DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR, EKONOMİK BÜYÜMEYE ...

T.C. 

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

İKTİSAT ANABİLİM DALI 

DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR, EKONOMİK 

BÜYÜMEYE ETKİLERİ ve TÜRKİYE UYGULAMASI 

YÜKSEK LİSANS TEZİ 

ONUR DEMİREL 

TEZ DANIŞMANI: PROF. DR. ÖMER EROĞLU 

ISPARTA, 2006

ÖNSÖZ 

Akademik hayatın kapısından içeriye ilk bakış ve o engin denizi ilk görüş 

insana ufkunun ne kadar dar olduğunu fark ettiriyor. İnsan, kendisinden önceki bilim 

insanlarının harcadığı yoğun, uzun soluklu ve inatçı emeği işin içindeyken çok daha 

iyi anlıyor ve bilgi üretiminin ne kadar kıymetli ve kutsal olduğunun ayrımına daha 

iyi varıyor. 

Bu değişimi yaşamak, insanoğlunun ne kadar üstün ama henüz 

keşfedilmemişler ve icat edilmemişler karşısında da ne kadar aciz olduğunu fark 

ettiriyor. Bu çalışma sırasında benden öncekilerin öğrendikleri, buldukları ve 

yarattıkları bilgiler ile yükselirken, insan aklının merakları ve kısıtlılığı ile de bir o 

kadar küçüldüm. 

Çalışmanın yoğun, zor ve stresli günlerinde anlayış ve yardımlarını 

esirgemeyen annem Yurdagül’e, babam Kıbış Ali’ye, kardeşim Fatma’ya ve dayım 

Cengiz YAĞLI’ya sonsuz teşekkürlerimi sunarım. 

Akademik anlamda bana yardımcı olan, başta danışman hocam Prof. Dr. 

Ömer EROĞLU ve bitmeyen sorularım ile rahatsızlık verdiğim ama karşılığında hep 

güler yüz ve yardım aldığım değerli hocalarım Doç. Dr. Selim Adem HATIRLI ve 

Doç. Dr. Murat Ali DULUPÇU hocalarım ile Yrd. Doç. Dr. Levent 

KÖSEKAHYAOĞLU ve Yrd. Doç. Dr. Bekir GÖVDERE hocalarıma ve diğer tüm 

hocalarıma içten teşekkürlerimi sunarım. Hocalarımın yardımları olmasa bu 

çalışmayı bu noktaya getiremezdim. 

Çalışma sürecim boyunca tüm sinirli hallerime, naz ve isteklerime hep 

olumlu cevap veren çok sevdiğim arkadaşlarım, Elif T. ASLAN, Murat ALTUN, 

Canan ŞENTÜRK, Hakan M. KİRİŞ, Elvan ÖZMAN ve Tansel ALAN’a da candan 

teşekkürlerimi sunarım. 

Bilginin efendisi olmak için çalışmanın uşağı olmak şarttır. 

(Honore de Balzac) 

Kaybolmak, geldiğin yolu unutmaktır. 

(Kill Bill, Vol. 1) 

Arş. Gör. Onur DEMİREL 

23 Eylül 2006, Isparta

ÖZET 

DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR, EKONOMİK BÜYÜMEYE 

ETKİLERİ VE TÜRKİYE UYGULAMASI 

Onur DEMİREL 

Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisat Bölümü Yüksek Lisans Tezi, 153 Sayfa, 

Eylül 2006 

Danışman: Prof. Dr. Ömer EROĞLU 

Dünya, ticaretin, sermayenin, üretimin ve insanoğlunun küreselleşmesi ile 

birlikte yeni bir çağa girmektedir. Bu geçiş gelişmiş ülkeler tarafından 

yönlendirilirken bundan gelişmekte olan ülkeler de en az gelişmiş ülkeler kadar 

etkilenmektedir. Herhangi bir ülkenin bağımsız kararları artık tüm dünya ülkelerini 

etkileyebilmektedir. 

Çalışma, bu etkileşim çağında doğrudan yabancı yatırımlar (DYY)’yi 

incelemeyi amaçlamaktadır. Bu doğrultuda çalışmada DYY’nin tanımı, 

istatistiklerinin tutulma yöntemleri ve çeşitleri tanıtılmış, DYY ve büyüme teorileri, 

DYY’yi etkileyen faktörler incelenmiş, dünya ve Türkiye gerçekleşmeleri verilmiş, 

Türkiye’de DYY mevzuatına değinilmiş, son olarak da DYY’nin büyüme üzerindeki 

etkileri incelenerek Türkiye üzerine bir uygulama yapılmıştır. 

Türkiye uygulamasında makro bir modelleme ile 3 SLS (3 Aşamalı En Küçük 

Kareler) yöntemi kullanılmıştır. Uygulama sonucunda, DYY’yi belirleyen faktörler 

denklemi için Türkiye’de bir dönem önceki GSYİH, GSYİH büyüme oranı, 

enflasyon, bir dönem önceki kamu yatırımlarının GSYİH içindeki payı ve yurtiçi 

yatırım oranının DYY’yi pozitif etkilediği bulunmuştur. Bu değişkenlerden, bir 

dönem önceki GSYİH, DYY üzerinde en anlamlı etkiye sahip değişken olmuştur. 

Modellemenin büyüme denkleminde ise DYY, ihracat artışı, diğer sermaye 

girişleri ve dış yardım girişi değişkenlerinin ekonomik büyümeyi pozitif etkilediği 

bulunmuştur. Denklem sonucunda görülmüştür ki, Türkiye’de DYY girişleri 

ekonomik büyümeyi hızlandırmaktadır. 

Anahtar Kelimeler: Doğrudan Yabancı Yatırım (DYY), DYY Teorileri, Büyüme 

Teorileri, DYY’yi Etkileyen Faktörler, Dünyada ve Türkiye’de DYY 

Gerçekleşmeleri, DYY’nin Ekonomik Büyümeye Etkileri, Türkiye Uygulaması, Üç 

Aşamalı En Küçük Kareler Yöntemi (3 SLS)

ABSTRACT 

FOREIGN DIRECT INVESTMENTS, ITS EFFECTS ON ECONOMIC 

GROWTH AND TURKISH CASE 

Onur DEMİREL 

Süleyman Demirel University, Department of Economics, Master Thesis, 153 Pages, 

September 2006 

Supervising Professor: Prof. Dr. Ömer EROĞLU 

The world enters to a new epoch with the globalization of foreign trade, 

capital, production and human being. The transition, while steered by the developed 

countries, affects not only the developed countries but also the developing countries. 

A decision of any individual country may have extensive consequences on the rest of 

the world. 

The study aims to analyze foreign direct investment (FDI) in the 

aforementioned epoch of interaction. In this context the definition, statistical 

methods and types of FDI, FDI and growth theories, the determinants of FDI are 

analyzed, FDI statistics for the world and Turkey are examined, the Turkish laws for 

FDI are examined and lastly by examining the effects of FDI on economic growth an 

econometric modeling is run on Turkish case. 

In the Turkish case, macroeconomic modeling with three stage least squares 

(3 SLS) technique is used. As the result of FDI determinants regression the one 

period lagged GDP, GDP growth rate, inflation rate, one period lagged public 

expenditure to GDP rate and domestic saving rate are found to have positive effects 

on FDI. Among the variables analyzed one period lagged GDP has the most 

significant effect on FDI. 

Growth regression on the other hand indicates positive relationship between 

FDI, export growth rate, other capital inflows, foreign aid inflows and GDP growth. 

As a consequence, FDI inflows accelerate economic growth in Turkey. 

Keywords: Foreign Direct Investment (FDI), FDI Theories, Growth Theories, 

Determinants of FDI , FDI Statistics in the World and Turkey, Effects of FDI on 

Economic Growth, Case of Turkey, Three Stage Least Squares Technique (3 SLS)

İÇİNDEKİLER 

i 

Sayfa No: 

İÇİNDEKİLER ..................................................................................................... i 

KISALTMALAR .................................................................................................. iv 

TABLOLAR DİZİNİ ............................................................................................ v 

ŞEKİLLER DİZİNİ............................................................................................... vi 

GRAFİKLER DİZİNİ ........................................................................................... vii 

BİRİNCİ BÖLÜM 

GİRİŞ 

1.1. Çalışmanın Önemi............................................................................................. 1 

1.2. Çalışmanın Kapsamı ve Amacı......................................................................... 2 

1.3. Çalışmanın Kısıtları .......................................................................................... 4 

İKİNCİ BÖLÜM 

DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE DOĞRUDAN YABANCI 

YATIRIMLARIN BÜYÜME TEORİLERİNDEKİ YERİ 

2.1. Yabancı Yatırımlar ve Çeşitleri ........................................................................ 6 

2.1.1. Doğrudan Yabancı Yatırımların Artan Önemi........................................... 8 

2.1.2. Doğrudan Yabancı Yatırım Tanımı ve İstatistik Tutma Yöntemlerinde 

Standardizasyon Çalışmaları....................................................................... 9 

2.1.3. Günümüzde Doğrudan Yabancı Yatırım Tanımı ve İstatistik Tutma 

Yöntemleri ................................................................................................ 10 

2.2. Doğrudan Yabancı Yatırım Çeşitleri .............................................................. 15 

2.2.1. Yapılan Yatırımın Mülkiyet Durumuna Göre Doğrudan Yabancı Yatırım 

................................................................................................................... 16 

2.2.1.1. Ortak Girişim ve Tam Mülkiyete Dayalı Bağlı Şirket (Joint Ventures 

and Full-Ownership) .......................................................................... 16 

2.2.1.2. Şirketlerarası Birleşmeler ve Satınalmalar (Mergers and Acquisitions 

– M&A).............................................................................................. 16 

2.2.1.3. Stratejik Birleşmeler (Strategic Alliances)........................................ 17 

2.2.2. Yapılan Yatırımın Yeni İşletme Yaratmasına Göre................................. 17 

2.2.2.1. Yeşil Alan Yatırımları (Greenfield Investments).............................. 17 

2.2.2.2. Kahverengi Alan Yatırımları (Brownfield Investments) .................. 17 

2.2.2.3. Satınalmalar (Acquisitions)............................................................... 18 

2.2.3. Yapılan Yatırımın Üretim Zincirindeki Yerine Göre .............................. 18 

2.2.3.1. Yatay Yatırımlar (Horizontal)........................................................... 18 

2.2.3.2. Dikey yatırımlar (Vertical)................................................................ 18 

2.2.4. Yapılan Yatırımın Amacına Göre ............................................................ 19 

2.2.5. Diğer Doğrudan Yabancı Yatırım Çeşitleri ............................................. 20 

2.2.5.1. Yeniden Yatırılan Kazançlar (Reinvested Earnings) ........................ 20

2.2.5.2. Transfer Fiyatlandırması (Transfer Pricing) ..................................... 20 

2.3. Doğrudan Yabancı Yatırım Teorileri.............................................................. 20 

2.3.1. Ürün Döngüsü Teorisi.............................................................................. 22 

2.3.2. İçselleştirme Teorisi................................................................................. 25 

2.3.3. OLI Paradigması (Eklektik Paradigma)................................................... 26 

2.3.4. Diğer Teoriler........................................................................................... 29 

2.3.4.1. Caves Ekonomileri............................................................................ 30 

2.3.4.2. Oligopolistik Tepki Teorisi............................................................... 31 

2.3.4.3. Hymer ve Kindleberger’in Teorileri ................................................. 31 

2.4. Büyüme Teorilerinde Doğrudan Yabancı Yatırımlar ..................................... 33 

2.4.1. Klasik Büyüme Teorisi ............................................................................ 35 

2.4.1.1. Marksist Büyüme Teorisi.................................................................. 38 

2.4.1.2. Schumpeteryan Büyüme Teorisi....................................................... 40 

2.4.1.3. Harrod – Domar Büyüme Modelleri................................................. 42 

2.4.2. Neo-Klasik Büyüme Teorisi .................................................................... 48 

2.4.3. İçsel Büyüme Teorileri............................................................................. 53 

2.4.3.1. Romer İçsel Büyüme Teorisi ............................................................ 54 

2.4.3.2. Almaşık (Alternatif) İçsel Büyüme Teorileri:................................... 60 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMI ETKİLEYEN FAKTÖRLER, 

DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR 

3.1. Doğrudan Yabancı Yatırımı Etkileyen Faktörler............................................ 64 

3.1.1. Piyasa Büyüklüğü .................................................................................... 66 

3.1.2. Piyasa Büyüme Hızı................................................................................. 70 

3.1.3. Dış Ticarete Açıklık................................................................................. 71 

3.1.4. Ekonomik İstikrar .................................................................................... 72 

3.1.5. Döviz Kuru............................................................................................... 73 

3.1.6. Altyapı...................................................................................................... 74 

3.1.7. Emek Maliyeti.......................................................................................... 75 

3.1.8. Vergi Oranları .......................................................................................... 76 

3.1.9. Politik İstikrar .......................................................................................... 77 

3.1.10. Diğer Faktörler....................................................................................... 79 

3.1.11. Firma Açısından Doğrudan Yabancı Yatırımlar ve Genel Değerlendirme 

................................................................................................................... 81 

3.2. Dünyada ve Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırım Gerçekleşmeleri........... 82 

3.2.1 Dünyada Doğrudan Yabancı Yatırım Gerçekleşmeleri ............................ 82 

3.2.2 Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırım Gerçekleşmeleri......................... 92 

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 

DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMIN EKONOMİK BÜYÜMEYE ETKİSİ 

VE TÜRKİYE UYGULAMASI 

4.1. Doğrudan Yabancı Yatırımların Büyümeye Etkileri .................................... 104 

4.1.1. Makroekonomik Çalışmalar................................................................... 109 

ii

4.1.2. Toplam Faktör Üretkenliği Üzerine Çalışmalar..................................... 114 

4.1.3. Doğrudan Yabancı Yatırımın Ekonomik Büyümeyi Etkileme Kanalları 

................................................................................................................. 119 

4.1.3.1. Taşma Etkisi.................................................................................... 119 

4.1.3.2. Bağlantı Etkisi................................................................................. 120 

4.1.3.3. Emek Devir Etkisi........................................................................... 122 

4.2. Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırımın Büyümeye Etkisi ........................ 123 

4.2.1. Veri ve Metodoloji ................................................................................. 123 

4.2.2. Ekonometrik Model Sonuçları............................................................... 128 

BEŞİNCİ BÖLÜM 

SONUÇ 

KAYNAKÇA........................................................................................................... 136 

EKLER..................................................................................................................... 151 

EK 1: İstatistik Tutma Yöntemlerinde Standardizasyon Çalışmalarının Kısa 

Tarihçesi................................................................................................................ 152 

ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................. 153 

iii

KISALTMALAR 

AB : Avrupa Birliği 

ABD : Amerika Birleşik Devletleri 

Ar-Ge : Araştırma – Geliştirme 

BD3 : Benchmark Definitions of Foreign Direct Investment, Third 

Edition 

BERI : Business Environment Risk Intelligence 

bkz. : Bakınız 

BPM5 : Balance of Payments Manual, Fifth Edition 

Çev. : Çevirmen 

ÇUŞ : Çok Uluslu Şirketler 

DITEG : Doğrudan Yatırım Teknik Uzman Grubu 

DYY : Doğrudan Yabancı Yatırımlar 

Eurostat : Avrupa Birliği İstatistik Ofisi 

GOÜ : Gelişmekte Olan Ülkeler 

GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla 

GSYİH : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla 

IMF : Uluslararası Para Fonu 

ITRS : Uluslararası İşlemler Raporlama Sistemleri 

KOBİ : Küçük ve Orta Boy İşletmeler 

OECD : İktisadi İşbirliği ve Gelişme Teşkilatı 

UNCTAD : Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı 

vb. : Ve benzerleri 

vd. : Ve diğerleri 

iv

TABLOLAR DİZİNİ 

Tablo 2.1. Gelişmekte Olan Ülkelerde Sermaye Gerçekleşmeleri (Milyar $)............. 8 

Tablo 2.2. Doğrudan Yabancı Yatırım İşletme Çeşitleri ........................................... 11 

Tablo 2.3. Farklı İstatistik Kaynaklarının Avantaj ve Dezavantajları ....................... 14 

Tablo 2.4. Yapılan Yatırım Amacına Göre Yatırım Çeşitleri.................................... 19 

Tablo 3.1. Doğrudan Yabancı Yatırımı Etkileyen Faktörler ..................................... 66 

Tablo 3.2. Doğrudan Yabancı Yatırımları Etkileyen Faktörleri Sınayan Ampirik 

Çalışmalar .................................................................................................................. 80 

Tablo 3.3. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırımların GSYİH’ye Oranı......... 83 

Tablo 3.4. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Girişleri (Milyon $)............ 85 

Tablo 3.5. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Giriş Stoku (Milyon $)....... 86 

Tablo 3.6. Doğrudan Yabancı Yatırım Giriş Stokunun Sektörlere Göre Tahmini 

Dağılımı ..................................................................................................................... 87 

Tablo 3.7. Sınır Ötesi Birleşme ve Satınalma Alım ve Satımları (Milyon $)............ 88 

Tablo 3.8. Birleşme ve Satınalmaların Sektörel Dağılımı (Milyon $)....................... 90 

Tablo 3.9. Ana Şirket Başına İştirak Sayısı ............................................................... 91 

Tablo 3.10. Yeşil Alan Doğrudan Yabancı Yatırım Projesi Sayısı............................ 91 

Tablo 3.11. Yeşil Alan Doğrudan Yabancı Yatırım Projeleri Sektörel Dağılımı ...... 91 

Tablo 3.12. Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırım Girişleri (Milyon $) ve 

Dünyadaki Payı .......................................................................................................... 92 

Tablo 3.13. Türkiye Doğrudan Yabancı Yatırım Giriş Potansiyel ve Performans 

Endeksleri................................................................................................................... 97 

Tablo 3.14. Türkiye’de Yabancı Sermayeli Firma Sayıları ve Türleri .................... 100 

Tablo 3.15. Türkiye’nin Doğrudan Yabancı Yatırım Konum Avantajları............... 102 

Tablo 4.1. Teknolojik Taşma ve Çok Uluslu Şirketlerin Rolü ................................ 120 

Tablo 4.2. Modellemelerde Kullanılan Değişkenler................................................ 125 

Tablo 4.3. Modellemelerde Kullanılan Değişkenlerin Beklenen İşaretleri.............. 127 

Tablo 4.4. 3SLS Tekniği ile Tahmin Edilen Modelin Sonuçları ............................. 129 

v

ŞEKİLLER DİZİNİ 

Şekil 2.1. Yabancı Sermaye Çeşitleri........................................................................... 7 

Şekil 4.1. Doğrudan Yabancı Yatırımın Büyümeye Etkileri ................................... 107 

vi

GRAFİKLER DİZİNİ 

Grafik 3.1. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Girişlerinin GSYİH’ye Oranı 

.................................................................................................................................... 84 

Grafik 3.2. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Girişleri ............................. 85 

Grafik 3.3. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Giriş Stoku ........................ 86 

Grafik 3.4. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Giriş Stokunun Sektörlere 

Göre Tahmini Dağılımı.............................................................................................. 87 

Grafik 3.5. Dünya Sınır Ötesi Birleşme ve Satınalmalar........................................... 89 

Grafik 3.6. Türkiye Doğrudan Yabancı Yatırım Girişleri ve Ekonomik Özgürlük 

Endeksi....................................................................................................................... 99 

vii

BİRİNCİ BÖLÜM 

GİRİŞ 

Dünya tarihi boyunca insanoğlu, yaşadığı bölge dışında alanlarda üretim, 

tüketim ve ticaret aktivitelerinde bulunmuştur. Bu yönelim özellikle kapitalist 

sistemin yayılmaya başladığı 12. yüzyıldan bu yana artış göstermiştir. Bu yüzyıllarda 

ticaret ve üretim yapıp farklı bölgelere satış yapan tüccar ve üreticiler bugünkü 

küresel üretim ağına sahip işletmelerin ataları niteliğindedirler. 1. Dünya Savaşı ve 

ardından gelen 2. Dünya Savaşı ve Soğuk Savaş’ı takiben artan küreselleşme veya 

ekonomik serbestleşme sonucu yabancı sermaye akımları büyük artışlar göstermiştir. 

Bu süreçte öncelikle ticaret artmış, sonrasında sermaye küreselleşmiş ve nihayetinde 

de üretim küresel hale gelmiştir. 

1.1. Çalışmanın Önemi 

Coğrafi keşifler, bu olanaktan faydalanabilen ülkelere engin fırsatlar 

sunmuştur. Denizcilikte ileri olan ülkeler yeni yerler ve dolayısıyla kaynaklar ele 

geçirmişlerdir. Yeni yerler önceleri doğal kaynaklar bakımından fayda sağlarlarken, 

daha sonra üretim için işgücü ve tüketim için talep sağlamışlardır. Dolayısıyla 

coğrafi keşiflerden yararlanabilen ülkeler zamanla zenginleşmişler günümüzün 

gelişmiş ülkeleri (GÜ)yü oluşturmuşlardır. GÜ’ler coğrafi keşiflere sermayeyi ve 

üretimi küreselleştirerek devam etmişlerdir. 

Bu küreselleşme hareketi gelişmiş ülkelere daha fazla refah getirirken, 

gelişmekte olan ülkeler (GOÜ)’ye de etkide bulunmuştur. Özellikle doğrudan 

yabancı sermaye (DYY) çekemeyen GOÜ önceleri sermaye eksikliğini yüksek faiz 

ve düşük kur politikaları ile gidermeye çalışmışlardır. Bu yönelim yabancı 

sermayenin reel sektöre değil finans sektörüne kaymasına neden olmuş ve borç 

sorunu derinleşmiştir. Borçlanmadaki bu kriz 1980’lerde kendini finansal kriz olarak 

1

göstermiştir. 1 Bu durum ülkelerin, özellikle de GOÜ’nün farklı finansman türlerine 

yönelmelerine yol açmıştır. 

Finansman türleri arasında DYY diğer türler arasında en dikkat çeken tür 

olmuştur. DYY, uzun dönemli niteliği, istihdam sağlaması, teknoloji ve beşeri 

sermaye sağlaması ile diğer sermaye hareketleri türlerinden daha fazla önem 

taşımaktadır. 

DYY’nin zaman içerisinde bu şekilde önem kazanması GOÜ’nün DYY 

çekebilmek için bazı önlemler almasına sebebiyet vermiştir. Bu önlemler piyasaların 

serbestleşmesi olabileceği gibi tanıtımların yapılması ve hatta teşviklerin verilmesi 

şeklinde de olabilmektedir. Dolayısıyla DYY, ekonomi literatüründe daha fazla 

incelenmeye başlanmıştır. 

1.2. Çalışmanın Kapsamı ve Amacı 

DYY’nin ekonomik büyümeye ne şekilde etki edeceğini tam kestirebilmek 

adına ekonomistler DYY’yi türlerine göre ayırmaya, DYY’yi belirleyen faktörlerini 

araştırmaya ve DYY’nin ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini ölçmeye 

çalışmışlardır. Tüm bu çalışmalar, DYY literatürünün genişlemesine yol açarken, 

literatürün halen ne kadar eksik olduğunu da gözler önüne sermektedir. DYY 

analizleri ülkelerin kendilerine özgü özelliklerine, sektörel farklılıklara ve çalışma 

metotlarına göre farklılıklar gösterebilmektedirler. Dolayısıyla literatür çok geniş 

olmakla birlikte biraz da dağınıktır. Bu dağınıklık büyük ölçüde DYY’nin çok geniş 

etkisine bağlıdır. 

Çalışma DYY çeşitlerini, DYY teorilerini, büyüme teorilerini, DYY’yi 

etkileyen faktörleri, DYY’nin ekonomik büyümeye etkilerini ve son olarak da 

ampirik bir çalışmayı dahil ederek bu geniş literatürü incelemeye çalışmaktadır. 

Çalışmanın ikinci bölümünde öncelikle yabancı yatırımlar incelenmekte ve 

hemen ardından DYY’nin artan önemine değinilip DYY tanımlama çalışmalarına yer 

verilmektedir. DYY’nin ülkelere etkilerinin incelenebilmesi açısından çeşitleri önem 

1 DEĞER, M. K., S. EMSEN ve C. GERNİ, “Doğrudan Yabancı Yatırımların Belirleyicileri: Geçiş 

Ekonomileri Üzerinde Nedensellik Testleri ve Panel Veri Analizleri (1990 - 2002)”, Uluslararası 

Ekonomi Konferansı, 11 – 13 Eylül, TEK, Ankara, 2006, s. 2. 

2

arz ettiğinden bölümün devamında DYY’nin çeşitlerine yer verilmektedir. Bölüm 

ürün döngüsü, içselleştirme ve eklektik paradigma gibi DYY teorilerini ve ardından 

da klasik, Neo-klasik ve içsel büyüme teorileri gibi büyüme teorilerini içermektedir. 

Bu aşamada çalışma teorilere, DYY’nin etki ve belirleyenlerini içerecek ölçüde yer 

vermektedir. Bu sayede çalışma dördüncü bölümdeki ekonometrik modellemeye 

zemin hazırlamaktadır. 

Modellemeye zemin hazırlayan diğer bir konu da üçüncü bölümde 

verilmektedir. Bölüm DYY’yi etkileyen faktörleri ve bu faktörler üzerine yapılan 

ampirik çalışmaları içermektedir. DYY’yi etkileyen faktörlerden genel kabul gören - 

geleneksel değişkenler- farklı alt başlıklar ile literatüre yeni eklenen değişkenler - 

geleneksel olmayan değişkenler- ise diğer değişkenler başlığı ile incelenmektedir. 

Bölümün devamında dünya ve Türkiye’deki DYY gerçekleşmeleri verilmekte, 

dünyada ve Türkiye’deki DYY giriş ve stokları, sektörel dağılımı ve giriş şekilleri 

tablo ve grafikler yardımı ile incelenmektedir. 

Teorik altyapı verildikten ve gerçekleşmeler incelendikten sonra dördüncü 

bölümde DYY’nin ekonomik büyüme üzerindeki etkileri incelenmeye 

çalışılmaktadır. Bölümün ilk kısmı DYY’nin büyümeyi hangi yollarla 

etkileyebildiğine ve daha önce yapılan çalışmalara ayrılmıştır. İkinci kısım ise önceki 

bölümlerde incelenen teorik altyapı ve gerçekleşmeler ışığında Türkiye üzerine 

ekonometrik bir modellemeyi içermektedir. Modellemede 2 denklemli sistem 

kullanılmış. 1984 – 2005 yılları arasında Türkiye’ye giren DYY’yi etkileyen 

faktörler ve DYY girişlerinin ekonomik büyümeye etkileri eşanlı olarak incelenmeye 

çalışılmıştır. 

Çalışma beşinci bölümdeki sonuç ve politika önerileri kısmı ile son 

bulmaktadır. 

Çalışma içerdiği bu bölümlerle DYY akımlarının belirleyicilerini ve bunların 

ekonomik büyümeye etkilerini Türkiye örneği üzerinden incelemeyi amaçlamaktadır. 

3

1.3. Çalışmanın Kısıtları 

Çalışmanın kısıtları DYY literatürünün genişliği sebebiyle farklı kısımlarda 

kendini gösterebilmektedir. 

Bölümlerin sıralamasına göre kısıtlara bakıldığında, ikinci bölümdeki 

kısıtlardan ilki DYY çeşitlerinin verilmesine rağmen, bu çeşitlerin her birinin ayrı 

belirleyenleri ve etkileri üzerinde durulmamış olmasıdır. Bu konu, araştırılması çok 

ayrıntılı istatistikler gerektirdiğinden dolayı ihmal edilmekte ve bundan sonraki 

çalışmalar için önemli bir alan oluşturmaktadır. Bölümdeki diğer bir kısıt da büyüme 

teorilerinde görülmektedir. Büyüme teorileri kasıtlı olarak yalnız DYY’yi içerdiği 

ölçüde yer almaktadır. Büyüme teorilerinin bunun ötesindeki analizleri çalışmanın 

konusu itibariyle yapılmamıştır. 

Üçüncü bölümde karşılaşılan en önemli kısıt dünya ile Türkiye 

gerçekleşmelerinin verilmesine rağmen Türkiye’nin benzer ekonomik koşullara sahip 

ülkeler ile karşılaştırılmamış olmasıdır. Bunun iki sebebinden ilki çalışmanın 

kapsamı olsa da diğer sebebi de böyle bir karşılaştırmanın farklı ülkelerdeki farklı 

koşullar ile kullanılan farklı yöntemler, tanımlar ve yaklaşımlar sebebiyle çok güç 

olmasıdır. 

Dördüncü bölüm kısıtların en fazla dikkat çektiği bölümdür. Bölüm, 

DYY’nin ekonomik etkilerini incelediği ve bu tip analizlerde çok geniş bir 

spektrumun varlığı sebebiyle bu tip analizlerden sadece bir tanesine yer verebilmiştir. 

Bu tip çalışmalar makro ölçekli olabileceği gibi mikro veya toplam faktör üretkenliği 

ölçeğinde de yapılabilmektedir. Bu bağlamda çalışma makro ölçeği kullanmaktadır. 

Öte yandan çalışmada kullanılan modelleme DYY’yi etkileyen faktörler ve DYY’nin 

ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini incelemeye olanak verdiği için, sonuçları 

önem taşımaktadır. 

Sonuç olarak çalışma, DYY’yi etkileyen faktörleri incelemesi ve DYY’nin 

ekonomik büyümeye etkilerinin analiz etmesi yönleri ile DYY’yi kapsamlı olarak 

incelemeyi amaçlayan bir deneme niteliğindedir. 

4

İKİNCİ BÖLÜM 

DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR, DOĞRUDAN YABANCI 

YATIRIM TEORİLERİ VE BÜYÜME TEORİLERİNDE 

DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR 

Dünyada gelişmişlik düzeyleri bakımından birbirinden farklı pek çok ülke 

vardır. Gelişmişlik, her ne kadar eğitim, sağlık, güvenlik, çevre, demokratik altyapı 

ve kültür gibi medeniyeti belirleyen unsurlarla ölçülse de gelir düzeyi gelişmişliğin 

önemli bir göstergesidir. 2 Bu bağlamda Dünya Bankası, ülkeleri düşük (kişi başına 

geliri < 825$), alt-orta (826$ ile 3.255$ arası), üst-orta (3.256$ ile 10.065$ arası) ve 

yüksek (>10.066$) gelirli ülkeler olmak üzere üç ana kategoriye ayırmıştır. 3 

Gelirin bu dağılımında pek çok faktörün etkisi vardır. Bu faktörlerden bir 

tanesi, düşük gelirli ülkelerin, gelirlerini arttırabilmelerini sağlayan ve düşük tasarruf 

oranını telafi edebilen yabancı sermaye ve özellikle de doğrudan yabancı yatırımdır. 

Doğrudan yabancı yatırımlar tanımı gereği çok farklı transferleri 

kapsayabilmektedir. Bu transferlerin her biri farklı sonuçlar doğurabileceği için 

doğrudan yabancı yatırımların ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini ölçmek eğer 

imkansız değilse bile çok zordur. Öte yandan büyüme teorilerini incelemek ve 

teorilerde doğrudan yabancı yatırımların büyüme üzerindeki etkilerini tahmin 

edebilmek, bu yolda atılabilecek önemli bir adım olacaktır. 

2 

KARAGÜL, M., Beşeri Sermayenin İktisadi Gelişmedeki Rolü ve Türkiye Boyutu, Afyon 

Kocatepe Üniversitesi Yayınları, Yayın No. 37, Ankara, Temmuz 2002, s. 12. 

3 

WB, World Development Report, 2006: Equity and Development, Washington DC, 2005, 

, (24.08.2006), s. 289- 

90. 

5

2.1. Yabancı Yatırımlar ve Çeşitleri 

Yabancı yatırımların özelliklerine göre nasıl ayrıştırıldığını ödemeler 

bilançolarından görmek mümkündür. IMF, ödemeler bilançosunu hazırlarken 

akımlar (işlemler) ve stoklar arasında ayrım yapmaktadır. 4 Bu ayrıma göre iki ayrı 

bilanço tutulmakta ve bunlardan ilki Ödemeler Dengesi Akımları (Balance of 

Payments Flows) adını alırken ikincisi de Dış Finansal Varlıklar ve Yükümlülükler 

Stoku (Stocks of External Financial Assets and Liabilities) adını almaktadır. Bu 

bilançolardan ilkinde sadece akımlar dikkate alınırken, diğerinde de sadece stoklar 

dikkate alınmaktadır. 

Akımlar bilançosu, mal ve hizmetler, gelir ve cari transferleri içeren Cari 

Hesap (Current Account) ile sermaye transferleri ve üretilmemiş, finansal olmayan 

varlıkların satın alınması veya satılması ile finansal varlık ve yükümlülükleri içeren 

Sermaye ve Finans Hesabı (Capital and Financial Account)tan oluşmaktadır. 

Yabancı yatırım akımları bu bilançolardan Ödemeler Dengesi Akımları’nın 

altındaki finans hesabının içerisinde yer almaktadır. 5 Bu bilançoda yabancı yatırımlar 

üç başlık altında incelenmektedir. Bunlar sırası ile doğrudan yatırımlar, portfolyo 

yatırımları ve diğer yatırımlardır. 

4 IMF, Balance of Payments Manual, Fifth Edition, 

, 1993, (15.06.2006), s. 3. 

5 IMF, Balance of Payments Textbook, Washington, DC, USA, 1996, 

, (15.06.2006), s. 31–3, 107, 117, 124, 129. 

6

Yabancı Yatırımlar * 

Doğrudan Yatırımlar Portfolyo Yatırımları Diğer Yatırımlar 

- Öz Sermaye 

- Yeniden Yatırılan 

Kazançlar 

- Diğer Sermaye 

- Net Varlık 

- Tahvil ve Senetler 

- Para Piyasası 

Enstrümanları 

- Finansal Türevler 

Şekil 2.1. Yabancı Sermaye Çeşitleri 

* IMF, 1993, ödemeler bilançosu hazırlama metoduna uygun olarak hazırlanmıştır. 

- Ticari Krediler 

- IMF Borç ve 

Kredileri 

- Diğer Borçlar 

- Nakit ve Mevduatlar 

- Diğer Varlık ve 

Yükümlülükler 

Doğrudan yatırımlar bu çalışmanın ana amacını içerdiği için bu kaleme dair 

detaylı tanımlama ve açıklamalar ilerleyen kısımlarda verilecektir. Bu aşamada 

doğrudan yatırımların bilançoda Şekil 2.1’deki gibi üç ana başlık altında 

incelendiğini belirtmemiz yeterlidir. 

