=0. 262>0. 05Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile faaliyet gösterilen sektörarasında anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Diğer bir ifadeyle;krizden olumsuzetkilenme durumu, işletmelerin faaliyet gösterdiği sektöre göre farklılıkgöstermemektedir.Bar Chart605040FaaliyetGösterdigiSektörUretimTicaretHizmetDigerCount3020100kesinliklekatılmıyorumkatılmıyorumkararsızımkatılıyorumkesinliklekatılıyorum2008 Küresel Krizin Isletmenizi OlumsuzEtkiledigine Katılıyor musunuz3. İşletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile sektördekifaaliyet süresi arasındaki ilişki.Araştırmada yer alan, KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ileişletmenin yaşı, başka bir ifade ile sektördeki faaliyet süresi arasında ilişkinin varolup olmadığı α=0. 05 anlamlılık düzeyinde Ki-kare testi ile analiz edilmiş, tablo vegrafikte gösterilen sonuçlar elde edilmiştir.Ho-işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile sektördeki faaliyetsüresi arasında bir ilişki yoktur.Hı- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile sektördeki faaliyetsüresi arasında bir ilişki vardır.

248Chi-Square Tests(ki-kare testi)PearsonSquareChi-Value11,644(a)df12 , 475Likelihood Ratio 11, 879 12 , 455Linear-by-LinearAssociationN of Valid Cases 213Asymp.Sig. (2-sided), 000 1 1, 000a 10 cells (50, 0%) have expected count less than 5. The minimum expectedcount is, 09.К 2 =11. 644 df=12 P=0. 475P=0. 475>0. 05Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile faaliyet süreleri arasındaanlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Diğer bir ifadeyle;krizden olumsuz etkilenmedurumu, işletmelerin yaşlarına göre farklılık göstermemektedir.Bar Chart5040SektördekiFaaliyet Süresi1 Yıldan Az1-3 Yıl4-9 Yıl10 yıl ve üstüCount3020100kesinliklekatılmıyorumkatılmıyorumkararsızımkatılıyorumkesinliklekatılıyorum2008 Küresel Krizin Isletmenizi OlumsuzEtkiledigine Katılıyor musunuz

2494. İşletmelerin Küresel Krizden Olumsuz Etkilenme Durumları ileİşletme Sahibinin Aynı Zamanda Yönetici Konumunda Olma DurumuArasındaki İlişkiAraştırmada yer alan KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ileişletme sahibinin aynı zamanda aynı zamanda yönetici konumunda olması arasındabir ilişki var olup olmadığı α=0. 05 anlamlılık düzeyinde, ki-kare testi ile analizedilmiş ve sonuçlar tablo ve grafik şeklinde gösterilmiştir.Ho-KOBİ’ler krizden olumsuz etkilenme durumları ile işletme sahibininyönetici konumunda olması arasında bir ilişki yoktur.Hı- KOBİ’ler krizden olumsuz etkilenme durumu ile işletme sahibininyönetici konumunda olması arasında bir ilişki vardır.Chi-Square Tests(ki-kare testi)ValuedfAsymp. Sig.(2-sided)Pearson Chi-Square 10, 098(a) 4 , 039Likelihood Ratio 11, 388 4 , 023Linear-by-Linear Association 3, 311 1 , 069N of Valid Cases 213a 5 cells (50, 0%) have expected count less than 5. The minimum expectedcount is, 28.К 2 =10. 098 df=4 P=0. 039

250Bar Chart120100IsletmeninSahibi AyniZamanda Yöneticimievethayır80Count6040200kesinliklekatılmıyorumkatılmıyorumkararsızımkatılıyorumkesinliklekatılıyorum2008 Küresel Krizin Isletmenizi OlumsuzEtkiledigine Katılıyor musunuz5. İşletmelerin Küresel Krizden Olumsuz Etkilenme Durumları ileİşletmenin Büyüklüğü (çalışan sayısına göre) Arasındaki İlişkiAraştırmada yer alan KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ileişletmelerin büyüklüğü (çalışan sayısına göre) arasında ilişkinin var olup olmadığıα=0. 05 anlamlılık düzeyinde, ki-kare testi ile analiz edilmiş ve sonuçlar tablo vegrafikte gösterilmiştir.Ho-Krizden Olumsuz etkilenme durumları ile işletmenin büyüklüğü arasındaanlamlı bir ilişki yoktur.Hı- Krizden Olumsuz etkilenme durumları ile işletmenin büyüklüğü arasındaanlamlı bir ilişki vardır.Chi-Square Tests(ki-kare testi)Asymp.Sig. (2-Value df sided)Pearson Chi- 23,Square774(a)12 , 022Likelihood Ratio 24, 097 12 , 020Linear-by-LinearAssociation1, 102 1 , 294N of Valid Cases 213

251a 12 cells (60, 0%) have expected count less than 5. The minimum expectedcount is, 23.К 2 =23, 774 df=12 P=0. 022P=0. 022

252Chi-Square Tests(ki-kare testi)ValuedfAsymp. Sig.(2-sided)Pearson Chi-Square 8, 201(a) 20 , 990Likelihood Ratio 10, 403 20 , 960Linear-by-LinearAssociation, 697 1 , 404N of Valid Cases 213a 26 cells (86, 7%) have expected count less than 5. The minimum expectedcount is, 02.К 2 =8, 201 df=20 P=0. 990P=0. 990>0. 05Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile yaptıkları ticaret türü arasındaanlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Diğer bir ifadeyle;krizden etkilenme durumu,işletmenin gerçekleştirdiği ticaret türüne göre farklılık göstermemektedir.Bar ChartCount1008060Yaptigi TicaretTürüihracatithalatyurtici satisithalat-ihracatihtalatyurtiçisatışihracatyurtiçisatış40200kesinliklekatılmıyorumkatılmıyorumkararsızımkatılıyorumkesinliklekatılıyorum2008 Küresel Krizin Isletmenizi OlumsuzEtkiledigine Katılıyor musunuz7. İşletmelerin 2008 Küresel Krizinden Olumsuz Etkilenme Durumu ileİşletmenin/Mamulün Kalite Belgesine Sahip Olma Durumu Arasında İlişkiAraştırmada yer alan KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ilesöz konusu işletmelerin kendilerinin ve mamullerinin kalite belgesine sahip olmaları

253arasında bir ilişki var olup olmadığı α=0. 05 anlamlılık düzeyinde ki-kare testi ileanaliz edilmiş ve sonuçlar tablo ve grafik şeklinde gösterilmiştirHo-KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile işletmenin/mamulünkalite belgesine sahip olması arasında bir ilişki yoktur.Hı- KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile kalite belgesinesahip olunması arasında ilişki vardır.Chi-Square Tests8ki-kare testi)Asymp.Sig. (2-Value df sided)Pearson Chi- 347,Square233(a)20 , 000Likelihood Ratio 292, 214 20 , 000Linear-by-LinearAssociation113, 069 1 , 000N of Valid Cases 213a 20 cells (66, 7%) have expected count less than 5. The minimum expectedcount is, 05.К 2 =347. 233 df=20 P=0. 00P=0. 000

254Bar ChartCount806040Isletmenin vemamulünüzünkalite Belgesiveya mamuluntse-tsekıso 9000 serisidigerkalite belgesi yoktse-ıso 9000serisi olantse-ıso 9000-ceolan200kesinliklekatılmıyorumkatılmıyorumkararsızımkatılıyorumkesinliklekatılıyorum2008 Küresel Krizin Isletmenizi OlumsuzEtkiledigine Katılıyor musunuz8. İşletmelerin, 2008 Küresel Krizinden Etkilenme Durumları ileKapasite Kullanım Oranları Arasında İlişkiAnkete katılan, KOBİ’lerin küresel krizden olumsuz etkilenme durumları ilekapasite kullanım oranları arasında bir ilişkinin var olup olmadığı α=0. 05 anlamlılıkdüzeyinde; ki-kare testi uygulanarak analiz edilmiş, sonuçlar tablo ve grafik şeklindegösterilmiştir.Ho-işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile kapasite kullanımoranları arasında bir ilişki yoktur.Hı- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları kapasite kullanımoranları arasında bir ilişki vardır.Chi-Square Tests(ki-kare testi)Asymp.Sig. (2-Value df sided)Pearson Chi- 22,Square793(a)8 , 004Likelihood Ratio 23, 873 8 , 002Linear-by-LinearAssociation3, 343 1 , 067N of Valid Cases 213

255a 7 cells (46, 7%) have expected count less than 5. The minimum expectedcount is, 52.К 2 =22. 793 df=8 P=0. 04

256Chi-Square Tests(ki-kare testi)Asymp.Sig. (2-Value df sided)Pearson Chi- 16,Square746(a)12 , 159Likelihood Ratio 18, 945 12 , 090Linear-by-LinearAssociation, 003 1 , 960N of Valid Cases 213a 10 cells (50, 0%) have expected count less than 5. The minimum expectedcount is, 19.К 2 =16. 746 df=12 P=0. 159>0. 05Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile üretim teknolojilerinin durumuarasında anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Krizden etkilenme oranları, işletmeninüretim teknolojisinin durumuna göre farklılık göstermemektedir.Bar Chart605040ÜretimTeknolojisininDurumucok yeniyenistandart(normal)eskiCount3020100kesinliklekatılmıyorumkatılmıyorumkararsızımkatılıyorumkesinliklekatılıyorum2008 Küresel Krizin Isletmenizi OlumsuzEtkiledigine Katılıyor musunuz10. İşletmelerin 2008 Küresel Krizinden Olumsuz Etkilenme Durumlarıile İşletmenin Ayrı Bir Pazarlama Birimine Sahip Olma Durumu Arasındaİlişki

257Araştırmada yer alan işletmelerin 2008 küresel krizinden olumsuz etkilenmedurumları ile işletmenin ayrı bir pazarlama birimine sahip olma durumu arasında birilişki var olup olmadığı α=0. 05 anlamlılık düzeyinde ki-kare testi ile analiz adilmiş,elde edilen sonuçlar tablo ve grafik şeklinde gösterilmiştir.Ho- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile işletmede ayrı birpazarlama biriminin bulunması arasında bir ilişki yoktur.Hı- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumarı ile işletmede ayrı birpazarlama biriminin bulunması arasında bir ilişki vardırChi-Square Tests(ki-kare testi)Asymp.Sig. (2-Value df sided)Pearson Chi- 8,Square233(a)4 , 083Likelihood Ratio 8, 276 4 , 082Linear-by-LinearAssociation, 223 1 , 636N of Valid Cases 213a 2 cells (20, 0%) have expected count less than 5. The minimum expectedcount is 2, 14.К 2 =8. 233 df=4 P=0. 083>0. 05Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile işletmede ayrı bir pazarlamabirimi bulunması arasında anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Krizden olumsuzetkilenme durumları, işletmende pazarlama birimi bulunup bulunmadığına görefarklılık göstermemektedir.

