Sektörmaden Dergisi 89 sayı

MAKALE
Felaketler Çağı Antroposen
Antroposen kavramı
Ali Vedat Oygür
Dr. Jeoloji Müh.
Antroposen hakkında son 20 yıldır çok fazla sayıda yayın
olduğu halde, çeşitli ortamlarda yine de eksik ve yanıltıcı
söylemler duyulmaktadır. Buhar gücünün iş makinalarında
kullanıldığı Sanayi Devrimi sonrasında, özellikle on
dokuzuncu yüzyıl başından bu yana hem insanların kendilerinin
hem de kurdukları kentlerin ve alt yapıların coğrafyayı,
suları, ekosistemi ve atmosferi köklü bir biçimde
değiştirmesinin anlaşılmasıyla Antroposen terimi yaygın
olarak kullanılmaya başlanmıştır. Antroposen, şimdilik,
jeoloji zaman çizelgesinde bir birim değil insanın doğa
karşısındaki edimleriyle ilişkili bir kültürel zaman adlamasıdır.
Antroposen Çağı, insanın yerküre üzerindeki
etkilerinin geri döndürülemez olduğu bir dönemi anlatır.
Sanayi Devrimi ile birlikte hızlanan insanın eylemleri bir
jeolojik ve morfolojik güç durumuna gelmiştir 1 , 2 . Günümüzde
gezegenimizin atmosferi (hava küresi), hidrosferi
1 Crutzen, P.J., 2002, Geology of Mankind-The Anthropocene, Nature, C. 415, 3
Ocak 2002, sf. 23.
2 Steffen, W. ve diğ., 2007, The Anthropocene: Are Humans Now Overwhelming
the Great Forces of Nature?, Ambio 36, 614-621.
(su küresi), jeosferi (yer küresi- çekirdek,
manto, kabuk ve karalar), kriyosferi
(buz küresi) ve biyosferinin (canlı
küresi), insan vücuduna benzer biçimde
birbirine bağlı, birbiriyle ilişkili ve birbirini
etkileyen bir biçimde çalışmasına
Dünya Sistemi denir. Buna bağlı olarak
Antroposen çağı, farklı disiplinleri birleştiren
bir araştırma alanı olan Dünya
Sistemi Bilimi (Earth System Science)
adı verilen küresel ölçekte karşılıklı
etkileşim içindeki jeoloji-biyoloji-kimya-fizik
ile de ilgilidir ve çok yeni olarak
tarih ve sosyal bilimler de bu bilimler
arası diyaloğa katılmıştır.
Helence’de insan anlamına gelen Antropos kökünden
türeyen Antroposen “insan çağı” ya da “insan dönemi”
anlamına gelmez. Son jeolojik katmanda, insan kökenli
yeni kalıntıların egemen olduğu bir zamanı anlatır. Antroposen
salt ekolojik sorunların bir birikimi olmanın
çok ötesinde dünya sisteminin onulmaz bir bunalımıdır
Bu konuda çalışan bilim insanları, bu bunalımdan aşırı
nüfus artışı ve tüketim biçiminde bütün insanların, özellikle
yoksul ülkelerdekilerin sorumlu olmadıklarını tersine
büyük ölçüde zengin ülkelerdeki kapitalist sistemin
kendisi olduğunu 3 belirtir. En zengin bir milyar insan,
iklim değişimine yol açan sera gazının % 60’ını, en fakir
3 milyar ise % 5’ini üretmektedir.
Kentleşme ile sera gazı salımları ve ortalama küresel
sıcaklıklar artmış, sonucunda iklim değişikliğinden kaynaklı
afetler giderek kentsel alanlarda etkisini/yoğunluğunu
göstermeye başlamıştır. Bu yıkıcı etkiler, sel,
3 Angus, I., 2021, Antroposen’le Yüzleşmek - Fosil Kapitalizm ve Dünya Sisteminin
Krizi, Marx-21 Yayınları, 320 sf.
fırtına, kuraklaşma, aşırı hava olayları ve salgın hastalıklar
vb. ile kendini 21’nci yüzyılda yoğun bir şekilde
hissettirmiştir. Bu yüzden Antroposen “Felaketler Çağı”
olarak adlandırılır.
Antroposen bir jeolojik zaman
birimi midir?
Bilim insanları, Antroposen’in yeni bir zaman
devresi olarak Jeolojik Zaman Çizelgesi’nde yer
alıp almamasını epeydir tartışmaktadır. Bu konuda
olumlu görüş belirtenler, insan etkinliğinin bir
sonucu olarak Yerküre ekosisteminde belirgin ve
görülmemiş bir değişim olduğunu ileri sürerler.
Karşı olanlar ise Antroposen’in henüz iyi tanımlanmamış
olduğunu öne sürerler. Antroposen’in bir
resmi jeolojik zaman birimi olarak tanımlanması
için zaman çizelgesindeki başlangıç noktasına ilişkin
küresel anlamda bir stratigrafik olayın işaretlenmesi
gereklidir.