Portfolyo yatırımlarının özelliği ticareti yapılan veya ticarete konu olabilecek 

enstrümanlardan oluşmasıdır. Bu sayede, bu enstrümanlar yatırımcısına vade sonunu 

beklemeden bir enstrümandan diğerine kayma şansını tanırlar. Dolayısıyla portfolyo 

yatırımı yapan yatırımcılar doğrudan yatırım yapan yatırımcılara göre getiri 

oranındaki değişmelere daha duyarlıdırlar. 

Diğer yatırımlar, doğrudan yatırım, portfolyo yatırımı ve rezerv varlıklara 6 

girmeyen tüm finansal işlemleri içeren ‘residual’ bir kategoridir. 

Çalışmanın ilerleyen kısımlarında, çalışmanın konusu itibariyle doğrudan 

yatırımlar üzerinde durulacaktır. 

6 Rezerv varlıklar merkezi otoritelerin ödemeler dengesindeki dengesizlikleri yok etmeleri veya 

azaltmaları için gerekli enstrümanlardan oluşmaktadır. 

7

2.1.1. Doğrudan Yabancı Yatırımların Artan Önemi 

II. Dünya Savaşı sonrası dönemde dünya ülkelerinde artan liberalleşme ile 

birlikte sermaye hareketlerinin önemi artmıştır. 

Dünyada DYY akımları 1980 yılında dünya gelirinin %6’sı seviyelerinde 

iken 2004’te gelirin %23’ü seviyelerine gelmiştir. Yaklaşık 25 yıl içerisinde 

dalgalanmalar olsa da DYY akımlarının önemi gün geçtikçe artmaktadır. Öyle ki 

DYY girişi stoku yaklaşık 9 trilyon dolara ulaşmıştır. 

Öte yandan cari olarak artan sermaye hareketleri, dünya GSYİH’sine 

oranlandığı zaman genel olarak sabit bir seyir izlemiştir. 7 DYY hem gelişmiş hem de 

gelişmekte olan ülkeler için çok önemlidir ve bu önem de gün geçtikçe artmaktadır. 

DYY’nin toplam yatırımlar içerisindeki payı da gün geçtikçe artmaktadır. 

Tablo 2.1’den izlenebileceği gibi DYY’nin toplam yatırımlar içerindeki payı 1978– 

1981 döneminde yaklaşık %11 iken bu oran 1990 – 1995 döneminde yaklaşık 

%20’ye yükselmiştir. 

Tablo 2.1. Gelişmekte Olan Ülkelerde Sermaye Gerçekleşmeleri (Milyar $) 

1978 – 1981 1982 – 1989 1990 – 1995 

Toplam 450 100,00% 579 100,00% 1063 100,00% 

DYY 48 10,67% 94 16,23% 211 19,85% 

Portfolyo Yatırımı 40 8,89% 168 29,02% 471 44,31% 

Diğer Yatırımlar 362 80,44% 316 54,58% 381 35,84% 

Kaynak: BOSWORTH ve COLLINS, s. 58. 

İstatistiksek gelişmelerin yanında diğer önemli bir nokta da dünyada artan 

rekabete ülkelerin nasıl ayak uydurabilecekleri sorunudur. Bu noktada fiziksel 

sermayenin yanında beşeri sermaye, teknoloji, üretkenlik, teknik bilgi, mülkiyet 

hakları ve massetme kapasitesi gibi somut ve soyut nitelikler de önem 

kazanmaktadır. Ülkeler, özellikle de GOÜ, dünya üretiminde yer almak istiyorlarsa 

gelişen teknoloji ve beşeri sermayeye yetişmelidirler. Bu çabada DYY çok önemli 

bir araç olarak kabul edilmektedir ve bu alanda önemli bir literatür oluşmuştur. 

7 

BOSWORTH, B. ve S. M. COLLINS, “Capital Inflows, Investment and Growth”, Tokyo Club 

Papers, Vol. 12, s. 55-74, 1999, s. 57. 

8

DYY’nin faydaları ana hatlarıyla dağıtımda etkinlik sağlaması, teknik 

etkinlik sağlaması ve teknoloji transferi sağlaması olarak sayılabilir. 8 Bu faydalar 

sayesinde GOÜ’ler büyüme için gerekli sermaye ve faktörlere ulaşma imkanı 

bulurlar. 

2.1.2. Doğrudan Yabancı Yatırım Tanımı ve İstatistik Tutma Yöntemlerinde 

Standardizasyon Çalışmaları 

DYY tanımı farklı ülkelerde farklı olarak yapılmaktadır. Bu durum 

istatistiklerin tutulmasında zorluklara, tutarsızlıklara ve ülke karşılaştırmalarında 

yanlılıklara sebep olmaktadır. Bu sebepten dolayı DYY kavramının tüm ülkelerde 

aynı olacak şekilde tanımlanması gerekliliği doğmuştur. Bu görevi IMF ve OECD 

yerine getirmektedir. OECD, DYY’yi tanımlayabilmek amacıyla çalışmalarına 1983 

yılındaki Üye Ülkelerdeki Uygulamalar Araştırması (Practices in its Member 

Countries Survey) ile IMF ise 1991 yılındaki Uluslararası Sermaye Akımları Ölçümü 

için Çalıştay Araştırması (Working Party on the Measurement of International 

Capital Flows Survey) ile başlamıştır. 9 Bu tarihten sonra gerek OECD gerekse de 

IMF çalışmalarına devam etmiş ve ikisi de ortak bir tanıma ulaşmıştır. 10 İstatistikler 

bu ortak tanıma göre tutulmaya çalışılmaktadır. 

DYY’nin istatistiklerinin tutulması tanım gereği ve ülkelerin kendilerine has 

özelliklerinden dolayı zor ve ayrıntılıdır. Bunun yanında bir standardın sağlanması 

ise ülke karşılaştırmaları yapılabilmesi için olmazsa olmazların arasında yer 

almaktadır. Bu sebeple OECD ve IMF istatistik tutmak için Tam Birleştirilmiş 

Sistem (Fully Consolidated System)ı geliştirmiş, üyelerine de bu yönteme uymalarını 

tavsiye etmiştir. Bu yöntem daha sonra revizyonlara tabi tutulmuştur. 11 

8 

CAVES, R. E., “Multinational Firms, Competition and Productivity in Host-Country Markets”, 

Economica, New Series, Vol. 41, No. 162, s. 176-93, May 1974a, s. 176-77. 

9 

IMF ve OECD, Report on the Survey of Implementation of Methodological Standards for Direct 

Investment, International Monetary Fund, Statistics Department and Organisation for Economic 

Co-Operation Development, Directorate for Financial, Fiscal and Enterprise Affairs, March 2000, 

, (03.07.2006). 

10 

OECD, OECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment, Third Edition, 1996, 

, (10.06.2006) ve IMF, 1993. 

11 

Bu standardizasyon çalışmaları kapsamındaki rapor ve toplantıların başlıcalarının listesi için Ek 1’e 

bakınız. 

9

Bu tanımlama ve istatistik çalışmaları sonucu ülkelerarası karşılaştırmalar 

yapmak daha kolay ve anlamlı hale gelmiştir. Ancak henüz standardizasyonun tüm 

ülkelerce sağlanmamış olması sebebiyle istatistiklerde tutarsızlıklar görülmektedir. 

2.1.3. Günümüzde Doğrudan Yabancı Yatırım Tanımı ve İstatistik Tutma 

Yöntemleri 

Dünyada özellikle OECD ve IMF’nin yaptığı çalışmalar sayesinde artık DYY 

için ortak bir tanıma varılmıştır. Bu tanım ilk olarak 1993’te IMF tarafından 

yayınlanmıştır 12 ve bu tarihten itibaren de bu tanım kullanılmaktadır. Buna göre 

DYY, bir ekonomide yerleşik bir işletmenin (birey girişimi, anonim veya adi kamu 

veya özel girişim) başka bir ülkede uzun süreli bir ilişki kurmak amacıyla yaptığı 

uluslararası yatırımdır. Uzun süreli ilişki, doğrudan yabancı yatırımcı ile doğrudan 

yatırım işletmesi arasındaki uzun dönemli ilişkinin varlığını ve işletmenin 

yönetiminde doğrudan yatırımcının yeterli derecede etkisini ifade eder. İşletmenin 

yönetiminde yeterli derecede etkinin ölçütü ise %10 veya daha fazla hissenin 

mülkiyeti veya buna eş değerde oy hakkının elde bulundurulmasıdır. Doğrudan 

yatırım, iki taraf arasındaki ilk sermaye akımına ek olarak iki taraf ve anonim veya 

adi yavru işletmeler arasındaki tüm ardıl sermaye transferlerini içerir. 13 

DYY’nin tanımının yanı sıra yine bu literatürde kullanılan önemli kavramlar 

kısaca şu şekildedir: 

Doğrudan Yatırımcı (Direct Investor): Bu terim yabancı doğrudan yatırımcı 

veya yatırımcıların ikamet ettikleri ülke veya ülkelerin dışındaki bir ülkede faaliyette 

olan doğrudan yatırım işletmesine sahip birey, anonim veya adi kamu veya özel 

işletme, hükümet, bir grup ilişkili birey veya bir grup ilişkili anonim ve/veya adi 

şirket anlamında kullanılır. 14 

Ev Sahibi Ülke (Host Country): Yabancı yatırımın geldiği veya yapıldığı 

ülkedir. 

12 

IMF, 1993, s. 86. 

13 

OECD, s. 8. 

14 

IMF ve OECD, Foreign Direct Investment Statistics: How Countries Measure FDI, 2001, 

Washington, DC, 2003, , (10.06.2006), 

s. 152–3. 

10

Menşe Ülke (Home Country): Yabancı yatırımı yapan veya çıkışın olduğu 

ülkedir. 

Doğrudan Yatırım İşletmesi (Direct Investment Enterprise): Bu terim, 

yabancı yatırımcının anonim şirketin %10 veya daha fazla hissesine veya oy hakkına 

veya adi şirketin eşdeğer mülkiyetine sahip olduğunda bu işletmeler için kullanılır. 

Bu tip işletmeler, işletmenin oransal mülkiyetine ve türüne göre üçe ayrılırlar. 

Tablo 2.2. Doğrudan Yabancı Yatırım İşletme Çeşitleri 

İşletme Çeşidi İşletme Türü Oransal Mülkiyet 

Tabi İşletme (Subsidiary) Anonim ≥ %50 

Partner İşletme (Associate) Anonim ≥ %10, < %50 

Şube (Branch) Adi 

Tam mülkiyet veya diğer yabancı 

yatırımcılarla ortaklık 

DYY terimindeki doğrudan kelimesi, yatırım amacıyla gelen sermaye ile 

birlikte farklı oranlarda teknoloji, know-how (teknik bilgi), işletmecilik bilgilerinin 

de ev sahibi ülkeye geldiğini belirtmektedir. 15 

DYY’nin yukarıdaki tanımına rağmen halen daha istatistiklerin tutulmasında 

hatalarla karşılaşılabilmektedir. Bu hatalar arasında en fazla yapılanlar şu şekildedir: 

• DYY, işletmenin mutlak kontrolünü ifade etmez çünkü bir yatırımın 

DYY sayılabilmesi için %10’luk bir mülkiyet veya oy hakkı yeterlidir. 

• DYY, %10’luk mülkiyeti olan ve aynı ülkede ikamet eden ilişkisiz bir 

grup yatırımcının bir araya gelmesi değildir. DYY, bir veya daha fazla 

“ilişkili” yatırımcının bir veya daha fazla ülkede yatırım yapması 

anlamına gelir. 

• DYY, yatırımcının uyruk veya vatandaşlığına değil, ikametgahına göre 

belirlenir. 

15 KARLUK, R., “Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımlarının Ekonomik Büyümeye Katkısı” içinde 

Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye, TARHAN, A., (der.) Türkiye Cumhuriyeti 

Merkez Bankası, İnsan Kaynakları Genel Müdürlüğü, Eğitim Müdürlüğü, Ankara, Şubat 2001, 

, (09.12.2005), s. 

100. 

11

• Doğrudan yatırım işletmesinin, doğrudan yatırımcı tarafından garanti 

verilerek aldığı borçlar DYY değildir. 

Ülkelere özel durumların olması ve DYY giriş ve çıkışlarının çok farklı 

şekillerde gerçekleşebilmesi dolayısıyla hata veya eksiklerin olması çok doğaldır. 

Önemli olan tanımlamada ve ölçmedeki hataların fark edilmesi ve düzeltilmesidir. 

Bu bağlamda yukarıdaki tanımın bile gözden geçirilmesi için OECD ve IMF’nin 

DYY için ortak kurduğu Doğrudan Yatırım Teknik Uzman Grubu (Direct Investment 

Technical Expert Group-DITEG) tarafından çalışmalar yapılmaktadır. 16 Bu 

çalışmaya göre, DYY’nin tanımı yapılırken şu hususlara dikkat edilmelidir. 

• Genel duruma uyan bir tanım yapmak yerine, özel bir tanımın 

yapılmasında genel tanımın kullanılmasına dikkat edilmelidir. 

• Bir terim diğer bir terimin tanımının içerisinde tanımlanmamalıdır. 

• Tanımların hiyerarşik yapısı tekrardan gözden geçirilmelidir. Bir tanımın 

kavram dizinindeki tanımı ile o terimin başka bir terimi tanımlarkenki 

kullanımı arasında mantıksal bir yapı olmalıdır. 

• Tanımlara yapılan ekleme ve çıkarmalar tekrardan gözden geçirilmelidir. 

Bu bağlamda DITEG’in bu çalışması, IMF’nin Ödemeler Dengesi Kılavuzu 

5. Baskısı (BPM5) ile OECD’nin Doğrudan Yabancı Yatırım Tanımı, 3. Baskısının 

(BD3) tanımlama konusundaki ahengini sağlamaya çalışmaktadır ve sonuç olarak da 

Düzeltilmiş Ödemeler Dengesi Kılavuzu, 5. Baskı (Revision of the Balance of 

Payments Manual, Fifth Edition)ı yayınlanmıştır. Bu rapora göre DYY’nin tanımı 

değişmemiş fakat ‘altın hisse’ ve kısmen sahip olunan tabi şirket yolu ile dolaylı 

mülkiyet durumlarında değişiklikler getirilmiştir. 

Günümüzde bu uyum tam olarak sağlanamamış olsa da gelişmeler tatmin 

edicidir. Dünya üzerinde pek çok ülkede bu istatistikler tutulmakta ve 

yayınlanmaktadır. İstatistikler hem bazı kuruluş ve organizasyonlar tarafından dünya 

çapında, hem de ülkelerin kendileri tarafından ülkeler bazında tutulmaktadır. Dünya 

16 RIDGEWAY, A., Definition of Foreign Direct Investment (FDI) Terms, IMF Committee on 

Balance of Payments Statistics and OECD Workshop on International Investment Statistics, Direct 

Investment Technical Expert Group (DITEG), Issue Paper (DITEG) # 20, Statistics Canada, 

November 2004, , (15.06.2006). 

12

çapında istatistik tutma görevini Ödemeler Dengesi İstatistikleri Yıllığı (Balance of 

Payments Statistics Yearbook) yayını ile IMF, Uluslararası Doğrudan Yatırım 

İstatistikleri Yıllığı (International Direct Investment Statistics Yearbook) ile OECD, 

Dünya Yatırım Raporu (World Investment Report) yayını ile UNCTAD ve Avrupa 

Birliği Doğrudan Yabancı Yatırım Yıllığı (European Union Foreign Direct 

Investment Yearbook) yayını ile de Eurostat üstlenmiştir. 17 IMF’nin yayını 164 ülke 

için dünya genelinde düzenlenir fakat sektörel veya coğrafi analiz gibi ayrıntıları 

içermez. OECD’nin yayını ise sadece OECD üye ülkelerini kapsar. Bu yayın ölçeği 

IMF’nin yayınına göre daha dar olmasına rağmen sektörel ve coğrafi analizleri de 

içerir. UNCTAD’ın yayını tüm dünya içinken Eurostat’ın yayını ise sadece Avrupa 

Birliği içindir. Fakat AB’nin yayını UNCTAD’ın yayınından farklı olarak sektörel ve 

coğrafi analizleri de içerir. 

İstatistikler toplanırken üç tane mevcut yöntem vardır: 18 

1. İşletme Anketleri 

2. Uluslararası İşlemler Raporlama Sistemleri (ITRS) 

3. Döviz Kontrol veya Yatırım Kontrol Otoritelerinden Elde Edilen ‘İdari’ 

Veriler. 

Bu üç yöntemin veri toplama metotları birbirinden farklıdır. Dolayısıyla 

yöntemlerin avantaj ve dezavantajları da farklıdır (bkz. Tablo 2.3). 

17 PATTERSON, N., M., MONTANJEES, J., MOTALA ve C., CARDILLO, Foreign Direct 

Investment: Trends, Data Availability, Concepts, and Recording Practices, IMF, Washington, 

DC, 2004, , (15.06.2006), s. 9. 

18 IMF ve OECD, 2003, s.12. 

13

Tablo 2.3. Farklı İstatistik Kaynaklarının Avantaj ve Dezavantajları 

Avantajlar Dezavantajlar 

İşletme Anketleri 

Araştırılan tüm işletmelerin tüm doğrudan 

yatırım akım ve stok bilgilerine ulaşılabilir. 

Analitik sebeplerle ve kalite kontrolü amacıyla 

doğrudan yatırım ile ilişkili diğer ekonomik 

aktivitelerin bilgileri kolaylıkla elde edilebilir. 

Bu yöntem doğrudan yatırım kavramının ve 

belirli işlemlerin nasıl yapılacağının veri 

sağlayıcılara açıklanmasında en iyi yöntemdir. 

Uluslararası İşlemler Raporlama Sistemleri 

(ITRS) 

Gerekli verilerin büyük bir bölümüne banka 

kayıtlarından ulaşılabilir. 

Ödemeler Dengesi istatistikleri için ITRS 

yöntemini kullanan ülkeler DYY istatistikleri 

hazırlarken ayrı bir maliyete girmezler. 

İdari Onaylar 

Bilgiler onaylama sürecinin yan ürünü olarak 

çoğunlukla hazırdır. 

14 

Doğrudan yatırım işlemlerinde bulunan 

işletmelerin genel bir listesini çıkarmak zor 

olabilir. 

Normalde ödemeler dengeleri için işletme 

anketlerini kullanmayan ülkeler, özel doğrudan 

yatırım anketleri geliştirmek ve uygulamak için 

ayrı bir masrafla karşılaşacaktır. 

Genellikle sadece nakit işlemler ölçülür. Halbuki 

doğrudan yatırımlar yeniden yatırım yapılan 

kazançlar, makine vb. formda sağlanan öz 

sermaye ve şirket-içi borçlanma gibi nakit 

olmayan işlemleri içerir. Bu işlemlerin düzgün 

ölçülebilmesi için yardımcı veri toplama 

işlemleri gereklidir. 

Genel bir yabancı döviz/bankacılık raporu formu 

üzerinde doğrudan yatırım (ve bu sebeple de 

belirli işlemlerin nasıl yapılacağı) kavramını 

açıklamak zordur. Sonuç olarak sınıflandırmada 

sorunlar çıkmaktadır. Doğrudan yatırım 

hakkındaki detayların seviyesi düşük 

olmaktadır. 

ITRS yatırımların seviyesi hakkında bilgi 

vermeyebilir. 

Sağlam toplama prosedürlerinin geliştirilmesi ile 

sorun halledilebilse bile yerli para birimi 

cinsinden işlemler veya yerleşik olmayan 

bankaların hesapları ile ölçüm yapmak zordur. 

Onay işlemleri genellikle ödemeler dengesi akla 

getirilmeden kurulurlar. Bu sebeple, ödemeler 

dengesi hesaplamalarında kullanılacak bilgi 

genellikle kısıtlıdır. 

Onay ve gerçekleşen yatırım arasında önemli 

zaman aralığı olabilir ve hatta onaylanan yatırım 

hiç gerçekleşmeyebilir. 

Yatırımın geliri (yeniden yatırım da dahil) ve 

geri çekmeler hakkında bilgi olmayabilir. 

Doğrudan yatırımcı tarafından borç vermeler ve 

firma-içi hesaplar gibi öz sermaye dışı işlemler 

hakkında bilgi kısıtlıdır. 

Piyasa fiyatlarıyla yatırım stoku hakkında bilgi 

tipik olarak yoktur. 

Onay işlemleri sadece belirli endüstri dallarında 

veya belirli bir meblağın üzerinde kullanılıyor 

olabilir. 

Onaylar genellikle rapor hazırlayan 

ekonomideki doğrudan yatırımı dikkate alırken 

ülke dışına doğrudan yatırımla ilgilenmez. 

Kaynak: IMF, Balance of Payments Compilation Guide, Washington, DC, USA, 1995, 

, (03.07.2006), s. 153–154.

Ülkeler bu üç yöntemden birini veya daha fazlasını tercih ederek istatistik 

toplayabilirler. Genel eğilime bakıldığı zaman ise ilk iki yöntemin ağırlıkla 

kullanıldığını, bunun yanında da ağırlığın zamanla ilk yönteme yani işletme 

anketlerine kaydığı görülmektedir. 19 Avusturya, Danimarka, İtalya, Japonya, 

Hollanda, Norveç, Filipinler, Portekiz, Slovenya gibi ülkeler ilk iki yöntemi 

kullanırken aralarında Türkiye’nin de bulunduğu pek çok IMF ve OECD üyesi ülke 

sadece tek bir yöntemi kullanmaktadır. Türkiye bu yöntemlerden sadece ITRS’yi 

kullanmaktadır. Bu sebeple de Türkiye’de nakit dışı işlemler istatistiklere 

yansımamaktadır. 

Tüm bu tanımlama ve istatistik tutmada standardizasyon çalışmaları, OECD 

ve IMF tarafından benimsenen Tam Birleştirilmiş Sistem (Fully Consolidated 

System)ı açıklamaya yöneliktir. Bu sistemden başka 2 sistem daha vardır. Bunlar: 

Birleşik Devletler Sistemi (United States System) ve (Unconsolidated System)dır. 

Tam Birleştirilmiş Sistem Tablo 2.2‘de geçen tabi şirket, partner şirket ve şube 

şeklinde ayrışan ve ayrıntıları OECD ve IMF tarafından raporlarla sunulan sistemdir. 

Birleşik Devletler Sistemi ise %10 veya daha fazla oy hakkının doğrudan veya 

dolaylı olarak doğrudan yatırımcıya ait olduğu tüm işletmeleri doğrudan yatırım 

işletmesi olarak kabul etmektedir. Birleştirilmemiş Sistem kazanç ve yatırımlar için 

sadece doğrudan mülkiyete sahip olunan tabi ve partner şirketleri dikkate alırken 

dolaylı mülkiyete sahip olunanları dikkate almaz. Kapsamdaki bu farklılıklar 

istatistiklerin farklı çıkmasına sebebiyet vermektedir. Aynı miktardaki yatırım 

Birleştirilmemiş Sistemde 1 birim DYY’ye sebebiyet verirken, bu Birleşik Devletler 

Sisteminde 1,49 birim, OECD yönteminde ise 1,65 birim DYY’ye sebep olmaktadır. 

İstatistikler arasındaki bu farklılık ülkeler arasındaki karşılaştırmaları 

zorlaştırmaktadır. 20 

2.2. Doğrudan Yabancı Yatırım Çeşitleri 

Doğrudan yabancı yatırımlar yapılan yatırımın mülkiyet durumuna göre, 

yapılan yatırımın yeni işletme yaratmasına göre, yapılan yatırımın üretim 

19 

IMF ve OECD, 2003, s. 13, 69-70 

20 

OECD, s. 27, 30. 

15

zincirindeki yerine göre, yapılan yatırımın amacına göre ve farklı diğer değişkenlere 

göre kendi içinde çeşitlere ayrılırlar. 

2.2.1. Yapılan Yatırımın Mülkiyet Durumuna Göre Doğrudan Yabancı Yatırım 

2.2.1.1. Ortak Girişim ve Tam Mülkiyete Dayalı Bağlı Şirket (Joint Ventures 

and Full-Ownership) 

Ortak girişim bir veya daha fazla yabancı yatırımcının ev sahibi ülkeye 

gelerek ev sahibi ülkede diğer bir veya birkaç yerli yatırımcı ile ortak bir işletme 

kurmasıdır. Tam mülkiyete dayalı bağlı şirket kurma ise bir veya daha fazla yabancı 

yatırımcının ev sahibi ülkeye gelerek kendi başına bir işletme kurmasıdır. 

Aralarındaki fark, mülkiyette ev sahibi ülkeden bir yatırımcının olup olmamasıdır. 

Yabancı yatırımcının bu iki seçenekten hangisini seçeceği de ev sahibi ülkedeki 

piyasa, gelenek- görenek, din, tüketim kalıpları, iş bağlantıları, yabancı düşmanlığı, 

üretim teknolojisi, patent, lisans ve mülkiyet haklarına göre değişebilmektedir. 21 

2.2.1.2. Şirketlerarası Birleşmeler ve Satınalmalar (Mergers and Acquisitions – 

M&A) 

Şirketlerarası birleşmeler veya satınalmalar yabancı bir pazara girmede en 

kolay yol olmasıyla, daha iyi bir teknolojiye araştırma-geliştirme (Ar-Ge) 

faaliyetlerine girmeden ulaşma ve ölçek ekonomilerinden faydalanma imkanlarıyla 

son zamanlarda doğrudan yatırımcıların tercih ettikleri bir yöntemdir. Bu yöntemin 

kültür, milliyet, din, gelenek-görenek farklılıklarından doğan güçlükler, yabancı bir 

şirketin yerli bir şirketle birleşmesi veya onu satın almasından doğan siyasi 

olumsuzluklar ve birleşme veya satınalma sonrasında istihdam, ücretler veya 

sözleşmelerdeki aleyhte değişiklikler gibi olumsuz etkileri olabilir. 22 

21 

SEYİDOĞLU, H., Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, Kurtiş Matbaası, İstanbul, 

Ekim 1999, s. 670. 

22 

SEYİDOĞLU, s. 671. 

16

2.2.1.3. Stratejik Birleşmeler (Strategic Alliances) 

Son yıllarda geniş uygulama alanı bulan diğer bir DYY yapma şekli de 

stratejik birleşmelerdir. Bu yöntemde ana amaç çok yüklü olan Ar-Ge faaliyetlerini 

paylaşmak, piyasaya doğru zamanlama ile girebilmek, ortak pazarlama ve hizmet 

sunmanın faydalarından yararlanmak olarak sıralanabilir. 23 

2.2.2. Yapılan Yatırımın Yeni İşletme Yaratmasına Göre 

2.2.2.1. Yeşil Alan Yatırımları (Greenfield Investments) 

Yapılan yatırım ev sahibi ülkede yeni bir iş yaratıyorsa bu tip yatırımlara 

yeşil alan yatırımları adı verilmektedir. 24 Bu tip yatırımlar daha ziyade Gelişmekte 

Olan Ülkelerde (GOÜ) iş hayatında nişlerin bulunduğu ortamlarda yoğunluk 

kazanırlar. Bu tip yatırımlarda yabancı yatırımcının amacı tamamen kendi 

teknolojisi, üretim metodu ve yönetim anlayışıyla yeni bir işletme açmaktır. Bu 

sayede kar maksimize edilmeye çalışılmaktadır. Bu tip yatırımların dezavantajı ise ev 

sahibi ülke pazarına girişin yavaş olmasıdır. 

2.2.2.2. Kahverengi Alan Yatırımları (Brownfield Investments) 

Kahverengi alan yatırımları yeşil alan yatırımları ile satınalmalar arasında 

hibrid bir yatırım çeşididir. Bu tip yatırımlarda bir satınalma gerçekleşir fakat 

işletmenin şekillenmesinde ev sahibi ülkedeki işletmenin üretim faktörlerinden 

ziyade yabancı yatırımcının getirdikleri faktörler etkindir. 25 

23 SEYİDOĞLU, s. 672. 

24 UNCTAD, World Investment Report 1995: Transnational Corporations and Competitiveness, 

United Nations Conference on Trade and Development Division on Transnational Corporations 

and Investment, New York and Geneva, 1995, , 

(02.06.2006), s. 145. 

25 MEYER, K. ve S., ESTRIN, “Entry Mode Choice in Emerging Markets Greenfield, Acquisition, 

and Brownfield”, Center for East European Studies, Copenhagen Business School, Working 

Paper No. 18, February 1998, , 

(30.12.2005), s.3–4. 

17

2.2.2.3. Satınalmalar (Acquisitions) 

Bu tip yatırım da yukarıda belirtildiği gibi ev sahibi ülkedeki bir işletmenin 

yabancı bir veya daha fazla yatırımcı tarafından satın alınmasıdır. Yabancı yatırımcı 

işletmede düzenlemeye veya genişlemeye gitmediği sürece yeni iş yaratma etkisi 

olmayan bir yatırım şeklidir. 

2.2.3. Yapılan Yatırımın Üretim Zincirindeki Yerine Göre 

2.2.3.1. Yatay Yatırımlar (Horizontal) 

Uluslararası ticaretin önünde engellerin olduğu ve taşıma ücretlerinin pahalı 

olduğu durumlarda kullanılan bir metottur. Bu metoda göre yabancı yatırımcı kendi 

ülkesinde üretim yapıp ev sahibi ülkeye ihracat yapamıyorsa veya yapsa bile rekabet 

edemiyorsa bu gibi durumlarda ev sahibi ülke pazarını ele geçirebilmek için ev 

sahibi ülkede yatırım yapma yoluna gider. Bu sayede ev sahibi ülke pazarına da satış 

yapabilme imkanı bulur. 26 Bu tip yatırımlarda yabancı yatırımcı aynı tip üretimi 

değişik ülkelerde uygular. 

2.2.3.2. Dikey yatırımlar (Vertical) 

Haberleşme ve ulaştırmadaki ilerlemelere, tüm liberalleşme akımlarına 

rağmen halen daha ülkeler arasında faktör fiyatları ve faktör donatımlarında 

farklılıklar mevcuttur. Bu durumda farklı faktörleri gerektiren üretim şekillerinde 

üretim aşamalara ayrılır ve her bir aşama kendi faktörünün ucuz olduğu ülkelere 

kaydırılır. Sermaye yoğun aşama sermayenin ucuz, emek yoğun aşama ise emeğin 

ucuz olduğu yerlere kaydırılarak maliyet minimize edilmeye çalışılır. 27 

26 HANSON, G. H., Should Countries Promote Foreign Direct Investment?, United Nations 

Conference on Trade and Development, United Nations ve Center for International Development, 

Harvard University, G -24 Discussion Paper Series No. 9, February 2001, 

, (10.12.2005), s. 10. 

27 HANSON, s. 10. 

18

2.2.4. Yapılan Yatırımın Amacına Göre 

Bu ayrıma göre yatırımlar dörde ayrılır. Bu ayrımları ve ev sahibi ülkenin adı 

geçen yatırımı çekme sebepleri şu şekildedir. 

Tablo 2.4. Yapılan Yatırım Amacına Göre Yatırım Çeşitleri 

Yabancı Yatırımın Amacı Ev Sahibi Ülkede Aranan Özellikler 

Piyasaya Yönelik (Yatay Yatırım) Piyasa büyüklüğü 

Piyasanın büyüme oranı 

Bölgesel ve küresel piyasalara erişim 

Ülkeye has tüketici tercihleri 

Piyasaların yapıları 

Yerli iş hayatının gücü 

Verimliliğe Yönelik (Dikey Yatırım) Emeğin üretkenliğine göre ayarlanmış kaynak ve 

varlık maliyetleri 

Ulaştırma ve ara ürünler gibi diğer girdi maliyetleri 

Ölçek ekonomileri için bölgesel bir birliğe üyelik 

Kaynağa Yönelik 

Hammaddeler 

Düşük maliyet, vasıfsız emek 

Varlığa Yönelik 

Vasıflı emeğin varlığı 

Kaliteli üniversite ve araştırma kuruluşlarının varlığı 

Mezun işçi arzının genişliği 

Yenilikçi kapasite, teknolojik adaptasyon, pazarlama 

ağları, teknik beceriler, iş ve kültürel tutumlar ve 

kümelenmeleri içeren yaratılmış varlıklar 

Ar-Ge ve DYY küme ve eşik büyüklüğü 

Kaynak: LOEWENDAHL, H ve E. ERTUĞRUL LOEWENDAHL, Turkey's Performance in 

Attracting Foreign Direct Investment Implications of EU Enlargement, European Network of 

Economic Policy Research Institutions, Working Paper No. 8, November 2001, 

, (06.12.2005), s. 17. 

Bu tip çeşitleme için literatürde “Yatırım Güdüleri” kavramı da 

kullanılmaktadır. 

Piyasaya yönelik yatırım çeşidi aynı zamanda yatay yatırım diye de 

adlandırılabilir çünkü piyasaya yönelen yatırımın gerekleri ile yatay yatırımın 

gerekleri birbiri ile aynıdır. Aynı şekilde, verimlilik arayan yatırım da dikey yatırım 

diye adlandırılabilir. 

19

2.2.5. Diğer Doğrudan Yabancı Yatırım Çeşitleri 

2.2.5.1. Yeniden Yatırılan Kazançlar (Reinvested Earnings) 

Bu tip yatırımlar daha önceden yapılmış DYY sonucu elde edilmiş 

kazançların kar payı olarak dağıtılmayan kısmının tekrardan yatırıma dönüştürülmüş 

halidir. 28 Bu durumun sebebi kazançların ev sahibi ülke dışarısına çıkarılmasındaki 

kısıtlamalar olabileceği gibi ölçek büyütme veya yeni iş alanlarına yatırım yapma 

isteği de olabilir. 29 

2.2.5.2. Transfer Fiyatlandırması (Transfer Pricing) 

Transfer fiyatlandırması birden fazla ülkede şubesi olan firmaların karlarını 

maksimize etmek için şubeleri arasında mal, yarı mal, hizmet ve teknoloji alışverişi 

ve bu alışveriş sırasında fiyatları istedikleri gibi belirleyebilmeleridir. Bu sayede 

firmalar istedikleri ülkede fonlarını toplayabilir, gelir vergilerini en az olan ülkede 

ödeyebilir, gümrük tarifeleri ve kotalardan en az şekilde etkilenebilir ve spekülatif 

amaçla beklenen kur değişmelerinden yararlanabilirler. 30 

2.3. Doğrudan Yabancı Yatırım Teorileri 

Doğrudan yabancı yatırımların zaman içerisinde ticaretin yerini almaya 

başlaması bu alana olan akademik ilginin artmasına neden olmuştur. 

DYY teorileri tam rekabete ve aksak rekabete dayalı teoriler olmak üzere 

ikiye ayrılmaktadır. 31 Tam rekabete dayalı teoriler getiri oranlarındaki faklılıklar, 

portfolyo teorisi, üretim düzeyi ve pazar büyüklüğü olmak üzere 4 tanedir. 32 Öte 

28 

IMF ve OECD 2003, s.157 

29 

SEYİDOĞLU, s. 672–3. 