258Bar Chart60Ayri BirPazarlama BirimiVarmievethayırCount40200kesinliklekatılmıyorumkatılmıyorumkararsızımkatılıyorumkesinliklekatılıyorum2008 Küresel Krizin Isletmenizi OlumsuzEtkiledigine Katılıyor musunuz11. İşletmelerin 2008 Küresel Krizinden Etkilenme Durumları ileÇalışanlara Yönelik Eğitim Faaliyetleri Gerçekleştirme Arasında ilişkiAraştırmada yer alan işletmelerin 2008 krizinden olumsuz etkilenmedurumları ile işletmede yürütülen eğitim faaliyetleri arasında bir ilişkinin var olupolmadığı α=0. 05 anlamlılık düzeyinde ki-kare testi ile analiz edilmiş elde edilensonuçlar tablo ve grafikte gösterilmiştir.Ho-işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile çalışanlara yönelikeğitim faaliyetleri arasında bir ilişki yoktur.Hı- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile çalışanlara yönelikeğitim faaliyetleri arasında bir ilişki vardır.Chi-Square Tests(ki-kare testi)Asymp.Sig. (2-Value df sided)Pearson Chi- 25,Square485(a)12 , 013Likelihood Ratio 23, 943 12 , 021Linear-by-LinearAssociation2, 504 1 , 114N of Valid Cases 213

259a 12 cells (60, 0%) have expected count less than 5. The minimum expectedcount is, 05.К 2 =25. 435 df=12 P=0, 013P=0, 013

260Hı- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile muhasebefaaliyetlerini yürütme yöntemi arasında bir ilişki vardır.Chi-Square Tests(ki-kare testi)Asymp.Sig. (2-Value df sided)Pearson Chi-Square7, 754(a) 8 , 458Likelihood Ratio 8, 236 8 , 411Linear-by-LinearAssociation1, 378 1 , 240N of Valid Cases 213a 8 cells (53, 3%) have expected count less than 5. The minimum expectedcount is, 28.К 2 =7, 754 df=8 P=0. 458 P=0, 458>0, 05Bu durumda; Hı hiporezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile muhasebe faaliyetlerini yürütmeyöntemi arasında anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Diğer bir ifadeyle;krizdenolumsuz etkilenme oranları, işletmelerin muhasebe faaliyetlerini yürütme yönteminegöre farklılık göstermemektedir.Bar ChartCount1008060isletmenizdeMuhasebeFaaliyetleriNasilYürütülmektedirkendi muhasebebirimimiz iledısardan sm ileher ikisi birden40200kesinliklekatılmıyorumkatılmıyorumkararsızımkatılıyorumkesinliklekatılıyorum2008 Küresel Krizin Isletmenizi OlumsuzEtkiledigine Katılıyor musunuz

26113. İşletmelerin 2008 Küresel Krizden Olumsuz Etkilenme Durumlarıile İşletmenin Son 1-2 yıl İçinde Kedi kullanma Durumları Arasında İlişkiAnkete katılan KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile son 1-2yıl içinde kredi kullanma durumları arasında ilişkinin var olup olmadığı α=0. 05anlamlılık düzeyinde ki-kare testi ile analiz edilmiş, sonuçlar tablo ve grafiktegösterilmiştir.Ho-işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile son 1-2 yıliçerisinde kredi kullanılması arasında bir ilişki yoktur.Hı-işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile son 1-2 yıl içerisindekredi kullanılması arasında bir ilişki vardır.Chi-Square Tests(ki-kare testi)Value dfAsymp. Sig.(2-sided)Pearson Chi-Square 8, 441(a) 4 , 077Likelihood Ratio 8, 779 4 , 067Linear-by-LinearAssociation, 280 1 , 596N of Valid Cases 213a 4 cells (40, 0%) have expected count less than 5. The minimum expectedcount is 1, 17.К 2 =8, 441 df=4 P=0, 077>0, 05Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile son 1-2 yıl içerisinde kredikullanılmış olması arasında anlamlı bir ilşki yoktur. Krizden etklenme durumu,işletmelerin son birkaç yıl içinde kredi kullanma oranlarına göre farklılıkgöstermemektedir.

262Bar Chart8060Isletmeniz son1-2 yiliçersinde KrediKullandi mievethayırCount40200kesinliklekatılmıyorumkatılmıyorumkararsızımkatılıyorumkesinliklekatılıyorum2008 Küresel Krizin Isletmenizi OlumsuzEtkiledigine Katılıyor musunuz14. İşletmelerin 2008 Küresel Krizden Olumsuz Etkilenme Durumu ileKullandıkları Kredi Türü Arasında İlişkiAraştırmaya katılan işletmelerin, krizden olumsuz etkilenme durumları ilekullandıkları kredi türü arasında bir ilişkinin var olup olmadığı α=0, 05 anlamlılıkdüzeyinde, Ki-kare testi ile analiz edilmiş, elde edilen sonuçlar tablo ve grafiktegösterilmiştir.Ho- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile kullandıkları kreditürü arasında bir ilişki yoktur.Hı- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile kullandıkları kreditürü arasında bir ilişki vardır.

263Chi-Square Tests(ki-kare testi)ValuedfAsymp. Sig.(2-sided)Pearson Chi-Square 10, 587(a) 12 , 565Likelihood Ratio 11, 339 12 , 500Linear-by-Linear Association , 838 1 , 360N of Valid Cases 213a 12 cells (60, 0%) have expected count less than 5. The minimum expectedcount is, 09.К 2 =10, 537 df=12 P=0, 565P=0, 565 > 0. 05Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile kullandıkları kredi türü arasındaanlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Diğer bir ifadeyle;krizden etkilenme durumları,kullanılan kredi türüne göre farklılık göstermemektedir.Bar ChartKullandiysanizHangi Tür Kredikullandiniz60yatırım kredisiisletme kredisiherikisi birdenkredi kullanmayanCount40200kesinliklekatılmıyorumkatılmıyorumkararsızımkatılıyorumkesinliklekatılıyorum2008 Küresel Krizin Isletmenizi OlumsuzEtkiledigine Katılıyor musunuz15. İşletmelerin 2008 Küresel Krizden Olumsuz Etkilenme Durumu ileİşletmelerin Tercih Ettikleri Kredilerin Vade Türü Arasında İlişki

264Araştırmada yer alan KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumu iletercih ettikleri kredilerden vade türü arasında bir ilişki olup olmadığı α=0, 05anlamlılık düzeyinde, Ki-Kare testi ile analiz edilmiş, sonuçlar tablo ve grafiktegösterilmiştir.Ho-işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile tercih ettikleri kredivade türü arasında ilişki yoktur.Hı- işletmelerin krizden olumsuz etkilenme durumları ile tercih ettikleri kredivade türü arasında ilişki vardır.Chi-Square Tests(ki-kare testi)Asymp.Sig. (2-Value df sided)Pearson Chi- 10,Square506(a)8 , 231Likelihood Ratio 11, 677 8 , 166Linear-by-LinearAssociation, 279 1 , 597N of Valid Cases 213a 5 cells (33, 3%) have expected count less than 5. The minimum expectedcount is, 99.К 2 =10, 506 df=8 P=0, 231P=0, 231>0, 05Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.KOBİ’lerin krizden olumsuz etkilenme durumu ile tercih edilen kredi vade türüarasında anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Diğer bir ifadeyle;krizden etkilenmedurumları, tercih edilen kredi vade türlerine göre farklılık göstermemektedir.