Jeolojik zaman çizelgesinden sorumlu Uluslararası
Stratigrafi Komisyonu (ICS) Antroposen’in bir
jeolojik zaman birimi olarak tanımlanıp tanımlanamayacağı
konusunda bir rapor hazırlaması için
Britanya Jeoloji Birliği Stratigrafi Komisyonu’ndan
bir Antroposen Çalışma Grubu (AWG) kurmasını
ister. On üç ülkeden yarısı jeoloji ve diğer
yarısı farklı dünya sistemi bilimleri ile tarih ve
arkeoloji uzmanı 38 üyeli çalışma grubu kurulur.
İncelemesini 2008’de tamamlayan AWG 4 , Sanayi
Devrimi’nden bu yana, yapılaşmanın ve ulaşımın
gezegenin geneline yayılması sonucunda
fosil yakıtların aşırı tüketilmiş olduğunu belirtti.
Bu durumun, tüm dünyadaki güncel katmanlarda
insan eylemlerine bağlı izler bırakan geniş kapsamlı
değişimler yarattığına karar veren AWG,
bu kanıtların Antroposen’in yeni bir jeolojik birim
olarak resmileştirilerek tanınması için henüz
kesin olmadığını belirtir. Şimdi karar sırası Uluslararası
Stratigrafi Komisyonu (ICS) ve ardından
Uluslararası Jeoloji Bilimleri Birliği (IUGS) kararındadır.
4 Zalasiewicz, J. ve diğ., 2008, Are We Now Living in the Anthropocene, GSA
Today, Geological Society of America, Cilt 18, Sayı 2, sf. 4-8.
Antroposen ne zaman başladı?
İnsanın gezegen üzerindeki kalıcı etkilerinin yoğun
olarak görüldüğü zamanı anlatan Antroposen terimi
Dünya Sistemi ve jeoloji dalında çalışan bilim insanları
tarafından yaygın olarak kullanılmaya başlanınca
Antroposen’in ve dolayısıyla insanın etkilerinin ne zaman
başladığı tartışması da gündeme geldi. İlk başlarda
avcı-toplayıcı olan insan Neolitik dönemde, yaklaşık
12 bin yıl önce yerleşik yaşama geçmiş ve doğal bitki
örtüsünü değiştirerek geniş ölçekli tarım yapmaya başlamıştır.
Sonucunda, Orta Holosen’den (8200 yıl önce)
itibaren karbon dioksit (CO 2 ) ve pirinç tarımıyla metan
(CH 4 ) derişimlerinde olağan dışı eğilim olduğu buzullardaki
kayıtlardan anlaşılır. Bu erken etki devri, Dünya
Sistemi’nde değil de sadece insanın ekosistem ile ilişkisinin
belirli bir noktasında görüldüğünden günümüzdeki
Antroposen anlamında kabul edilmez.
Sanayi devrimi ve Antroposen
Genelde, Antroposen’in başlangıcı olarak atmosferdeki
karbon dioksit (CO 2 ), metan (CH 4 ) ve azot
dioksit (NO 2 ) kayıtlarındaki eğilimlerin belirgin
bir artış gösterdiği on sekizinci yüzyılın üçüncü
çeyreğinde başlayan Sanayi Devrimi gösterilir 1 .
Fakat Sanayi Devrimi’nin her yerde aynı zamanda
başlamaması küresel anlamda ortak bir stratigrafik
nokta belirlenmesinde engel oluşturmaktadır.
Son 3 yüzyılda dünya nüfusu 10 kat artarak 8 milyarı
buldu ve geçtiğimiz yüzyılda kentleşme de 10
kat arttı. Kömür ve petrol yakılmasına bağlı olarak
atmosfere CO 2 ve kükürt dioksit (SO 2 ) salımı,
tüm doğal yaymaların iki katından fazlaydı. Sanayi
öncesi dönemdeki değerinin neredeyse ikiye katlandığı
atmosferde metan birikmesi ile yine ikiye
katlanan yerküre yüzeyindeki ve okyanuslardaki
azot da önemli jeokimyasal işaretlerdendir. Karasal
alanların % 30-50’si insan eliyle dönüştürüldü.
Karadaki tüm ekosistemlerde doğal olarak tutulan
atmosfer azotundan çok daha fazlası yapay olarak
sabitlenip tarımda gübre olarak kullanıldı. Tüm erişilebilir
taze suyun yarıdan fazlası insan tarafından
kullanıldı ve taze su sistemlerinin büyük kısmında
jeokimyasal döngü değiştirildi. İnsan etkinliği, türlerin
yok olmasını binlerden on binlere yükseltti.
38 SEKTÖRMADEN SEKTÖRMADEN 39