30 

SEYİDOĞLU, s. 673–4. 

31 

ÖZTÜRK, L., “Serbest Bölgelerdeki Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları: Dünyadaki 

Uygulamalara Teoriler Işığında Bir Bakış”, Akdeniz İİBF Dergisi, Sayı 7, s. 110-28, 2004, s. 110. 

32 

Tam rekabete dayalı teoriler günümüz karmaşık ve aksak rekabete dayalı ekonomileri açıklamada 

yetersiz kaldıkları ve firmaların tam rekabet halinde olmasından dolayı sadece konum avantajları 

ile ilgilendikleri için daha fazla üzerinde durulmayacaktır. Bu teoriler hakkında daha fazla bilgi 

için bkz. ÖZTÜRK, s. 114-6. 

20

yandan aksak rekabete dayalı teorilerin ana akımını Raymond Vernon’un Ürün 

Döngüsü Teorisi, Peter J. Buckley ve Mark Casson’ın İçselleştirme Teorisi ve John 

H. Dunning’in Eklektik Paradigması oluşturmuşlardır. Bu ana akım teorilerinin 

yanında Stephen Hymer ile Charles P. Kindleberger’in teorileri, Frederick T. 

Knickerbocker’in Oligopolistik Tepki Teorisi ve Richard E. Caves’in teorileri vardır. 

DYY teorilerinin önemi bu teorisyenlerin Çok Uluslu Şirketler (ÇUŞ)u 

incelenmesinden sonra daha da artmıştır. Dolayısıyla bu teorilerin DYY açısından 

kısaca gözden geçirilmeleri faydalı olacaktır. 

Öte yandan bu teorilerin hiçbiri tek başına tüm DYY akımlarını açıklamakta 

yeterli değildirler. Fakat her biri DYY akımlarını açıklamakta önemli katkılarda 

bulunmuşlardır. 

Aslında bu ve benzeri çalışmaları sınıflara ayırmak mümkündür. DYY 

teorilerinin ÇUŞ’un büyümesine göre sınıflandırırsak 4 ana sınıf ortaya 

çıkmaktadır: 33 

• İçselleştirme teorileri 

• Makroekonomik gelişme teorisi 

• Piyasa gücü teorileri 

• Rekabetçi uluslararası endüstriler 

Bunlardan içselleştirme teorileri işlemsel piyasa aksaklıkları ile ilgilenir; 

makroekonomik gelişme teorisi ulusal karşılaştırmalı üstünlüklerdeki değişime 

DYY’nin verdiği tepkileri inceler; piyasa gücü teorileri ÇUŞ’un elindeki 

avantajlardaki değişikliklerin DYY üzerindeki etkisini inceler ve son olarak da 

rekabetçi uluslararası endüstriler de dünya piyasasındaki ÇUŞ’un genel eğilimlerini 

inceler. 

33 VOUTILAINEN, T., “Foreign Direct Investment (FDI) Theories Explaining the Emergence of 

Multinational Enterprises (MNEs), Who, Where and Why”, Seminar in Strategy and 

International Business, 28.01.2005, 

, 

(23.08.2006), s. 4-6. 

21

Diğer bir sınıflandırmaya göre de DYY teorileri 3’e ayrılır: 34 

• Mikroekonomik teoriler 

• Makroekonomik gelişmeci teoriler 

• Rekabetçi uluslararası endüstrilere dayalı teoriler 

Sınıflandırma yöntemlerinden bir diğeri daha da Dunning’in yaptığı 

sınıflandırmadır: 35 

• Araştırma yaklaşımı 

• Sermaye teorisi 

• Ticaret yaklaşımı 

• Konum teorisi 

• Endüstriyel organizasyon ve piyasa yapısı 

Sınıflandırma her nasıl olursa olsun belli başlı teorilerin incelenmesi gerektiği 

için bu çalışmada sınıflandırmaya gidilmeyecek, ana akım teoriler incelenecek, 

sonrasında da diğerleri başlığı altında dikkat çeken çalışmalar verilecektir. 

2.3.1. Ürün Döngüsü Teorisi 

Teori geleneksel Neo-klasik ticaret teorisinin açıklamadığı uluslararası 

üretimi açıklamaya çalışmaktadır. Teori, Vernon’un 1966 yılında yazdığı 

Uluslararası Yatırım ve Ürün Döngüsünde Uluslararası Ticaret (International 

Investment and International Trade in the Product Cycle) makalesi 36 ile literatürde 

önem kazanmaya başlamıştır. 37 

34 VOUTILAINEN, s. 6-7. 

35 DUNNING, J. H., “The Determinants of International Production”, Oxford Economic Papers, 

New Series, Vol. 25, No. 3, s. 289-336, Nov. 1973, s. 294-312. 

36 VERNON, R., “International Investment and International Trade in the Product Cycle”, The 

Quarterly Journal of Economics, Vol. 80, No. 2, s. 190-207, May 1966. 

37 Ürün döngüsü teorisi anlatılırken Hufbauer adı pek anılmasa da Vernon’dan önce bu alana dair ilk 

katkıları yapmıştır. Ürün döngüleri hakkındaki çalışmaların bir listesi için bkz. DUNNING, 1973, 

s. 306-7. 

22

Teoride yeniliğin zamanlamasına, ölçek ekonomilerinin etkilerine ve 

belirsizliğin önemine özellikle vurgu yapılmaktadır 38 . 

Teori oluşturulurken şu varsayımlar kullanılmıştır 39 : 

• Herhangi bir gelişmiş ülkedeki firma, bilimsel bilgi ve prensiplere 

ulaşmada diğer gelişmiş ülkelerdeki firmalardan farklı değildir. Ama bu 

fırsat eşitliği, her firmanın ürün geliştirmede eşit olasılığa sahip olduğu 

anlamına gelmemektedir. 

• Bilimsel prensip ile prensibin yeni bir ürün oluşturacak şekilde kullanımı 

arasında doğal bir zaman farkı vardır ve aradaki bu riski alacak 

girişimcilere ihtiyaç vardır. 

• Bilgi evrensel olarak yayılabilen ücretsiz bir mal değildir. Dolayısıyla 

bilgi, ticaret ve yatırım kararlarında bağımsız bir değişkendir. 

Teoriye göre yenilik öncelikle kişi başına gelirin veya alım gücünün fazla 

olduğu doyurulmamış piyasalarda ortaya çıkacaktır. Çünkü bu tip piyasalarda, 

yeniliği barındıran ve dolayısıyla Ar-Ge maliyetlerini de içerdiği için yüksek fiyatlı 

olan ürünün satışı kolay olacaktır. Ayrıca bu tip piyasalarda üretici ile tüketici 

arasındaki haberleşme de gelişmiştir. Dolayısıyla ürünün standartlaşması sürecinde 

önem arz eden geri bildirimlerin kolay olduğu piyasalar ilk üretim lokasyonu olarak 

uygundur. 

Ürün böyle bir piyasada üretilmeye başlandıktan sonra ürüne olan talep 

zamanla artar. Artan talep ürünün standartlaşmasını sağlar. Artan standartlaşma ürün 

farklılaştırması sürecinin sonunu getirmez, aksine artan rekabet uzmanlaşmayı da 

beraberinde getirir (Radyo üretiminden masa, otomobil ve mobil radyoların 

üretimine geçilmesi gibi). 40 

Artan rekabet üretim yeri seçimini etkiler. Ürün standartlaştığı için üretim de 

standartlaşır ve esnekliğe olan ihtiyaç düşer ve ürünün maliyeti önem kazanmaya 

başlar. Maliyetin önem kazanması, üretimin maliyetlerin düşük olduğu yerlere kayıp 

38 VERNON, 1966, s. 190. 

39 VERNON, 1966, s. 191-2. 

40 VERNON, 1966, s. 192-6. 

23

kaymayacağı sorusunu akla getirmektedir. Bu karar da, ulaştırma maliyetlerinin 

eklendiği ilk üretim yerindeki maliyetlerin dış ülkedeki maliyetler ile 

karşılaştırılması sonucunda verilir. 

Karar sonucunda üretim emek maliyetlerinin yüksek olduğu kaynak ülkeden 

emek maliyetinin görece düşük olduğu gelişmekte olan ülkelere kayar. Dolayısıyla 

başlangıçta sadece kaynak ülkede olan üretim zamanla diğer ülkelere de kaymış olur. 

Menşe ülke bu sürecin başlangıcında üretimini ve pazarlamasını sadece kendi 

ülkesinde yaparken, zamanla ihracata başlar ve ardından da üretimini dış ülkelere 

kaydırır. Son olarak da üretiminin büyük bir kısmını yurt dışına kaydırarak net 

ithalatçı konumuna gelebilir. 

Vernon daha sonra ürün döngüsü teorisini geliştirmiştir. 1974 tarihli 

makalesinde Vernon oligopolleri olgun (standartlaşmış) ürün üreten oligopoller, ve 

yenilik tabanlı oligopoller olarak ikiye ayırmıştır. 41 

Olgun ürün üreten oligopoller özellikle 2. Dünya Savaşı sonrasında rekabete 

açılmışlardır. Savaş öncesinde piyasaları kendi aralarında paylaşan firmalar savaş 

sonrasında artan rekabete birleşmeler ile cevap vermişlerdir. Dolayısıyla firma 

sayıları düşerken, ölçekler büyümüştür. Yenilik tabanlı oligopoller ise üretimlerini 

kendilerine sağlanan günümüzde yerine mülki hakların kullanıldığı dışlayıcı lisanslar 

ile yürütmüşlerdir. 

Ürün döngüsü teorisinin ilk biçimsel modelini 1979 yılında Krugman 42 

oluşturmuştur. Daha sonra modellemeye 1981 yılında Jaskold Gabszewicz vd. 43 kalite 

seviyelerini dışsal olsa da ekleyerek, 1986 yılında Jensen ve Thursby 44 yenilik ve 

imitasyon hızını belirleyerek, 1987 yılında Flam ve Helpman 45 ürün kalitesinin 

41 VERNON, R., “Competition Policy Toward Multinational Corporations”, The American 

Economic Review, Vol. 64, No. 2, May 1974, s. 276. 

42 KRUGMAN, P. R., “A Model of Innovation, Technology Transfer, and the World Distribution of 

Income”, Journal of Political Economy, Vol. 87, s. 253-66, 1979. 

43 JASKOLD GABSZEWICZ, J., A. SHAKED, J. SUTTON ve J. F. THISSE, “International Trade in 

Differentiated Products”, International Economic Review, Vol. 22, s. 527-34, 1981. 

44 JENSEN, R. ve M. THURSBY, “A Strategic Approach to the Product Life Cycle”, Journal of 

International Economics, Vol. 21, s. 269-84, 1986. 

45 FLAW, H. ve E. HELPMAN, “Vertical Product Differentiation and North-South Trade”, American 

Economic Review, Vol 77, s. 810-22, 1987. 

24

değiştiği statik bir model geliştirerek, 1990 yılında Segerstrom vd. 46 Ar-Ge 

faaliyetlerini ve yenilikler arasındaki süreyi ekleyerek ve 1991 yılında Grossman ve 

Helpman 47 kuzey ve güney arasında optimum Ar-Ge yatırım oranlarını bularak 

katkıda bulunmuşlardır. 48 

Ürün döngüsü teorisi DYY akımlarını açıklamada önemli katkılarda 

bulunmuşsa da hammadde arayan yatırımları açıklamakta kullanılamamaktadır. 49 

Ayrıca teori ürün döngülerinin kısa süreli olduğu durumlarda güçsüzleşmesi, yeni 

buluşların genelde ÇUŞ tarafından yapıldığı günümüz ekonomik yapısında anlamının 

azalması, belirsizliğe ve sınır ötesi üretimde maliyetlere gereğinden fazla önem 

vermesiyle eleştirilmektedir. 50 

2.3.2. İçselleştirme Teorisi 

İçselleştirme teorisi Coase ve Williamson’un işlem maliyetleri teorisinin 

uluslararası düzey için uyarlanmış kardeşidir. 51 

İçselleştirme teorisi ÇUŞ’un bir piyasada satış yapmasında kiralama veya 

lisanslama yöntemini mi kullanacağını yoksa DYY yoluyla bizzat kendisi mi 

üreteceğini açıklamaya çalışır. 52 Yani neden bir firma ‘arms-length’ 53 bir ilişkiyi 

46 

SEGERSTROM, P. S., T. C. A. ANANT ve E. DINOPOULOS, “A Schumpeterian Model of the 

Product Life Cycle”, American Economic Review, Vol. 80, s. 1077-91, 1990. 

47 

GROSSMAN, G. M. ve E. HELPMAN, “Quality Ladders and Product Cycles”, Quarterly Journal 

of Economics, Vol. 106, s. 557-86, 1991. 

48 

GLASS, A. J., “Product Cycles and Market Penetration”, International Economic Review, Vol. 

38, No. 4, s. 865-91, Nov. 1997, s. 866. 

49 

DUNNING, J. H., “The Eclectic Paradigm of International Production: A Personal Perspective”, 

içinde The Nature of the Transnational Firm, C. N. PITELIS ve R. SUGDEN (der.), Routledge, 

New York, s. 117-35, 1991. 

50 

VOUTILAINEN, s. 24-5. 

51 

HANSEN, M. W., “Foreign Direct Investment and the Environment: A Transaction Cost 

Perspective”, 

, (24.08.2006), s. 2. 

52 

VOUTILAINEN, s. 5. 

53 Aralarında finansal bağ olmayan firmalar arasındaki işlem anlamında kullanılan İngilizce terim. 

25

değil de doğrudan yatırımı tercih eder sorusuna cevap arar. 54 Bu bağlamda firma 

lisanslama ve DYY arasında tercih yapar. 55 

Teori Buckley ve Casson’un 1976’daki çalışmaları üzerine temellenir. 56 

Teoriye göre firmalar karlarını aksak rekabet ortamında maksimize ederler. Ara mal 

piyasaları aksakken, firmalarda, içsel piyasalar yaratarak bunları bypass etmek 

eğilimi vardır. Bu sayede piyasa ile ilişkilendirilen aktiviteler, ortak mülkiyet ile 

kontrol altına alınırlar. Bu kontrol altına alma işlemleri sınır ötesinde gerçekleşirse 

bu durum, ÇUŞ ve dolayısıyla DYY oluştururlar. 

Ara mal piyasalarının uluslararası düzeyde içselleştirilmesi için şu etkenler 

önemli rol oynarlar: 57 

• Ulaştırma maliyetleri yüksek maliyetli, ticaret engelleri fazlaysa 

• Dış piyasa hakkında bilgi edinememe riski yüksekse 

• Alıcı ve satıcı arasında bilgi asimetrisi varsa 

• Piyasada işlemlerinin maliyetini arttırıcı durumlar varsa 

Firmalar içselleştirme sonucunda gecikme, pazarlık ve müşteri 

belirsizliklerinden kaçınabilme, hükümetin yaptığı düzenlemelerin etkilerini transfer 

fiyatlandırması yoluyla en aza indirebilme ve piyasalar arasında fiyat farklılaşması 

uygulayabilme gibi faydalar elde ederler. 58 

2.3.3. OLI Paradigması (Eklektik Paradigma) 

DYY teorileri arasında kapsamı en geniş olan teoridir. Dunning bu teoriyi 

geliştirirken kendinden önceki pek çok çalışmayı bir araya getirmiş -eklektik-, 

kapsamlı bir teori yaratmıştır. 

54 

HANSEN, s. 4. 

55 

Lisanslama ve DYY tercihinin yapılmasında kullanılan bir içselleştirme modeli için bkz. 

HORSTMANN, I. ve J. R. MARKUSEN, “Licensing versus Direct Investment: A Model of 

Internalization by the Multinational Enterprise”, The Canadian Journal of Economics, Vol 20, 

No. 3, s. 464-81, Aug. 1987. 

56 

BUCKLEY, P. ve M. CASSON, The Future of Multinational Enterprise, Holmes and Meier, 

London, 1976. 

57 

VOUTILAINEN, s. 9. 

58 ÖZTÜRK, s. 118. 

26

Dunning öncelikle ABD ve İngiltere’nin emek üretkenliklerini karşılaştırdığı 

bir çalışmada ABD’deki üretkenliğin 2 ila 5 kat daha fazla olduğunu bulmuştur. Bu 

fark eğer ABD’deki kaynaklardan kaynaklanıyorsa buna konum avantajı, iş 

organizasyonundan kaynaklanıyorsa mülkiyet avantajı adını vermiştir. Daha sonra 

Dunning mülkiyet avantajını mülkiyet ve içselleştirme avantajı olarak ikiye 

ayırmıştır. Dunning bu ayrımı yaparken Buckley ve Casson’un içselleştirme 

avantajından faydalandığını da belirtmektedir. 59 

bağlıdır: 60 

Dunning’e göre bir firmanın yurtdışında üretim yapması şu üç koşulu 

1. Firma maddi veya maddi olmayan mal ve becerilere sahip olmalıdır ki 

üretim yapacağı dış ülkede oradaki bilgi ve tecrübeye sahip yerli 

firmalarla rekabet edebilsin. 

2. Gideceği ülkede elde edeceği bir avantaj sayesinde, ev sahibi ülkede 

üretim yapmak, kaynak ülkede üretip ihraç etmekten daha karlı hale 

gelmelidir. 

3. Firmanın dış yatırım yapması, bu becerilerini satması, kiralaması veya 

lisanslamasından daha karlı olmalıdır. 

İşte bu koşullar sırasıyla Dunning’in kısaca OLI ismini verdiği mülkiyet 

(Ownership-O), 

avantajlarıdır. 

konum (Location-L) ve içselleştirme (Internalization-I) 

Bu avantajlardan mülkiyet avantajı, gelir getiren niteliklere imtiyazlı (patent, 

ticari sır veya ticari marka ile) sahipliği ve ayrı ama ilişkili aktivitelerin tek 

merkezden yönetimi (ölçek ekonomisi ve sinerji, coğrafi risk yayılımı ve sınır ötesi 

arbitraj olanağı ile) ile elde edilebilecek avantajlardır. 

Konum avantajı ise yatırımın yapılacağı dış ülkedeki üretim şeklinin 

üstünlüğü, yüksek ulaştırma maliyetleri, ucuz işgücü, müşteriye yakınlık, yerel imaj 

ve dış ülkenin uyguladığı ticaret uygulamaları gibi etkenlerden doğan avantajlarıdır. 

59 DUNNING, J. H., “The Eclectic (OLI) Paradigm of International Production: Past, Present and 

Future”, International Journal of Economics of Business, Vol. 8, No. 2, s. 173-90, 2001, s. 174- 

5. 

60 BEVAN, A. A. ve S., ESTRIN, “The Determinants of Foreign Direct Investment into European 

Transition Economies”, Journal of Comparative Economics, 32, 2004, s . 777-8. 

27

İçselleştirme avantajı ise firmanın tam rekabette çalışmamasının getirmiş 

olduğu avantaj anlamına gelmektedir. 61 

Teori diğer teorilere göre daha kapsamlı olmasına rağmen yine de eleştirilere 

maruz kalmıştır. Bunlardan bir tanesi değişken sayısının fazla olmasından dolayı 

değişkenlerin açıklayıcı etkisinin neredeyse sıfıra yaklaşmasıdır. Dunning’in buna 

verdiği cevap ise her genel modelin bu eleştiriye maruz kalabileceğidir. Diğer bir 

eleştiri de teorideki değişkenlerin birbirlerinden bağımsız olmamalarıdır. Dunning bu 

eleştiriyi haklı bulsa da değişkenlerin bu şekilde ayrıştırılmasının politika 

belirleyicileri açısından faydalı olacağını savunmaktadır. Teorinin statik olması ve 

firmaların içselleştirme sürecindeki yolunu ve sürecini açıklamaması diğer bir 

eleştiridir. Dunning bu eleştiriyi pek yerinde bulmamaktadır çünkü firmaların 

bugünkü kararlarının pek çoğunun geçmiş durumlarından etkilendiğini bu sayede 

teorinin dinamik bir yönünün de olduğunu söylemektedir. Eklektik teoriye diğer bir 

eleştiri de Kojima’dan gelmektedir. 62 Kojima teoriyi tamamen mikroekonomik 

olmakla suçlamakta ve hatta içselleştirme teorisinden bir farkının olmadığını iddia 

etmektedir. Dunning ise bu eleştiriye teorisinin dinamik olması ile içselleştirme 

teorisinden farklı olduğunu söyleyerek ve Kojima’nın makroekonomi tanımı ile 

kendisininkinin farklı olduğunu kabul ederek cevap vermektedir. 63 

Bu bilgiler ve eleştiriler ışığında model şu özellikleri taşımaktadır: 64 

• Eklektik paradigma bir firma için değil, tüm firmalar, ülke ve ülke 

grupları içindir. Bu yönüyle içselleştirme teorisinden ayrılır. 

• Zaman içerisindeki değişimleri incelediği için dinamiktir. 

• Genel bir teoridir (Dolayısıyla 1980lerin ortalarından itibaren teori yerine 

paradigma kavramı kullanılmaya başlanmıştır). Genel olması dolayısıyla 

tüm uluslararası aktiviteleri açıklaması beklenmemelidir. 

61 VOUTILAINEN, s. 8. 

62 KOJIMA, K., “Macro Economics Versus International Business Approaches to Foreign Direct 

Investment”, Hotosubashi Journal of Economics, Vol. 23, s. 1-19, 1982. 

63 DUNNING, 1991, s. 125-31. 

64 DUNNING, 1991, s. 132-3. 

28

Ana akımın açıklanan bu üç teorisi DYY akımlarını farklı konulara vurgu 

yaparak anlatmaya çalışmaktadır. Ürün döngüsü teorisi yeniliğe, içselleştirme teorisi 

bilgiye ve eklektik paradigma da gelir getiren niteliklerin imtiyazlı sahipliğine vurgu 

yapmaktadır. İçselleştirme teorisi ile eklektik paradigma hem faktör donatımına hem 

de piyasa başarısızlığına yer verirken ürün döngüsü teorisi sadece faktör donatımına 

yer vermektedir. Diğer taraftan teorilere eklektik paradigmanın sınıflandırma şekliyle 

bakılırsa ürün döngüsü teorisi mülkiyet ve konum avantajlarını içerirken 

içselleştirme avantajlarını içermez; içselleştirme teorisi konum ve içselleştirme 

avantajlarını içerirken, mülkiyet avantajını içermez; eklektik paradigma ise adı 

üzerinde tüm avantajları içerir. Piyasa başarısızlıkları konusunda eklektik paradigma 

başarısızlıkları yapısal ve işlemsel olarak ikiye ayırırken, içselleştirme teorisi sadece 

işlemsel piyasa başarısızlıkları ile ürün döngüsü teorisi ise sadece yapısal piyasa 

başarısızlıkları ile ilgilenmektedir. Teorilerin uygulanabilirlik alanlarına bakıldığı 

zaman ise eklektik paradigmanın firma, endüstri ve ülke ölçeklerinde 

uygulanabilirlik ile en kapsamlı teori olduğu görülmektedir. Ardından firma ve 

endüstri ölçeklerinde uygulanabilirlik ile ürün döngüsü teorisi ve son olarak da 

sadece endüstri ölçeğine uygulanabilirlik ile içselleştirme teorisi gelmektedir. DYY 

akımları amaçlarına göre ayrıştırıldığı zaman yine eklektik teorinin geniş kapsamı 

ortaya çıkmaktadır. Teori piyasa, hammadde ve etkinlik arayan DYY’leri 

açıklayabilirken içselleştirme teorisi etkinlik arayan DYY akımlarını 

açıklayamamaktadır. Ürün döngüsü teorisi ise DYY akımlarının ülkenin ekonomik 

iklimine göre sırayla geleceğini belirtmektedir. Bu sıralamada öncelik hammaddenin, 

sonra da piyasa ve etkinliğin olacaktır. 65 

2.3.4. Diğer Teoriler 

Ana akım teorilerden başka bir de diğer teoriler vardır. Bu teoriler ana akım 

teoriler kadar popüler olmasalar da ana akım teorilerin geliştirilmesinde önemli 

katkılarda bulunmuşlardır. Bunlardan Caves’in, Knickerbocker’in ve Hymer ile 

Kindleberger’in teorileri incelenecektir. 

65 VOUTILAINEN, s. 13-21.. 

29

2.3.4.1. Caves Ekonomileri 

Caves’e göre DYY 3 sebebe dayandırılabilir 66 . Bunlar: 

• Soyut sermaye 

• Çok tesisli işletmeler 

• Girişimci özellikleri 

Caves, DYY’nin yatay ve dikey olarak sınıflara ayrıldıktan sonra 

yorumlanması gerekliliğini vurgulamıştır. 67 

Yatay yabancı yatırımlarda sahip olunan tek ürün veya niteliğin, yurtdışı 

yatırıma dönüşmesi için 2 koşul yerine gelmelidir: 

1. Nitelik, firma içinde kamusal mal özelliğine sahip olmalıdır. Bu sayede 

yurtdışında açılacak olan iştirak veya şube bu özelliğe sahip olmak için 

tekrar bir maliyete katlanmak zorunda kalmayacaktır. 

2. Firmanın yurtdışındaki getiri oranı en azından yurtiçi üretime bağlı 

olmalıdır. 68 

Caves’e göre bir firma yurtdışında bir yatırım yapmak istiyorsa elindeki 

nitelik hem o ülkede üretim yapan yerli firmaların yerli olmaktan kaynaklanan 

avantajlarını geçmeli, hem de firma DYY’nin ihracat veya lisanslamadan daha 

avantajlı olduğu kararına varabilmelidir. 69 

Caves, DYY karar aşamasında şu faktörlerin önemli olduğuna 

inanmaktadır: 70 

• Ürün farklılaştırması (küçük fiziksel değişiklikler, marka, reklam ile 

oluşturulan öznel farklılıklar, satış stratejileri ve yardımcı ürünlerdeki 

66 CAVES, R. E., “Causes of Direct Investment: Foreign Firms’ Shares in Canadian and United 

Kingdom Manufacturing Industries”, The Review of Economics and Statistics, Vol. 56, No. 3, s. 

279-93, Aug. 1974b, s. 292. 

67 ÖZTÜRK, s. 119-20. 

68 CAVES, R. E., “International Corporations: The Industrial Economics of Foreign Investment”, 

Economica, New Seris, Vol. 38, No. 149, s. 1-27, Feb. 1971, s. 4-5. 

69 CAVES, 1971, s. 5. 

70 CAVES, 1971, s. 5-9. 

30

farklılıklar ile oluşturulur; mülkiyet hakları ve fiziksel imitasyonun 

önündeki yüksek maliyetler ile korunur.) 

• Piyasanın oligopol yapısı 

• Organizasyonel beceriler 

• Ulaştırma maliyetleri ve gümrük vergileri 

• Ar-Ge faaliyetleri 

Dikey yabancı yatırımlarda ise DYY kararı optimal dikey entegrasyon 

seviyesinin seçiminden sonra olabilmektedir. 71 

2.3.4.2. Oligopolistik Tepki Teorisi 

Teoriye göre bir firma herhangi bir ülkedeki pazar payını arttırmak için 

yatırım yapar. Bunun hemen ardından bu firmaya rakip olan diğer oligopol firmalar 

da pazar paylarını kaybetmemek için hemen o ülkede yatırım yaparlar. 72 Bu tip 

yatırımlara aynı zamanda liderin takip edilmesi ismi de verilmektedir. 

Teori literatürde geniş yer etmesine rağmen biçimsel bir modellemesi tam 

olarak yapılmamıştır. 73 Knickerbocker’in bu teorisinin ÇUŞ’un belirsizlik ve riskten 

kaçınma davranışlarına göre modellemek mümkündür. Zaten firmalar belirsizlikten 

ve riskten kaçındıkları için öncelikle kendilerinden önce lider bir firmanın yatırımını 

beklerler ve sonuçlarını gördükten sonra yatırım yaparlar. Bu durum da lideri takip et 

teorisinin gerekçesini oluşturur. 

2.3.4.3. Hymer ve Kindleberger’in Teorileri 

Hymer’in 1960 yılında tamamladığı doktora tezinin DYY teorisine en büyük 

katkısı ÇUŞ’un neden bilgi ve teknoloji gibi ara mal ürünlerini ülkeler arasında 

transfer ettiğini anlatmasıdır. Hymer tüm analizini Bain tipi adı verilen piyasanın 

71 

CAVES, 1971, s. 10. 

72 

ÖZTÜRK, s. 117. 

73 

HEAD, K., T. MAYER ve J. RIES, “Revisiting Oligopolistic Reaction: Are Decisions on Foreign 

Direct Investment Strategic Complements”, Journal of Economics & Management Strategy, 

Vol. 11, No. 3, s. 453-72, Fall 2002, s. 454. 

31

yapısal aksaklıkları üzerine kurmuştur. Öte yandan ise Williamson tipi işlem 

maliyetleri aksaklıklarına yer vermemiştir. 74 

Hymer işbölümünü 2’ye ayırmaktadır. Firmalar arasındaki işbölümünü 

piyasaların kontrol ettiğini ve dolayısıyla uluslararası ticaret teorisinin alanına 

girdiğini, firma içindeki işbölümünün ise girişimciler tarafından kontrol edildiğini 

belirtmektedir. 75 

Zaten Hymer ve hocası Kindleberger daha ziyade firmaya özgü faktörler 

üzerinde durmuşlardır. Yabancı firmaların daha ucuz finansman kaynağı, pazarlama 

deneyimi, bazı piyasalara özel giriş izinleri, patentli veya ticareti yapılmayan 

teknolojiye sahip olmaları, yönetimdeki etkinlikleri ve ölçek ekonomilerinden 

faydalanmaları gibi üstünlükleri vardır. Hymer ve Kindleberger bu avantajlara sahip 

bir firmanın bunları başka bir ülkeye ihraç veya kiralama yerine neden doğrudan 

yatırıma yöneldiğini tam olarak açıklayamamışlardır. Dolayısıyla da bu teori diğer 

teorilere sadece yön gösterici olarak kalmıştır. 76 Bunun yanında Hymer’in tezinden 

sonraki tüm çalışmalar da Hymer’in fikirlerinin üzerine inşa edilmiştir. 77 

Tüm bu teorilerin yanında yönetimle ilişkili paradigmalar, organizasyonel 

paradigmalar ve pazarlama paradigmaları da mevcuttur. Tüm bu teoriler birbirlerine 

fikir verseler de birbirlerinin tamamlayıcıları değillerdir. 78 

Aksak rekabete dayalı bu teoriler, DYY akımlarının neden ortaya 

çıktıklarının, hangi koşullar ile şekillendiklerinin ve ‘nereye’ akacaklarının 

belirlenmesinde önemli katkılar sağlamaktadırlar. Bu bağlamda diğer bir önemli 

çalışma alanı da DYY’yi etkileyen faktörlerdir. Bu faktörlere üçüncü bölümde 

değinilecektir. Fakat bundan önce çalışmanın konusu itibariyle büyüme teorilerinde 

DYY’nin yerine bakmakta fayda vardır. 

74 DUNNING, J. H. ve A. M. RUGMAN, “The Influence of Hymer’s Dissertation on the Theory of 

Foreign Direct Investment”, The American Economic Review, Vol. 75, No. 2, s. 228-32, May 

1985, s. 228-9. 

75 HYMER, S., “The Efficiency (Contradictions) of Multinational Corporations”, The American 

Economic Review, Vol. 60, No. 2. s. 441-8, May 1970, s. 441. 

76 ÖZTÜRK, s. 116-7. 

77 KINDLEBERGER, C. P., “Stephen Hymer and the Multinational Corporation”, Contribution to 

Political Economy, Vol. 21, s. 5-7, 2002, s. 5. 

78 DUNNING, 2001, s. 187. 

32

2.4. Büyüme Teorilerinde Doğrudan Yabancı Yatırımlar 

İlkçağlardan günümüze kadar insanoğlu yaşam standartlarını devamlı olarak 

arttırmıştır. Bu süreç içerisinde yaşam gün geçtikçe daha karmaşıklaşmaktadır. 

Dolayısıyla, ilk büyüme modellerinden günümüzdeki modellere gelindiğinde, 

hayattaki bu karmaşanın modellere zorluk ve yeni değişkenler olarak eklendiğini 

görmekteyiz. 

Dünyanın sanayileşmeye ve sömürgeleşmeye başladığı yıllarda ortaya çıkan 

merkantilizm ve fizyokrasi akımlarından günümüz Ar-Ge, beşeri sermaye, sosyal 

sermaye, teknik-bilgiye dayalı içsel modellerine kadar geniş bir yelpazede büyüme 

modelleri çeşitlenmiştir. Bu modellerden özellikle en yenileri derin inceleme ve 

tetkikleri gerektirmektedir. Bununla birlikte bu çalışmada sözü edilen büyüme 

teorileri DYY bağlamında incelenmeye çalışılacaktır. 

Büyüme modelleri, Klasik (Geleneksel) Büyüme Modelleri, Neo-Klasik 

Büyüme Modelleri ve İçsel (Yeni) Büyüme Modelleri olmak üzere 3 ana başlık 

altında incelenmektedir. Fakat her bir başlığın altında modele katkıları olmakla 

birlikte birbirlerinden ayrışabilen modeller vardır. 

Klasik Büyüme Teorilerine geçmeden önce Merkantilist ve Fizyokrasi 

akımlarını kısaca ele almakta fayda vardır. 

Merkantilizm, bilindiği üzere, 1450 – 1750 yılları arasında dünyadaki hakim 

görüştür. Bu görüşe göre sanayi ve ticaret önem kazanmaya, tarım giderek geri 

planda kalmaya başlamıştır. 79 Akıma göre esas amaç ülkelerin değerli maden 

stokunu (Bulyonizm) arttırmaktır. 80 Akımın ilk aşamasında bu amacı elde etmiş yani 

refaha kavuşmuş ülkenin göstergesi olarak elindeki değerli maden stoku 

gösterilebilirdi. İkinci aşamaya geçildiğinde ise zenginlik üretken kapasite ile 

ölçülmeye başlanmıştır. Yani artık önemli olan ülkenin ne kadar üretebildiğidir ki bu 

da ülkenin ne kadar ihracat yapabileceğinin veya ne kadar ithalat yapmayacağının bir 

göstergesidir. Üretimi arttırabilmek için de ucuz iş gücü (artan nüfus ve düşük ücret 

politikaları ile), düşük faiz hadleri, para arzındaki artış ve sömürgecilik politikaları 

79 

ÖZGÜVEN, A., İktisadi Büyüme, İktisadi Kalkınma, Sosyal Kalkınma, Planlama ve Japon 

Kalkınması, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1988, s. 1-3. 