265Bar Chart50Hangi vadelikredileri tercihediyorsunuzCount4030kısa vadeli 1 yılakadarorta vadeli (1-5yıl)uzun vadeli (5 yılve üstü)20100kesinliklekatılmıyorumkatılmıyorumkararsızımkatılıyorumkesinliklekatılıyorum2008 Küresel Krizin Isletmenizi OlumsuzEtkiledigine Katılıyor musunuz16. 2008 Küresel Krizin İşletmeleri Olumsuz Etkileme DurumuHo-2008 küresel krizi işletmeleri olumsuz etkilememiştirHı- 2008 küresel krizi işletmeleri olumsuz etkilemiştir.t=16, 889 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P

266t= -1. 163 df =212 Sig. (2-tailed)=0, 246 P>0. 05Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.KOBİ’ler krizin bir fırsat ortamı olabileceğini düşünmemektedir.19. 2008 Krizinin KOBİ’ler Üzerindeki Etkisinin, Büyük İşletmelereOranla Daha Fazla Hissedilmesi DurumuHo-2008 krizinin KOBİ’ler üzerindeki etkisi, büyük işletmelere oranla dahafazla hissedilmemiştirHı-2008 krizinin KOBİ’ler üzerideki ekisi büyük işletmelere oranla dahafazla hissedilmiştir.t= 18, 822 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P0, 05 P>0. 05Bu durumda; Hı reddedilmiş, Ho kabul edilmiştir. KOBİ’ler 2008 küreselkrizin etkilerinin uzun süreceğini düşünmemektedir.21. 2008 Küresel Krizinin İşletmlerin Finansal Sorurunlarında ArtışMeydana Getirme DurumuHo-2008 Krizi KOBİ’lerin likidite, nakit akışı vb. finansal sorunlarındaartışa neden olmamıştır.Hı-2008 Krizi KOBİ’lerin likidite, nakit akışı vb. finansal sorunlarındaartışa neden olmuştur.t=5, 369 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P

26722. 2008 Kriz Sürecinde İşletmelerin Finansal Kuruluşlardan KrediBulmada Zorlanma DurumuHo-Kriz Sürecinde KOBİ’ler finansal kuruluşlardan kredi temin etmedezorlanmamaktadır.Hı-Kriz sürecinde KOBİ’ler finansal kuruluşlardan kredi temin etmedezorlanmaktadır.t=1, 043 df=212 Sig. (2-tailed)= 0, 298 P>0. 05Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir. 2008Kriz sürecinde KOBİ’ler finanasal kuruluşlardan kredi temininde zorlanmamaktadır.23. 2008 Krizinin İşletmelerin Ticaret Hadlerini Etkileme DurumuHo-Kriz sürecinde KOBİ’lerin ticaret hadleri azalmamıştır.Hı-Kriz sürecinde KOBİ’lerin ticaret hadleri azalmıştır.t=13, 350 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P

26826. 2008 Krizinin İşletmelerin Üretim Kalitesini Etkileme DurumuHo-2008 krizi işletmelerin üretim kalitesini düşürmemiştirHı-2008 krizi işletmelerin üreti kalitesini düşürmüştürt=1, 157 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 248 P>0. 05Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir. 2008küresel krizi KOBİ’lerin üretim kalitesini düşürmemiştir.27. 2008 Krizinin İşletmelerin Rekabet Gücünü Etkileme DurumuHo-Küresel kriz KOBİ’lerin rekabet gücünü azaltmamıştır.Hı-Küresel kriz KOBİ’lerin rekebet gücünü azaltmıştır.t= 4, 847 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P

269Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir.KOBİ’ler sektör ile ilgili yasal düzenlemeler hakkında yeterli bilgiye sahipolduklarını düşünmektedir.30. İşletme Fonksiyonlarının Tümü İle İlgili Planlama Yapma DurumuHo-KOBİ’ler işletmenin tüm fonksiyonlarında (İK, Pazarlama, Yönetim,Finansal Planlar) planlama yapmamaktadır.Hı-KOBİ’ler işletme fonksiyonlarının tümünde planlama yapmaktadırt=14, 323 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P

270Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştirr.KOBİ’ler şirket birleşmelerinin, kriz sürecinde etkili bir politika olacağınıdüşünmemektedir.33. Küresel Kriz Döneminde Esnek Çalışma Saatleri, Azaltılmış veyaYarı Zamanlı Haftalık Mesailerin Önlem Olarak Uygulanması DurumuHo-KOBİ’ler kriz sürecinde; esnek çalışma saatleri, azaltılmış veya yarızamanlı haftalık mesailer gibi alternatif uygulamaları bir önlem olarakdüşünmemektedirHı-KOBİ’ler kriz sürecinde; esnek çalışma saatleri, azaltılmış veya yarızamanlı haftalık mesailer gibi alternatif uygulamaları bir önlem olarakdüşünmektedir.t=10, 376 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000P

271Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş(‘t’ negatif değer aldığı için), Hohipotezi kabul edilmiştir. ÖTV ve KDV indirimlerinin KOBİ’lere olumlu katkısıolmamıştır.36. Krize Karşı Koymak İçin Büyümenin Özkaynaklarla FinanseEdilmesi DurumuHo-KOBİ’ler krize karşı koymada finansman için özkaynağa yönelmeli,yüksek faizli banka kredilerinden kaçınmamalıdır.Hı-KOBİ’ler krize karşı koymada finasman için özkaynağa yönelmeli,yüksek faizli banka kredilerinden kaçınmalıdır.t=18, 436 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P0. 05Bu durumda; Hı hipotezi reddedilmiş, Ho hipotezi kabul edilmiştir.KOBİ’ler açısından literatürde yer alan kriz yönetim süreçlerinin etkililiği yeterlideğildir.38. İşletmelerin Kriz Sürecinde Yaptıkları Kriz Yönetimi ÇalışmalarıHo-KOBİ’ler kriz sürecinde yaptıkları kriz yönetimi çalışmalarının başarılıolacağını düşünmemektedir.Hı-KOBİ’ler kriz sürecinde yaptıkları kriz yönetimi çalışmalarının başarılıolacağını düşünmektedirt= 12, 354 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P

272Bu durumda; Ho hipotezi reddedilmiş, Hı hipotezi kabul edilmiştir. KOBİ’leryaptıkları kriz yönetim çalışmalarının başarılı olacağını düşünmektedir.39. Devlet Tarafından Sağlanan Teşviklerin Yeterli Olma DurumuHo-KOBİ’ler için devlet tarafından sağlanan teşvikler yeterli değildir.Hı-KOBİ’ler için devlet tarafından sağlanan teşvikler yeterlidir.t= -6, 761 df=212 Sig. (2-tailed)=0, 000 P

273SONUÇ2008 Küresel ekonomi krizinin Isparta ilinde faaliyet gösteren Küçük ve OrtaÖlçekli İşletmelere etkisini belirlemeye yönelik olarak yapılan bu araştırmada eldeedilen bulgular, analiz sonuçları ve değerlendirmeler aşağıda belirtilmiştir:KOBİ’lerin Genel Yapısı ile ilgili olarak;• Araştırmada yer alan işletmelerin %47.4’ü limited şirket, %42.7’nin şahısşirketi, %7.5’inin anonim şirket ve %2.4’ünün diğer şekilde örgütlendikleritespit edilmiştir. Bu yapı içerisinde, Isparta’da faaliyet gösteren KOBİ’lerdeşahıs şirketlerinin oranı azımsanmayacak ölçüde olsa da, KOBİ’lerinkurumsallaşma eğilimi içerisinde olduğunu söyleyebiliriz.• Araştırmada yer alan işletmelerin %47’sini ticaret, %30’unu üretim, %22’sinihizmet sektöründe faaliyet gösterdiği tespit edilmiştir. KOBİ’lerin %1’i iseher iki sektörde faaliyet göstermektedir. Araştırmada yer alan işletmelerin%39.9’u 10 yıl ve üstü yaşta, %34.3’ü 4-9 yaş grubunda, %23.9’u 1-3 yaşgrubunda ve yaklaşık %2’sinin 1 yaşından küçük olduğu belirlenmiştir.Dolayısıyla;KOBİ’lerin yaklaşık %26’sının 2007-2010 yılları arasındakurulduğu varsayılırsa, kriz sürecinde de yeni işletmeler kurulmuştur.• Araştırmada yer alan işletmelerin %94.4’ünde işletme sahibinin aynızamanda yönetici konumunda olduğu tespit edilmiştir. Bu durumda,KOBİ’ler ile ilgili sorunlar olarak teorik bölümde yer alan;”girişimcilik,işletme sahipliği ve yöneticiliğin tek kişide toplanması” durumu söz konusuişletmeler için de geçerlidir, diyebiliriz. Araştırmaya katılan işletmelerinbüyüklüğü çalışan sayısı temel alınarak incelendiğinde, %46.9’unun 10-49kişi çalıştıran küçük işletme, %27.7’inin 50-250 kişi çalıştıran orta ölçekliişletme ve %25.4’ünün ise 1-9 kişi çalıştıran çok küçük-mikro işletme olduğutespit edilmiştir. 10-250 kişi çalıştıran KOBİ’ oranı yaklaşık %75’tir vedolayısıyla, KOBİ’lerin önemli bir istihdam oranına sahip olduğusöylenebilir.

274• Araştırmada yer alan işletmelerin %95,7’i yurtiçi satış, yaklaşık %1’i ihracat,%2’si ithalat, %1,5 oranında ise her iki ticaret türünü gerçekleştirdiğisaptanmıştır. Dolayısıyla, Isparta’daki KOBİ’lerin büyük çoğunluğu yurtiçisatış faaliyetlerinde bulunmakta iken, ihracat/ithalat yapanların oranıdüşüktür. Bu durum, literatürde yer alan, KOBİ’lerin Türkiye ihracatında%8-10 civarında olan payını doğrular niteliktedir. KOBİ’lerin ihracatyapmamalarına neden olarak; iç pazardan tatmin olma, faaliyetlerinin ihracatyapmaya uygun olmaması, sermaye, teknoloji vb. kaynak yetersizliği, dışpazarları tanımama, bilgi eksikliği vb. gösterilebilir. Araştırmada yer alanişletmelerin, %50,2’sinin kalite belgesine sahip olduğu, bunların %21,1’ninISO 9000, %15’nin TSE, TSEK, %1,9’unun ise diğer, kalite belgesi olduğusaptanmıştır. %12,2’si ise birden fazla kalite belgesine sahiptir. Dolayısıyla,KOBİ’lerin %5’nin herhangi bir kalite belgesi bulunmamaktadır.• Araştırmada yer alan işletmelerin, %70’i orta kapasite (%50-%75), %19,7’siyüksek kapasite (%76 ve üstü) ve %10, 3’nün düşük kapasite (%0-%49)çalıştıkları belirlenmiştir. Buna göre, KOBİ’lerin önemli bir kısmının ortakapasite ile çalıştığı saptanmıştır. KOBİ’lerin orta ve düşük kapasite ileçalışmasının nedenleri, talep yetersizliği, mali sorunlar, işgücü yetersizliğivb. olabilir. Araştırmada yer alan işletmelerin, %52,1’i yeni, %34,7’ sininstandart(normal), %9,4’ünün çok yeni ve %3,8’inin ise eski teknolojidurumuna sahip olduğu görülmektedir. Anket soru formunda yer alan “çokeski” seçeneği ise işaretlenmemiştir. Dolayısıyla, araştırmada yer alanKOBİ’lerin 61, 4’ü yeni teknoloji ile çalışmaktadır, bu durumda işletmelerinteknolojik yenilikleri takip ettiğini söyleyebiliriz.• Araştırmada yer alan işletmelerin, %57,3’ünde ayrı bir pazarlama birimininbulunmadığı, %42, 7’inde ise ayrı bir pazarlama biriminin bulunduğubelirlenmiştir. Araştırmaya katılan KOBİ’lerin %25’inin çok küçük ölçekliişletme ve %75’inin küçük ve orta ölçekli işletme olduğu, ayrı bir pazarlamabirimine sahip olma durumu ile ilgili oranı orta düzeyde olarakdeğerlendirilebilir. Araştırmaya katılan işletmelerin, %46’sının çalışanlarayönelik herhangi bir eğitim faaliyeti gerçekleştirmediği, %54’ünün ise (%26,8 kurum içinde, %26,3 kurum dışı+kurum içi, yaklaşık %1’i kurum dışında

275olmak üzere) çalışanlara yönelik eğitim faaliyeti gerçekleştirdiğibelirlenmiştir. Dolayısıyla, KOBİ’lerin yarısından fazlasının düzenli personeleğitimi faaliyetinde bulunduğu söylenebilir.• Araştırmada yer alan işletmelerin, %79,4’ü muhasebe faaliyetlerini dışarıdanserbest muhasebeci kanalı ile, %15’i dışarıdan serbest muhasebeci+kendimuhasebe birimi ile, %5,6’sının ise kendi muhasebe birimi ile yürüttüğütespit edilmiştir. Dolayısıyla, KOBİ’lerin büyük bir çoğunluğunda, muhasebefaaliyetlerinin dışarıdan serbest muhasebeci kanalı ile yürütme eğilimigörülmektedir. Araştırmada yer alan işletmelerin, %77,5’inin son 1-2 yıliçerisinde kredi kullandığı, buna karşın %22,5’inin herhangi bir kredikullanmadığı belirlenmiştir. Kredi kullanan KOBİ’lerin %84,2’si işletmekredisi, %13,4’ü yatırım kredisi, %2,4’ü ise her iki krediyi birliktekullanmıştır. Dolayısıyla, kredi kullanan KOBİ’lerin büyük çoğunluğu son1-2 yılda kredi kullanmıştır. KOBİ’lerin daha çok kısa süreli finansmanihtiyacını karşılamak için kredi kullandığı söylenebilir. Kredi kullanmayanlarise; özsermayenin yeterli olması, faizlerin yüksek oluşu, teminat sorunu,geleneksel değerler vb. nedenlerden kredi kullanmıyor olabilir. Araştırmadayer alan işletmelere, hangi vadeli kredileri tercih ettikleri sorulmuş%41,3’ünün orta vadeli, %39’unun uzun vadeli, %19, 7’sinin ise kısa vadelikredileri tercih ettikleri belirlenmiştir. Dolayısıyla, KOBİ’lerin büyükçoğunluğunun orta ve uzun vadeli krediler tercih ettikleri görülmüş ve kredikullananların büyük bir çoğunluğu işletme kredisi kullanmıştır.KOBİ’lerin Krizden Etkilenme Durumları İle İlgili Olarak;• Araştırmada yer alan işletmelerin, %82,7’sinin 2008 küresel krizindenolumsuz etkilendiği, %10,4’ünün etkilenmediği belirlenmiştir. KOBİ’lerin%7’si ise bu konuda kararsız kalmıştır. Dolayısıyla, 2008 küresel krizi,Isparta İlinde faaliyet gösteren ve araştırmada yer alan KOBİ’lerin büyük birçoğunluğu olumsuz etkilemiştir. Ve büyük ölçekli işetmelere göre krizinetkisi daha fazla hissedilmiştir. Araştırmada yer alan işletmelerin %84,5’i2008 krizinin dış kaynaklı bir kriz olduğunu, %9,4’ü dış kaynaklı bir krizolmadığı düşünmektedirler. KOBİ’lerin %6, 1’inin ise bu konuda net bir fikre

276sahip olmadığı görülmektedir. Ayrıca, araştırmada yer alan işletmelerin %41,3’ü krizin etkisinin uzun süreceğini, %27,2 si etkisinin uzun süreceğinidüşünmektedir. KOBİ’lerin %31,5’inin ise bu konuda net bir fikre sahipolmadığı görülmektedir.• Araştırmada yer alan işletmelerin %56,8’inde kriz ile birlikte likidite, nakitakışı vb. finansal sorunlarında artış meydana geldiği, %28,6’sında krizinfinansal sorunlarda artışa neden olmadığı saptanmıştır. KOBİ’lerin %14,6’sıise bu konuda kararsız kalmıştır. Likidite sorunları; vadeli satışların çokluğu,alacakların tahsil edilememesi vb. nedenlerden artmış olabilir. Ayrıcaaraştırmada yer alan işletmelerin %40,36’sının finansal kuruluşlardan kredibulmakta zorlandığı, %37,1’inin kredi bulmakta zorlanmadığı saptanmıştır.%22,1’inde ise bu konuda net bir fikre sahip olmadığı belirlenmiştir.• Araştırmada yer alan işletmelerin, %81’2’sinin kriz sürecinde ticarethadlerinin azaldığı tespit edilmiştir. Araştırmada yer alan KOBİ’lerinyaklaşık yarısının (%47) ticaret sektöründe faaliyette bulunduğu düşünülürse,bu oranın yüksekliği diğer sektörlerde faaliyet gösteren işletmelerin de ticarethadlerinin krizden olumsuz etkilendiğini göstermektedir. Krizin işletmelerinüretim hadleri üzerindeki etkisine baktığımızda, KOBİ’lerin %74,2’sininüretim hadleri azalmıştır. Üretim sektöründe faaliyet gösteren KOBİ’lerinoranı (%30) düşünüldüğünde, bu oranın yüksekliği hizmet sektöründe deüretim hadlerinin düştüğünü göstermektedir. Ayrıca, kriz sürecindeKOBİ’lerin %74,7’sinin girdi maliyetlerinin artmış olduğu tespit edilmiştir.Ayrıca ÖTV ve KDV indirimlerinin, KOBİ’lerin %48,9 ‘unda olumlu katkıdabulunmadığı, %37,1’inde olumlu katkıda bulunduğu tespit edilmiştir.Araştırmada yer alan işletmelerin, %51,7’sinin kriz sürecinde rekabetgücünün azaldığı, %26,7’sinin rekabet gücünün krizden etkilenmediğisaptanmıştır. %21,6’sının ise bu konuda net bir fikre sahip olmadığıbelirlenmiştir. Araştırmada yer alan işletmelerin, %68,6’sının istihdamdurumunun kriz sürecinde azaldığı, %18,8’inin istihdam durumunun krizdenetkilenmediği saptanmıştır. KOBİ’lerin %12,7’si ise bu konuda net bir fikirbelirtmemiştir.

277KOBİ’lerin Kriz Yönetimi ve Krize Karşı alınan önlemlerle ilgili olarak;• Araştırmada yer alan işletmelerin %62’sinin sektörle ilgili yasal düzenlemelerhakkında yeterli bilgiye sahip olduğu, %11,7’sinin yeterli bilgiye sahipolmadığı tespit edilmiştir. KOBİ’lerin %26, 6’sının ise bu konuda net birfikre sahip olmadığı görülmektedir. Araştırmada yer alan işletmelerin, %69,5’inin tüm işletme fonksiyonlarında planlama yaptıkları, %8’inin işletmefonksiyonlarında planlama yapmadıkları tespit edilimiştir.• KOBİ’lerin %73,8’i eğitimli ve profesyonel yöneticilere yer vermenin krizyönetiminde önemli katkıda bulunacağını düşünmekte, %12,2’i profesyonelyöneticilerin kriz yönetimine olumlu bir katkısı olmayacağını düşünmektedir.%14.1’i ise bu konuda kararsız kalmıştır. Araştırmada yer alan işletmelerin%37,5’i kriz sürecinde yurtiçi veya yurtdışı şirketlerle birleşmenin etkili birpolitika olacağını düşünürken, %33,8’i şirket birleşmelerinin etkili birpolitika olmayacağını düşünmektedir. Bu konuda, %29,1’i ise net bir fikresahip değildir. Kriz sürecinde; araştırmada yer alan işletmelerin %64,8’iesnek çalışma saatleri, azaltılmış/yarı zamanlı haftalık mesailer gibialternatifleri bir önlem olarak düşünürken, %12,7’sinin söz konusualternatifleri bir önlem olarak düşünmediği saptanmıştır. Bu konuda,%22,5’inin ise net bir fikre sahip olmadığı görülmektedir.• Araştırmada yer alan işletmelerin, %67,2’si işletmede İK departmanıbulunmasının kriz sürecinde olumlu katkıda bulunacağını (personelinmoralini yüksek tutma açısından) düşünürken, %10,8 ‘inin İK departmanıbulunmasının kriz sürecinde olumlu katkısının olmayacağını düşündüğüsaptanmıştır. Bu konuda %22,1’inin ise net bir fikre sahip olmadığıgörülmektedir. Araştırmada yer alan işletmelerin, %83,1’i krize karşı koymakiçin büyümenin özkaynaklarla finanse edilerek, yüksek faizli bankakredilerinden kaçınmak gerektiğini düşünürken, %10’unun bu düşünceyekatılmadığı saptanmıştır. KOBİ’lerin %13,7’si ise bu konuda net bir fikresahip değildir.• Araştırmada yer alan işletmelerin %40,8’i literatürde yer alan kriz yönetimsüreçlerinin etkililiğini yeterli bulurken, %29,1’inin buna katılmadığı