80 

RIDER, C., An Introduction to Economic History, South-Western College Publishing, New 

York, 1995, s. 98-102. 

33

enimsenmiştir. Doğrudan yabancı yatırımların başlangıç aşamasını da işte bu 

zamanlara kadar götürmek mümkündür. Çünkü sömürgeciliği benimseyen ülkelerin 

iki seçenekleri vardı. Ülke ya sömüreceği ülkedeki hammadde, kaynak ve insan 

gücünü (köle) ülkesine taşıyacak sonra da bunlarla yaptığı üretimi yine sömürgeye 

satacak ve yüksek taşıma ücretleri ödeyecek ya da üretimini sömürdüğü ülkelere 

taşıyacaktır. İlk stratejiyi benimseyen ülkeler merkantilist olarak nitelendirilir ve ülke 

dışında üretime değil ülke içi üretim ve sonra da ihracata önem verirler. 81 İkinci 

stratejiyi benimseyenler merkantilist akımdan ziyade emperyalizme daha yakındırlar 

ve kurdukları üretim tesisleri günümüz DYY’lerin ataları olarak kabul edilmektedir. 

Fizyokratlar ise merkantilistlerin sanayiye verdikleri önemin tarıma verilmesi 

gerektiğini düşünürler. 82 Çünkü fizyokratlara göre sanayi, sadece girdilerin şekil, 

fayda ve özelliklerini değiştirebilir. Halbuki tarım ise insanoğluna insanoğlunun 

toprağa verdiğinin kat kat fazlasını geri verir - tohumdan ağaca. Dolayısıyla 

büyümenin dinamiği tarımdır. Fizyokratlara göre büyüme kendiliğinden ortaya 

çıkar. 83 Dolayısıyla da hiçbir devlet müdahalesine gerek yoktur. Bu özelliğiyle 

Fizyokrasi liberal bir görüştür. 

Bu liberalliğine rağmen ekonomik büyümeyi tarımda gören Fizyokrasi 

akımında DYY’nin yeri yoktur. 

Bu iki akımdan sonra Adam Smith’in 1776’da yazdığı Ulusların 

Zenginliği’nin Sebepleri ve Doğası Üzerine Bir Araştırma (An Inquiry Into the 

Nature and Causes of the Wealth of Nations) kitabıyla genelde ekonomi biliminin, 

özelde ise Klasik İktisadın temelleri atılmıştır. 

81 BÜYÜKAĞAOĞLU, Ş. I., Doğrudan Dış Yatırımların Belirleyenleri ve Türkiye Üzerine 

Ampirik Bir Çalışma, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler 

Enstitüsü, İzmir, 2003, s. 9. 

82 BARBER, W. J., İktisadi Düşünce Tarihi, Şule Yayınları, İstanbul, 1995, s. 24–5. 

83 ÖZGÜVEN, s. 3. 

34

2.4.1. Klasik Büyüme Teorisi 

Klasik büyüme modeli reel dünyadaki gelişmeyi doğru olarak 

modelleştirebildiği için değil, ilk sistemli büyüme teorisi olduğundan dolayı 

önemlidir. 84 

Klasik büyüme modelini başta A. Smith ve D. Ricardo olmak üzere T. R. 

Malthus, J. S. Mill, J. Mill, J. R. McCulloch ve N. W. Senior gibi klasik düşünürler 

şekillendirmişlerdir. 

Klasik iktisadın kurucusu olan A. Smith’in ortaya koyduğu model daha 

sonraları diğer klasik iktisatçılar tarafından geliştirilmiştir. Klasik iktisada yapılan 

katkılar arasında en dikkati çekenler D. Ricardo tarafından yapılanlardır. Esasen 

yukarıda bahsi geçen iktisatçıların her biri ayrı olarak ele alınabilecek modeller 

kurmuşlardır. Öte yandan bu modeller DYY için benzer sonuçlar doğurduğu için 

teker teker analiz edilmeleri elzem değildir. Bu bakımdan klasik iktisat tek başlık 

altında incelenecektir. Bu durumda da teoriye en fazla katkısı olan Ricardo’nun, teori 

üzerindeki baskınlığı hissedilecektir. Gereken kısımlarda ise Ricardo ile diğer 

iktisatçılar arasındaki görüş farklılıkları dile getirilecektir. 

Bu bilgiler ışığında klasik iktisadın varsayımları şu şekildedir: 85 

• Emek tek üretim faktörü olarak kabul edilir ve homojendir. Sermaye 

biriktirilmiş ve üretim aracı biçiminde somutlaştırılmış emek olarak, 

doğal kaynaklar da tanrının bir bağışı olarak kabul edilir. Dolayısıyla da 

bir malın- mal da homojendir- fiyatı “emek-değer” teorisi ile açıklanır. 

• Ekonomide tam rekabet ve tam istihdam koşulları hakimdir. 

• Malthus’un nüfus kanunu 86 geçerlidir. 

• Emeğe ödenen ücret kısa dönemde emek arz ve talebine bağlı olarak 

değişken olsa bile uzun dönemde -Malthus’un nüfus kanunu dolayısıylafizyolojik 

olarak gerekli olan asgari seviyede sabittir. 

84 

HİÇ, M., Büyüme ve Gelişme Ekonomisi, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1994, s. 13-4. 

85 

HİÇ, s. 14. 

86 

Malthus, nüfus kanununda nüfusun geometrik olarak artarken, gıdanın aritmetik olarak artacağını ve 

dolayısıyla da büyümenin sınırı olduğunu öne sürmektedir. Bu hipotezin testi için ampirik 

çalışmalara bakıldığı zaman ise Malthus’un yanıldığı ortaya çıkmaktadır. 

35

• Ekonomi er ya da geç durgunluğa girecektir. 

• Tasarruf ve sermaye birikimi, karların yüksekliği nedeniyle yüksek kabul 

edilmektedir. 

• Sanayi kesiminde teknik ilerleme hızı yüksektir dolayısıyla sermayede 

artan verimler kanunu ve emekte de, iş bölümü, uzmanlaşma, sermaye 

birikimi ve makineleşme sayesinde artan verimler kanunu hakimdir. Öte 

yandan tarımda ise teknik ilerleme hızı çok düşük ve üretimin artması 

durumunda daha az verimli topraklarda üretim yapılmaya başlanacağı için 

hem emekte hem de sermayede azalan verimler yasası geçerlidir. 

Toplamda, tarım kesimi daha yaygın olduğu için toplam hasılada azalan 

verimler kanunu geçerlidir. 

Bu varsayımlar klasik iktisat teorisinin geneli için yapılabilecek ve 

Ricardo’nun görüşleri olarak kabul edilebilecek varsayımlardır. Fakat kimi görüşleri 

ile kimi klasik iktisatçılar bu varsayımlardan ayrı görüşler benimseyebilmektedir. 

Mesela, Ricardo emek ve sermaye için verimlilikleri incelerken sanayi ve tarım 

sektörleri ayrımına giderken Smith bu ayrıma gitmemiş ve sermaye için azalan, emek 

için de artan verimler kanununu kabul etmiştir. 87 

Bu durum Smith ile Ricardo arasında DYY açısından önemli bir farklılığa 

sebebiyet vermektedir. Ricardo’ya göre artan sermaye miktarı artan verimleri ortaya 

çıkarmaktadır. Halbuki Smith’de sermaye azalan verimli olmaktadır. Dolayısıyla 

Smith’in modeli DYY’ye daha açık bir modeldir. 

Malthus, Ricardo’nun büyüme teorisinde kabul ettiği değişkenlere teknolojik 

yenilikleri de eklemiştir. 88 Malthus’a göre makineler ve teknolojik ilerleme 

büyümeyi kolaylaştırır fakat büyümeyi sonsuza kadar götüremez. Makineler malların 

fiyatını düşürebildiği ve talebi arttırabildiği ölçüde büyümeyi etkileyebilir. J. S. Mill 

bu varsayımlara inançların, alışkanlıkların, zihniyetin, örf ve adetlerin ve kurumların 

da ekonomiyi etkileyebileceği fikrini eklemiştir. 89 


88 ÖZGÜVEN, s. 10–1. 


36

Tüm bu farklılıklara rağmen klasik büyüme teorisinde tüm klasik 

iktisatçıların birleştiği noktalardan bir tanesi büyümenin iki aşamalı olmasıdır: 

Büyüme Aşaması ve Durgunluk Aşaması. Farklı görüşlerde farklı sebeplerle (nüfus 

artışı, sermaye stoku artışı-yatırım artışı) başlayan ve yine tüm klasik iktisatçılarca 

kabul edilen kendiliğinden (spontane) büyüme aşaması sonucunda yatırımlar artar ve 

sermaye stoku artarak üretimi arttırır. Artan üretim sonucunda emeğe olan talep artar 

ve ücretler yükselir. Gelir artmasıyla birlikte fiyatlar genel düzeyi de artar ve karlar 

tam istihdam düzeyinde denge durumundaki normal kar düzeyinin üzerine çıkar. 

Buraya kadar olan kısım büyüme aşaması olarak adlandırılır. Artan ücretler 

Malthusian teoride nüfusun artması ile sonuçlanır ve emeğin arzı artacağından 

ücretler düşer. Üretilen malların bir kısmı düşen ücretler sonucu üreticinin elinde 

kalacağından fiyatlar düşer ve fazla kar gerileyerek normal düzeye düşer. Kardaki bu 

düşüş yatırımların sadece yenilemeye yetecek seviyeye düşmesine ve dolayısıyla 

sabit sermaye stokuna sebep olur. Bu aşamaya da durgunluk aşaması adı verilir. 

Durgunluk aşaması teoriye göre ne yazık ki kaçınılmazdır. Ne teknik 

gelişmeler ne de ülkelerin dış ticarete açılmaları durgunluğu engelleyebilir. Bu gibi 

gelişmeler ancak durgunluğu geciktirir. Ekonominin durgunluğa girdiği üretim ve 

istidam düzeyi bile aynı sevide kalır. 90 

Bu varsayımlara ve büyüme sürecine bakıldığı zaman klasik büyüme teorisi 

ile DYY’yi açıklamanın mümkün olmadığı görülmektedir. Emeğin tek üretim 

faktörü sayılması ve günümüz büyüme modellerinin en önemli varsayımlarından 

olan eksik rekabetin yerine tam rekabet koşullarının var olduğunun varsayılması 

DYY’nin bu modelle açıklanmasını imkansızlaştırmaktadır. DYY konusunda önemli 

bir etken olan teknolojik gelişmenin modelde yeri olmasına rağmen 

içselleştirilememiş olması ve etkilerinin sadece kısmi olacağı görüşü klasik büyüme 

teorisinin günümüz üretimini açıklamasını imkansızlaştırmaktadır. 

Model sadece DYY açısından yetersiz değil, büyüme teorisi olarak da 

yetersiz kalmış ve tenkit almıştır. Tenkit edildiği hususların başında emeğin azalan 

verimliliği gelmektedir. Emek, teoride tarım sektöründe azalan verime sahiptir ve 

tarımın ana üretim kaynağı olmasından dolayı da toplamda azalan verime sahiptir. 


37

Öte yandan ise sanayi zaman içerisinde önem kazanmış ve tarımın önüne geçmesi ile 

emek, toplamda artan verimler kanununa dahil olmuştur. Diğer bir sapma da 

Malthusian nüfus kanununda ortaya çıkmıştır. Emek karşılığı olan ücret, nüfus 

artışlarına rağmen asgari fizyolojik seviyenin üzerinde gerçekleşmiştir. 

2.4.1.1. Marksist Büyüme Teorisi 

Karl Marx 1847-48’deki Komünist Bildiri (Communist Manifesto) ve 

1867’deki Kapital (Das Kapital) ve diğer eserleri ile yaşadığı çağdaki ekonomik 

dönüşümü açıklamaya çalışmıştır. Marx’ın yaşadığı bu dönem, tarım toplumundan 

kapitalist topluma geçişteki sancıların yaşandığı dönemdir. Fabrikalar kurulmuş, 

üretimde makineler kullanılmış ve buhar enerjisine geçilmiş fakat sendikalar, sosyal 

güvenlik yasaları, yaşam koşullarına uygun altyapı henüz tamamlanmamıştı. Bu 

bağlamda, Marx’ın çalışmalarında klasik iktisat teorisinden daha genel bir teori 

oluşturma eğilimi olsa da, ‘işçi sınıfı’nın yaşadığı bu ‘sömürü’ Marx’ın eserlerinde 

siyasi eğilimlerin olmasına sebep olmuştur. Dolayısıyla Marx, kendine hedef olarak 

emeğin sömürüsü üzerine kurulmuş kapitalist sistemi almıştır. 

Marx’ın en dikkat çeken yazılarındaki göndermelerin çoğu klasik iktisadi 

düşünceyi hedef alıyordu. Buna rağmen, kendi teorisinin özünü de klasik iktisat 

oluşturuyordu. 91 Bunu en açık şekilde Ricardo’dan aldığı ve ürün fiyatlandırması için 

kullandığı emek-değer teoreminde görebiliriz. 92 

Marx’ın teorisini klasik teoriden ayıran özellikler ise Marx’ın Malthusian 

nüfus kanununu reddetmesi, toplumun klasik teorideki gibi 3 sınıftan (kapitalist veya 

girişimci, toprak sahibi veya sermayedar ve emekçi) değil üretim araçlarına sahip 

olanlar ve olmayanlar diye 2 sınıftan oluştuğuna inanması, ücretleri asgari fizyolojik 

düzey değil emek-zaman teorisine göre belirlemesidir. 93 

Marx, teorisinde sermayeyi sabit ve değişken sermaye olarak iki kısma 

ayırmıştır. Sabit kısım, makine, teçhizat, hammadde gibi üretim araçlarını içerirken, 

değişken sermaye ise emekçilere ödenen toplam ücretleri içerir. Bu ayrışma sonucu 

91 

BARBER, s. 169-70. 

92 

HİÇ, s. 30–1. 

93 

BARBER, s. 170, 173, 175. 

38

olarak da Marx, ‘sermayenin organik bileşimi’ (toplam sermaye birikimi içerisindeki 

sabit sermayenin payı) ile kar oranı arasında negatif bir ilişki bulmuştur ve ‘kar 

haddinin azalma meyli’ olarak adlandırmıştır. Bu negatif ilişki klasiklerin azalan 

verimler kanununu akla getirmektedir. Marx bu sonuca klasiklerden farklı olarak, 

sermayeyi sabit ve değişken diye ayrıştırarak ulaşmıştır. 94 

Marx teorisinde klasiklerin aksine tarım sektörüne pek ağırlık vermemiştir. 

Marx için, önem arz eden, kapitalizmi yaratan sanayi sektörü olmuştur ve 

incelemelerini bu sektör üzerinden yapmıştır. Sanayi sektöründeki kapitalistlerin 

ayakta kalmalarının tek yolu olarak da devamlı teknik ilerlemeleri göstermiştir. 

Teknik ilerlenin yolunu da artık-değerden elde kalan karın tekrar yatırıma 

yönlendirilmesi olarak açıklamıştır. 

Marksist teorinin klasik teoriden ayrıldığı diğer bir nokta da artan ücretlerin 

doğurduğu sonuçların farklılığıdır. Artan ücretler, klasik teoride nüfusun artmasına 

ve bu sebeple ücretlerin tekrar düşmesine yol açarken, Marksist teoride yeniden 

yatırıma dönecek ‘ücreti ödenmemiş emek’ miktarını düşürür ve yatırımların 

azalmasına yol açarak ücret artış hareketini durdurur. 

Klasik iktisat ile Marksist iktisadın ayrıldığı son nokta ise ekonominin uzun 

dönem dengesidir. Klasik teori uzun dönemde ekonominin durgunluk aşaması 

yaşayacağını savunurken, konjonktür dalgalanmalarını içeren ve büyüme sürecini 

devamlı bir dengesizlik hali olarak gören Marksist teori uzun dönemde kapitalist 

sistemin başarısız olacağını, bir ihtilalle de yıkılacağını savunmaktadır. 95 Bu yıkımı 

da hiçbir beşeri gayret engelleyemeyecektir. 96 

Marksist teoride geçerli olan ‘kar haddinin azalma meyli’, kar haddinin 

çalıştırılan işçi sayısına bağlı olduğunu ima etmektedir. Bu bağlamda bir işletme 

karını arttırmak istiyorsa (değişken sermaye / sabit sermaye) oranını arttırmalıdır. Bu 

sayede birim sabit sermaye başına emek sömürüsü artacaktır. Tabi diğer bir yöntem 

de teknik ilerleme sağlamaktır. Teknik ilerleme birim emeğin üretkenliğini arttırarak 

karı arttıracaktır. Bu yaklaşımda teknik ilerlemenin büyümeye yol açtığı ne kadar 

94 

HİÇ, s. 33–4. 

95 

HİÇ, s. 41. 

96 

BARBER, s. 197. 

39

doğruysa, karın tek kaynağı olarak emeği görmek de o kadar eksiktir. Günümüzde 

üretimi yapan emek olsa da üretimi anlamlı ve rekabetçi kılan sermaye ve 

teknolojidir. 

Marksist teori ‘kar haddinin azalma meyli’ kanunu ile DYY’nin önünü 

açmaktadır. Sabit sermaye miktarı arttıkça karın düşmesi, sermayeyi, sermaye 

birikiminin düşük olduğu yerlere kaydıracaktır. Fakat bu kayma sadece gelişmiş 

ülkelerden gelişmekte olan ülkelere giden DYY’yi açıklamakta, gelişmiş ülkeler 

arasındaki DYY akımını açıklayamamaktadır. Gelişmiş ülkeler arasındaki akımı 

açıklayıcı beşeri sermaye, Ar-Ge, sosyal sermaye, yaparak öğrenme gibi değişkenler 

Marksist teoride yer almadığından teori bu çeşit DYY akımını açıklamakta 

kullanılamamaktadır. 

Teori, içerisindeki tutarsızlıklar sebebiyle de ayrıca eleştirilmektedir: 97 

• Modeldeki sabit sermaye yatırımları ve sermaye yoğun tekniklerin 

kullanılması ile artık değer oranının sabit kabul edilmesi varsayımları 

birbiri ile çelişmektedir. 

• Emeğin sefaletinin istihdamla birlikte artacağı da model bütünü ile ilgili 

varsayımlarla çelişmektedir. 

• Kar oranının azalması ve teknik ilerlemenin bu gidişi durduramaması 

sonucu ile kapitalist sistemin dinamikliği arasında bir çelişki vardır. 

Bu eleştiriler ışığında diyebiliriz ki Marx’ın varsayımlarının doğru kabul 

edilmesi bile kapitalist sistemin çökeceğine dair kesin inancın doğruluğunu 

kanıtlamaz. 

2.4.1.2. Schumpeteryan Büyüme Teorisi 

Schumpeter, teorisini 1911’de Almanca olarak yazdığı ve 1926’da ikinci 

baskısı yapıldıktan sonra 1934’te İngilizce olarak yayınlanan Ekonomik Kalkınma 

Teorisi (The Theory of Economic Development), 1939’da yayınlanan Konjonktür 

Dalgalanmaları (Business Cycles) ve 1950’de yayınlanan Kapitalizm, Sosyalizm ve 

97 HİÇ, s. 42. 

40

Demokrasi (Capitalism, Socialism and Democracy) kitaplarında açıklamıştır. Bu 

teori Marx’ın teorisi gibi tarihsel bir modeldir. Teori formal bir model içermez. 98 

Modelin incelemeye değer asıl yönü Ortodoks büyüme teorilerinin aksine yatırım ile 

teknik ilerleme arasında bağlantı olduğunu kabul etmesi ve hiçbir şekilde sermaye 

birikiminden bahsetmeyip yerine girişimciler aracılığıyla ‘yeni kombinasyonlar’ın 

büyümeye ve dalgalanmalara sebebiyet vermesini izah etmesidir. 

Modelin formal olmaması bir yandan modele esneklik katarken diğer yandan 

modelin çıktı başına yatırımdaki bir artışın uzun dönem büyüme oranını nasıl 

etkileyeceği gibi soruları yanıtsız bırakmasına sebep olmaktadır. 

Modelde ekonomik büyüme, 5 ‘yeni kombinasyon’un ortaya çıkması ile 

açıklanmaktadır. 99 Bunlar: 

• Piyasaya tüketicinin daha önceden alışık olmadığı yeni bir malın veya 

mevcut bir malın yeni bir kalitesinin sürülmesi 

• Yeni bir üretim tekniğinin kullanılması 

• Yeni bir piyasaya girilmesi 

• Yeni bir hammadde kaynağı veya yarı mamulün bulunması 

• Sanayinin yeniden organizasyonu: tröst anlaşmaları ile tekelleşme veya 

tekelin kırılması. 

Bu 5 tip gelişmeden herhangi birinin ortaya çıkması için girişimcinin yatırım 

yapması gerekmektedir. 100 Bu noktada Schumpeter yatırımı ikiye ayırmıştır: 101 

Otonom ve Uyarılmış Yatırım. Girişimcilerin yeni kar olanağı yaratabilmek için 

yaptığı yatırıma otonom yatırım adını vermiştir. Girişimcinin otonom yatırımından 

sonra onu izleyen imitasyoncular türeyecektir. Bu taklitçilerin yaptığı yatırımlar ise 

uyarılmış yatırımlardır. 

98 

SCOTT FITZGERALD M., A New View of Economic Growth, Clarendon Press, Oxford, 1998, s. 

101-2. 

99 

SCOTT FITZGERALD, s. 103-4. 

100 HİÇ, s. 58–9. 

101 Otonom ve uyartılmış yatırım ayrımını literatüre Schumpeter sokmuştur. 

41

Yapılan yatırımlar sonucunda banka kredileri artar. Artan krediler para arzını 

artırır ve artan para arzı fiyatları yükseltir ve cari milli hasıla artar. Yatırım süreci 

bittikten sonra ise bunların tam tersi etkiler ortaya çıkar ve iflaslar ortaya çıkar ve 

ekonomi buhrana girer. Bu dalgalanmaları Schumpeter büyüklüklerine göre 3’e 

ayırır: 102 

1. 3 – 4 yıl süreli ise Kitchin dalgaları 

2. 7 – 11 yıl süreli ise Juglar dalgaları 

3. 50 – 60 yıl süreli ise Kontradief dalgaları 

Teoride üretici ve tüketicilerin öğrenmeleri deneyimleri sayesinde 

gerçekleşmektedir. 103 Bu sayede ekonomideki değişmeler modelin içsel bir değişkeni 

haline gelmiştir. 

Malthus’un nüfus teorisini reddeden teorinin uzun dönem öngörüsü ise, 

kapitalizmin artan ücretler ve refah sayesinde başarıya ulaşacağı ve bundan sonra 

aydınların kapitalist sistemden vazgeçip barış içerisinde sosyalist sisteme 

geçeceğidir. Bu noktada Schumpeter, ihtilal öngören Marx’tan ayrılır. 104 

Teori ‘yeni kombinasyon’ yaratanlar ile taklitçiler arasında ayrıma gitmesiyle 

günümüz DYY akımlarının bir kısmını açıklamakta olan Vernon ürün dönemleri 

teorisine benzemektedir. Fakat teori bu dönemleri açıklamamış, bu değişimlerin 

sadece kaçınılmaz olduğunu söylemekle yetinmiştir. Bu yönüyle DYY akımlarına 

açık olan teori, DYY açıklamak amacıyla özel bir çaba göstermemektedir. 

Schumpeter tipi büyüme teorisi kısmi olması ve dalgalanmaları sistemin 

içerisinde bir bütün olarak veremediği ve özellikle büyüme hakkındaki görüşlerinin 

belirsiz ve eksik olması sebepleriyle eleştirilmiştir. 

2.4.1.3. Harrod – Domar Büyüme Modelleri 

Harrod, 1946’daki Dinamik Bir Ekonomiye Doğru (Towards A Dynamic 

Economics), Domar da, 1957’deki Ekonomik Büyüme Teorisi Çalışmaları (Essays in 

102 HİÇ, s. 56; Dalgaların isimleri, dalgaları ilk defa tespit eden iktisatçıların adlarıdır. 

103 SCOTT FITZGERALD, s. 103. 

104 HİÇ, s. 55. 

42

the Theory of Economic Growth) adlı çalışmalarıyla Keynesyen modeller 

geliştirmişlerdir. 

Bu modeller Keynes’in benimsediği eksik istihdam, yatırımların marjinal 

etkinliğinin faiz elastikiyetinin düşük olması ve faiz ve fiyatların katılığı görüşlerine 

yakınlıkları dolayısıyla Keynesyen olarak nitelendirilmektedirler. 105 

Öte yandan Keynesyen model yatırımların sadece gelir etkisini ele alırken, bu 

modeller yatırımın kapasite arttırma etkisinden de bahsetmektedir. 106 

Literatürde Harrod – Domar modeli olarak anılan model esasen birbirinden 

farklılıklar içeren iki ayrı modeldir. Farklılıkların çok keskin olmaması iki modelin 

birlikte anılmasına olanak sağlamıştır. Burada, iki model ana hatlarıyla ayrı ayrı 

verilmeye çalışılacaktır. 

Harrod Büyüme Modeli 

modeldir. 107 

Harrod modeli kendinden önceki statik modellerin aksine dinamik bir 

Harrod, modelinde şu varsayımları yapmıştır: 108 

1. Gecikmesiz bir tasarruf fonksiyonu hakimdir. 

2. Marjinal ve ortalama tasarruf meyilleri sabit ve birbirlerine eşittir. 

3. Tasarruf meyli gelir seviyesinden bağımsızdır. 

4. Planlanan tasarruf ile gerçekleşen tasarruf birbirine eşittir. 

Model, gerçekleşen büyüme (G) ile gerekli büyüme oranı (warranted rate of 

growth, Gw), gerçekleşen (C) ve planlanan (Cp) birim çıktı artışı için gerekli sermaye 

artış miktarı, genel (ex ante) yatırım miktarı ile gerçekleşen (ex post) yatırım miktarı 

arasında ayrım yapmaktadır. 

Gerekli büyüme oranı, üreticilerin ne fazla ne de noksan üretim yaptıkları ve 

ayrıca tatmin oldukları üretim düzey artışı olarak tanımlanmaktadır. Üreticiler 

105 

HİÇ, s. 63–65. 

106 

HİÇ, s. 71. 

107 

HARROD, R. F., “An Essay in Dynamic Theory”, The Economic Journal, March 1939, s. 14. 

108 HİÇ, s. 83–84. 

43

ekonominin gidişatına göre bu oranı kendileri tahmin edip uygulamaktadırlar. G 

rastsal ve sezonsal sebeplerle Gw’dan farklı çıkabilmektedir. 109 

Modelde tüketim ve yatırım malları arasında ayrıma gidilmediği gibi modelin 

basitliği amaçlandığından dolayı da önemli olmasına rağmen zaman farkları ayrımına 

da gidilmemiştir. 110 

Modelin bu varsayımlar altında asıl bulguları G > Gw ve G < Gw ile G = Gw 

durumlarında ortaya çıkmaktadır: 

G > Gw ise (s / Cp) > (s / C) olacak yani C > Cp olacaktır (s: tasarruf oranı). 

Bu durumda, gerçekleşen birim çıktı artışı için gerekli sermaye artışı, planlanandan 

büyük olacaktır. Yapılan yatırımlar eksik kalacak ve stoklar eriyecek (underproduction), 

yeni yatırımlara gidilecektir. Üretimin az gelmesi, genişlemeyi teşvik 

edici bir etki yaratacak ve G ile Gw arasındaki farkın bir sonraki dönemde daha da 

açılmasına sebep olacaktır. 

G < Gw ise (s / Cp) < (s / C) olacak yani C < Cp olacaktır. Bu durum, 

gerçekleşen birim çıktı artışı için gerekli sermaye artışının planlanandan daha az 

olmasına sebebiyet verecektir. Yapılan yatırımlar fazla verecek ve stoklar 

birikecektir (over-production), yeni yatırımlar duracaktır. Üretimin fazla olması, 

genişlemeye ket vuracak ve G ile Gw arasındaki fark bir sonraki dönem daha da 

açılacaktır. 

Bu iki durum, G = Gw eşitlik veya genel denge durumundan sapmanın olduğu 

iki durumu göstermektedir. Bu iki sapma durumunun sonucu olarak da bir sonraki 

dönemde dengeden daha da uzaklaşılmaktadır. Sonuç olarak, Harrod modeli, 

herhangi bir dengesizlik durumunda, dengeden daha uzaklaşıldığını söyleyen 

dinamik ama istikrarsız bir hareketli denge (moving equilibrium) modelidir. 

Harrod modelinin ortaya koyduğu bir diğer kavram da doğal büyüme oranı 

(natural rate of growth, Gn)dir. Harrod bu kavramı nüfus artışı, sermaye birikimi, 

teknolojik gelişme ve çalışma / boş zaman tercihi değişkenlerinin izin verdiği en 

109 HARROD, s. 16. 

110 HARROD, s. 18. 

44

yüksek büyüme oranı alarak tanımlamaktadır. 111 Gw’nun ise ticaret çevrimleri ve 

aktivite düzeyine bağlı olduğunu söyleyerek, G < Gw durumunun kar patlamalarına, 

G > Gw durumunun da kronik daralmaya sebep olacağını belirtmektedir. 112 

Model eksik yönleri ile eleştiri almıştır. Harrod, sermayedeki artışın aynı 

dönemde çıktı miktarına etki yapmasının bu modelin geliştirilmesi gereken bir yönü 

olduğunu kabul etmektedir. Yine, ex ante ve ex post tasarruf arasındaki farklılığın 

hangi sebeple gerçekleştiğini bilmediğini itiraf etmektedir. Bunun yanında, modelde 

emek yer almazken, teknoloji sadece hızlandıran katsayısını (g) etkileyerek dolaylı 

olarak yer almaktadır. 

Model, dengesizlik üzerine kurulu hareketli denge modeli olsa da, Harrod’un 

görüşlerini bir bütün olarak göstermesi ve dönemler arasında matematiksel analizlere 

olanak vermesi dolayısıyla önem arz etmektedir. 113 

Domar Büyüme Modeli 

Domar, önceleri Harrod gibi artan yatırımların aynı dönemde çıktı artışına 

sebep olduğunu varsayarken 114 daha sonraları bu varsayımdan vazgeçilebileceğini 

göstererek Harrod’un modeline katkıda bulunmuştur. 

Model basitlik amacıyla, öncelikle marjinal ve ortalama tasarruf meyli ve 

aynı zamanda marjinal ve ortalama sermaye ‘verimi’nin sabit olduğunu varsaymış 

fakat daha sonra da bu varsayımları kaldırmıştır. 

Model şu değişkenler ile işlemektedir: 

α = Ortalama tasarruf meyli = marjinal tasarruf meyli 

σ = Sermayenin ortalama potansiyel sosyal verimliliği = sermayenin marjinal 

potansiyel sosyal verimliliği 

Y = Hasıla cinsinden sermaye (ve yatırım) kapasitesi 

K = Sermaye miktarı 

111 

HARROD, s. 30. 

112 

Gw’yi değiştirebilecek politika önerileri için bkz. HARROD. 

113 

HİÇ, s. 93. 

114 

Bkz. DOMAR, D. E., “Capital Expansion, Rate of Growth and Employment”, Econometrica, 14, 

April 1946. Bu makalesinde Domar dönem farklarının olmadığını varsaymaktadır. 

45

y = Denge gelir artış hızı 

ri = Denge yatırım artış oranı 

Domar, ‘denge’ büyüme hızı derken, boş kapasite yaratmayacak gelir ve 

yatırım artış hızını kastetmektedir. Ayrıca ‘sosyal’ verimlilikten kasıt, yapılan 

yatırımların doğrudan meydana getirdiği hasıla artışı değil, o yatırımların bütün 

ekonomide meydana getirdiği net hasıla artışıdır; ‘potansiyel’ kavramının 

kullanılmasındaki kasıt kapasite artışının toplam talepteki düşüklüğün etkisiyle 

kullanılamayacağı durumları analize eklemektir. 

σ’nun özellikleri şu şekildedir: 

1. σ’nun kullanımı üretimin diğer faktörlerinin ve teknolojinin sabit kaldığı 

anlamına gelmez. σ’nun büyüklüğü, büyük oranda teknolojiye bağlıdır. σ 

yatırım sonucu ortaya çıkan değil, yatırıma eşlik eden kapasite artışını 

ifade eder. 

2. σ potansiyel kapasitedeki artış anlamına gelir. Kapasite artışının gelir 

artışı sağlayıp sağlamaması parasal harcamalara bağlıdır. 

3. σ yatırımdan kaynaklanan veya beklenen kar oranı ile değil, tüm 

toplumun üretken kapasitesinin artışı ile ilgilenir. Dolayısıyla da σ gelir 

dağılımındaki değişimlerden direkt etkilenmez. 

4. s, σ’nun ulaşabileceği maksimum değerdir. Bu ikisi arasındaki fark 

yatırım oranı ile emek, doğal kaynaklar ve teknoloji gibi diğer etkenlerin 

büyümesine bağlıdır. Yatırımın yanlış yönlenmesi de σ ve s arasındaki 

farka sebep olabilir. 

Bu veriler ışığında model; 

S = α Y 

Y = σ K 

r 

y 

∆ 

Y 

= ri 

t 

= α σ 

∆I 

t 

= 

α 

46

∆Yt = σ Tt 

−1 

şeklindedir. 

Bu formüller çerçevesinde sayısal bir örnek verirsek: 

K0 = 200 I0 = 20 

K1 = 220 I1 = 20 

K2 = 240 I2 = 20 

Başlangıç döneminde sermaye birikimi 200 ve yıllık yatırım 20 olsun. Bu 

durumda 1. dönemde sermaye birikimi 220 olacaktır. Fakat gelir, I sabit olduğu için 

halen daha 200 olarak kalacaktır. Sermaye birikimi, gelir artmadan artmaya sürekli 

devam edemeyeceği için eninde sonunda I düşer. Bu da, I’nın aynı kaldığı sürece 

ekonominin daralacağı anlamına gelmektedir. Buna çözüm, I’nın devamlı olarak 

büyütülmesidir. 115 

Domar’ın modeli Harrod’a ek olarak emek faktörünü de analize eklemiştir. 

Fakat yine de doğal kaynaklar ve teknoloji sabit ve dışsal kalmıştır. Ayrıca emek ve 

sermayenin marjinal verimliliklerinde de azalan verimler hakimdir. Bu özellikleri ile 

model eleştirilere maruz kalmıştır. 116 

Solow, Harrod – Domar büyüme modelini tasarruf oranı (s), sermaye başına 

çıktı (a =Y/K), emeğin üretkenliği (m) ve işgücü artış oranlarını (n) dışsal 

almasından dolayı tenkit etmiştir. Bu değişkenlerin en azından birinin modelde 

içselleştirilmiş olması gerektiğini belirtmiştir. Neo-klasik büyüme teorisi bu sorunu 

a’yı ve m’nin teknolojik ilerleme ile ilgili kısmını içselleştirerek aşmıştır. 117 

Hem Harrod hem de Domar modeli veya Harrod – Domar modeli teknolojiyi 

dışsal olarak kabul etmesi, sermayenin azalan verimlere tabi olması gibi sebeplerle 

daha ziyade gelişmiş ülkeler arasındaki DYY akımlarını açıklamada yetersiz 

kalacaktır. 