278saptanmıştır. KOBİ’lerin %30’u ise bu konuda net bir fikre sahip değildir.Araştırmada yer alan işletmelerin %69,1’i kriz sürecinde yaptıkları krizyönetimi çalışmalarının başarılı olacağını düşünmekte, %8,9’u yaptıkları krizyönetim çalışmalarının başarılı olmayacağını düşünmektedir. KOBİ’lerin%22,1’i ise bu konuda kararsız kalmıştır. Araştırmada yer alan işletmelerin%57,3’ü devlet tarafından KOBİ’lere sağlanan teşviklerin yeterli olmadığınıdüşünürken, %19,7’sinin devlet tarafından sağlanan teşviklerin yeterlibulduğu saptanmıştır. KOBİ’lerin %23’ü ise bu konuda net bir fikre sahipdeğildir.• Araştırmada yer alan işletmelerin, %45,5’ine göre, KOBİ Bakanlığı ve KOBİBankası kurulduğunda KOBİ’lerin mevcut sorunları büyük ölçüdeçözülecektir. %22,5’i ise KOBİ Bakanlığı ve Bankasının kurulmasınınmevcut sorunları büyük ölçüde çözemeyeceğini düşünmektedir. KOBİ’lerin%31,9’unun ise bu konuda net bir fikre sahip olmadığı saptanmıştır.KOBİ Sahip/Ortaklarının Demografik Özellikleri İle İlgili Olarak;• Araştırmada yer alan işletme sahip/ortakların %94,8’inin erkek, %5,2’sininkadın girişimci olduğu, KOBİ’lerin sahip veya ortaklarının %42,7’si 40-55yaş arasında, %34,7’si 40 yaş altında, %22,5’inin 56 yaş ve üstü yaştaoldukları saptanmıştır. Araştırmada yer alan girişimcilerin eğitim durumlarıincelendiğinde, %61,5’inin lise mezunu olduğu, %23,5’inin üniversitemezunu, %15’inin ilk-orta okul mezunu olduğu görülmektedir. Dolayısıyla,küçük ve orta boy işletmelerde eğitim düzeyinin yükselmekte olduğu, lise veüniversite tahsilli işletme sahibi sayısının genel toplamın %85’i oluşturduğugörülmektedir.Elde edilen bulgular ışığında KOBİ’lere yönelik öneriler şu şekildeözetlenebilir:• Günümüz küresel ortamında finansal krizlerin sıçrama riski göz önündebulundurulmalı ve krizlerin olumsuz etkisini minimum düzeyde tutacak;doğru değerlendirilmiş ulusal para, tam serbest döviz kuru vb. konulardagerekli mali ve idari düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. AyrıcaKOBİ’lerin daha kolay finansman sağlamasına yönelik finansal kuruluşlardan

279ve yeni yatırım araçlarından yararlanmaları için gerekli hukuki yapıoluşturulmalı, KOBİ’lerin kredilerden daha fazla pay alabilmesi için ipotek,teminat vb. zorluklar ortadan kaldırılmalı, Halk bankası KOBİ’lere ağırlıkveren bir banka olarak yeniden yapılandırılmalı, KOBİ’ler risk sermayesi vb.alternatif finansman tekniklerinden yararlanması için teşvik edilmeli,bilgilendirilmeli ve bunun için gerekli ortam oluşturulmalıdır. Yapılan vergiindirimlerinin kapsamı genişletilmeli, bunun yanında KOBİ’lerin de alacakve borç yönetimine, planlama ve bütçeleme çalışmalarına gereken önemivermesi ve kredileri, özkaynakları daha verimli alanlarda kullanması içineğitim ve danışmanlık hizmeti alması gerekmektedir.• Yoğun küresel rekabet ortamında tek başına mücadele etmesi mümkünolmayan KOBİ’lere pazarlama ve ihracat ile ilgili destek verilmeli,Eximbank’ın kaynak yapısı güçlendirilerek KOBİ’lerin faydalanmasısağlanmalı, dış pazarları tanıma konusunda bilgilendirici oluşumlaragidilmeli bu konuda KOBİ’net’in etkinliği arttırılmalı, e-ticareteyönelmelerini sağlayacak internete erişim maliyetlerini minimum seviyedetutmak vb. destekler uygulamaya geçirilmeli, KOBİ’lerin ihracatta etkiliolabilmesi için örgütlenmeleri Sektörel Dış Ticaret Şirketleri vb.gerekmektedir. Ayrıca ürün ve hizmetlerde uluslararası standartlarauygunluk, üretimde verimlilik ve ileri teknolojinin kullanılması için destek,bilgi ve örgüt içi yapısal düzenlemeler gerekmektedir.• Büyük çoğunluğu aile şirketi özelliği gösteren KOBİ’lerin kurumsallaşmasürecine girmesi, profesyonel yönetim anlayışının benimsenmesi ve birvizyon değişikliğine gidilmesi konusunda çalışmalar yapılmalı, KOBİ’leryeniden yapılanmalı, girişimcilik eğitimi verilmeli ve kültürüoluşturulmalıdır. Bu anlamda, KOBİ’-Üniversite işbirliğine gidilmeli; KOBİyöneticilerine yönetim, planlama, organizasyon, personel, finansman, üretim,pazarlama, araştırma-geliştirme konularında eğitim verilmelidir.• Girişimcinin risk almaktan ve yenilik yapmaktan kaçınmasına neden olan vedaha kuruluş aşamasında başlayan aşrı bürokratik engeller ortadankaldırılmalı, diğer taraftan KOBİ’lerin de karmaşık bürokrasi karşısında

280seslerini duyurabilmeleri ve sorunlarını daha etkili biçimde ifade edebilmeleriiçin sadece KOBİ’lerden oluşan bir örgüt çatısı altında birleşmeleri, organizeolmaları gerekmektedir.Sonuç olarak; KOBİ’lerin gerek kendi yapılarından gerek ülkenin sosyokültürel,ekonomik yapısından ve gerekse devletin uyguladığı ekonomik-siyasipolitikalardan ve küreselleşmenin oluşturduğu koşullardan, iç-dış ekonomikbuhranlardan kaynaklanan mevcut sorunlarına yönelik çok sayıda öneri getirilebilir.Bu noktada asıl önemli olan; ekonominin temel direği olan KOBİ”lerin sorunlarınayönelik çözüm önerilerinin, bu konuda alınan kararların ve politikaların; sağlıklı,sistemli ve somut olarak nasıl ve hangi süratte uygulamaya geçirileceği konusudur.

281KAYNAKÇAKitap, Makale ve TezlerACAR Durmuş, DALĞAR Hüseyin (2005). ”Entellektüel Sermayenin ÖlçülmesindeMuhasebe Bilgi Sisteminin Katkısı”Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi,Yıl:4, Sayı:14, ss:23-40) (http://www.geocities.com/ceteris_paribus_tr/d_acar. rtf. )AKALIN Güneri (2002). Türkiye’de Piyasa Ekonomisine Geçiş Süreci veEkonomik Kriz, TİSK Yayınları, AnkAKAT Ömer(1996). Uluslararası Pazarlama Karması ve Yönetimi, Ekin KitapeviYayın. , Bursa.AKÇASU Sümeyir, PAZARCIK Orhan (1996). ”Yönetsel Açıdan KOBİ’lere BirBakış”Anahtar, MPM Yayın. , Yıl:8, Sayı:87, Mart.AKDEMİR Ali (1990). ”Küçük ve Orta Boy İşletmelerin AR-GE Olanakları”Eskişehir, Anadolu Üniv. , İ. İ. B. F Dergisi, cilt 8, sayı 87AKDİŞ Muhammet(2000). Global Finansal Sistem, Finansal Krizler ve Türkiye,Beta Yayınları, İst.AKDİŞ Muhammet, BAYRAK Sabahat (2000). “Türkiye’de KOBİ’lerin GenelGörünümü ve Finansal Krizlere Dayanıklılığı: 5 İli Kpsayan Bir Araştırma”Celal Bayar Üniv. İİBF Dergisi, Sayı:6, s. 13-44AKGEMCİ Tahir, ASLAN Ş, DÜŞÜKCAN M. (2008). Yöneticinin El Kitabı,Eğitim Kitapevi Yayınları, Yayın No. 61, KonyaAKGEMCİ Tahir, (2001). “KOBİ’lerin Temel Sorunları ve Sağlanan Destekler” T.C Sanayi ve Tic. Bak. KOSGEB, Ank, HaziranAKGÜÇ Öztin, (1994). Finansal Yönetim, Muhasebe Enstitüsü Yayınları, 6.Baskı, İst.AKSOY İbrahim(1973). ”Küçük ve Orta Sanayi Teşebbüslerinde Kuruluş Yeri,Yerleşme ve Altyapı Sorunları”Küçük ve Orta Sanayi TeşebbüslerininGeliştirilmesi Semineri, MPM Yayınları:120, AnkaraAKTAN C. Can (1999). “Global Ekonomik Entegrasyon ve Türkiye “, Dış TicaretDergisi, Ocak, Sayı:12, Yıl:4AKTAN C. Can ve ŞEN H. (1999). Globalleşme, Ekonomik Kriz ve Türkiye,TOSYÖV Yayınları, AnkaraAKTAN C. Can ve ŞEN H. ‘Globalleşme ve Türkiye’ Mercek Dergisi, Yıl: 6, Sayı:21, Özel Sayı, ss. 104-112)ALIÇ A. B, AKBOĞA B, v. d(2009). “Küresel Krizin KOBİ’lerin İhracatlarınaEtkileri ve KOBİ’lerde Kriz Yönetimi;Eskişehir İli KOBİ’ler Üzerine BirAraştırma” XII, Uluslar arası İktisat Öğrencileri Kongresi/Mayıs, EgeÜniv. İİBF, İzmir