115 

HİÇ, s. 76. 

116 

HİÇ, s. 81. 

117 

SOLOW, R. M., “Perspectives on Growth Theory”, Journal Of Economic Perspectives, Vol. 8, 

No. 1, Winter 1994, s. 47. 

47

2.4.2. Neo-Klasik Büyüme Teorisi 

Neo-klasik büyüme teorisi, ekonomik büyümenin yatırım oranı, nüfus artış 

oranı ve teknolojik değişme hızına göre nasıl değiştiğini açıklamaya çalışan bir 

teoridir. Teorinin belkemiğini, Robert M. Solow’un 1956’da yazdığı Ekonomik 

Büyüme Teorisine Bir Katkı (A Contribution to the Theory of Economic Growth) 

makalesi ile T. W. Swan’ın aynı tarihte yazdığı Ekonomik Büyüme ve Sermaye 

Birikimi (Economic Growth and Capital Accumulation) makalesi oluşturmaktadır. 

Teori önceleri Solow modeli olarak tanınırken daha sonra buna Swan’ın ismi de 

eklenmiş ve Solow – Swan teorisi olarak adlandırılmaya başlanmıştır. Buna rağmen 

teoride Solow’un göreceli önemi devam etmektedir. 118 

Solow iktisadi büyümeye yaptığı bu katkılardan dolayı 1987 yılında Nobel 

Ödülü ile onurlandırılmıştır. 119 

Solow Büyüme Modeli 

Harrod – Domar modelinde tasarruf oranı, sermaye – çıktı oranı, işgücü artış 

oranı gibi kilit değişkenlerin denge değerlerinden ufak da olsa sapmaları ya büyüyen 

işsizliğe ya da uzun enflasyonist dönemlere neden olmaktadır. Solow’ a göre bıçak – 

sırtı dengenin ve dolayısıyla Harrod – Domar’ın istikrarsız denge modelinin asıl 

sebebi emek ile sermaye arasında ikame imkanının olmaması varsayımıdır. Eğer bu 

varsayım kaldırılabilirse bıçak – sırtı bir denge durumu söz konusu olmayacaktır. 120 

Solow bu değişiklikle bıçak – sırtı denge noktasının dışındaki istikrarsız durumun 

ortaya çıkmayacağını göstermeye çalışmıştır. 

Solow standart modelini oluşturabilmek için varsayımlara başvurmuştur. Bu 

varsayımlar şu şekildedir: 

• Dünyada tek bir homojen mal üretilip tüketilir. 

• Ülke dış ticarete kapalıdır. 

• Ekonomi kapalı olduğu için tasarruflar yatırıma eşittir ve yatırımlar 

sadece sermaye birikimi amacıyla kullanılmaktadır. 

118 

PARASIZ, İ., Büyüme Teorileri, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2003, s. 131. 

119 

, (14.07.2006). 

120 

SOLOW, R. M., “A Contribution to the Theory of Economic Growth”, Quarterly Journal of 

Economics, 1956, s. 65. 

48

• Teknoloji dışsaldır (Teknoloji, Ar-Ge ve firma faaliyetlerinden 

etkilenmez). 

• Tasarruf oranı sabittir (s) ve beceri kazanmak için zamanın sabit bir kısmı 

ayrılır. 

• Üretim fonksiyonunda ölçeğe göre sabit getiri hakimdir. (F(aK, aL) = aY) 

• Tam rekabet koşulları hakimdir (Firma sayısı fazla ve fiyatlar veridir). 

• İşçi başına çıktıda azalan getiriler kanunu hakimdir (Her işçiye verilen her 

ek birim sermaye, o işçinin üretimini gittikçe azalan ölçülerde arttırır). 

• İşgücüne katılım oranı sabittir. Nüfus artış hızı sabit ve n kadardır. 

• Teknolojik ilerleme hızı sabittir ve g kadardır. 121 

Solow’un büyüme modelinde iki tane ana denklem vardır: 

1. Üretim Fonksiyonu: Cobb – Douglas tipi üretim fonksiyonu 

kullanılmaktadır. 122 

α ( 1−α 

) 

Y = F( 

K, 

L) 

= K L ............. 0

Solow’un bu modelinde ekonomi, uzun dönemde sermayenin azalan getirisi 

sonucu durağan duruma yakınsar. Yatırım oranındaki (veya tasarruf oranındaki, s) 

veya nüfus artış hızındaki (n) bir artış büyüme hızını sadece geçici olarak 

değiştirecek, uzun dönemde etkisiz kalacaktır. 

Uzun dönem durağan durumda işçi başına sermaye ve çıktı ise şu şekildedir: 

k 

y 

* 

* 

s 

= ( ) 

n + d 

s 

= ( ) 

n + d 

1 

1−α 

α 

1−α 

Bu modele teknolojik ilerleme (g hızında sabit olarak ilerleyen) eklendiği 

zaman ise üretim fonksiyonu değişir; sermaye birikim fonksiyonu aynı kalır: 

α ( 1−α 

) 

Y = F( 

K, 

AL) 

= K ( AL) 

........... 0

Neo-klasik büyüme teorisi veya Solow büyüme modeli DYY akımlarını 

açıklamada yeterli değillerdir. Modeldeki azalan verimler kanunu DYY’nin sermaye 

yoğunluğu en az olan ülkelere akacağını ima etmektedir. Az tasarruf eden ülkelerde 

sermayenin marjinal üretkenliği (MPK) fazla olacağından ve hatta MPK, marjinal 

ürününü kazandığında bile ülkeler arasında faklılaşacağından DYY, gelişmiş 

ülkelerden gelişmekte olan ülkelere akacaktır. 125 Fakat bu durum günümüzdeki 

gelişmiş ülkelerarası DYY akımlarını açıklamakta yeterlidir değildir. 

Neo-klasik modelin DYY akımlarını açıklayıp açıklamadığı konusunda 

yapılan ampirik çalışmalar, modelin DYY akımlarını açıklayamadığını 

bulmuşlardır. 126 Zebregs bu çalışmasında DYY akımlarını açıklayabilmek için 

standart Solow modelini, ülkeler arasında teknoloji farklılıklarına izin veren Solow 

modelini (değişken A) ve yine ülkeler arasında üretim şekli farklılıklarına izin veren 

Solow modelini (sermaye veya emek yoğun üretim, değişken α) test etmiştir. 

Çalışmada bu üç farklı modelin de gözlenen DYY akımlarını açıklayamadığı 

görülmüştür. Modelin DYY akımlarını açıklayabilmesinin yolu olarak da teknolojik 

ilerlemenin içselleştirilmesi ve beşeri sermayenin modele eklenmesi 

gösterilmektedir. 

Solow modeli istikrarlı bir büyüme modeli sunsa da uzun dönem büyüme 

hızındaki değişimleri açıklayan tek değişken olan kasti teknolojik ilerlemeyi dışsal 

ve şansa bağlı kabul etmesiyle çok tenkit edilmiştir. Modelin üzerine kurulduğu 

sermayenin azalan getirisi varsayımının kaldırılması neo-klasik teoriden sonraki 

teorilerde yapılan ilk değişiklik olmuştur. 127 

Bunun yanında Solow modelinin büyümeyi iyi bir şekilde açıkladığına 

inananlar da vardır. Mesela, ‘genişletilmiş (augmented) Solow modeli’ bu anlamda 

önemli bir girişimdir. 

Solow modelinden içsel büyüme modellerine geçiş aşamasında beşeri 

sermaye eklenmiş, genişletilmiş Solow modeli bir ara aşama olarak kabul edilebilir. 

125 MANKIW N. G., D. ROMER ve D. N. WEIL, “A Contribution to the Empirics of Economic 

Growth” The Quarterly Journal of Economics, Vol. 107, No. 2, May 1992, s. 430-1. 

126 ZEBREGS, H., “Can the Neoclassical Model Explain the Distribution of Foreign Direct 

Investment Across Developing Countries?”, IMF Working Paper, WP/98/139, September 1998, 

, (15.06.2006), s. 23. 

127 SOLOW, 1994, s. 48. 

51

Beşeri sermayenin Solow modeline eklenmesi standart modeldeki sermaye stokunun 

(K), fiziksel (K) ve beşeri (H) sermaye stoku olarak ikiye ayrılması ile 

sağlanmıştır. 128 

Modelde şu varsayımlar yapılmıştır: 

• α+β

orta-öğretim alanların toplam çalışma yaşında olanlar arasındaki oranını almışlardır. 

Sonuç olarak Solow modeli, uzun dönem büyümesini sadece emek ve sermaye ile 

büyük ölçüde açıklayabilmekte, modele bir de beşeri sermaye eklendiğinde modelin 

büyümeyi açıklama gücü daha da artmaktadır. Standart Solow modelinin R 2 ’si 0,59 

iken bu modelinki 0,80’dir. 129 

Fakat çalışmanın büyümeyi açıklamadaki bu başarısı, teknolojinin 

içselleştirilme çabalarının faydasız olduğu kanısını doğurmamalıdır. 130 

Ayrıca, Y = A K α L (1-α) veya benzeri bir üretim fonksiyonu, A’daki bir 

değişmenin, yani teknolojik ilerlemenin, Y üzerindeki etkilerinin tümünü 

gösteremez. Teknolojik gelişme, sermayenin üretkenliğini arttırırken aynı zamanda 

yeni yatırımları da teşvik eder, arttırır. Fakat bu şekildeki bir modelleme bu iki 

etkiden sadece ilkini ölçebilir. 131 Dolayısıyla teknolojinin modele dahil edildiği içsel 

büyüme modellerine ihtiyaç vardır. 

2.4.3. İçsel Büyüme Teorileri 

Neo-klasik büyüme teorisi daha ziyade fiziki ve hatta beşeri sermaye 

birikimlerinin modellemesine önem vermiştir. Bunun yanında da, uzun dönemde 

büyümeye teknolojik ilerlemenin sebep olduğunu belirtmiştir. Kısacası, neo-klasik 

teori kendi eksiğini kendisi ortaya çıkarmıştır. 132 

Bu eksiklik, içsel büyüme teorilerinin teknolojiyi model içerisinde 

açıklayabilmeleri ile giderilmiştir. İçsel büyüme modellerinin teknolojiyi 

içselleştirebilmesi de yaratıcı fikirler iktisadı sayesinde olmuştur. 

Romer yaratıcı fikirler iktisadı adında yeni bir akım başlatmıştır. 133 Bu akıma 

göre teknoloji, yaratıcı fikirler sayesinde ilerlemektedir. Yaratıcı fikirleri diğer 

mallardan ayıran en önemli özelliği, yaratıcı fikirlerin rekabetçi olmamasıdır. Yani, 

129 

MANKIW vd., s. 414, 421. 

130 

.GROSSMAN, G. M ve E. HELPMAN, “Endogenous Innovation in the Theory of Growth”, 

Journal of Economic Perspectives, Vol:8, No:1, Winter 1994, s. 29. 

131 

GROSSMAN ve HELPMAN, 1994, s. 30-1. 

132 

JONES, s. 72. 

133 

ROMER, P. M., “Increasing Returns and Long-Run Growth”, Journal of Political Economy, 94 

October 1986, s. 1003. 

53

ir defa üretildikten sonra çok cüzi maliyetlerle kitlelere sunulabilmesidir. 

Dolayısıyla da rekabetçi olmayan yaratıcı fikirlerin üretilmesinde artan getiriler 

hakimdir. Fakat yaratıcı fikir üretiminde ilk maliyet (Ar-Ge maliyeti) çok yüksektir. 

İlk maliyetin bu denli yüksek olması üretimde ortalama maliyetlerin devamlı olarak 

marjinal maliyetten fazla olmasına sebebiyet vermekte ve bu durum da tam 

rekabetteki marjinal maliyeti yansıtan fiyatlandırmanın uygulanmasını 

imkansızlaştırmaktadır. Dolayısıyla fiyatlandırma, aksak rekabeti ortaya 

çıkarmaktadır. İşte, ekonomik büyüme literatürüne giren bu değişiklikler teknolojik 

ilerlemenin içselleştirilmesini sağlamıştır. 

2.4.3.1. Romer İçsel Büyüme Teorisi 

Romer yaratıcı fikirler iktisadını büyüme teorisine eklemleyerek teknolojik 

ilerlemeyi içselleştirmiştir. Bu değişim bir yandan neo-klasik iktisadın temel 

varsayımlarında değişimlere neden olurken diğer yandan neo-klasik büyüme 

teorisinin bazı yönlerine de hiç dokunmamıştır. 

Teknolojiyi büyüme modelinde ilk defa içselleştirdiği için Romer, içsel 

büyüme modellerinin yaratıcısı olarak kabul edilir. Fakat Romer’in ilk 

modellemesine katkılar da olmuştur. Bu katkılar Romer’in modelinin destekleyici 

nitelikte oldukları sürece ayrı inceleme yoluna gidilmeyip, modelin içerisine 

eklenecektir. 

Romer modelinde şu varsayımlarda bulunmuştur: 

• K ve Ly (çıktı üretiminde yer alan işgücü) değişkenlerine göre sabit getiri, 

A’ya göre artan getiri hakimdir. Dolayısıyla da bu üç değişkeni içeren 

üretim fonksiyonunda, bilginin doğası gereği rekabetçi olmamasından, 

ölçeğe göre artan getiri hakimdir. 134 

• İşgücü sabit ve dışsal olarak n oranında artmaktadır. 

134 ROMER, 1986, s. 1007. 

54

• φ < 1 (Reel gerçekleşmelere daha uygun olduğu bulgusuyla Romer’in 

modeline Jones tarafından eklenmiştir.) 135 

• Dengeli büyüme çizgisi boyunca g = gy = gk = gA 

• Dengeli büyüme çizgisi boyunca araştırmada görev alan işgücünün (LA) 

büyüme oranı işgücü büyüme oranına (L) eşittir. 136 

Model neo-klasik modelinden farklı olarak gelişmiş ülkeleri bir bütün olarak 

almaktadır. Dolayısıyla da yorumlar, özellikle de teknoloji ve nüfus farklılıkları 

yorumları, farklılıklar göstermektedir. 

α ( 1−α 

) 

Y F( 

K, 

AL) 

= K ( AL ) ......... 0

zıt etki aynı büyüklükte ise net etki sıfır olur, yani yeni yaratıcı fikirler yaratıcı fikir 

stokundan bağımsız hale gelir. 

Bu iki eşitliği birleştirirsek: 

φ 

A& = δ L A A eşitliğini elde ederiz. 

Burada diğer bir etki de araştırmada yer alan emeğin yoğunluğu ile ilgilidir. 

LA’nın yoğunluğu arttıkça, yeni yaratıcı fikir üretiminde katlanma olup olmadığı ise 

bu denkleme λ değişkeninin eklenmesi ile açıklığa kavuşmaktadır: 

λ φ 

A& = δ L A A 

0 ≤ λ ≤ 1 

Bu eşitlikler sonucunda Romer dengeli büyüme sürecinde kişi başına çıktı, 

kişi başına sermaye ve yaratıcı fikir stokunun aynı oranda büyüyeceklerini (gy = gk = 

gA) ve sabit olacaklarını varsaymaktadır. 

A& 

A 

durumda: 

δ L 

A 

= ( 1− 

φ ) 

A 

λ 

= g 

A 

gA sabit olacağından, eşitliğin pay ve paydası eşit oranlarda değişecektir. Bu 

λ n 

g A = olacaktır. 

1− 

φ 

Bu durum, Romer’in modelinde teknolojinin uzun dönem büyümesinin, 

araştırmacı sayısı ve yaratıcı fikir üretim fonksiyonunun parametreleri (λ ve Φ) 

tarafından belirleneceğini ifade etmektedir. 

Bu eşitlik çerçevesinde iki özel durum incelenmeye değerdir. 

1. λ = 1 ve φ = 0 durumunda, LA da sabit kabul edilirse A & sabit kalacaktır. 

Zamanla A’nın artmasından dolayı da gA düşecektir. Bu da zamanla 

büyümenin yavaşlayacağı ve sıfıra yaklaşacağı anlamına gelmektedir. Bu 

yavaşlamanın önüne geçmenin yolu zamanla LA’nın yani L’nin 

56

arttırılmasıdır. Dolayısıyla neo-klasik modelin aksine nüfus artışı 

ekonomik büyümeyi teşvik etmektedir. 137 

2. λ = 1 ve φ = 1 durumunda, gA, δ LA’ya eşit olacaktır. LA sabit bile kabul 

edilse araştırmacının üretkenliği zamanla artacaktır. 

Birinci durumda LA’yı sabit kabul etmek gerçeklerle pek örtüşmemektedir. 

LA’nın zamanla arttığını veya politika değişiklikleri ile kasten arttırıldığını kabul 

edersek, bu değişimin etkisinin kısa dönemde ortaya çıkacağını, uzun dönem büyüme 

etkisinin olmayacağını söylemek mümkündür. Değişiklik sadece düzey etkisi 

yaratacak, uzun dönem büyüme oranı sabit kalacaktır. 138 

Bu durumda aynı değişikliklerin devamlı tekrar edilmesinin uzun dönemde 

büyümeyi devamlı olarak arttırıp arttırmayacağı sorusu akla gelmektedir. Fakat uzun 

dönemde işgücünün belirli bir artışı ve işgücü içinde araştırma yapan işgücünün en 

fazla %100 gibi bir sınırının olması, devamlı değişikliğin mümkün olmadığını 

göstermektedir. 

Öte yandan ikinci durumdaki φ = 1 varsayımı gerçek hayata uymadığı için 

eleştirilere uğramıştır. 139 Jones, gerçek hayatta, φ ’nin 1’den küçük olacağını iddia 

etmektedir. 

Romer’in içsel büyüme modelinin uzun dönemde nasıl etki yapacağını en iyi 

şu eşitlikten görmek mümkündür: 

* sK 

y ( t) 

= ( ) 

n + g + d 

α 

( 1−α 

) δ sR 

140 

( 1− 

sR 

) L( 

t) 

g A 

Eşitliğe göre uzun dönemde, araştırma yapan işgücündeki değişimler veya 

yeni yaratıcı fikirlerin artış hızı uzun dönem büyümeyi etkilemektedir. 

137 

Burada araştırma için çalışan işgücü ve toplam işgücünün aynı oranda artmaları varsayımının 

önemi büyüktür. 

138 

JONES, s. 100-2. 

139 

JONES, s. 761-6. 

δ 

s 

g 

140 R 

L( 

t) 

= A( 

t) 

A 

57

Basit Bir Büyüme Modeli: 

Romer’in ara mallar, nihai mallar ve araştırma sektörlerini teoriye 

eklediğimiz zaman ise model biraz farklılaşır. 141 

Bu tip bir modeli kurmak için şu varsayımlar yapmak modelin kurulumunu 

ve yorumlanmasını kolaylaştıracaktır: 

• Tasarruf veya yatırım oranı (s) ve bireyin becerilerini geliştirmek için 

harcadığı zaman (u) sabit ve dışsaldır. 

• İşgücü artış hızı (n) sabit ve dışsaldır. 

• Dünyanın teknoloji olanakları artış hızı sabittir: A & A = g 

• µ >0 ve 0< γ ≤1 

Çalışanların kullanabilecekleri sermaye malı miktarı çalışanların beceri 

düzeyleri ile sınırlıdır. 

Y = L 

h 

( 1−α 

) 

∫ 

0 

x 

α 

j dj 

Bir birimlik ham sermaye ile bir birimlik herhangi bir ara sermaye malı 

üretilebilmektedir. Dolayısıyla üretimde kullanılan sermaye mallarının toplamı, ham 

sermaye arzı toplamına eşittir. Yani: 

h( 

t ) 

∫ 

0 

x ( t) 

dj = K( 

t) 

j 

Dolayısıyla: 

α ( 1−α 

) 

Y = K ( hL) 

............................................................................................ 1e 

& = s Y - d K ............................................................................................... 2e 

K K 

Modelin farklı yönü, beceri seviyesinin model içindeki tanımlanmasından 

gelmektedir: 

& ψ u γ ( 1−γ 

) 

= µ e A h 

(µ >0 ve 0

Eşitlikte beceri birikiminin üstel yapısı korunmuş, teknoloji olanakları eğrisi 

(A) ile bireysel beceri düzeyinin (h) ağırlıklı ortalaması alınmıştır. 

& 

h ψ u A γ 

= µ e ) 

h 

( h 

Eşitliğin bu yeniden düzenlenmiş şekli, teknoloji eğrisine çok yakın ara 

malının kullanımını öğrenmenin zor olduğunu söyleyen üstü kapalı varsayımı 

kanıtlamaktadır. Beceri düzeyi (h), dünyadaki teknoloji olanakları (A)ya ne kadar 

yakınsa (A/h küçüleceğinden), beceri düzeyinin artış hızı (h & /h) o kadar düşük 

olacaktır. 

Bu varsayımlar ve eşitlikler ışığında durağan durum h’nin büyüme oranının 

sabit olduğu noktada ortaya çıkar. Bu da ancak A/h oranının sabit olması ile 

mümkündür. Dolayısıyla durağan durumda: 

gy = gk = ga = g 

* s 

y ( t) 

= ( ) 

n + g + d 

α 

1 

K ( 1−α 

) ψ u γ 

µ 

( e 

g 

) 

* 

A ( t) 

Bu eşitlik ışığında, yatırım oranı arttıkça ve nüfus artış hızı düştükçe, beceri 

birikimi arttıkça ve teknolojik ilerleme oldukça büyüme ortaya çıkacaktır. Uzun 

dönemde bu sayılanlardan sadece teknolojik ilerleme büyüme artışlarına sebep 

olacaktır. 

Bireyler beceri birikimlerini arttırabilmek için, ya daha fazla zamanlarını 

teknolojiyi öğrenmeye harcamalılar (u↑) ya da gelişmiş ülkelerden teknoloji 

transferinden ( µ ↑) yararlanmalıdırlar. 

Model, teknoloji transferlerine olanak tanıdığı ve bu transferlerin büyüme 

üzerinde olumlu etki yaptığını göstermesi açısından DYY’nin teknoloji transferi yolu 

ile büyümeyi teşvik ettiğini açıklamada çok faydalıdır. 

Genel olarak model, ülkelerin uzun dönemde eş büyüme oranlarına sahip 

olacağını söylemesi dolayısıyla eleştirilmiştir. Uzun yıllardır farklı oranlarda 

59

üyüyen ülkelere model, dengeli büyüme oranlarından farklı oranların ortaya çıktığı 

durumlar olarak tanımlanan geçiş dinamikleri farklılıkları ile cevap vermektedir. 142 

2.4.3.2. Almaşık (Alternatif) İçsel Büyüme Teorileri: 

“AK” Tipi Model: 

Modeli ilk olarak Romer (1987) ve Sergio Rebelo (1991) ortaya koymuştur. 

Modelin en önemli varsayımları şunlardır: 143 

• Dışsal teknolojik gelişme yoktur. ( g ≡ A& 

A = 0 ) 

• α = 1 ise bu durumda sermayenin sabit getirisi ortaya çıkacaktır. 

• İşgücü artış hızı (n) sıfırdır. Dolayısıyla büyük harfler kişi başına 

değişkenler olarak yorumlanabilir ve hatta ekonominin sadece bir 

bireyden oluştuğu kabul edilebilir. 

Bu durumda: 

Y = A K ........................................................................................................ 1f 

K& = sY 

− d K ............................................................................................... 2f 

A: Herhangi bir pozitif sayı 

K& 

= 

K 

g K 

Y 

s 

K 

− d 

= s A − d ’dır. 

ve Y = A K olduğundan, 

Dolayısıyla, sermayenin büyümesi sadece yatırım oranına (s)ye bağlıdır 

(A’nın teknolojiyi değil, sabit bir pozitif sayıyı simgelediği unutulmamalıdır). 

142 

ROMER P. M., “Endogenous Technological Change”, The Journal of Political Economy, Vol. 

98, No. 5, October 1990. 

143 

JONES, s. 151. 

60

Dolayısıyla politika değişiklikleri ile s’nin devamlı artırılması 144 sonsuz büyümenin 

ortaya çıkmasına sebep olacaktır. 145 

Öte yandan, s sınırlı bir oran olduğundan (en fazla %100 veya 1 olabilir) 

s’nin devamlı arttırılması mümkün değildir. 

Lucas Tipi Model: 

Model Lucas (1988) tarafından geliştirilmiştir. Modelde beşeri sermayeye 

önem verilmiştir. 

α ( 1−α 

) 

Y = K ( hL) 

........................................................................................... 1g 

h & = ( 1− 

u) 

h 

u: Çalışmaya ayrılan zaman ((1-u) da beceri kazanmaya ayrılan zamandır.) 

Model kısaca beceriye ayrılan zaman (1-u)’yu arttıracak politika 

değişikliklerinin, işçi başına çıktı büyüme oranını sürekli olarak arttıracağını 


Bu politikanın da Y = A K modelinde olduğu gibi sınırları vardır. 

Tam Rekabete Dayalı Almaşık Model: 

Model içsel büyüme modellerinde geçen aksak rekabet varsayımın gerekli 

olmadığını göstermeye çalışmaktadır. Bu amaçla model, yeni bilgi yaratımı için 

bireylere ücret ödenmediğini ve bilginin tesadüfi olarak arttığını kabul etmektedir. 

Ayrıca sermaye ve işgücünün getirilerinin sabit ve modele içselleştirilmiş B 

katsayısının da getirisinin artan olduğu varsayılmaktadır. 

Y = B K L 

α ( 1−α 

) 

144 Aynı etkiyi gelir vergisi oranın düşürülmesinde de görmek mümkündür. Ayrıntılı bilgi için bkz. 

REBELO, S., “Long-Run Policy Analysis and Long-Run Growth”, The Journal of Political 

Economy, Vol. 99, No. 3, June 1991, s. 501. 

145 

Doğal olarak bu durum α

B 

= A K 

( 1−α 

) 

( 1−α 

) 

Y = A K L ................................................................................................ 1h 

A: Pozitif bir sabit 

Bu eşitlikte işgücü artış hızı sabit ve işgücü de 1 kabul edilirse model 

Y = A K şekline döner. Bu durumda da model tam rekabet varsayımından 

vazgeçmeden AK tipi büyüme modelinin gösterdiği özellikleri gösterir. Demek ki, 

bilgi birikiminin artan getirili olabilmesi ya aksak rekabet ile ya da pozitif dışsallık 

ile mümkün olabilmektedir. 

Günümüzde yeni fikirler, patentler ve telif hakları ile korunduğundan bu 

modelin varsayımları geçerli değildir. 

Merkantilist iktisattan bu yana, iktisat bilimi büyümeyi değişik teoriler ile 

açıklamaya çalışmış, klasik, neo-klasik ve içsel büyüme teorileri olmak üzere üç ana 

dal teori üretmiştir. Bu teoriler üretildikleri dönemlerde iktisadi gelişmeleri 

anlamamıza yardımcı olabilmek amacıyla kurulmuşlar ve zamanla da, karmaşıklaşan 

iktisadi hayatı açıklamada yetersiz kalabilmişlerdir. Zaten bu teorilerin tüm iktisadi 

hayatı tek bir modelde açıklamalarını beklemek de haksızlık ve biraz da beyhude bir 

bekleyiş olacaktır. Çünkü modeller, genel mantığın kavranmasında iktisatçılara 

yardımcı olan basitleştirici varsayımlar içeren araçlardır. Bu araçların da zamanla 

‘yıpranma’ya maruz kalmaları doğaldır. 

Bu yıpranma neo-klasik iktisadın akla getirdiği yatırım oranındaki bir artışın 

büyümeyi durağan duruma ulaşılıncaya kadar ne kadar süre ile büyütebileceği veya 

sermayenin marjinal ürününün minimum limitinin ne olacağı gibi soruları da 

yıpratmış, yerine emek ilişkilerini de içeren yönetim uygulamaları, tam-zamanlıstok-sistemi 

gibi sistemleri uygulayabilmedeki yenilikçilik düzeyi, organizasyonel 

stratejilerin uygulanabilme kapasiteleri gibi kavramların sonuçlarının ne olacağı gibi 

soruların ilgi odağı olmasına sebep olmuştur. Sorulardaki bu değişimin ana sebebi 

ekonomik hayatın karmaşıklaşması ve ilerleyen iktisat bilimidir. 146 

146 PACK, H., “Endogenous Growth Theory: Intellectual Appeal and Empirical Shortcomings”, 

Journal of Economic Perspectives, Vol. 8, No. 1, Winter 1994, s. 59-60, 69. 

62

İçsel büyüme teorisi kazanmış olduğu ilgiyi zamanla ekonometrik 

çalışmalarla paylaşmak zorunda kalacaktır. Çünkü teori, büyümeyi etkileyen tüm 

değişkenlerin içselleştirilmesi adına devamlı değişikliğe uğramakta, tüm değişkenler 

ileri ekonometrik modellemeler ile içselleştirilmeye çalışılmaktadır. Fakat bu çaba 

hem ilerlemeyi hem de imkansızlıkları beraberinde getirmektedir. Tüm modellerin 

modele eklenmesi, en azından şimdilik, mümkün olmamakta, fakat yapılan ve etkisi 

hesaplanabilen her değişken de teoriye katkı sağlamaktadır. 

Bu anlamada en önemli değişiklik içsel büyüme modellerinin yerine, ölçek 

etkisi olmayan büyüme teorisi (non- scale growth theory)’nin gelişmekte olmasıdır. 

Bu yeni model, içsel büyüme modellerindeki bıçak-sırtı kısıtlamaların kaldırılması 

sonucu dengeli büyüme modelinin ölçek etkisinden bağımsız olarak ortaya çıkacağı 

üzerine kurulmaktadır. Bıçak-sırtı kısıtlamaların kaldırılması bu modele daha fazla 

esneklik kazandırmış, büyümenin teknoloji parametreleri ve dışsal olarak verilen 

emek artış hızına göre belirlenmesini sağlamıştır. 147 

147 TURNOVSKY, S. J., “Old and New Growth Theories: A Unifying Structure”, Draft of paper to be 

presented at Conference on Old and New Growth Theory, University of Pisa, October 2001, 

, (27.07.2006), s. 4, 38. 

63

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMI ETKİLEYEN FAKTÖRLER, 

DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE DOĞRUDAN YABANCI 

YATIRIMLAR 

Doğrudan yabancı yatırımlar (DYY), kar maksimizasyonu amacıyla ülke 

sınırları dışarısına akan sermayedir. Dolayısıyla DYY’nin asıl amacı karın 

maksimizasyonudur. Bu bağlamda yabancı yatırımcı, hasılatı arttırmaya ve giderleri 

düşürmeye çalışır. Gelirin artması, kabaca, satışlardaki artış ve hammadde ve emek 

giderlerindeki düşüşle sağlanabilir. Dolayısıyla yabancı yatırımcı, yatırımının çeşit 

ve amacına göre bu kalemlerde değişiklik yaratmaya çalışan girişimcidir. Yatırımını 

yaparken de yatırımının cinsine en uygun koşullara sahip ülkelere yatırım yapmak 

ister. Bir ülkenin DYY akımlarına uygunluğunu pek çok faktör eş zamanlı olarak 

belirler. Bu faktörler çerçevesinde de dünya DYY akımları şekillenir. 

Bu bölümün ilk kısmında DYY üzerinde etkisi olan faktörler incelenecek, bu 

konuya dair literatür sunulacaktır. Daha sonra dünyada DYY akımlarının durumu 

incelenecek ve ardından Türkiye’deki duruma geçilecektir. Türkiye’deki durum 

incelenirken öncelikle mevzuat üzerinde durulacak, diğer değişkenlere kısaca 

değinilecek ve son olarak da rakamsal gerçekleşmeler sunulacaktır. 

3.1. Doğrudan Yabancı Yatırımı Etkileyen Faktörler 

DYY akımlarını etkileyen faktörler ekonomik, sosyal ve politik olmak üzere 

çok çeşitlidir. Bunlardan pek çoğu hakkında ampirik çalışmalar olsa da kimileri 

hakkında da sadece yorumlarda bulunulmuştur 148 . Piyasa büyüklüğü, piyasanın 

büyüme hızı, emek maliyeti gibi faktörleri rakamsal olarak ifade etmek kolaysa da 

politik istikrar, kültürel yakınlık gibi değişkenleri çalışmalara eklemek zordur. Fakat 

148 Değişkenlerin yorumları hakkında bkz. SHATZ, H. J. ve A. J. VENABLES, “The Geography of 

International Investment”, Policy Research Working Paper, The World Bank, No. 2338, May 

2000. 

64

u tip soyut değişkenler de endeksleme yöntemi ile rakamsal hale getirilmeye 

çalışılmaktadır. Çalışmalarda DYY üzerinde etkisi olacağı düşünülen değişkenlerin 

rakamsallaştırılabilmesi için değişik vekil değişken (proxy)ler kullanılabilmektedir. 

Kullanılan vekillerin değişmesi de sonuçları etkilemektedir. Bunun yanında 

çalışmalarda kullanılan çok sayıda farklı değişken, farklı kaynaklardan derlenen veri, 

farklı zaman dilimleri, farklı ülke örneklemleri ve kullanılan farklı metotlar 

çalışmaların sonuçlarının farklı çıkmasına sebep olmaktadır. Dolayısıyla DYY’yi 

etkileyen faktörlere dair literatür tam bir olgunluğa kavuşmuş değildir. Yine de 

konuya dair çalışmalar önem arz etmektedir ve zamanla bir standarda ve olgunluğa 

kavuşacaktır. 

DYY’yi etkileyen faktörler daha önce de belirtildiği gibi ekonomik, sosyal, 

siyasi ve politik 149 olarak, geleneksel ve geleneksel olmayan 150 olarak, politik ve 

politik olmayan 151 olarak, firmaya ait ve ülkeye ait faktörler 152 olarak 

sınıflandırılabilir. 

149 ROOT, F. R. ve A. A. AHMED,” The Influence of Policy Instruments on Manufacturing Direct 

Foreign Investment in Developing Countries”, Journal of International Business Studies, 9 

(Winter), 1978. 

150 NUNNENKAMP, P., “Determinants of FDI in Developing Countries: Has Globalization Changed 

the Rules of the Game?”, Kiel Working Paper, No. 1122, , 

(05.08.2006), s. 16-8. 

151 LOREE, D. W. ve S. E., GUISINGER, “Policy and Non-Policy Determinants of U.S. Equity 

Foreign Direct Investment”, Journal of International Business Studies, Second Quarter, 1995, 

s.285-8. 

152 KRAVIS, I. B. ve R. E., LIPSEY, “The Location of Overseas Production and Production for 

Export by U.S. Multinational Firms”, NBER Working Paper Series, No. 482, June 1980, s.6, 16. 

65

Tablo 3.1. Doğrudan Yabancı Yatırımı Etkileyen Faktörler 

Ekonomik 

Durum 

Ev Sahibi Ülke 

Politikaları 

• Piyasalar 

66 

Ölçek, gelir düzeyi, şehirleşme, istikrar ve 

büyüme beklentisi, bölgesel piyasalara 

erişim, dağıtım ve talep durumu 

• Kaynaklar Doğal kaynaklar, yerleşim 

• Rekabet 

• Makro Politikalar 

• Özel Sektör 

• Ticaret ve Sanayi 

• DYY Politikaları 

• Risk Algısı 

Firma 

Stratejileri • Yerleşim, Uluslararası 

transfer, firmalar arası 

arz 

Emek mevcudiyeti, maliyet, beceri, 

eğitilebilirlik, yönetimsel teknik beceri, 

girdilere erişim, fiziksel altyapı, arzcı tabanı, 

teknolojik destek 

Kritik makro değişkenlerin yönetimi, havale 

kolaylığı, dövize erişim 

Özel mülkiyetin teşviki, açık ve istikrarlı 

politikalar, kolay giriş/çıkış politikaları, etkin 

finansal piyasalar, diğer destek türleri 

Ticaret stratejisi, bölgesel entegrasyon, 

piyasalara erişim, mülkiyet kontrolleri, 

rekabet politikaları, KOBİ’lere destek 

Giriş kolaylığı, mülkiyet, teşvikler, girdilere 

erişim, saydam ve istikrarlı politikalar 

Ülke riski algısı, politik faktörlere dayalı 

makro yönetim, emek piyasaları, politika 

istikrarı 

Lokasyon için firma stratejisi, ürün/girdi için 

firmalar arası arz, iştiraklerin entegrasyonu, 

stratejik işbirliği, eğitim, teknoloji 

Kaynak: CHO, J. W, Foreign Direct Investment: Determinants, Trends in Flows and Promotion 

Policies, , (07.08.2006), s.100. 

Tablo 3.1’de de görülebileceği gibi DYY’yi etkileyen faktörler farklı 

sınıflandırabilse de çalışmada literatürün sunumu ayrımlara gidilmeyecek, 

değişkenler mantıksal bir sıra ile ayrıştırılmadan verilecektir. 

3.1.1. Piyasa Büyüklüğü 

DYY’yi etkileyen faktörlerin en başında gelen ve hemen tüm çalışmalarda ilk 

sırayı alan faktör piyasa büyüklüğüdür. Piyasa büyüklüğü, piyasa arayan tipteki 

DYY için en önemli faktördür. Çalışmalarda söz konusu faktörün DYY ile ilişkisinin 

pozitif yönlü çıkması beklenir. Çünkü DYY, özellikle de piyasa arayan DYY, 

satışlarını arttırmak için piyasası büyük yerlere gider. 

DYY ile piyasa büyüklüğü ilişkisini inceleyen pek çok çalışma vardır. 

Bunlardan belli başlıları şu şekildedir:

Yılmaz ve Barbaros, Türkiye’de 1980 ve 2001 arasında DYY’yi belirleyen 

faktörleri belirlemek için yaptıkları çalışmada piyasa büyüklüğü için kişi başına reel 

GSYİH’yi vekil olarak kullanmışlar ve DYY ile piyasa büyüklüğü arasında pozitif 

ilişki bulmuşlardır 153 . 

Erdal ve Tatoğlu 1980 ile 1998 yılları arasında Türkiye için kointegrasyon 

analizi kullanarak yaptıkları çalışmada piyasa büyüklüğü için reel GSYİH’yi 

kullanmış ve DYY ile piyasa büyüklüğü arasında pozitif bir ilişki bulmuştur 154 . 

Bevan ve Estrin 1994 ile 2000 yılları arasında 18 piyasa ekonomisi ile 11 

geçiş ekonomisi üzerine bir çalışma yapmıştır. Panel veri kullanan bu çalışmada biri 

normal biri de gecikmeli olmak üzere iki model tahmin edilmiş ve ikisinde de DYY 

ile piyasa büyüklüğü arasında pozitif ve anlamlı (significant) bir ilişki 

bulunmuştur 155 . 

Aristotelous ve Fountas 1980 ile 1992 yılları arasında ABD için yaptıkları 

çalışmada reel GSYİH ile DYY arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki bulmuşlardır 156 . 

Benzer bir çalışma Chakrabarti tarafından 135 ülke için ve 1994 yılı 

kullanılarak yapılmıştır. Çalışmada “Extreme Bound Analysis” tekniği kullanılmış ve 

hem GSYİH hem de kişi başına GSYİH ile DYY arasında pozitif ve anlamlı ilişki 

bulunmuştur 157 . 

Obwona 1981 ile 1995 yılları arasında Uganda için yaptığı çalışmada 

DYY’yi belirleyen faktörler ve DYY’nin büyümeye etkisini birleştiren 2 Aşamalı En 

153 YILMAZ, B. ve A. BARBAROS, Development and Determinants of Foreign Direct 

Investment in Turkey: A Comparison with Ireland and Spain, , 

(05.08.2006), s.12. 

154 ERDAL, F. ve E. TATOĞLU, “Locational Determinants of Foreign Direct Investment in an 

Emerging Market Economy: Evidence from Turkey”, Multinational Business Review, Vol. 10, 

No. 1, 2002. 

155 BEVAN ve ESTRIN. 

156 ARISTOTELOUS, K. ve S. FOUNTAS, “An Empirical Analysis of Inward Foreign Direct 

Investment Flows in the EU with Emphasis on the Market Enlargement Hypothesis”, Journal of 

Common Market Studies, Vol. 34, No. 4, s. 571-83, December 1996. 

157 CHAKRABARTI, A., “The Determinants of Foreign Direct Investment: Sensitivity Analyses of 

Cross-Country Regressions”, Kyklos, Vol. 54, Fasc. 1, 2001. 

67

Küçük Kareler (2SLS) içsel modelini kurmuştur ve DYY ile piyasa büyüklüğü 

arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki bulmuştur 158 . 

Singh ve Jun 1970 ile 1993 yılları için 31 ülke üzerinde yaptıkları ve 

“Extreme Bound Analysis” tekniğini kullandıkları çalışmalarında kişi başına GSYİH 

ile DYY arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki bulmuşlardır 159 . 

Fung vd. de 1991 ile 1997 yılları arasında Çin’de yapılan Amerikan ve Japon 

yatırımlarını incelemişlerdir. Çalışmada piyasa büyüklüğü için nominal GSYİH ve 

bir dönem gecikmeli GSYİH kullanılmıştır ve iki değişken için de DYY ile 

aralarında pozitif ve anlamlı bir ilişki bulunmuştur 160 . 

Coughlin vd. 1981 ile 1983 yılları arasında ABD’nin 50 eyaleti için yaptıkları 

çalışmada “Conditional Logit Model” tekniğini kullanmışlar ve kişi başına gelir ile 

DYY arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki bulmuşlardır 161 . 

Cheng ve Kwan 1985 ile 1995 yılları için Çin’in 29 bölgesi üzerinde 

yaptıkları çalışmada “Partial Adjustment Model” tekniğini kullanarak kişi başına 

gelir ile DYY arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki bulmuşlardır 162 . 

Scaperlanda ve Mauer 1952 ile 1966 yılları arasında ABD’nin Avrupa 

Ekonomik Topluluğu’nda yaptığı yatırımlar için yaptıkları çalışmada GSMH ile 

DYY arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki bulmuşlardır 163 . 

Deichmann vd. yaptıkları çalışmada Türkiye’deki illeri ayrı bölgeler gibi 

kullanmışlardır. Çalışmada “Conditional Logit Model” kullanılmış ve 1987 

158 OBWONA, M. B., “Determinants of FDI and Their Impact on Economic Growth in Uganda”, 

African Development Review, Vol. 13, No. 1, S. 46-81, June 2001. 

159 SINGH, H. ve K. W. , JUN, “Some New Evidence on Determinants of Foreign Direct Investment 

in Developing Countries”, Policy Research Working Paper, The World Bank, WPS-1531, 

November 1995. 

160 FUNG, K. C., H. IIZAKA, J. LEE ve S. PARKER, “Determinants of U.S. and Japanese Foreign 

Direct Investment in China”, Santa Cruz Center for International Economics Working 

Papers, No. 456, December 1999, , (05.08.2006). 

161 COUGHLIN, C. C., J. V. TERZA ve V. ARROMDEE, “State Characteristics and the Location of 

Foreign Direct Investment within the United States”, The Review of Economics and Statistics, 

Vol. 73, No. 4, Nov. 1991. 

162 CHENG L. K., Y. K. KWAN, “What are the Determinants of the Location of Foreign Direct 

Investment? The Chinese Experience”, Journal of International Economics, Vol. 51, Issue 2, 

August 2000. 

163 SCAPERLANDA, A. E. ve L. J. MAUER, “The Determinants of U.S. Direct Investment in 

E.E.C.”, The American Economic Review, Vol. 59, No. 4, Part 1, Sept. 1969. 

68

fiyatlarıyla kişi başına GSYİH ile DYY arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki 

bulmuşlardır 164 . 

Root ve Ahmed 41 GOÜ üzerinde 44 değişkenle “Multiple Discriminant 

Analysis” metodu kullanarak yaptıkları çalışmada kişi başına GSYİH ile DYY 

arasında pozitif bir ilişki bulmuşlardır 165 . 

Dees 1983 ile 1995 yılları arasında 11 ülke için yaptığı çalışmada GSYİH ile 

DYY arasında pozitif bir ilişki bulmuştur 166 . 

Loree ve Guisinger 1977 ve 1982 yılları için 48 ülkede ABD yatırımlarını 

incelemişlerdir. Piyasa büyüklüğü için kişi başına GSYİH’yi kullanmışlar ve DYY 

ile pozitif ama anlamsız (insignificant) bir ilişki bulmuşlardır 167 . 

Kravis ve Lipsey 49 ülke için yaptıkları çalışmada reel GSYİH ile DYY 

arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki bulmuşlardır 168 . 

bulmuştur. 169 

Benzer bir pozitif ilişkiyi Janicki ve Wunnava da 8 AB üyesi ülke için 

te Velde ve Bezemer İngiltere’nin 68 GOÜ’de ve ABD’nin 97 GOÜ’de 

yaptıkları yatırımları 1980 ile 2001 yılları arasında incelemişlerdir. Piyasa büyüklüğü 

için nominal GSYİH’yi kullanmışlar ve DYY ile aralarında pozitif ve anlamlı bir 

ilişki bulmuşlardır 170 . 

Piyasa büyüklüğü ve DYY ilişkisine dair incelenen son çalışma Birleşmiş 

Milletler’in 1991 tarihli çalışmasıdır. Çalışma 1977 ile 1987 yılları arasında DYY ile 

164 

DEICHMANN, J., S. KARIDIS ve S. SAYEK, “Foreign Direct Investment in Turkey: Regional 

Determinants”, Applied Economics, 35, s. 1767-78, 2003. 

165 

ROOT ve AHMED. 

166 

DEES, S., “Foreign Direct Investment in China: Determinants and Effects”, Economics of 

Planning, 31, 1998. 

167 

LOREE ve GUISINGER. 

168 

KRAVIS ve LIPSEY. 

169 

JANICKI, H. P. ve P. V. WUNNAVA, “Determinats of Foreign Direct Investment: Empirical 

Evidence from EU Accession Candidates”, Applied Economics, Vol. 36, s. 505-9, 2004. 

170 

te VELDE, D. W. ve D. BEZEMER, Regional Integration and Foreign Direct Investment in 

Developing Countries, July 2004, , 

(05.08.2006). 

69

piyasa büyüklüğü (GSMH) arasında pozitif ve anlamlı bir ilişkinin olduğunu ortaya 

koymaktadır 171 . 

Piyasa büyüklüğünü çalışmalarına dahil etmiş bu 17 çalışmadan sadece 1 

tanesi hariç diğerleri DYY ile piyasa büyüklüğü arasında pozitif ve anlamlı 172 bir 

ilişki bulmuşlardır. DYY’yi etkileyen faktörler arasında literatürde en sağlam yönü 

yukarıda da görüldüğü gibi piyasa büyüklüğü almış durumdadır. 

Piyasa büyüklüğünden başka DYY’yi etkileyen pek çok değişken vardır. 

Fakat bu değişkenler üzerine yapılan çalışmalar piyasa büyüklüğünün verdiği kesin 

yargı gibi bir yargıya varılmasına engeldir çünkü çalışmaların sonuçları birbirleri ile 

çelişebilmektedir. 

3.1.2. Piyasa Büyüme Hızı 

Piyasa büyüklüğüne yakınlığı ile incelemeye değer bir diğer faktör de piyasa 

büyüme hızıdır. Bu faktör için de çalışmalar yapılmış ve piyasa büyüklüğü kadar 

olmasa da benzer sonuçlar elde edilmiştir. 

Piyasa büyüme hızının DYY’yi olumlu etkilemesi beklenmektedir. Çünkü 

büyüme potansiyeli fazla olan bir yer, gelecekte yatırımların getirisini arttıracaktır. 

Bu yüzden DYY ile piyasa büyüme hızı arasındaki ilişki pozitif olmalıdır. 

Literatürdeki ampirik çalışmalar da beklentiyi doğrular niteliktedir: 

Yılmaz ve Barbaros çalışmalarında reel GSYİH’nın büyüme hızını vekil 

olarak kullanmışlar ve piyasa büyüme hızı ile DYY arasında pozitif ve anlamlı bir 

ilişki bulmuşlardır 173 . Erdal ve Tatoğlu da aynı vekil ile pozitif ve anlamlı bir ilişki 

bulmuşlardır. 174 Aynı değişkeni vekil olarak kullanıp, pozitif ve anlamlı ilişki bulan 

diğer bir çalışma da Lensink ve White’tır. 175 Onyeiwu ve Shrestha 1975–1999 arası 

171 

UNCTC, Government Policies and Foreign Direct Investment, United Nations, UNCTC 

Current Studies, Series A, No. 17, New York, November 1991. 

172 

Kimi çalışmalarda çalışmanın metodu itibariyle anlamlılıktan bahsedemeyiz ama bu durum onların 

zaten anlamlı olduğu yorumunu yapmamıza da engel değildir. 

173 

YILMAZ ve BARBAROS. 

174 

ERDAL ve TATOĞLU. 

175 

LENSINK, R. ve H. WHITE, “Does The Revival Of International Private Capital Flows Mean The 

End Of Aid: An Analysis Of Developing Countries' Access To Private Capital”, World 

Development, Vol. 26, No. 7, s. 1221-34, 1998. 

70

dönem için 29 Afrika ülkesi üzerinde yaptıkları çalışmada ekonomik büyümenin 

DYY akımlarını pozitif ve anlamlı etkilediklerini bulmuşlardır. 176 

Aristotelous ve Fountas ise çalışmalarında ABD DYY’si için pozitif bir ilişki 

bulmuşlar ama ilişkinin anlamlı olmadığını belirtmişlerdir. 177 

Pozitif ve anlamlı ilişki bulan diğer çalışmaların 178 yanında Scaperlanda 179 

DYY ile piyasa büyüme hızı arasında negatif ama anlamsız bir ilişki bulmuştur. 

Dolayısıyla, genel olarak piyasanın büyüme hızı ile DYY arasında pozitif bir 

ilişkinin varlığı kabul edilebilir. 

3.1.3. Dış Ticarete Açıklık 

Çalışmalarda önem verilen diğer bir faktör ev sahibi ülkenin dış ticarete ne 

kadar açık olduğudur. Teori bu değişkenin DYY ile ilişkisini pozitif olarak 

beklemektedir çünkü ihracata açık bir ev sahibi ülke gelen DYY’nin ihracat yolu ile 

piyasa büyüklüğünün artmasına neden olacaktır. Yapılan çalışmalar da beklentiler 

doğrultusunda sonuçlar vermişlerdir: 

Yılmaz ve Barbaros 180 ile Erdal ve Tatoğlu 181 vekil olarak (ihracat / ithalat)’ı 

kullanarak, Bevan ve Estrin 182 (Avrupa Birliği üyesi ülkelerden ithalat / ev sahibi 

ülkenin GSYİH)’sini kullanarak, Chakrabarti 183 (ihracat ve ithalat toplamı / 

GSYİH)’yi kullanarak, Singh 184 (ihracat / GSYİH)’yi kullanarak ve Dees 185 de 

(kaynak ülkenin ev sahibi ülkeye ihracatı / Çin’in GSYİH)’sini kullanarak DYY ile 

dış ticarete açıklık arasında pozitif ve anlamlı ilişkiler bulmuşlardır. 

176 ONYEIWU, S. ve H. SHRESTHA, “Determinants of Foreign Direct Investment in Africa”, 

Journal of Developing Societies, Vol. 20, No. 1-2, S. 89-106, 2004. 

177 ARISTOTELOUS ve FOUNTAS. 

178 CHAKRABARTI; OWBONA; SINGH ve JUN; ROOT ve AHMED; UNCTC. 

179 SCAPERLANDAve MAUER. 

180 YILMAZ ve BARBAROS. 

181 ERDAL ve TATOĞLU. 

182 BEVAN ve ESTRIN. 

183 CHAKRABARTI. 

184 SINGH ve JUN. 

185 DEES. 

71

3.1.4. Ekonomik İstikrar 

DYY akımlarını belirleyen diğer bir faktör de ev sahibi ülke ekonomisinin 

istikrarıdır. Teori ekonomik istikrarsızlık ile DYY arasında negatif bir ilişkinin 

olduğunu söylemektedir. Çünkü krizlere açık ve sürprizlerle dolu bir ekonomiye 

yatırım yapmak karları olumsuz etkileyebileceği için istikrarsızlık yabancı yatırımlar 

tarafından pek istenmez. Dolayısıyla ekonomik istikrarsızlığın beklenen işareti 

negatiftir. Çalışmalar da bu doğrultuda sonuçlar vermiştir: 

Yılmaz ve Barbaros çalışmalarında istikrarsızlığın göstergesi olarak borç 

yükünün GSYİH’ye oranı ile ticari mevduattaki reel faiz oranını kullanmışlardır. 

Sonuç olarak da DYY ile ekonomik istikrarsızlık arasında negatif bir ilişki 


Erdal ve Tatoğlu da istikrarsızlık için ticari mevduattaki reel faiz oranını 

kullanmışlardır. Çalışmanın sonucunda negatif bir ilişki bulsalar da ilişki anlamlı 

değildir 187 . 

Bevan ve Estrin çalışmalarında istikrarsızlığın ölçüsü olarak kaynak ülkedeki 

yılsonu faiz oranı ile ev sahibi ülkedeki yılsonu faiz oranı farkını almışlardır. 

Çalışmanın sonucunda anlamlı bir ilişki bulamamışlardır 188 . 

Singh ve Jun ekonomik istikrarsızlığı ölçmek için “Business Environment 

Risk Intelligence” (BERI) adlı risk ölçüm firmasının İşlem Risk Endeksi (Operation 

Risk Index)’ini kullanmıştır 189 . Bu endeks 0 ile 100 arasında değerler almakta ve 100 

çok iyi bir iş iklimi anlamına gelmektedir. Çalışma sonucunda endeks ile DYY 

arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki bulunmuştur 190 . Bu da demek oluyor ki 

ekonomik istikrarsızlık arttıkça DYY azalmaktadır. 

186 


187 


188 

BEVAN ve ESTRIN. 

189 

Ayrıntılar için bkz. http://www.beri.com/ 

190 SINGH ve JUN. 

72

Son olarak Root ve Ahmed çalışmalarında ekonomik istikrarsızlığı ölçmek 

için yönetici transfer sıklığını vekil olarak kullanmışlardır ve DYY ile ekonomik 

istikrarsızlık arasında negatif bir ilişki bulmuşlardır 191 . 

3.1.5. Döviz Kuru 

DYY’yi etkileyen diğer bir faktör döviz kurudur. Teoriye göre aşırı değerli 

bir ev sahibi ülke parası DYY’nin azalmasına sebep olacaktır. Çünkü aşırı değerli ev 

sahibi ülke para birimi gelen yatırımın alım gücünü azaltmaktadır. Yine döviz 

kurundaki istikrarsızlıklar da DYY’yi olumsuz etkilemektedir. Dolayısıyla döviz 

kuru ve döviz kuru istikrarsızlığı ile DYY arasında negatif bir ilişki beklenmektedir. 

Çalışmalar da genel olarak bu sonuca ulaşmaktadır: 

Erdal ve Tatoğlu çalışmalarında döviz kuru istikrarsızlığını etkilerini 

incelemişlerdir. Bunun için dönemin Dolar, Pound, Alman Markı, Frank ve Liret gibi 

önemli para birimlerinin ticaret hacmine göre ağırlıklandırılmış sepetinin yüzde 

değişimini döviz kuru istikrarsızlığın ölçütü olarak almışlardır. Sonuç olarak da 

istikrarsızlığın DYY’yi negatif yönde etkilediğini bulmuşlardır 192 . 

Reel döviz kurunu kullanan diğer çalışmalarda ise sonuç yine negatif ve 

anlamlı bir ilişki olmuştur 193 . Chakrabarti’nin çalışması ise reel döviz kuru ile DYY 

arasında modellemeye göre hem pozitif hem de negatif ilişki bulmuştur. Fakat 

negatif bir ilişkinin olasılığının daha fazla olduğu da belirtmiştir 194 . 

Bunun yanında Halıcıoğlu döviz kuru ile Türkiye’ye gelen DYY arasında 

anlamlı bir ilişki bulamamıştır 195 . 

191 

ROOT ve AHMED. 

192 


193 

SINGH ve JUN; DEES; UNCTC. 

194 

CHAKRABARTI. 

195 

HALICIOĞLU, F., “An Econometric Analysis of Foreign Direct Investment Flows into Turkey 

from Major Global Regions: 1975 – 1999” International Conference in Economics V, 10-13 

Eylül, Economic Research Center, Middle East Technical University, Ankara, 2001. 

73

3.1.6. Altyapı 

Literatürde DYY ile ilişkisi olabileceği düşünülen diğer bir faktör de ev 

sahibi ülkenin altyapısıdır. Teori ev sahibi ülkenin altyapısının iyi olmasının DYY’yi 

olumlu yönde etkileyeceğini belirtmektedir. Çünkü gelişmiş bir altyapı ulaştırmayı, 

haberleşmeyi ve enerji ihtiyacını karşılamada kolaylık ve maliyet avantajı 

sağlayacaktır. Ampirik çalışmaların sonuçları da bu yöndedir: 

Erdal ve Tatoğlu çalışmalarında altyapıya vekil olarak ulaştırma, enerji ve 

haberleşme harcamalarının GSYİH içindeki payını almışlardır. Çalışmanın 

sonucunda da DYY ile altyapı arasında pozitif bir ilişki bulmuşlardır 196 . 

Fung vd. çalışmalarında altyapıya vekil olarak km 2 ’ye düşen otoyol ve 

demiryolunu kullanmışlar ve yine pozitif ve anlamlı bir ilişki bulmuşlardır 197 . 

Coughlin vd. ile Tu ve Schive altyapı ile DYY arasında pozitif ve anlamlı 

ilişkiler bulmuşlardır 198 . 

Cheng ve Kwan altyapı için km 2 ’ye düşen yol uzunluğunu almış fakat diğer 

çalışmalardan farklı olarak pozitif olmasına rağmen anlamsız bir ilişki bulmuştur 199 . 

Altyapıya dair ilginç bir çalışma da Deichmann vd.’ne aittir. Çalışmada 

altyapı 2 değişken ile incelenmiştir. Bunlardan bir tanesi bölgenin denize kıyısının 

olup olmadığını gösteren bir kukla değişken, diğeri de asfaltlanmış yolun şehir 

yüzölçümüne oranı olmuştur. İki değişken için de pozitif ve anlamlı bir ilişki 


İki farklı değişken kullanan diğer bir çalışma da Root ve Ahmed’e aittir. 

Çalışmada şehirleşme oranı ve ticaret, ulaştırma ve haberleşme harcamaları 

toplamının GSYİH’ya oranı kullanılmıştır. İki değişken de altyapı ile DYY’nin 

pozitif ilişkisinin olacağını göstermiştir 201 . 

196 


197 

FUNG vd. 

198 

COUGHLIN vd.; TU, J. H ve C. SCHIVE, Determinants of Foreign Direct Investment in 

Taiwan Province of China: A New Approach and Findings, Research Note, 

, (07.08.2006) 

199 

CHENG ve KWAN. 

200 DEICHMANN vd. 

201 ROOT ve AHMED. 

74

Loree ve Guisinger haberleşme ve ulaştırma harcamalarını kullanarak 202 , te 

Velde ve Bezemer de yol uzunluğu ile 1000 kişiye düşen telefon hattı sayısını 

kullanarak 203 altyapı ile DYY arasında pozitif bir ilişki bulmuşlardır. 

3.1.7. Emek Maliyeti 

DYY’yi etkileyebilecek diğer bir değişken de birim emek maliyetidir. Teori 

DYY ile arasında negatif bir ilişkinin olacağını belirtmektedir. Buna rağmen yapılan 

ampirik çalışmalar değişik sonuçlar elde etmektedir. Bunda en önemli etken, birim 

emek maliyetinin hesaplanmasını sağlayacak verinin eksikliği ve yanlış vekil 

kullanımı olabileceği gibi kimi zaman birim emek maliyetinin emeğin kalitesinin 

veya beşeri sermayenin göstergesi gibi davranmasıdır. Dolayısıyla bu değişkeni 

içeren modellemelerin sonuçlarının farklı olması doğaldır. Değişken hakkında 

yapılan ampirik çalışmaların sonuçları şu şekildedir: 

Bevan ve Estrin 204 , Coughlin vd. 205 , Cheng ve Kwan 206 , Dees 207 birim emek 

maliyeti veya ücret ile DYY arasında negatif bir ilişki bulmuştur. 

Bunun yanında Chakrabarti çalışmasında imalat sanayi cari ücretlerini 

kullanarak hem negatif hem de pozitif ilişki bulmuş ama negatif bir ilişkinin daha 

muhtemel olduğunu belirtmiştir 208 . 

Singh ve Jun çalışmalarında reel kazanç endeksini kullanarak negatif ve 

anlamlı bir ilişki bulmuşlardır 209 . 

Loree ve Guisinger ile Kravis ve Lipsey çalışmalarında anlamlı bir ilişki 

bulamamışlardır 210 

202 


203 

te VELDE ve BEZEMER. 

204 

BEVAN ve ESTRIN. 

205 

COUGHLIN vd. 

206 


207 

DEES. 

208 

CHAKRABARTI. 

209 

SINGH ve JUN. 

210 

LOREE ve GUISINGER; KRAVIS ve LIPSEY. 

75

Fung vd. ise ücretler için bölgedeki ortalama ücret ile bölgedeki ortalama 

ücretin ülkedeki ortalama ücrete oranı olmak üzere iki değişken kullanmış ve ilki için 

negatif ama anlamsız, ikincisi için de pozitif ve anlamlı (ama anlamsıza çok yakın) 

bir ilişki bulmuşlardır 211 . 

Diğer bir ilginç sonuç da Tu ve Schive’in çalışmasının sonucunda ortaya 

çıkmıştır. Çalışmada düşük ücret ile DYY arasında negatif bir ilişki bulunmuştur 212 

ki bu da beşeri sermaye bekleyen DYY’nin varlığını gösteren en güzel göstergedir. 

3.1.8. Vergi Oranları 

Çalışmalarda geniş yer bulan bir diğer faktör de ev sahibi ülkedeki vergi 

oranıdır. Teori, ev sahibi ülkedeki yüksek vergi oranlarının (gümrük vergisi hariç) 

yabancı yatırımın karlılığını azaltacağı için DYY’yi düşüreceğini belirtmektedir. 

Ampirik çalışmalar teoriyi destekleyici niteliktedir: 

Hines ABD’deki eyalet vergilerinin DYY’nin ABD’deki dağılımını nasıl 

etkilediğini incelediği çalışmasında teoriyi destekler nitelikte negatif ve anlamlı bir 

ilişki bulmuştur 213 . 

Root ve Ahmed kurumlar vergisinin kara oranını kullandığı çalışmaları ile, 

Loree ve Guisinger de etkin vergi oranını kullandığı çalışmaları ile negatif ve anlamlı 

ilişkiler bulmuşlardır 214 . 

Öte yandan Coughlin vd. çalışmalarında negatif bir ilişki bulmalarına rağmen 

ilişkinin anlamlı olmadığını belirtmektedirler 215 . 

Hatta Chakrabarti çalışmasında vergi oranını incelemek için gelir, kar ve 

sermaye vergileri toplamlarının cari gelirlere oranını vekil olarak kullanmış ve sonuç 

211 FUNG vd. 

212 TU ve SCHIVE. 

213 HINES, J. R., “Altered States: Taxes and the Location of Foreign Direct Investment in America”, 

The American Economic Review, Vol. 86, No. 5, Dec. 1996. 

214 ROOT ve AHMED; LOREE ve GUISINGER. 

215 COUGHLIN vd. 

76

olarak modellemelerin çoğunda vergi oranı ile DYY arasında pozitif bir ilişki 

bulmuştur 216 . 

Bu durum, vergi oranı ile DYY ilişkisinin ampirik olarak tam bir uyum 

içerisinde olmadığını göstermektedir. 

Vergi oranı konusunda incelemeye değer diğer bir husus da gümrük ve ithalat 

vergileridir. Bu konuda da Singh ve Jun’un çalışmaları dikkat çekicidir. 

Çalışmalarında ithalat ve gümrük vergilerinin toplam vergi geliri ile 

normalleştirilmiş halini vekil olarak kullanmışlar ve modelleyemeye göre negatif 

ama anlamsız ilişki ile pozitif ve anlamlı ilişkiler bulmuşlardır. Anlamlı olması 

sebebi ile pozitif ilişkinin daha geçerli olduğunu söylemek mümkündür 217 . Ayrıca 

Chakrabarti de gümrük vergileri ile DYY arasında negatif ve pozitif ilişkiler 

bulmuşlar ama negatif ilişkinin daha muhtemel olduğunu belirtmişlerdir 218 . 

3.1.9. Politik İstikrar 

Literatürde geniş yer tutan diğer bir faktör de politik istikrardır. Teori politik 

istikrarın DYY akımlarını pozitif etkileyeceğini söylemektedir. Yapılan ampirik 

çalışmalar da genellikle bu yöndedir: 

Bu konuya dair önemli bir çalışmayı Feils ve Şabac yapmışlardır. Çalışmada 

sermaye bütçeleme analizi kullanılmış ve kamulaştırma riski ile politik 

değişikliklerin nakit akımında meydana getirecekleri etkiler ve bunun yatırım 

kararlarını nasıl etkilediği analiz edilmiştir. Sonuç olarak artan kamulaştırma riskinin 

nakit akımını azaltacağı ve dolayısıyla yatırımın getirisinin azalacağı, yani DYY ile 

politik istikrar arasında pozitif bir ilişkinin varlığı bulunmuştur 219 . 


217 SINGH. Ve JUN. 


219 FEILS, D. J. ve F. M. ŞABAC, “The Impact of Political Risk on the Foreign Direct Investment 

Decision: A Capital Budgeting Analysis”, The Engineering Economist, Vol. 45, No. 2, 2000. 

77

Politik istikrarı hesaplayabilmek için endeksler kullanılmaktadır. Bu konuda 

PRS Gurubu’nun analizleri bilinen endekslerden bir tanesidir 220 . Literatürde bu 

endeksi kullanan çalışmalar da vardır: 

Yılmaz ve Barbaros çalışmalarında bu gurubun sağladığı değişken risk 

endeksini kullanmıştır ve sonuç olarak da politik istikrar ile DYY arasında pozitif ve 

anlamlı bir ilişki bulmuştur 221 . Benzer şekilde aynı endeksi kullanan Loree ve 

Guisinger de pozitif ve anlamlı bir ilişki bulmuştur 222 . 

Çalışmalarda kullanılan endekslerden bir diğeri de BERI tarafından 

hazırlanan endekstir. Bu endeksi kullanan çalışmalar da şu şekildedir: 

Singh ve Jun çalışmalarında BERI’nin endeksini sadece diğer faktörlerin 

etkilerini incelerken bağımsız değişken olarak kullanmışlardır. Dolayısıyla politik 

istikrarın DYY üzerindeki bağımsız etkisini bu çalışmadan görmemiz mümkün 

olmamaktadır 223 . Öte yandan Loree ve Guisinger bu endeksi kullandıkları 

çalışmalarında politik istikrar ile DYY arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki 


Öte yandan Tu ve Schive Çin’in Tayvan bölgesi için yaptıkları çalışmalarında 

politik istikrarın DYY’yi pozitif etkilediğini fakat anlamsız olduğunu bulmuşlar, 

artık politik istikrarın çok önemli bir değişken olmadığını belirtmişlerdir 225 . 

Farklı sonuç bulan diğer bir çalışma da Birleşmiş Milletler’in çalışmasıdır. 

Çalışmada Frost ve Sullivan 226 firmasından alınan politik sıralama değişkeni 

kullanılmıştır. Çalışma GÜ ile GOÜ için farklı sonuçlar bulmuştur. GÜ’de politik 

istikrar DYY’yi negatif etkilerken GOÜ’de pozitif etkilemektedir 227 . 

220 

Ayrıntılar için bkz. http://www.prsgroup.com/ 

221 


222 


223 

SINGH ve JUN. 

224 


225 

TU ve SCHIVE. 

226 

Ayrıntılar için bkz. , (24.09.2006). 

227 

UNCTC. Çalışma Politik istikrar için değişik politika araçlarını bir araya getirerek bir endeks elde 

etmiştir. Dolayısıyla politika değişikliklerinin ayrıntıları için önemli bir literatür oluşturmaktadır. 