282ALKİBAY Sanem, SONGÜR N, ERTÜRK, İ, (1999). Ortadoğu Sanayi veTicaret Merkezi’ndeki Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Profili,Sorunları ve Çözüm Önerileri, KOSGEB, 1. Bas. , mina ajans, Ankara.ALPUGAN Oktay (1994). Küçük İşletmeler Kavramı, Kuruluşu ve Yönetimi,Der Yayınları, Ankara.ARIKAN Semra (2002). Girişimcilik-Temel Kavramlar ve Bazı Güncel Konular,Siyasal Kitabevi, AnkaraAYDIN, A. Hamdi (2008). Yönetim Bilimi, Kamu Yönetim Dizisi:14, 2. BaskıSeçkin Yayıncılık, Ankara.AYKAÇ Mustafa, PARLAK Zeki, ÖZDEMİR Süleyman (2008), KüreselleşemeSürecinde Rekabet Gücünün Arttırılması ve Türkiye’de KOBİ’ler,İstanbul Ticaret Odası, Yayın No:2008-24BAĞRIAÇIK Atilla (1991). “Başka Ülkelerle Karşılaştırılmalı Olarak Türkiye’deKüçük ve Orta Boy Firmalar” Uluslararası Sempozyum. 1991, İSO AraştırmaDairesi, Yayın No:1991/5BAKIRTAŞ İbrahim, ÖZTÜRKLER H, YAĞCI İsmail vd, (2009). StratejikKüresel Pazarlama, Eflatun Kitapevi, Genel Yayın No. 39, Ankara.BANAR Kerim (2001). Muhasebe Bilgi Sistemi, Anadolu Üniversitesi Yayınları,Eskişehir.BAŞOĞLU Ufuk, ÖLMEZOĞULLARI N, PARASIZ İlker (2001). DünyaEkonomisi, Küreselleşme, Finansal Kurumlar ve Küresel MakroEkonomi, Ezgi Kitapevi Yayınları, 2. Baskı, BursaBAYAZIT, Z. D, ÇENGEL, Ö ve TEPE, E. F (2003). İşletmelerde KrizYönetimi ve Bir Vaka Çalışması, 11. Ulusal Yönetim ve OrganizasyonKongresi Bildiriler Kitabı, AfyonSÖNMEZ Sinan, BORATAV Korkut vd., (2009). Bir Çevrimin YükselişAşamasında Türkiye Ekonomisi, Kriz ve Türkiye’de NeoliberalDönüşüm, Der; Nergis Mütevellioğlu-Sinan Sönmez İst. Bilgi Üniv.Yayınları 234, 1. Basım. İst.BORATAV Korkut (1997). “Ekonomi ve Küreselleşme” Küreselleşme, ÜçüncüBas. Der;Işık Kansu, İmge Kitapevi, Ank.BOZKURT Nilüfer (1998). “Globalleşme ve Devlet” İktisat Dergisi, İstanbul:İÜİktisat Fakültesi Mezunları Cemiyeti Yayını, Sayı:382, EylülCEYLAN Ali (1991). İşletmelerde Finanasal Yönetim, Uludağ Üniv. GüçlendirmeVakfı Yayın No:52, Bursa.COŞKUN, Dağhan (2001). Arjantin Krizi, Özel Rapor, Pamuk Yatırım, KurumsalFinansman ve Araştırma Bölümü, 13 TemmuzÇARIKÇI, İ. H, TİTİZ, EROĞLU, A. H (2002). “Küçük ve Orta Ölçekli Üretimİşletmelerinde Kriz Dönemine Özgü Finansman Sorunları ve AlternatifPazarlama Stratejileri –Göller Bölgesi İşletmeleri Üzerine Bir Araştırma”SDÜ, İİBF, C. 7, S. 1 s. 229-239

283ÇATALCA, Huriye (1993). ”Çok Uluslu Şirketlerin Ev Sahibi Ülkede KarşılaştıklarıEngeller ve Fırsatlar” İ. Ü. , İşletme iktisadı Enstitüsü Yönetim Dergisi,Ocak, İstanbul.ÇELİK A, AKGEMCİ, T., (2007). Girişimcilik Kültürü ve KOBİ’ler, 2. Baskı,Gazi Kitabevi, Ank.ÇELİK Adnan ve AKGEMCİ Tahir (1998). Girişimcilik Kültürü ve KOBİ’ler,Nobel Yayın Dağıtım, Yayın No:45, Ank.ÇELİK Adnan, GÖKSU Nusret (1997). Yeni Stratejiler Karşısında KOBİ’ler, K.MARAŞ Sanayi Odası Yayınları, No:3, K. Maraş.ÇETİN, Canan (1996).Yeniden Yapılanma, Girişimcilik, Küçük ve Orta Boyİşletmeler ve Bunların Özendirilmesi, Der Yayınları, İstanbul.ÇİLOĞLU Barış (2002). Arjantin Ekonomik Krizi, ASAM, Dünya EkonomisiMasası, Stratejik Analiz, Cilt2, Sayı 22ÇOLAK Ö. Faruk ve ÖCAL Tezer (1999). Finansal Sistem ve Bankalar, NobelYayın Dağıtım, Kasım.DEMİR Özcan (1996). “Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Finansal Sorunları veElazığ Organize Sanayi Bölgesi’nde yapılan Uygulama” YayımlanmamışYüksek Lisans Tezi, İnönü Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.DİNÇER, Ömer (1992). Stratejik Yönetim ve İşletme Politikası, 2. baskı, Timaşbasım A. Ş. , İstanbul.DİNÇER, Ömer(1997). Stratejik Yönetim ve İşletme Politikası, Beta Yayın. , 4.bas. , İstanbulDOĞAN, A;TANÇ, A;TANÇ, Ş. G(2004). “Felaketten Kurtarma Planı ve MuhasebeBilgi Sistemi:Kayseri’de Büyük Ölçekli Sanayi İşletmeleri Üzerine BirAraştırma”, http://iibf. ogu. edu. tr/kongre/bildiriler/07-02. pdf, 19. 11. 2006DÖM Serpil (2008). Girişimcilik ve Küçük İşletme Yöneticiliği, DetayYayınları:152, Ank.DTP (2004). KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı, SME Strategy and Action Plan, Ocak-JanuaryDTP, (1995). Küreselleşme, Bölgesel Entegrasyonlar ve Türkiye ( DeğerlendirmeRaporu), Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planları Özel İhtisas KomisyonuRaporu, Yayın No:DTP:2374-ÖİK:439. Ank.EĞİLMEZ Mahfi (2009). Küresel Finansal Krizi, Remzi Kitabevi, 4. Basım, İstEKİN Nusret (1996) Küreselleşme ve Gümrük Birliği, Rekabet Gücüne SosyalBoyutlu Bir Yaklaşım, İstanbul Ticaret Odası: 1996-32, İstEKİN Nusret (1997). Küresel Bilgi Çağında Eğitim- Verimlilik- İstihdam,İstanbul: İstanbul Ticaret Odası YayınlarıEKİN Nusret (2000). Türkiye’de Yapay İstihdam ve İstihdam Politikaları, İTOYay. İst.

284EKİN Nusret (1989). Endüstri İlişkileri, 5. Baskı, İst;İÜ İşletme Fakültesi YayınNo:208, İst,ERBAY Yusuf (1996). Küresel İşletmelerin Yönetimi ve Yeni TürkCumhuriyetlerine Yönelik Faaliyetleri, Mahalli İdareler Gen. Müd.Yayınları, No. 11 Ank.ERÇEL Gazi (2000). “ Enflasyonu Düşürme Programı ve Küçük ve Orta Boyİşletmeler” Ekonomik Forum Dergisi, S:9, Yıl:7ERDÖNMEZ P. Ataman (2003). Türkiye’de 2001 Mali Kriz Sonrasında KurumsakSektörde Yeniden Yapılandırma, Bankacılar Dergisi, Sayı:47EREN Erol (2006). Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi, Beta BasımYayım. Yayın No:1433, İst.EROL Mikail, (2010). ” Ekonomik Kriz ve KOBİ’ler” Girişimcilik ve KalkınmaDergisi (5:1) 2010, (Journal of Entepreneurship and Development)ss, 165-180ERTÜRK Mümin (1995). İşletme Biliminin Temel İlkeleri, 1. baskı, Beta BasımYay. Dağ. , İstanbulGANİ Veysel(1996). ”Bilgi Çağı ve Düşündürdükleri”, Türkiye Gazetesi, 29 Nisan.GÖK, Mehmet (2004). İşgücü Piyasası ve KOBİ’ler, Roma Yay. , AnkaraGÜLEŞ, H. K(2002). ”Sanayi İşletmelerinde Bilişim Sistemleri Kullanımı,Sorunları, Beklentiler ve Çözüm Önerileri”Selçuk Üniv. İ. İ. B. F SosyalBilimler ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, Yıl 2, sayı 3, Nisan.GÜMÜŞOĞLU Şevkinaz, DOĞAN, Ü(1997). ”Çağdaş Küçük ve Orta Büyüklüktekiİşletmelerde Bilgisayar Teknolojisinin Kullanımı”Dokuz Eylül Üniv. İ. İ. B.F Dergisi, DEU yayın. , C:12, S:2GÜNAL Alev(1996). ”Küçük Sanayi Siteleri, Özel ve Devlet Destekli Küçük SanayiSiteleri Sorunları ve Gelişme Perspektifleri”Hazırlayan;Ülker Toptaş, Tes-AR Tartışma Notları, No:6, Ankara.GÜRDAL, K(2004). “Yeni Ekonomi Kavramı ve Yeni Muhasebe Anlayışı”,Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi, Yıl 4, Sayı 13, EylülGÜRSOY Melih (2009). Ekonomik ve Finansal Krizler, Dünü ve Bugünü, MGYayınları, Birinci Basım, İst.GÜVEMLİ Oktay (2001). MUFAD Yuvarlak Masa Toplantısı, MuhasebeFinansman Dergisi, Ekonomik Kriz Özel Sayısı, Sayı 12GÜZELCİK, Ebru (1999). Küreselleşme ve İşletmelerde Değişen Kurum İmajı,Sistem Yayıncılık:222, 1. baskı, İstanbulHACIİSLAMOĞLU, M Levent ve SİLAHŞÖR, H. Serkan (1998). GüneydoğuAsya Krizinin Nedenleri, Gelişimi ve Olası Etkileri, Başbakanlık HazineMüsteşarlığı YayınlarıHAŞİT Gürkan (2000). “İşletmelerde Kriz Yönetimi ve Türkiye’nin Büyük Sanayiİşletmeleri Üzerine Yapılan Araştırma Çalışması” Anadolu Üniv. Yayınları,Eskişehir

285Hazine Müsteşarlığı (2001). Ekonomik Göstergeler, İndirilme Tarihi 3 Ağustos2001, www. web. http://www. treasury. gov. tr/stat/egosterge/tablo. o1. htm#IŞIKLI Alpaslan(1995). “Küreselleşme ve Endüstri İlişkileri” TEİD 4. UlusalEndüstri İlişkileri Kongresi, Yayın Haz; Nusret Ekin ve Mustafa Delican,Kamu İş Yayını, Ank.İMREGÜN Oğuz (2003). Ticaret Hukuku, Anadolu Üniv. Yayını No:1454.EskişehirİSLAMOĞLU A. Hamdi (1999). Pazarlama Yönetimi;Stratejik GlobalYaklaşım, Beta Bas. Yayım. Dağ. A. Ş. İstanbul.İSO, (1998). “Güneydoğu Asya’da Neler Oluyor? İSO Dergisi Mart, Sayı:384KARA, E., (2003). ”İşletme Yönetiminde Muhasebe Bilgi Sisteminin Yeri veÖnemi; Bir Tekstil İşletmesinde Uygulama”, Gaziantep Üniv. SosyalBilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.KARABIÇAK Mevlüt ve ALTUNTEPE Nihat (2001). “Türkiye ve EkonomikKrizlerin Kredi Yoluyla Finansmanı” I. Orta Anadolu Kongresi, KOBİ’lerinFinansman ve Pazarlama Sorunları, KOSGEB, NevşehirKARACASULU Nilüfer (2001). Uluslararası Teknoloji Transfer Süreci veYöntemleri, Dış Ticaret Dergisi, Dış Ticaret Müsteşarlığı, Ocak.KARAFAKIOĞLU Mehmet (1990). Uluslararası Pazarlama Yönetimi; Teori,Uygulama ve Örnek Olaylar, İ. Ü İşletme Fakültesi Yayın No: 224, İstanbulKARAKOYUNLU Erdoğan (1998). “Değişim, Değişimin Toplumun işletmeler,İşçiler ve Çalışma Hayatına Etkileri”, Yeni Türkiye Dergisi, 21. YüzyılÖzel Sayısı, Sayı:20 Mart-NisanKARATAŞ Süleyman(1991). Sanayileşme Sürecinde Küçük ve Orta Ölçekliİşletmeler, 2. baskı, Veli Yayın., İstanbulKARATEPE Selma, AKSOY Ali, DEMİR ve vd, (2009). Girişimcilik ve Küçükİşletmeler, Editör: Mehmet Tikici ve Ali Aksoy, Nobel Yayın Dağıtım, 1.Basım, No. 1394, Ank.KAZAN Halim, UYGUN M. (2002). ‘KOBİ”lerin Üretim Sorunlarının Tespiti veRekabetGüçlerinin Artırılmasında Teknoloji Faktörü’: Konya Örneği, Verimlilik Dergisi,MPM Yayını, Sayı: 2002/2, 79-102KOCABAŞ F, BAYTEKİN E. P., (2004). ”Aile İşletmelerinde Nepotizm ve İçMüşteri Üzerindeki Etkileri”, 1. Aile İşletmeleri Kongresi Kongre Kitabı,17-18 Nisan İstanbul.KOSGEB (1993). Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmelerinin FinansalYapısı, Finansal Sorunları ve Teşvik Sistemi Çerçevesinde Geliştirilmesi,Ankara.KURTULMUŞ N., (1996). Sanayi Ötesi Dönüşüm, İstanbul; İz Yayıncılık, s. 158KÜÇÜK O., (2005). Girişimcilik ve Küçük İşletme Yönetimi, Seçkin Yayın,Ankara

286KÜÇÜK, O., (2009). Girişimcilik ve Küçük İşletme Yönetimi, 3. Baskı, SeçkinYayın. Kasım, Ank.MUCUK İ., (1995). Modern İşletmecilik, 5. bas. , Der Yayın. , İstanbul.MURAT G. ve MISIRLI K., (2005). “Küçük ve Orta Ölçeli İşletmelerde KrizYönetimi;Çaycuma Örneği”ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt. 1, Sayı:1MÜFTÜOĞLU T., (1997). Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler,Sorunlar Öneriler, EGS Bank Yayını, Ank.MÜFTÜOĞLU T., (1993). Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler,Sorunlar Öneriler, 3. baskı, Desen Ofset, Ank.MÜFTÜOĞLU T.,, DURUKAN T., (2004). Girişimcilik ve KOBİ’ler, GaziKitabevi, Ankara.MÜFTÜOĞLU, T. (1998);Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler, TurhanKitapevi; Dördüncü Bas, Ank.MÜSLÜMOV A., (2001). “Türkiye ve Ekonomik Krizlerin Halka Açık KOBİ’lereEtkisi”, I. Orta Anadolu Kongresi, KOBİ’lerin Finansman ve PazarlamaSorunları, KOSGEB Nevşehir.MÜSLÜMOV, A., (2002). 21. yy’da Türkiye’de KOBİ’ler Sorunlar, Fıratlar veÇözüm Önerileri, Literatür Yayın. , İstanbul.ODABAŞI Y., (2009). Postmodern Pazarlama, Medi Cat Kitapları, Üçüncü Bas.Ocak, İst.OKAY A. ve OKAY A., (2001). Halkla İlişkiler, Kavram, Strateji veUygulamaları, Der Yayın. , İstanbul.OKİK, (1993). Orta ve Küçük İşletmeler Kurulu Raporu, TOBB yayın. , No:251,Ankara.OKTAV M., ÖNCE G., KAVAS A. ve TANYERİ M., (1990). Orta ve Küçükİşletmelerde İhracata Yönelik Pazarlama Sorunları ve Çözüm Önerileri,TOBB Yayınları No: Genel:176, AnkaraORHAN G., ÇUKURÇAYIR A.ve AFACAN H., (2001). Bilimsel AraştırmaTeknikleri, Konya.ÖMÜRBEK V. ve BEKÇİ İ., (2006). “Bilgi Teknolojilerinin Muhasebe EğitimiÜzerindeki Rolü; Bilgisayarlı Muhasebe Dersi Alan Öğrenciler Üzerine BirAraştırma”, Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi, Yıl 5, Sayı 18.ÖZALP Ş., (2000). Genel İşletme, Anadolu Üniv. Yayınları, Eskişehir.ÖZALP İ., (2003). Yönetim Organizasyon, Anadolu Üniv. Yayını No. 1457,Eskişehir.ÖZDAMAR S., (1993). ”Verimliliğin Önemi ve Verimlilik Ölçümü”AnahtarDergisi, MPM, Yıl:5, Sayı:60, Aralık.ÖZDEVECİOĞLU M., (2002). ”Krizin İşletmelerin Yönetsel ve Örgütsel YapısıÜzerindeki Olumsuz Etkileri ve Kayseri Sanayi İşletmelerinde Yapılan BirAraştırma” Erciyes Üniv. İ. İ. B. F Dergisi, 19, Temmuz-Aralık, 93-114

287ÖZGEN H. ve DOĞAN S., (1997). Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Uluslararası Pazarlara Açılmada Karşılaştıkları Yönetim Sorunları ve ÇözümÖnerileri, Tübitak Matbaası, Ank.ÖZKAN, A., (2005). “Ekonomik Kriz ve Muhasebe Uygulamalarına BazıYansımalar” Hacettepe Üniv. İ. İ. B. F Dergisi, Cilt:23, Sayı:2, ss. 165-180PAMUK Ş., (2005). Osmanalı-Türkiye İktisadi Tarihi, 1500-1914, İletişimyayın, İstanbulSARI Y. ve SEÇİLMİŞ C., (2010). “2008 Finansal Ekonomik Krizin TürkiyeTurizm Sektörüne Yansımaları Üzerine Bir Araştırma”, Eskişehir OsmangaziÜniv. İİBF Dergisi, Nisan, s. 1SARIASLAN H., (1994). Orta ve Küçük İşletmelerin Finansal Sorunları, TOBBYayınları, Ank.SARIASLAN H., (1996). Türkiye Ekonomisin de Küçük ve Orta Ölçekliİşletmeler İmalat Sanayi İşletmelerinin Sorunları ve Yeni Stratejiler, TOOByay. , Ank.SAVAŞIR Rebi (1999) Türkiye ve Avrupa Birliği Ülkelerinde Küçük ve OrtaBoyutlu İşletmeler Açısından İstihdam Politikaları, KAMU-İŞ, Ankara.SELVİ, Y;TÜREL A. ve ŞENYİĞİT, B. (2006). Elektronik Bilgi OrtamlarındaMuhasebe Denetimi, 1. Uluslararası Türkiye Muhasebe DenetimiSempozyumu, 7. Türkiye Muhasebe Denetimi Sempozyumu, Yayın No:58,Mart İstanbul.SEREZ M., (2005). ”AB Sürecinde KOBİ’lerin Karşılaştıkları Finansman Sorunlarıve Çanakkale Örneği” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, ÇÖMÜ SosyalBilimler Enstitüsü,SERİN V. ve ULUDAĞ, İ., (1991). Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekliİşletmeler, İTO Yayını, İstSERTER N., (1996). Giydirilmiş İnsan Kimliği, İstanbul:Der Yayınları.SEVGENER, A. S; HACIRÜSTEMOĞLU, R., (1998). Yönetim Muhasebesi, AlfaYayınları, İstanbulSEYİDOĞLU H., (1993). Bilimsel Araştırma ve Yazma El Kitabı, Genişletilmiş5. Baskı, Gizem Yayınları, İst.SOYSAL A., KARASOY, H. A. ve ALICI S., (2009). “KOBİ’lerde KrizYönetimi; K. Maraş’ta Tekstil Sektöründeki KOBİ’lerde Bir Uygulama,Selçuk Üniv, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 21SÖNMEZLER G. ve GÜNDÜZ O., (2009). “Küresel Krizin Sektörel Etkileri”,İçinde Güncel Ekonomik Sorunlar:Global Kriz, Ed: Sadi Uzunoğlu,Literatür Yayınları:581, İst.SÜTÜTEMİZ, N. , BALABAN Ö. ve OKUTAN E. Y, (2009). ”Küresel KrizAlgısının Küçük İşletme Sahiplerinin Psikolojik Sağlığıne Etkisi” CentralBank Review ISSN 1303-0701 print, 1205-8800 online 2009 Central Bank ofthe Republic of Turkey