78

3.1.10. Diğer Faktörler 

Ampirik çalışmalar DYY’yi tam olarak açıklayabilmek için pek çok farklı 

değişkeni modellerine eklemeye çalışmaktadır. Bu bağlamda çalışmalara eklenen 

değişkenler ve sonuçları şu şekildedir: 

Beşeri sermaye DYY’yi genel olarak olumlu etkileyen bir faktör olarak 

bulunmaktadır. Cheng ve Kwan emeğin kalitesini eğitim ile ölçmekte ve beşeri 

sermaye ile DYY arasında pozitif ama anlamsız bir ilişki bulmaktadır 228 . Öte yandan 

Deichmann vd. ile Loree ve Guisinger çalışmalarında sırası ile öğrenci sayısının 

öğretmen sayısına oranı ile Ar-Ge personelinin kalitesini vekil olarak kullanarak 

beşeri sermaye ile DYY arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki bulmuşlardır 229 . Fung 

vd. ise gelen DYY’ye göre ilişkinin farklılık gösterebileceği üzerinde durmuş ve 

sermaye yoğun üretimde beşeri sermayenin DYY’yi pozitif ve anlamlı, emek yoğun 

üretimde ise negatif ama anlamsız etkilediğini bulmuşlardır 230 . 

Geçmiş DYY akımlarının DYY’yi nasıl etkilediğine yönelik çalışmalar ise 

çoğunlukla teoriyi destekler nitelikte pozitif ilişkiye işaret etmektedir. Bu bağlamda 

Singh ve Jun, Cheng ve Kwan, Deichmann vd. ile Tu ve Schive DYY ile geçmiş 

DYY akımları arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki bulmuşlardır 231 . 

DYY’yi etkileyen diğer faktörleri ve çalışma sonuçları toplu halde şu 

şekildedir: 

228 


229 

DEICHMANN vd.; LOREE ve GUISINGER. 

230 

FUNG vd. 

231 

SINGH ve JUN; CHENG ve KWAN; DEICHMANN vd.; TU ve SCHIVE. 

79

Tablo 3.2. Doğrudan Yabancı Yatırımları Etkileyen Faktörleri Sınayan 

Ampirik Çalışmalar 

Değişken Çalışma Sonuçları 

Teşvikler Root ve Ahmed 

Tu ve Schive 

Loree ve Guisinger 

Bölgesel 

Entegrasyonlar 

Devlet 

Harcamaları 

te Velde ve Bezemer 

Bevan ve Estrin 

Blomström ve Kokko 

te Velde ve Bezemer* 

Obwona 

Coughlin vd. 

(vergi teşviki) Pozitif ama anlamsız 

(vergi teşviki) Pozitif ve anlamlı 

(yatırım teşviki) Anlamlı bir ilişki yok 

(bölgesel yatırım teşviki) Pozitif ve anlamlı 

(AB’ye üyelik için yapılan duyurular) Pozitif 

ve anlamlı 

(Tüm bölgesel entegrasyonlar için) Pozitif 

(Herhangi bir bölgesel Birlik üyeliği, kukla 

değişken olarak) Pozitif ve anlamlı 

Pozitif ve anlamlı 

Pozitif ve anlamlı (Ayrıca DYY çekmek için 

yapılan harcamalar da pozitif ve anlamlı) 

Negatif ama anlamsız 

Anlamlı bir ilişki yok 

Negatif ama anlamsız 

Dış Borçlar Obwona 

Singh ve Jun 

Enflasyon Obwona 

te Velde ve Bezemer Anlamlı bir ilişki yok 

Ticaret Dengesi Chakrabati 

(İhracat - İthalat) Pozitif ve negatif ilişki 

olabilir ama negatif daha muhtemel. 

Obwona 

Negatif ve anlamlı 

Coğrafi Bevan ve Estrin 

Negatif ve anlamlı 

Yakınlık te Velde ve Bezemer Negatif ve anlamlı 

Kültürel Fung vd. 

(Kukla değişken kullanarak) Pozitif ve 

Yakınlık 

anlamlı 

Loree ve Guisinger Pozitif ama anlamlı değil 

Yurtiçi Özel Fung vd. 

(Kukla değişken kullanarak) Pozitif ve 

Bölgeler 

anlamlı 

Cheng ve Kwan 

(Dönem gecikmeli) Pozitif ve anlamlı 

Kümelenme Coughlin vd. Pozitif 

Sendikalar Coughlin vd. Pozitif 

Banka 

Kredileri 

Deichmann vd. Pozitif ve anlamlı 

Sosyal Düzen Tu ve Schive Anlamlı bir ilişki yok 

DYY Stoku Dees Negatif ve anlamlı 

Patent Stoku Dees Pozitif 

İşsizlik Coughlin vd. Pozitif ve anlamlı 

Yurtiçi 

Tasarruf Oranı 

Obwona Pozitif ama anlamlı değil 

Ülke Riski Bevan ve Estrin (1994–2000 için Euromoney Institutional 

Investor verilerini kullanmıştır**) Anlamlı 

bir ilişki yok 

Yurtiçi 

Yatırımlar 

Deichmann vd. Anlamlı bir ilişki yok 

Kaynak: ROOT ve AHMED; TU ve SCHIVE; LOREE ve GUISINGER; te VELDE ve BEZEMER; 

BEVAN ve ESTRIN; BLOMSTRÖM M. ve A. KOKKO, “Regional Integration and Foreign Direct 

Investment”, NBER Working Paper Series, WP No. 6019, April 1997a; OBWONA; COUGHLIN 

vd.; SINGH ve JUN; CHAKRABATI; DEICHMANN vd.; FUNG vd.; CHENG ve KWAN; DEES. 

* Bölgesel entegrasyon konusunda geniş bir literatür taraması için bkz. te VELDE ve BEZEMER. 

** Ayrıntılar için bkz. . 

80

Tablo 3.2 incelendiği zaman değişkenler ile teori doğrultusunda beklenen 

işaretler arasında genel bir uyumun varlığından bahsetmek mümkündür. Buna tek 

istisna DYY stoku ile DYY arasındaki negatif ilişkidir 232 . 

3.1.11. Firma Açısından Doğrudan Yabancı Yatırımlar ve Genel Değerlendirme 

DYY’yi etkileyen faktörler konusundaki geniş çalışma alanına rağmen 

değişen ekonomik hayatla da birlikte literatür halen daha tartışma aşamasındadır. 

Literatürde artık yukarıda sayılan faktörlerden hangilerine kayış olduğu tartışılmakta, 

piyasa büyüklüğünün öneminin azalmakta 233 , devlet politikalarının çok etkili 

olmadığından 234 bahsedilmeye başlanmıştır 235 . 

DYY’yi etkileyen ev sahibi ülke değişkenlerinin yanında, DYY’yi yapan 

firmanın da yapısı çok önemlidir. Eğer yatırımcı firmanın ölçeği çok büyük değilse 

sadece bir doğrudan yatırım yapabilecek, bu da en muhtemel ülkeye olacaktır. Bu 

ülke dışındaki ülkeler ne kadar değişseler de DYY çekemeyeceklerdir. Halbuki 

firmanın ölçeği daha büyük olsa diğer ülkelere de doğrudan yatırım yapmaya 

başlayacaktır. Diğer bir etken de firmanın üretimde hangi faktörü yoğun 

kullandığıdır. Eğer firma emek yoğun bir üretim yapıyorsa emeğin ucuz olacağı bir 

ülkeye yatırım yapacaktır. Tabi bu durum merkez ile iştirak arasında faktör 

farklılıklarını da gözler önüne serecektir 236 . 

Firmanın veya diğer bir deyişle yabancı yatırımcının dikkat ettiği diğer bir 

konu da ev sahibi ülkedeki yasal düzenlemelerdir. Massman vd. bu konuda yaptıkları 

çalışmada firmaların yatırım öncesi dönemde, kuruluş esnasında, faaliyet sürecinde 

ve sonrasında karar alırken dikkate aldıkları yasal uygulamalara dikkat 

232 

DEES. 

233 

NUNNENKAMP, s. 6-7. 

234 

ROOT ve AHMED, s. 88. 

235 

Hangi değişkenlerin önem kazandığı, hangilerinin geri planda kalmaya başladığı konusu için bkz. 

NUNNENKAMP. 

236 

KRAVIS ve LIPSEY., s. 6-18. 

81

çekmişlerdir 237 . Yatırımcıların bu yasal düzenlemelerden her memnuniyeti DYY 

akımına sebep olacak, her memnuniyetsizlikleri ise yatırımı engelleyecektir. 

Yatırım yapacak firmaların gerek kendi yapıları gerekse de yatırım 

yapacakları ülkelerde neye göre yatırım yaptıklarını, hangi değişkenlere öncelik 

verip hangilerini ikinci planda tuttuklarını beş aşamalı “Karar Alma Prosedürü” ile 

Özyıldız açıklamaya çalışmıştır. Bu prosedüre göre firmalar öncelikle yatırım 

yapabilecekleri ülkelerin uzun ve sonrasında kısa listelerini çıkarmakta, sonra ülkeyi 

ve bölgesini seçmekte, ülkeleri ve bölgeleri karşılaştırmakta ve son olarak da nihai 

konuma karar vermektedir 238 . 

Tüm bu etkenler çerçevesinde yatırımcılar karar vermekte ve dünya DYY 

akımlarını şekillendirmektedirler. Bundan sonraki aşamada bu akımların nasıl 

gerçekleştikleri ve değişimleri sayısal olarak incelenecektir. 

3.2. Dünyada ve Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırım Gerçekleşmeleri 

Doğrudan yabancı yatırımları etkileyen faktörleri inceledikten sonra dünyada 

ve Türkiye’de gerçekleşmelerin ne yönde ilerlediğine bakmakta fayda vardır. 

3.2.1 Dünyada Doğrudan Yabancı Yatırım Gerçekleşmeleri 

Sanayi Devrimi ve özellikle 2. Dünya Savaşı sonrasında artan iletişim ve 

ulaştırma imkanları ile küreselleşen dünya, ticareti ve sonrasında üretimi tüm 

dünyaya yaymak amacıyla, 1948 yılından itibaren çok sayıda anlaşmaya imza 

atmıştır. Bu anlaşmaların amacı öncelikle tüketimi, sonrasında da üretimi dünyaya 

yayarken karşılaşılan zorlukları engellemektir. Dolayısıyla bu anlaşmalar, doğrudan 

yabancı yatırımın önündeki engelleri kaldırır niteliğe sahiptirler. Engellerin ortadan 

kaldırılması DYY akımlarının artmasına, hatta dünya gelirinden daha hızlı artmasına 

237 MASSMANN, O., B. HANOI ve M. HANOI, Foreign Direct Investment – The Legal 

Environment, , 

(07.08.2006). 

238 ÖZYILDIZ, R. H., “Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarında Karar Alma Prosedürü”, Hazine 

Dergisi, Sayı 11, Temmuz 1998, s. 4-5. 

82

yol açmıştır 239 . Tablo 3.3 incelendiği zaman, DYY girişlerinin GSYİH içindeki 

payının, hem dünyada hem de alt gruplarda son 25 yılda %300’lere varan artışlar 

gösterdiği görülmektedir. 

Tablo 3.3. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırımların GSYİH’ye Oranı 

Dünya 

GÜ 

GOÜ 

1980 1985 1990 1995 1999 2000 2001 2002 2003 2004 

Giriş 6,6 8,3 8,4 10,2 17,3 18,3 21,2 23,0 22,9 21,7 

Çıkış 5,8 6,6 8,7 10,0 16,7 19,7 20,4 22,6 23,0 24,0 

Giriş 4,9 6,2 8,2 8,9 14,5 16,3 17,9 20,5 20,7 20,5 

Çıkış 6,2 7,3 9,6 11,3 19,0 21,5 23,0 25,8 26,4 27,3 

Giriş 12,4 16,3 9,8 16,3 28,0 26,2 33,4 31,9 31,4 26,4 

Çıkış 3,6 3,6 4,3 5,7 10,1 13,6 12,8 12,6 12,2 12,7 

Giriş 12,9 13,8 7,4 8,6 4,4 9,6 11,9 9,5 7,6 11,7 

Türkiye Çıkış 0,8 0,8 0,9 1,8 2,6 2,7 2,3 2,3 

Kaynak: UNCTAD, 2005, s. 313-24; UNCTAD, 2004, s. 399-410; UNCTAD, 2003, s. 278-88; 

UNCTAD, World Investment Report 2001: Promoting Linkages, United Nations Conference on 

Trade and Development, New York and Geneva, 2001, 

, (10.08.2006), s. 325-37. 

Tablo 3.3’teki giriş verileri grafikleştirildiği zaman DYY’nin gelir 

içerisindeki öneminin yıllar itibariyle nasıl arttığını görmek daha kolaydır. 

239 Ayrıntılı bir liste için bkz. UNCTAD, World Investment Report 2003: FDI Policies for 

Development: National and International Perspectives, United Nations Conference on Trade 

and Development, New York and Geneva, 2003, 

, (10.08.2006), s. 208-18; UNCTAD, World 

Investment Report 2004: The Shift Towards Services, United Nations Conference on Trade and 

Development, New York and Geneva, 2004, , 

(10.08.2006), s. 314-6; UNCTAD, World Investment Report 2005: Transnational 

Corporations and the Internationalization of R&D, United Nations Conference on Trade and 

Development, New York and Geneva, 2005, , 

(10.08.2006), s. 278, 282. 

83

% 

40.0 

35.0 

30.0 

25.0 

20.0 

15.0 

10.0 

5.0 

0.0 

1980 1985 1990 1995 1999 2000 2001 2002 2003 2004 

Dünya GÜ GOÜ TR 

Yıllar 

Grafik 3.1. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Girişlerinin GSYİH’ye 

Oranı 

Çalışmanın ikinci bölümünde DYY istatistiklerinin tutulmasında karşılaşılan 

aksaklıklardan bahsedilirken DYY giriş ve çıkışlarının dünya toplamında eşit olması 

gerekirken, kullanılan farklı metot ve tanımlardan dolayı tutarsızlıklar olduğunu 

belirtmiştik. Bu tutarsızlıklar, gerçekleşmeler kısmında rahatlıkla görülebilmektedir. 

Dolayısıyla tutarsızlıkların önüne geçebilmek amacıyla çalışmanın bundan sonraki 

kısımlarında analiz yapılırken DYY girişleri kullanılacaktır. 

DYY’nin gelir içindeki seyri, DYY sabitken gelirdeki düşüşlerden de 

kaynaklanıyor olabilir. Dolayısıyla dünya DYY giriş gerçekleşmeleri verilerine 

bakmak, DYY’nin artan önemini görmek açısından oldukça önemlidir. 

84

Tablo 3.4. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Girişleri (Milyon $) 

1995 1996 1997 1998 1999 

Dünya 331.068 386.140 481.911 690.905 1.086.750 

GÜ 203.462 219.908 269.654 472.545 828.353 

GOÜ 113.338 152.685 193.224 194.055 231.880 

Türkiye 885 722 805 940 783 

2000 2001 2002 2003 2004 

Dünya 1.387.953 817.574 716.128 632.599 648.146 

GÜ 1.107.987 571.483 547.778 442.157 380.022 

GOÜ 252.459 219.721 155.528 166.337 233.227 

Türkiye 982 3.266 1.063 1.753 2.733 


UNCTAD, World Investment Report 2002: Transnational Corporations and Export 

Competitiveness, United Nations Conference on Trade and Development, New York and Geneva, 

2002, , (10.08.2006), s. 303-6; UNCTAD, 2001, s. 

291-5. 

Tablo 3.4 ve Grafik 3.2 birlikte değerlendirildiğinde DYY akımlarının 1997 

yılından başlayarak 2000 yılına kadar çok hızlı arttığını, 2000 yılından 2003 yılına 

kadar da aynı hızla düştüğünü görmekteyiz. DYY akımları bu 3 yıllık düşüşten sonra 

2004 yılında az da olsa (%2,46) tekrar artışa geçmiştir. 

Milyon $ 

1,600,000 

1,200,000 

800,000 

400,000 

0 

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 

Dünya GÜ 

GOÜ Türkiye 

Yıllar 

Grafik 3.2. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Girişleri 

Dünya DYY girişleri sonucu DYY giriş stokları doğal olarak devamlı 

artmıştır. Artış hızı DYY akımlarına göre belirlenmekte ve Tablo 3.4 ile Grafik 

85

3.2’den rahatlıkla takip edilebilmektedir. Öte yandan stoktaki artışlar için Tablo 3.5 

ile Grafik 3.3 faydalı bilgiler sunmaktadır. 

Tablo 3.5. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Giriş Stoku (Milyon $) 

1980 1985 1990 1995 1999 

Dünya 692.714 972.205 1.768.589 2.992.068 5.196.046 

GÜ 390.740 569.696 1.401.411 2.035.799 3.353.701 

GOÜ 301.974 402.460 364.057 916.697 1.740.377 

Türkiye 8.845 9.253 11.194 14.977 8.353 

2000 2001 2002 2004 

Dünya 5.780.846 6.606.855 7.371.554 8.895.279 

GÜ 3.976.356 4.277.195 5.049.786 6.469.832 

GOÜ 1.734.543 2.173.769 2.093.569 2.225.994 

Türkiye 19.209 17.521 17.621 35.188 


UNCTAD, 2001, s. 301-6. 

Tablo 3.5’ten görüldüğü üzere son 25 yılda DYY stoku %1.184 artış 

sağlayarak 692 milyar dolardan 8.895 milyar dolara yükselmiştir. 

Milyon $ 

10,000,000 

8,000,000 

6,000,000 

4,000,000 

2,000,000 

0 

1980 1985 1990 1995 1999 2000 2001 2002 2004 

Dünya GÜ 

GOÜ Türkiye 

Yıllar 

Grafik 3.3. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Giriş Stoku 

86

Tablo 3.6. Doğrudan Yabancı Yatırım Giriş Stokunun Sektörlere Göre Tahmini 

Dağılımı 

1988 1990 1999 2002 2003 

Hammadde 108.013 170.131 201.867 448.901 594.321 

İmalat Sanayi 428.091 745.552 1.512.124 2.442.563 2.876.102 

Hizmetler 442.659 875.097 1.827.282 4.363.371 5.153.826 

Toplam 978.763 1.790.780 3.541.273 7.254.835 8.624.249 

Kaynak: UNCTAD, 2005, s. 260; UNCTAD, 2004, s. 302; UNCTAD, 2001, s. 259-60. 

Tablo 3.6 incelendiği zaman 1988 yılı DYY stokunun %11,04’ünün 

hammadde, %43,74’ünün imalat sanayi ve %45,23’ünün de hizmetler sektörüne ait 

olduğu görülmektedir. Bu oranlar zamanla hizmetler lehine gelişmiş ve 2003 yılına 

gelindiğinde hammadde sektörünün payı %6,89’a, imalat sanayinin payı %33,35’e 

düşerken hizmet sektörünün payı %59,76’ya yükselmiştir. Grafik 3.4’ten de 

görülebileceği gibi hizmet sektörü eğrisi ile gerek hammadde gerekse de imalat 

sanayi eğrileri arasındaki fark artmaktadır. 

Milyon $ 

9000000 

7500000 

6000000 

4500000 

3000000 

1500000 

0 

1988 1990 1999 2002 2003 

Hammadde 

Hizmetler 

İmalat Sanayi 

Toplam 

Yıllar 

Grafik 3.4. Yıllar İtibariyle Doğrudan Yabancı Yatırım Giriş Stokunun 

Sektörlere Göre Tahmini Dağılımı 

Hizmet sektöründeki bu artışın sebebini, hizmet sektörünün gelir içindeki 

payının artmasına ve hizmet sektörünün doğası gereği uluslararası ticarete pek konu 

olamamasına bağlamak mümkündür. Hizmetin ticaretinin yapılamaması, hizmetin 

DYY yolu ile direk tüketileceği piyasada üretilmesi gerekliliğini doğurmakta, bu da 

hizmet sektörünün DYY içindeki payını arttırmaktadır. Artışın diğer bir sebebi de 

finans piyasaları ve özellikle bankalara olan DYY akımları ile özelleştirme ve 

87

irleşme ve satın almalar yolu ile haberleşmeye olan DYY akımlarının fazla 

olmasıdır. Öte yandan bu artışlar, ancak hizmet sektörü DYY’sinin önündeki 

engellerin kaldırılmasından sonra kendini gösterebilmiştir 240 . 

DYY akımlarını belirleyen önemli faktörlerden biri de dünya ekonomisinin 

şekillenişidir. Gelir içinde hizmet sektörünün payının artması nasıl DYY’yi hizmet 

sektörüne yönlendiriyorsa, küreselleşmeyle artan rekabet koşulları da firmaların 

ölçeklerini büyütmelerine, ölçek ekonomilerinden faydalanarak karlılıklarını 

arttırmalarına yol açmaktadır. Bu durum artan birleşme ve satınalmalarda kendini 


Tablo 3.7. Sınır Ötesi Birleşme ve Satınalma Alım ve Satımları (Milyon $) 

1987 1988 1989 1990 1991 1992 

Dünya 

Alım 

Satım 

74.509 

74.509 

115.623 

115.623 

140.289 

140.289 

150.576 

150.576 

80.713 

80.713 

79.280 

79.280 

GÜ 

Alım 

Satım 

71.560 

72.787 

113.389 

112.749 

135.781 

135.305 

143.070 

134.239 

77.435 

74.048 

72.995 

68.349 

GOÜ 

Alım 

Satım 

2.928 

1.721 

2.204 

2.875 

3.995 

5.057 

7.181 

16.052 

3.258 

5.786 

6.264 

8.198 

Türkiye 

Alım 

Satım 59 

2 

58 113 9 116 

1993 1994 1995 1996 1997 1998 

Dünya 

Alım 

Satım 

83.064 

83.064 

127.110 

127.110 

186.596 

186.596 

227.023 

227.023 

304.848 

304.848 

531.648 

531.648 

GÜ 

Alım 

Satım 

72.153 

67.622 

112.401 

110.632 

173.139 

163.950 

196.735 

187.616 

269.276 

232.085 

508.916 

443.200 

GOÜ 

Alım 

Satım 

10.784 

14.265 

14.360 

15.030 

13.372 

16.493 

29.646 

35.727 

35.210 

66.999 

21.717 

82.668 

Türkiye 

Alım 

Satım 35 

11 

49 

19 

188 

356 

370 

43 

144 

4 

71 

1999 2000 2001 2002 2003 2004 

Dünya 

Alım 

Satım 

766.044 

766044 

1.143.816 

1.143.816 

593.960 

593.960 

369.789 

369.789 

296.988 

296.988 

380.598 

380.598 

GÜ 

Alım 

Satım 

700.808 

679.481 

1.087.638 

1.056.059 

534.151 

496.159 

341.548 

322.502 

256.935 

244.426 

339.799 

315.851 

GOÜ 

Alım 

Satım 

63.406 

74.030 

48.496 

70.610 

55.719 

85.813 

27.549 

44.410 

31.060 

40.166 

39.809 

54.700 

Türkiye 

Alım 

Satım 

88 

68 

48 

182 1.019 

38 

427 

7 

282 

108 

132 

Kaynak: UNCTAD, 2005, s. 325-27; UNCTAD, 2004, s. 411-9; UNCTAD, 2002, s. 337-43. 

240 UNCTAD, 2004, s. 97-8. 

88

Milyon $ 

1,400,000 

1,200,000 

1,000,000 

800,000 

600,000 

400,000 

200,000 

0 

1987 

1988 

1989 

1990 

1991 

1992 

1993 

1994 

1995 

1996 

1997 

1998 

1999 

2000 

2001 

2002 

2003 

2004 

Yıllar 

Grafik 3.5. Dünya Sınır Ötesi Birleşme ve Satınalmalar 

Dünya sınır ötesi birleşme ve satınalmaları incelediğimiz zaman dünya DYY 

giriş verileri (bkz. Grafik 3.2) ile aynı eğilimleri gösterdiğini görebiliriz. 2000 

yılında yüksek büyüme oranı yaşayan dünya ekonomisi hem DYY girişlerini hem de 

birleşme ve satınalmaları olumlu yönde etkilemiş, iki değişkenin de zirve yapmasına 

sebep olmuştur. 2001 yılında gelen büyüme hızı yavaşlaması DYY ve birleşme ve 

satınalmaları çok olumsuz etkilemiştir. Gelir artış hızının kendini toparlaması, DYY 

ve birleşme ve satınalmalar üzerindeki etkisini ancak iki sene sonra, 2004’te 

gösterebilmiştir. 2004 yılında hem DYY girişleri hem de birleşme ve satınalmalar 

artış (%28,15) göstermiştir. 

Gerçekleşen birleşme ve satınalmalardan, değeri 1 milyar doları geçenler 

2000, 2001, 2002, 2003 ve 2004 yıllarında sırası ile 175, 113, 81, 56 ve 75 tanedir ve 

yine bunlardan sırası ile 12, 13, 9, 11 ve 14 tanesi GOÜ’de gerçekleşmiştir. 

GOÜ’nün birleşme ve satınalmalardan aldığı pay zamanla %7’lerden %19’lara 

ulaşmıştır 241 . Dolayısıyla birleşme ve satınalmalar GOÜ için artık daha fazla önem 

arz etmektedir. 

Birleşme ve satınalmaların sektörel dağılımına bakıldığı zaman ise yine 

hizmet sektörünün önde olduğu görülmektedir. Hizmet sektörü 1987’de toplam 

birleşme ve satınalmaların %30,57si oluştururken bu oran 2004’te %67,30e kadar 

yükselmiştir (Tablo 3.8). 

241 

UNCTAD, 2005, s. 255-6; UNCTAD, 2004, s. 271-2; UNCTAD, 2003, s. 203-4; UNCTAD, 2002, 

s. 266-9; UNCTAD, 2001, s. 244-8. 

89

Tablo 3.8. Birleşme ve Satınalmaların Sektörel Dağılımı (Milyon $) 

Hammadde 

1987 1988 1989 1990 1991 1992 

Satım 10.795 3.911 1.941 5.170 1.164 3.637 

Alım 1.425 4.398 2.976 2.131 1.556 2.978 

Satım 42.393 73.727 89.596 75.495 36.176 43.222 

İmalat Sanayi Alım 50.308 71.747 95.149 79.908 44.985 35.287 

Hizmetler 

Toplam 

Hammadde 

Satım 21.321 37.986 48.851 69.911 43.297 32.384 

Alım 22.776 39.221 42.264 68.423 33.985 40.965 

Satım 74.509 115.623 140.389 150.576 80.713 79.280 

Alım 74.509 115.623 140.389 150.576 80.713 79.280 

1993 1994 1995 1996 1997 1998 

Satım 4.201 5.517 8.499 7.935 8.725 10.599 

Alım 4.155 5.032 7.951 5.684 7.150 5.455 

Satım 43.204 69.321 84.462 88.522 121.379 263.206 


Hizmetler 

Toplam 

Hammadde 

Satım 35.649 52.270 93.632 130.232 174.744 257.843 

Alım 42.028 49.519 84.824 132.414 164.457 268.486 

Satım 83.064 127.110 186.593 227.023 304.848 531.648 

Alım 83.064 127.110 186.593 227.023 304.848 531.648 

1999 2000 2001 2002 2003 2004 

Satım 10.000 9.815 28.280 12.751 7.714 6.978 

Alım 7.397 8.968 6.537 9.309 4.227 4.766 

Satım 288.090 291.654 197.174 137.414 129.713 134.975 


Hizmetler 

Toplam 

Satım 467.853 842.342 368.506 219.623 159.561 238.645 

Alım 471.497 832.303 387.425 243.771 180.002 256.156 

Satım 766.044 1.143.816 593.960 369.789 296.988 380.598 

Alım 766.044 1.143.816 593.960 369.789 296.988 380.598 

Kaynak: UNCTAD, 2005, s. 328; UNCTAD, 2004, s. 420-1; UNCTAD, 2002, s. 344-5. 

Birleşme ve satınalmalar sonucunda ana şirket ve yabancı iştirak sayılarında 

da değişmeler olmuştur. Ana şirket sayısı 2001’den 2002’ye geçerken artmış, daha 

sonra 2004’e kadar düşmüş ve 2005 yılında %13,23’lük bir artışla 69.727 olmuştur. 

Bu arada yabancı iştirak sayısı 2001’den 2004’e kadar devamlı artmış fakat 2005 

yılında ise %25,52’lik bir düşüş yaşayarak 690.391’e inmiştir. Dolayısıyla Tablo 

3.9’da incelenen 5 yıllık dönemin ilk dört yılında ana şirket başına yabancı iştirak 

sayısında artış yaşanmışken 2005 yılında keskin bir düşüş (%34,22) görülmektedir. 

90

Tablo 3.9. Ana Şirket Başına İştirak Sayısı 

2001 2002 2003 2004 2005 

Dünya 12.98 13.18 13.57 15.05 9.90 

GÜ 1.91 2.01 2.16 2.18 4.89 

GOÜ 38.89 36.68 37.14 40.91 18.60 

Türkiye 0.38 0.38 9.66 10.90 6.52 


UNCTAD, 2002, s. 270-3; UNCTAD, 2001, s. 239-42. 

Ana şirket sayısındaki düşüşlere rağmen yeşil alan yatırımlarının sayısında 

veri elde edilebilen son üç yılda devamlı bir artış meydana gelmiştir. 

Tablo 3.10. Yeşil Alan Doğrudan Yabancı Yatırım Projesi Sayısı 

2002 2003 2004 

Sayı Yüzde Sayı Yüzde Sayı Yüzde 

Dünya 5.656 % 100,00 9.303 % 100,00 9.796 % 100,00 

GÜ 2.721 % 48,11 3.843 % 41,31 4.070 % 41,55 

GOÜ 2.355 % 41,64 4.446 % 47,79 4.758 % 48,57 

Türkiye 46 % 0,81 69 % 0,74 64 % 0,65 

Kaynak: UNCTAD, 2005, s. 257-8. 

2002’de 5,656 olan yeşil alan yatırım sayısı 2004’te 9.796’a yükselmiştir. 

Yapılan yatırımların sektörel dağılımı ise şu şekildedir: 

Tablo 3.11. Yeşil Alan Doğrudan Yabancı Yatırım Projeleri Sektörel Dağılımı 

Dünya 

2002 2003 2004 

Sayı Yüzde Sayı Yüzde Sayı Yüzde 

Hammadde 217 % 3,84 473 % 5,08 281 % 2,87 

İmalat Sanayi 1.929 % 34,11 3.176 % 34,14 3.108 % 31,73 

Hizmetler 3.510 % 62,06 5.654 % 60,78 6.407 % 65,40 

Toplam 5.656 % 100,00 9.303 % 100,00 9.796 % 100,00 

Kaynak: UNCTAD, 2005, s. 259. 

Tablo 3.11 incelendiği zaman yeşil alan yatırımlarının en fazla hizmet 

sektöründe olduğu ve öneminin artmakta olduğu görülmektedir. 

91

3.2.2 Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırım Gerçekleşmeleri 

Dünya gerçekleşmeleri ışığında dünya DYY akımlarından Türkiye’nin ne 

kadar pay aldığı sorusu çalışmanın konusu itibariyle önemlidir. 

Tablo 3.12. Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırım Girişleri (Milyon $) ve 

Dünyadaki Payı 

1995 1996 1997 1998 1999 2000 

DYY Girişi 885 722 805 940 783 982 

% % 0,267 % 0,187 % 0,167 % 0,136 % 0,072 % 0,071 

2001 2002 2003 2004 2005 

DYY Girişi 3.352 1.137 1.752 2.837 9.667 

% % 0,399 % 0,148 % 0,277 % 0,422 -- 

Kaynak: UNCTAD, 2005, s. 259 ve , 

(14.08.2006). 

* Gerçekleşen girişler T.C. Hazine Müsteşarlığı web sitesinden, oranlar ise Dünya Yatırım Raporu 

2005’ten alınmıştır. Aralarında yöntem farklılığından kaynaklı göz ardı edilebilecek küçük farklılıklar 

mevcuttur. 

Türkiye dünya DYY girişlerinden ‰0,71 ile ‰4,22 arasında paylar alarak 

DYY çekmede pek başarılı olamamıştır. Bunun da ötesinde DYY girişleri düzenli bir 

eğilim göstermemektedir. 

2001 yılı değişimin en keskin yaşandığı yıl olmuştur. 2001 yılında %241’lik 

bir artışla 3.352 milyon dolar seviyesine ulaşan DYY girişi 2002 yılında tekrar 1.000 

milyon dolarlar seviyesine düşmüştür. 2001 yılında yaşanan ekonomik kriz 

sonrasında DYY girişinin 2002 yılında artması beklenirken düşmesi Türkiye’yi diğer 

ülke örneklerinden ayırmaktadır. Bu farklılığın sebebi olarak da kriz sonrasında 

Türkiye’nin diğer bir Arjantin olacağı beklentisi gösterilmektedir 242 . Dolayısıyla 

2002 yılında DYY girişleri keskin bir şekilde düşmüştür. Bu düşüşten sonra ise DYY 

girişleri düzenli şekilde artmış ve 2005 yılı itibariyle de 9,667 dolar seviyesine 

ulaşmıştır. Bu artış Türkiye’nin AB’den Aralık 2004’te aldığı müzakere başlama 

kararı, özelleştirmeler ve AB yolunda yapılan düzenlemeler ile açıklanabilmektedir. 

242 YILMAZ, K., “Türkiye için Doğrudan Yabancı Yatırım Stratejisi’ne Doğru”, YASED, Haziran 

2006, , (15.08.2006), s. 

6. 

92

Bu değişkenlerin yanında DYY mevzuat ve diğer ülke değişkenlerinden de 

önemli derecede etkilenmektedir. 

Türkiye 1983 sonrasında 24 Ocak kararları ile liberalleşme yönünde önemli 

adımlar atmış bir ülkedir. Bu liberalleşme sürecinden öncelikle dış ticaret, sonrasında 

da DYY akımları etkilenmiştir. Günümüzde Türkiye’de uygulanan kanunlara 

bakıldığı zaman Türkiye’nin DYY akımlarına çok uygun bir mevzuata sahip olduğu 

görülmektedir. Bu bağlamda en önemli kanun 05.06.2003 tarih ve 4875 sayılı 

Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu’dur 243 . Kanun ile DYY ve yabancı yatırımcı 

kavramları dünya literatürüne benzer şekilde tanımlanmış, yabancı ve yerli 

yatırımcılara eşit haklar verilmiş, keyfi ve ücreti ödenmeden yapılan kamulaştırmalar 

engellenmiş, gelir transferi önündeki engeller kaldırılmış, yabancı yatırımcıların 

taşınmaz edinim olanakları sağlanmış, uyuşmazlık durumunda uluslararası tahkimin 

önü açılmış, yabancı personel istihdamı izin almak koşuluyla sağlanmış ve irtibat 

bürosu açma imkanları sağlanmıştır. Bu haliyle kanun dünya düzeyinde liberal kabul 

edilebilecek bir niteliğe kavuşmuştur. 