288ŞAHİN A. ve DEMİR H., (2005). “Tekstil ve/veya Konfeksiyon SektöründeFaaliyet Gösteren Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin PazarlamaSorunları ve Elektronik Ticaretten Beklentileri- Mersin Ölçekli BirUygulama- D. E. Ü. İ. İ. B. F. Dergisi, Cilt:20 Sayı. 1s. 1-13ŞAHİN H., (2000). Türkiye Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, 6. Baskı, Bursa.ŞAKRAK M., (1999). “Kriz Döneminde Muhasebe Bilgi Sisteminin Rolü”Muhasebe-Finansman Dergisi, Haziran, Yıl:8, Sayı:10, s. 48-58ŞAMİLOĞLU F. ve UYGUN M., (2001). “KOBİ’lerde Kriz Yönetimi”, MaliÇözüm,İSMMMO Yayını, Yıl:12, Sayı:57, Ekim-Kasım-Aralık 91-105ŞAMİLOĞLU F., (2000). ”Küçük ve Orta Boy İşletnelerin Finansman SorunlarıÜzerine Adana İlinde Yaoılan Bir Araştırma”MUFAD;Muhasebe veFinansaman Dergisi, Sayı 8, Ekim.ŞAYLAN G., (1997). ”Küreselleşmenin Gelişimi”, Küreselleşme, Der; IşıkKansu, İmge Kitabevi, AnkŞENGEL, S., (1998). “Almanya’da Muhasebe Eğitimi ve Türkiye İçin Bir ModelÖnerisi”, Eskişehir Anadolu Üniv. İ. İ. B. F Dergisi, Sayı:1-2ŞİMŞEK (1997). İşletme Bilimine Giriş, 4. Baskı, Damla Ofset, KonyaTEKİN M., (2006). Girişimcilik ve Küçük İşletme Yöneticiliği, Günay Ofset, KonyaTEMEL, S., (2001). “Globalleşme Sürecinin Gelişmekte Olan Ülkelerde İş gücüİstihdamı Üzerine Etkileri-Türkiye Örneği”, Bilim, Eğitim ve DüşünceDergisi Cilt. 1, Sayı 3, ss. 0-8. AralıkTİTİZ İ. ve ÇARIKÇI H. İ., (2001). ”Krizin İşletmeler Üzerindeki Etkileri ve Küçükİşletme Yöneticilerinin Kriz Dönemine Yönelik Stratejik Düşünce veAnalizleri” C. Ü. İİktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, cilt2, sayı1. ss, 201-215.TOBB (2001 a). Kriz Yarattığı Sorunlar ve Çözüm Önerileri, Temmuz 2001, www.web. www. tobb. org/frame. htmTOBB (2001 b). Ekonomik Krizin Reel Sektör Üzerindeki Etkilerinin AraştırılmasıÇalışması Sonuçları, 8 Haziran 2001, Ankara, Ağustos 2001TOKAY H., (2001). “KOBİ’lerin Finansal Sorunları ve Türkiye’de KOBİYatırımlarında Devlet Yardımları Konusundaki Son Yasal Düzenlemeler I”,Yaklaşım, Yıl 9, Sayı104, Ağustos.TOKOL A., (2005). Türk Endüstri İlişkileri Sistemi, Nobel Yayın Dağıtım,Ankara.TOKOL T., (1998). Pazarlama Araştırması, Vipaş A. Ş. , Yayın No:13, Bursa.TOPRAK M., (2001). Küreselleşen Dünyada Türkiye Ekonomisi Serbest PiyasaDevrimin Serüveni, Siyasal Kitabevi, Ankara.TUNA Y., (1998). “Dünyada Globalleşme Eğilimleri ve Dengeler” Süreç Dergisi,Gümrük Birliği Özel Sayısı, Sayı17-18, s. 21

289TURAN, G.ve GÖKALP, M. F., (1993). ”Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekliİşletmelerde Teknoloji Sorunu ve Çözüm Önerileri”, Dünya Gazetesi:21KasımTUTAR H., (2004). Kriz ve Stres Ortamında Yönetim, Hayat Yayınları YönetimDizisi:14, İstanbul.TUTAR, H. Ve KÜÇÜK O., (2003). Girişimcilik ve Küçük İşletme Yönetimi,Seçkin Yayıncılık, Ankara.TÜSİAD (2002). Türkiye’de Girişimcilik, Haz;Dilek Çetindamar, Yayın No.TÜSİAD-T/2002-12/340, Lebib Yalkın Yayımları, Mart, İst.USLU, S., (1998). ”Teknolojik Gelişmelerin Muhasebe Uygulamalarına Etkisi”, 6.Ulusal İşletmecilik Kongresi, Antalya.UZAY, Ş., (2004). “21. yüzyılın Başında Muhasebe Mesleğini Etkileyen Gelişmelerve Geleceğe Yönelik Değerlendirmeler” Erciyes Üniv. , Mali Çözüm, cy,sayı:67, Nisan-Mayıs.ÜLGEN H. ve MİRZE, K., (2004). İşletmelerde Stratejik Yönetim, LiteratürYayınları, İstYILDIZ, Z. ve DURGUN A., (2010). ”2008 Küresel Ekonomik Krizi ve TurizmSektörü Üzerine Etkileri” SDÜ, Vizyoner Dergisi, Y. 2010, C. 2, S. 1. s. 1-15YILDIZ, R ve DELİCE, G. (2001). “1990 Sonrasında Türkiye İhracatındakiYapısal Değişmeler Üzerine Gözlemler”, Dokuz Eylül Üniv. İşletmeFakültesi Dergisi, 2 (2), Ss. 101-127YILDIZOĞLU, E., (1996). Globalleşme ve Kriz, Alan Yayıncılık, İst.YILMAZ Figen (2003) Türkiye’de Küçük ve Orta Boy İşletmeler (KOBİ’ler), İşBankası Yayınları, Aralık.YÖRÜK N. (2001). “Son Ekonomik Krizin KOBİ’ler Üzerindeki Etkisi ve Tokat İliÖrneği” G. Ü. , İİBF Dergisi, 2/2001, 103-122YÜKSEL, N., (1997). Küreselleşme ve Toplu Pazarlıkta Değişim, Türkiyeİşveren Sendikaları Yayın, İst.ZERENLER M. ve İRAZ R., (2006). “Kriz Dönemlerinde Ürün ve SüreçEsnekliğinin İşletme Performansına Etkileri; Küçük ve Orta Ölçekli Tekstilİşletmelerinde Bir Araştırma” Selçuk Üniv. İİBF, Sosyal Bilimler EnstitüDergisi Sayı:21 Yıl:2006/2 (247-267s.)İnternet Kaynakları(http://www. ekodialog. com/Makaleler/Küresel-ekonomi-nedir. html) ErişimTarihi:24. 07. 2010http://www. metin2forum. Biz/Ekonomi-iktisat-işletme/29050-Küresel-Krizler-veyoksulluğa-Etkisi.html. Erişim Tarihi: 16. 08. 2010http://www. foruz. us/akademi/siyasalbilimler/39. doc Erişim Tarihi:24. 07. 2010

290http://www. mfa. gov. tr/data/Kutuphane/yayinlar/EkonomikSorunlarDergisi/sayi27/küresellesme_buyume_gelir_dagilimi. pdf Erişim Tarihi: 16. 08. 2010http://www. canaktan. org/yeni-trendler/Küresel-sorunlar/istihdam. htmErişim Tarihi:24. 07. 2010www. mevzuatdergisi. com/2004/05a/04. htmwww. emu. edu. tr/smeconf/turkcepdf/bildiri_09. pdf. Erişim Tarihi: 16. 08. 2010http://muhasebeturk. org/yazarlar/416-huseyin-yildiz-kose-yazilari-makaleleri/8800-krizin-KOBİ’lere-yansimasi-31-aralik-2008. html. Erişim Tarihi: 16. 08.2010http://istenhaber.com/2010/07/07/kriz-kobilerin-garantili-krediyle-istihdam-yaratma-hizini-kesti. Erişim Tarihi:16. 08. 2010http://www.muhasebenet.net/makale_kadir%20dodi%20smmm_krizin-muhasebesi%20 olur%20mu. html Erişim Tarihi:16. 08. 2010http://www. emu. edu. tr/smeconf/turkcepdf%5Cbildiri_46. pdf) Erişim Tarihi: 21.09. 2010http://www. dtm. gov. tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/teknoloji.doc. Erişim Tarihi: 21. 09. 2010www. gau. edu. tr/bildiriler/bildiri1. pdf. Erişim Tarihi: 21. 09. 2010http://archive. ismmmo. org. tr/docs/malicozum/57MaliCozum/13-%2057%20FAM% C4%B0L%20% C5%9EAM%C4%B0LO%C4%9ELU%20%20. doc.Erişim Tarihi:24. 07. 2010http://www.madenim.com/kob%C4%B0ler_ve_sorunlari. htm. Erişim Tarihi:21. 09.2010ww. web. www. tobb. org. tr/anket/kriz/frame. htm