Kanunun uygulamasına ilişkin esaslar ise 20.08.2003 tarihinde resmi 

gazetede yayınlanan Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu Uygulama Yönetmeliği 

ile belirlenmiştir 244 . Yönetmeliğe göre DYY verilerinin temini ile Hazine 

Müsteşarlığı görevlidir. Yönetmelik, yabancı firmaların faaliyet ve sermaye bildirim 

koşullarını belirlemiş, kuruluş ve süre uzatımına ilişkin müracaatlarında istenilen 

bilgi / belgelerin tam ve eksiksiz olması durumunda başvuru tarihinden itibaren 5 

işgünü içinde sonuçlandırılacağı garantisini vermiştir. Yönetmelik ile irtibat bürosu 

kuruluşunda müracaatta istenilen belge sayısı 4’e indirilmiştir. 

Bu kanun ve yönetmeliğin haricinde DYY’leri düzenleyen 11.06.2003 tarih 

ve 4884 sayılı Türk Ticaret Kanunu, Vergi Usul Kanunu, Damga Vergisi Kanunu ve 

Sosyal Sigortalar Kanununda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun 245 , 27.02.2003 

tarih ve 4817 sayılı Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanun 246 , 29.08.2003 

tarihinde resmi gazetede yayınlanan Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında 

243 , (16.08.2006). 

244 , (16.08.2006). 

245 , (15.08.2006). 

246 , (16.08.2006). 

93

Kanunun Uygulama Yönetmeliği 247 , Doğrudan Yabancı Yatırımlarda Yabancı 

Uyruklu Personel İstihdamı Hakkında Yönetmelik 248 mevcuttur. 

Türkiye kanun ve yönetmeliklere ek olarak 49 Çifte Vergilendirmeyi Önleme 

Anlaşması 249 ile 79 Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşmasına 250 

imza atmıştır. 

Tüm bu kanun, yönetmelik ve anlaşmalar esasında Türkiye’yi DYY açısından 

dünyanın en liberal ülkelerinden biri kılmaktadır. Kısacası Türkiye’deki DYY 

mevzuatı, DYY akımlarını arttırıcı nitelik taşımaktadır. 2002 sonrası DYY artışının 

arkasında liberal mevzuatın da etkisinin olduğu söylenebilir. 

Öte yandan ülkenin ekonomik büyüklüğü ve coğrafi konumu dikkate 

alındığında Türkiye DYY çekmede çok başarılı olamamıştır. Bu durumun arkasında 

DYY mevzuatı değil, enerji problemleri, vergi ve çevre mevzuatı, kayıtdışı ekonomi, 

siyasi istikrarsızlık, adalet sistemindeki aksaklıklar ve mülkiyet haklarındaki 

aksaklıklar yatmaktadır. 251 Diğer sebepler ise ülke ekonomisinin dinamikleri, iş 

hayatının durumu, ülke ekonomisine güven, teknolojik altyapı ve beşeri sermaye 

eksiklikleri olarak sayılabilir. Bu değişkenlerin ölçülebilmesi için endeks 

hesaplamaları kullanılmaktadır. Bu endekslemelerden ilki Küresel Rekabet Gücü 

Endeksi (Global Competitiveness Index)tir. 

Dünya Ekonomik Forumu’nun yayınladığı küresel rekabet gücü raporuna 

göre rekabet gücü, bir ülkenin üretkenliğini ve dolayısıyla da ekonominin elde 

edebileceği refahı etkileyen her türlü faktör, politika ve kurumların toplamıdır. Bu 

bağlamda rekabet gücü makroekonomik çevrenin kalitesi, ülkenin kamu 

kurumlarının istikrarı ve teknolojik gelişmeye hazırlılık seviyesi ile ölçülür. 

247 

, (16.08.2006). 

248 

, (16.08.2006). 

249 

, (15.08.2006). 

250 

, (15.08.2006). 

251 

ARIMAN, A., “Türkiye’de Daha Fazla Yabancı Sermaye Çekebilmek İçin İzlenmesi Gerekli 

Politikalar” içinde Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye, A. TARHAN (der.), 

Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası İnsan Kaynakları Genel Müdürlüğü, Eğitim Müdürlüğü, 

Ankara, Şubat 2001, s. 134-9. Ayrıca, DYY’nin uygulamada yaşadığı bürokratik zorluklar için 

bkz. AKSOY, N., “Türkiye’deki Yabancı Sermayeli Firmalar, Sorunları, Gelişme Perspektifleri 

(Dünü ve Bugünü) – II” içinde Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye, A. TARHAN 

(der.), Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası İnsan Kaynakları Genel Müdürlüğü, Eğitim 

Müdürlüğü, Ankara, Şubat 2001. 

94

Dolayısıyla da Küresel Rekabet Gücü Endeksi fazla olan ülke orta ve uzun vadede 

daha hızlı büyüyebilecektir 252 . 

Bu rapora göre Türkiye, 2003 yılında 101 ülke arasında 65. iken 2004’te 104 

ülke arasından 66. ve 2005’te de 117 ülke arasından 66. olmuştur. 2004’ten 2005’e 

geçerken Türkiye’nin endeksi 3,82’den 3,68’e düşmüştür 253 . Bu endeksler 

gerçekleşmelere ters düşmekte ise de Türkiye’nin dünya DYY akımlarından aldığı 

düşük payı açıklamaktadır. 

Aynı raporun bir diğer çalışması da İş Hayatı Rekabet Gücü Endeksi 

(Business Competitiveness Index)’tir. Bu endeks küresel rekabet gücü endeksinin 

belirleyicisi olan makroekonomik değişkenler üzerinde tamamlayıcı etkiye sahip 

değişkenlere ve ekonomilerin üretkenlik ve rekabet gücü sürdürülebilirliğini 

belirleyen mikroekonomik değişkenlere odaklanmıştır. Endeks hesaplanırken firma 

işlev ve stratejilerinin karmaşıklığı ve ulusal iş çevresinin kalitesi dikkate alınır 254 . 

2004 yılında 3,82’lik endeks ile 103 ülke arasında 52. olan Türkiye, 2005 

yılında 3,34’lük bir endeks ile 117 ülke arasından ancak 87. olabilmiştir 255 . Endeksin 

bu derece düşük olması Türkiye’nin dünya DYY akımlarından aldığı düşük payı 

açıklasa da Küresel Rekabet Gücü Endeksi gibi gerçekleşmeler ile çelişmektedir. 

DYY akımlarına etkisi olabilecek endekslerden bir tanesi de AT-Kearney’in 

hesapladığı Küresel Perakende Gelişme Endeksi (Global Retail Development 

Index)’tir. Bu endeksin, %20’si ülke riski (Bunun da %20’si politik risk, %25’i 

ekonomik performans, % 10’u borç göstergeleri, % 10’u kredi derecelendirmesi, % 

5’i banka kredilerine erişim, %5’i sermaye piyasaları ve %5’i forfeiting indirimi), 

%5’i iş yaşamı riski (terörizm, cinayet ve şiddet, düzensiz ödemeler, yozlaşma) 

olmak üzere %25’ini ülke riski; %10’u kişi başına perakende satışları, %5’i nüfus, 

%5’i şehir nüfusu, %2,5’i iş hayatı etkinliği, % 2,5’i yasa ve düzenlemeler (Bunun da 

252 

LOPEZ-CLAROS, A, M. E. PORTER ve K. SCHWAB, “The Global Competitiveness Report 

2005-2006, Policies Underpinning Rising Prosperity”, World Economic Forum, New York, 

September 2005, s. xiii – xiv. 

253 

LOPEZ-CLAROS vd., s. xvii; PORTER, M. E., K. SCHWAB, X. SALA-I-MARTIN ve A. 

LOPEZ-CLAROS, “The Global Competitiveness Report 2004-2005”, World Economic Forum, 

New York, October 2004, s. xiii. 

254 

LOPEZ-CLAROS vd., s. xvi. 

255 

LOPEZ-CLAROS vd., s. xxi ve PORTER vd., s. xviii. 

95

%50’si düzenlemelerin maliyeti, %20’si sözleşme ve yasalar, %10’u vergi sisteminin 

etkinliği, %10’u hükümetin rekabete müdahalesi ve %10’u hükümetin kurum 

yatırımına müdahalesi) olmak üzere %25’ini piyasa çekiciliği; %10’u modern 

perakendeciliğin payı, %10’u uluslararası perakendecilerin sayısı, %5’i ikamet eden 

başına modern perakendecilik alanı ve %5’i lider perakendecilerin piyasa payı olmak 

üzere %30’unu piyasa doygunluğu ve %20’sini de süre baskısı oluşturmaktadır. 

Endeks 30 GOÜ için 100 üzerinden hesaplanmaktadır 256 . 

Bu endekse göre Türkiye 2003 yılında 64 puan elde ederek 6., 2004’te 75’le 

8., 2005’te 78’le 9. ve 2006’da 66 ile 10. sırada yer almıştır 257 . Türkiye’ye giren 

DYY bu 4 yılda artarken endeks düşmüştür. Dolayısıyla Küresel Perakende Gelişme 

Endeksi ile Türkiye’ye gelen DYY gerçekleşmeleri arasında uyumsuzluk vardır. 

Türkiye’nin endekse dahil edilen 30 GOÜ içinde bile kötü sıralarda yer alması ve 

giderek de gerilemesi Türkiye’deki düşük DYY girişlerini açıklayabilir. 

Türkiye’nin DYY için çekiciliğini kaybettiğini gösteren diğer bir endeks de 

Beşeri Sermaye Endeksi (The Human Capital Index)’tir. Bu endekse göre Türkiye 

119 ülke arasında 1995 yılında 0,446 ile 66. sıradayken, 2001’de 0,355 ile 80. sıraya 

düşmüştür 258 . Bu düşük endeks Türkiye’nin başarısızlığına işaret etmektedir. 

DYY akımlarını açıklamakta diğer bir önemli endeks DYY Güven Endeksi 

(FDI Confidence Index)tir. Endeks 60 ila 70 ülkede görev yapan ve dünya DYY 

akımlarının %70’ini gerçekleştiren dünyanın en büyük 1.000 firmasının 

yöneticilerine yönlendirilen sorular ile hesaplanmaktadır 259 . 

Bu endekse göre Türkiye 2001 yılında 23., 2002’de 60 ülke arasında 29., 

2003’te 64 ülke arasından 24., 2004’te 65 ülke arasından 29. ve 2005’te de 68 ülke 

256 

ATKEARNEY, Emerging Market Priorities for Global Retailers, The 2006 Global Retail 

Development Index, 2006, s. 5. 

257 

ATKEARNEY, 2006, s. 2; ATKEARNEY, Emerging Market Priorities for Global Retailers, 

The 2005 Global Retail Development Index, 2005b, s. 2; ATKEARNEY, Emerging Market 

Priorities for Global Retailers, The 2004 Global Retail Development Index, 2004, s. i; 

ATKEARNEY, Emerging Market Priorities for Global Retailers, The 2003 Global Retail 

Development Index, 2003b, s. i. 

258 

UNCTAD, 2005, s. 291. 

259 ATKEARNEY, “FDI Confidence Index”, Global Business Policy Council, Vol. 8, 2005a, s. 2. 

96

arasından 13. olmuştur 260 . Endeksteki dalgalanmalara rağmen 2005 yılındaki sıçrayış 

DYY girişindeki sıçrayış ile örtüşmektedir. Fakat bu endeks yöneticilerin öznel 

fikirleri ile oluşturulduğu için yıllar arasında keskin değişimlere açık ve dikkatle 

yaklaşılması gereken bir endekstir 261 . 

DYY akımlarını belirleyen faktörler göz önüne alınarak hesaplanan DYY 

Potansiyel Endeksi (FDI Potential Index)e bakıldığı zaman (Tablo 3.13), Türkiye 

endeksinin genelde arttığı fakat dalgalanmaların olduğu görülmektedir. Buna ek 

olarak Performans Endeksi (FDI Performance Index) de genel bir artış eğilimi 

göstermektedir. Her iki endeksteki dalgalanmalar da Türkiye’nin dünya DYY 

akımlarından aldığı payın dalgalanmalarına benzemektedir. 

Tablo 3.13. Türkiye Doğrudan Yabancı Yatırım Giriş Potansiyel ve Performans 

Endeksleri 

1988 

1990 

1989 

1991 

1990 

1992 

1991 

1993 

1992 

1994 

1993 

1995 

1994 

1996 

Potansiyel Endeksi 64 59 65 60 70 77 77 

Performans Endeksi 70 71 79 89 101 104 109 

1995 

1997 

1996 

1998 

1997 

1999 

1998 

2000 

1999 

2001 

2000 

2002 

Potansiyel Endeksi 78 85 82 81 89 72 

2001 

2003 

Performans Endeksi 114 125 122 123 112 109 110 

Kaynak: UNCTAD, 2004, s. 281–4, 289–90. 

Tablo 3.13 dünya yatırım raporları ile birlikte incelendiği zaman Türkiye’nin 

DYY potansiyelinin ve performansının zayıf olduğu görülmektedir. Türkiye, 1988– 

1990, 1999–2001, 2000–2002 ve 2001–2003 yılları DYY giriş performans ve 

260 ATKEARNEY, “FDI Confidence Index”, Global Business Policy Council, Vol. 4, February, 

2001, s. 2; ATKEARNEY, “FDI Confidence Index”, Global Business Policy Council, Vol. 6, 

September, 2003a, s. 2; ATKEARNEY, 2005a, s. 2. 

261 YILMAZ, s. 11. 

97

potansiyeli matrisinde düşük DYY performans ve potansiyelinin olduğu düşük 

performansçı kısmında yer almaktadır 262 . 

DYY akımlarını açıklamak için kullanılabilecek diğer bir endeks de Ağ 

Oluşturmaya Hazırlılık Endeksi (The Networked Readiness Index)tir. Endeks kabaca 

ülkelerin bilgi ve iletişim teknoloji durumlarını inceler 263 . 

Endekse göre Türkiye 2004 yılında104 ülke arasında -0,14 ile 52. sıradayken, 

2005’te 115 ülke arasında 0,00 ile 48. sıradadır 264 . Türkiye’nin sıralamada üste 

çıkması ile DYY akımlarındaki artış arasında benzer yönlü bir ilişki vardır. 

Türkiye’nin DYY akımları için çekiciliğinin arttığına işaret eden diğer bir 

endeks de Teknolojik Faaliyet Endeksi (Technological Activity Index)tir. Bu 

endekse göre Türkiye 117 ülke arasında 1995 yılında 0,415 ile 58. sıradayken, 

2001’de 0,425 ile 57. sıraya yükselmiştir 265 . 

Diğer önemli bir endeks de ‘The Heritage Foundation’ın hesapladığı 

Ekonomik Özgürlük Endeksi (Index of Economic Freedom)dır. Bu endeks 2006 

yılında 161 ülke için hesaplanmıştır. Türkiye 2006 yılında 3,11’lik skor ile 85. sırada 

yer almış ve nerdeyse özgür değil (mostly unfree) kategorisinde yer almıştır. 266 

262 , (14.08.2006); 

, (14.08.2006); 

, (14.08.2006); 

, (14.08.2006). 

263 Endeks hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. DUTTA, S. ve A. LOPEZ-CARLOS “The Global 

Information Technology Report, 2004-2005, Efficiency in an Increasingly Connected World”, 

World Economic Forum, March 2005, s. ix-x. 

264 DUTTA ve LOPEZ-CARLOS, s. xvii; DUTTA, S., A. LOPEZ-CARLOS ve I. MIA “The Global 

Information Technology Report, 2005-2006, Leveraging ICT for Development”, World 

Economic Forum, May 2006, s. xv. 

265 UNCTAD, 2005, s. 290. 

266 MILES, M. A., K. R. HOLMES ve M. A. O’GRADY, 2006 Index of Economic Freedom, 2006, 

, (25.08.2006), s.xi, 381. 

98

12000 

10000 

8000 

6000 

4000 

2000 

0 

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 

DYY Girişi Ekonomik Özgürlük Endeksi 

Yıllar 

Grafik 3.6. Türkiye Doğrudan Yabancı Yatırım Girişleri ve Ekonomik 

Özgürlük Endeksi 

Kaynak: Ekonomik Özgürlük Endeksi verileri MILES, s. 381’den alınmıştır. 

Endeks 0 ile 5 arasında değerler almaktadır ve 5 en kötü durumu ifade 

etmektedir. Dolayısıyla Grafik 3.6’da sağdaki ekonomik özgürlük ekseni ters 

çevrilmiştir. Bu durumda ekonomik özgürlük endeksi eğrisinin negatif eğimi 

durumun daha bozulmasını ifade etmektedir. 

Ekonomik özgürlük endeksi ile DYY girişleri arasında benzer bir eğilimi 

zaman farkını ekleyerek görmek mümkün gibi görünmektedir. Eğrilere bakıldığı 

zaman Özgürlük Endeksi’ndeki değişmelerin 5 yıl farkla DYY girişlerinde 

izlenebildiğini görmekteyiz. 1995 ile 2000 yılları arasındaki Ekonomik Özgürlük 

Endeksi iyileşmelerini 2000 ile 2005 yılları arasında DYY girişlerinde görmek 

mümkündür. Bu ilişkiyi Türkiye’nin gelecek 5 yılı için genişletirsek Ekonomik 

Özgürlük Endeksi’ndeki kötüleşmenin gelecek 5 yılda Türkiye DYY girişlerinin 

azalacağına işaret ettiğini söylemek mümkündür. 267 

Değinilen ekonomik olaylar, mevzuat ve endeksler ışığında Türkiye’nin DYY 

çekmede çok başarılı olamadığı, hatta gelecekte de olumsuzların yaşanabileceği 

söylenebilir. Bu aşamada dikkat edilmesi gereken nokta özelleştirmeler ile ortaya 

çıkan birleşme ve satınalmaların sürekli olarak bu hızda ilerlemeyeceğidir. 

267 Ancak buradaki ilişki, ekonometrik çalışma ile doğrulanmamış basit bir gözlemdir. Dolayısıyla 

okuyucu bu ilişkiyi değerlendirirken temkinli davranmalıdır. 

0,00 

0,50 

1,00 

1,50 

2,00 

2,50 

3,00 

3,50 

4,00 

4,50 

5,00 

99

100 

Özelleştirmelerin tamamlanmasından sonra önemli düşüşlerin yaşanmaması için ülke 

önemli yapısal değişikliklere gitmeli, altyapı ve eğitim olanaklarını geliştirmelidir. 

Türkiye için önemli değişimlerden birkaçı yarı-özerk bir yatırım promosyon 

ajansının kurulması, hukukun üstünlüğü ilkesinin işler hale getirilmesi, vergi 

sisteminde %10’luk kurumlar vergisi düşüşünün ötesinde yapısal değişiklikler 

yapılması ve kritik sektörlerin belirlenerek yatırım çekmek için gerekli hazırlıkların 

yapılmasıdır 268 . 

DYY girişleri ve bunların sebeplerinden sonra Türkiye’deki DYY’nin çeşit 

ve dağılımına bakmakta fayda vardır. 

Türkiye’de yabancı sermayeli firma sayısı Tablo 3.14’ten de görülebileceği 

gibi 13.043’tür. 

Tablo 3.14. Türkiye’de Yabancı Sermayeli Firma Sayıları ve Türleri 

Firma Sayısı 

1954 - 1999 4.159 

2000 447 

2001 484 

2002 498 

2003 1.108 

2004 * 2.120 

2005 * 2.878 

2006 * 1.349 

Toplam 13.043 

Kaynak: , (14.08.2006). 

* Geçici veriler 

Türkiye’de kurulan yabancı sermayeli firma sayılarına baktığımız zaman 

birikimli olarak devamlı bir artışın olduğu görülmektedir. 

Bu firmaların 416 tanesi hammadde sektöründe, 2.715 tanesi imalat 

sanayinde ve geri kalan 9.912 tanesi de hizmet sektöründe faaliyette bulunmaktadır. 

Hizmet sektöründe görev yapan firmaların toplam firma sayısı içindeki payı 

268 YILMAZ, s. 27–37.

101 

%75,99’dur. Bunların da %45,54’ü (4514 firma) toptan ve perakende ticaret alanında 

faaliyette bulunmaktadır 269 . 

Firmaların %53,65’inin (6.998 firma) kaynağı AB, %12,25’inin (1.598 firma) 

kaynağı AB dışındaki Avrupa, %18,09’unun (2.360 firma) kaynağı Yakın ve Orta 

Doğu ülkeleridir 270 . 

Ayrıca T.C. Hazine Müsteşarlığı, firmaları kuruluş türleri ile sektörlerine, 

sermaye büyüklükleri ile sektörlerine, kuruluş türleri ile kaynak ülkelerine, sermaye 

büyüklükleri ile kaynak ülkelerine, sermaye girişleri ile sektörlerine ve sermaye 

girişleri ile kaynak ülkelerine göre de ayrıştırmıştır 271 . 

Öte yandan Uluslararası Yatırımcılar Derneği (YASED), tuttuğu 

istatistiklerle Türkiye’deki yabancı sermayeli 9.749 firmanın genel bilgilerini 

sitesinde yayınlamaktadır 272 . 

Yabancı sermayenin Türkiye içinde illere göre dağılımına bakıldığında ise ilk 

sıraları İstanbul, İzmit, İzmir, Ankara ve Antalya almaktadır 273 . 

DYY konusunda diğer önemli bir konu da özelleştirmeler konusudur. Türkiye 

AB üyeliği müzakereleri aşamasında özelleştirmelere hız vererek önemli 

özelleştirmeleri gerçekleştirmiştir. Türk Telekomünikasyon A. Ş.’nin özelleştirilmesi 

en önemli DYY girişini sağlayan kaynak olmuştur. Bu 6,5 milyar dolarlık blok satış 

ile önemli bir DYY girişi sağlanacaktır. 274 

Türkiye’de DYY akımlarına genel olarak bakıldığı zaman ise Türkiye’nin 

piyasa büyüklüğüne rağmen DYY akımlarından yeterli payı alamadığı 

görülmektedir 275 . Bu başarısızlığın arkasında uzun yıllar devam eden ekonomik ve 

politik istikrarsızlığı, beşeri sermaye düşüklüğünü, maliyet (işgücü, haberleşme, 

269 

, (14.08.2006). 

270 

, (14.08.2006). 

271 

bkz. , (14.08.2006). 

272 

, (16.12.2006). 

273 

HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI, “Uluslararası Doğrudan Yatırımlar 2005 Yılı Raporu”, Yabancı 

Sermaye Genel Müdürlüğü, Mayıs 2006, s. 20-1. 

274 

T.C. BAŞBAKANLIK ÖZELLEŞTIRME İDARESI BAŞKANLIĞI, Türkiye’de Özelleştirme, 

2006, , (14.09.2006), s.31. 

275 

Türkiye’nin rakipleri ile karşılaştırması için bkz. YILMAZ ve LOEWENDAHL ve 

LOEWENDAHL.

102 

ulaştırma ve vergi) fazlalığını, altyapı yetersizliğini ve tanıtım eksikliğini saymak 

mümkündür. 

Türkiye’nin konum faktörleri ile ilgili bu olumsuz durum Tablo 3.15’ten 

izlenebilmektedir. Loewendahl’ın 2001 yılı sonunda yaptığı çalışmanın sonucuna 

göre Türkiye ekonomik büyüklükler açısından güçlü iken, istikrar, altyapı ve tanıtım 

konularında başarısızdır. Çalışma sonucunda Türkiye emek yönünden güçlü olarak 

niteleniyor olsa da günümüzde bu avantajı daha çok Asya ülkeleri ellerinde 

bulundurmaktadırlar. 

Tablo 3.15. Türkiye’nin Doğrudan Yabancı Yatırım Konum Avantajları 

Kilit Konum Faktörleri Karşılaştırmalı Durum 

Piyasa Arayan DYY 

Piyasa Büyüklüğü 

Piyasa Büyüme Oranı 

Nüfus 

Kişi Başına Gelir 

Etkinlik Arayan DYY 

Emek Maliyeti 

Emeğin Üretkenliği 

Bölgesel Entegrasyonlar 

Emeğin Kalitesi ve Arzı 

Nitelik Arayan DYY 

Mühendis ve Teknisyen Arzı 

Ar-Ge ve Yenilik Tabanı 

Haberleşme ve İnternet Altyapısı 

DYY Çeken Çevre Koşulları 

DYY Mevzuatı (Bağımsız DYY) 

DYY Mevzuatı (Özelleştirme/Altyapı DYY’si) 

Kolaylaştırıcı Süreç 

Politik Sadakat 

Teşvikler 

Yatırım Tanıtımı 

Kurumsal – Politik Çevre 

Ekonomik İstikrarsızlık (Enflasyon, Döviz Kuru, Borç) 

Politika Kesinliği 

Politik Müdahale, Bürokrasi ve Yozlaşma 

Adalet Sistemi ve Mülkiyet Hakları 

Yurtiçi Sosyal Gerilimler 

Kaynak: LOEWENDAHL ve LOEWENDAHL, s. 29. 

Güçlü 

Güçlü 

Güçlü 

Orta 

Güçlü 

Güçlü 

Güçlü 

Güçlü 

Güçlü 

Zayıf 

Orta 

Güçlü 

Zayıf 

Orta 

Zayıf 

Güçlü 

Zayıf 

Zayıf 

Zayıf 

Zayıf 

Zayıf 

Zayıf 

Bu aşamadan sonra da orta büyüklükteki bir ülke olarak Türkiye’nin ucuz 

işgücü ile Çin ve Hindistan gibi ülkelerle rekabet etmesi mümkün değildir. 

Dolayısıyla Türkiye’nin DYY stratejisini belirlerken buna dikkat etmesi, beşeri 

sermayeyi, ulaştırma ve haberleşme altyapısını, Ar-Ge altyapısını geliştirerek orta ve

103 

uzun vadede teknoloji-yoğun üretime geçmeye çalışması gerekmektedir. Bu sayede 

gelen DYY’nin ülkeye hem doğrudan hem de dolaylı etkileri olacaktır. Doğrudan 

etkisi ülke ekonomisin büyümesi olacakken, dolaylı etkisi teknoloji transferi, taşma 

gibi yollarla yerli firmaların da gelişmesi olacaktır. 

Bir sonraki bölümde DYY’nin ekonomik büyümeye etkileri incelenecek ve 

Türkiye üzerine bir model kurularak, DYY’nin Türkiye’de büyümeye yol açıp 

açmayacağı araştırılacaktır.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 

DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMIN EKONOMİK BÜYÜMEYE 

ETKİSİ VE TÜRKİYE UYGULAMASI 

104 

Doğrudan yabancı yatırımlar artan ve ucuzlayan haberleşme, ulaştırma 

olanakları, bilgi transferi, serbestleşme -kısaca küreselleşme-, artan ekonomik ve 

finansal entegrasyon ve özelleştirmeler ile artış göstermiştir. 276 Buna bir de ticari 

bankaların 1980’lerde kredilerini azaltmaları sonucu GOÜ’nün sermaye 

kısıtlamalarını azaltmaları ve üstüne vergi teşvikleri ve sübvansiyonları eklendiği 

zaman DYY’nin neden arttığı daha rahat anlaşılacaktır 277 . 

Artan DYY, önceleri ulus-devlet kavramına has milli egemenliğe dair bir 

tehdit olarak görülürken daha sonra özellikle GOÜ’lerde yaptığı etkiler dolayısıyla 

arzu edilen, tedariki için tanıtım ve teşvik programlarının hazırlandığı bir ekonomik 

enjeksiyon (injection) kalemi olmuştur. 

Çalışmanın bu bölümünde öncelikle DYY’nin ekonomik büyümeye etkileri 

literatürü taranacak, makro ekonomik çalışmalar incelenecek ve sonrasında da 

etkilerin neler olduğu ve hangi yollarla gerçekleştikleri araştırılacaktır. Çalışmada 

son olarak da Türkiye’de DYY’nin büyümeye etkisini incelemek amacıyla 

ekonometrik bir modellemeye gidilecektir. 

4.1. Doğrudan Yabancı Yatırımların Büyümeye Etkileri 

DYY, pek çok ülkede ekonomik büyümeyi hızlandırmış, ev sahibi ülkenin 

dünya ekonomisi ile entegrasyonunu sağlamıştır. Bu bağlamda DYY, büyümeyi 

276 DE MELLO, L. R., “Foreign Direct Investment in Developing Countries and Growth: A Selective 

Survey”, The Journal of Development Studies, Vol. 34, No. 1, Oct. 1997, s. 2. 

277 CARKOVIC, M. ve R. LEVINE, Does Foreign Direct Investment Accelerate Economic 

Growth, May 2002, 

, 

(07.09.2006), s. 1.

105 

hızlandırıcı bir katalizör olarak ekonomik literatürde yer bulmaya başlamıştır. 

Literatürde araştırma konusu haline gelmesi ile birlikte artan ampirik çalışmaların 

pek çoğunda ekonomik büyümeyi hızlandırıcı olarak bulunan DYY, kimi 

çalışmalarda da etkisiz bulunmuştur. 

DYY’nin büyüme üzerindeki etkileri, büyüme model ve teorileri aracılığıyla 

incelenmeye çalışılmıştır. Dolayısıyla DYY analizleri de büyüme teorilerinin avantaj 

ve dezavantajlarını bünyelerinde barındırmaktadırlar. 

DYY önceleri “Erken Keynes-Sonrası Büyüme Teorileri” ile incelenmiştir. 

Bu teoriler büyümede en önemli payın tasarruf ve yatırım oranlarına ait olduğunu 

ileri sürmüşlerdir. Bu teorilerin en önemlisi Harrod-Domar modelidir. Daha sonra 

incelemeler “Neo-Klasik Büyüme Modelleri” ile devam etmiş ve önem teknolojik 

ilerlemeye verilmiştir. Bu akımın en önemli temsilcileri de Solow ve takipçileridir. 

Günümüzde ise DYY daha çok “Yeni – İçsel Büyüme Modelleri” ile analiz 

edilmektedir. Bu modeller ise Ar-Ge, beşeri sermaye birikimi ve dışsallıklara önem 

vermektedir. Bu teorinin en önemli isimleri ise Romer ve Lucas’tır. 278 

DYY’nin büyümeye etkilerini inceleyen alanlardan bir tanesi de endüstriyel 

organizasyon ekonomileridir. 279 Neo-klasik iktisat ile endüstriyel organizasyon 

ekonomileri DYY’nin etkilerini incelerken birbirlerine üstün gelememişlerdir. 

Dolayısıyla da günümüzde her iki teori de kullanılabilmektedir. 280 

Neo-klasik büyüme teorisine dayanan standart uluslararası ticaret teorisinin 

geçmişi MacDougall (1960)’a kadar dayanır. 281 Bu tip modellerde önem, sermaye 

girişine verilir ama öte yandan sermaye stokunun artması zamanla sermayenin 

278 BALASUBRAMANYAM, V. N., M. SALISU ve D. SAPSFORD, “Foreign Direct Investment and 

Growth in EP and IS Countries”, The Economic Journal, Vol. 106, Jan. 1996, s.94. Ayrıca Ar-Ge 

tabanlı büyüme modellerinin kısa bir tarihi için bkz. SAGGI, K., “Trade, Foreign Direct 

Investment, and International Technology Transfer: A Survey”, World Bank Policy Research 

Working Paper, No. 2349, May 2000, s. 7-10. 

279 Neo-klasik iktisat ile endüstriyel organizasyon ekonomileri arasında geçiş için bkz. ASHEGHIAN, 

P., “Determinants of Economic Growth in the United States: The Role of Foreign Direct 

Investment”, The International Trade Journal, Vol. XVIII, No. 1, Spring 2004, s. 64, 68-9. 

280 İki teorinin birbirine uyumunu sağlamak için yapılan çalışmalar vardır. Buna bir örnek olarak bkz. 

MCCLINTOCK, B. T., “Recent Theories of Direct Foreign Investment: An Institutionalist 

Perspective”, Journal of Economic Issues, Vol. 22, 1998. 

281 MACDOUGALL, G. D. A., “The Benefits and Costs of Private Investment from Abroad: A 

Theoretical Approach”, Economic Record, Vol. 36, 1960.

106 

marjinal ürününü düşürmektedir. Dolayısıyla fakir ve zengin ülkeler zaman 

içerisinde yakınsayacaklardır. 282 

Yakınsama öngörüsü günümüz gerçekleşmelerine pek uymamaktadır. Bu 

uyumsuzluk endüstriyel organizasyon ekonomileri gibi diğer alanların da önemini 

arttırmıştır. Endüstriyel organizasyonun geçmişi Hymer’in 1960’taki doktora tezine 

kadar uzanmaktadır. 283 Hymer’den sonra teoriye Buckley ve Casson (1976) 284 , Caves 

(1971) 285 , Dunning (1973) 286 , Kindleberger(1969) 287 ve Vernon (1966) 288 katkılarda 

bulunmuşlardır. 

Neo-klasik teori DYY’nin daha ziyade Romer’in “Nesne Açığı” (Object Gap) 

olarak adlandırdığı farklılığı kapatma görevine vurgu yaparken, endüstriyel 

organizasyon ise yine Romer’in “Fikir Açığı” (Idea Gap) farklılığına vurgu 

yapmaktadır. 289 

Endüstriyel organizasyonun inceleme alanında geniş öneme sahip diğer bir 

değişken de ÇUŞ’tur. DYY akımlarının önemli bir kısmını gerçekleştiren ÇUŞ, Neoklasik 

teoride gerektiği kadar vurgulanmamaktadır. Bu açık endüstriyel organizasyon 

tarafından telafi edilmektedir. 290 

İki teori arasındaki bu farklılık DYY’nin doğrudan etkileri ile dolaylı 

etkilerini anlatmaları olarak da yorumlanabilir. Neo-klasik teori daha ziyade 

282 

BLOMSTRÖM, M. ve A. KOKKO, “The Impact of Foreign Investment on Host Countries: A 

Review of the Empirical Evidence”, World Bank Policy Research Working Paper, No. 1745, 

March 1997b, 

, (07.09.2006), s. 1. 

283 

HYMER, S., The International Operations of National Firms: A Study of Direct Investment, 

Unpublished PhD. Thesis, Massachusetts Institute of Technology, 1960. 

284 

BUCKLEY ve CASSON. 

285 

CAVES, 1971. 

286 

DUNNING, 1973. 

287 

KINDLEBERGER, C. P., American Business Abroad, Yale University Pres, New Haven, 1969. 

288 

VERNON, 1966. 

289 

BENACEK, V., M. GRONICKI, D. HOLLAND ve M. SASS, “The Determinants and Impact of 

Foreign Direct Investment in Central and Eastern Europe: A Comparison of Survey and 

Econometric Evidence”, Journal of United Nations, Vol. 9, No. 3, 2000, s.5. 

290 

ASHEGHIAN, s. 67.

107 

DYY’nin doğrudan etkileri üzerine yoğunlaşırken, endüstriyel organizasyon daha 

ziyade DYY’nin dolaylı etkileri üzerine yoğunlaşır. 291 

Şekil 4.1. Doğrudan Yabancı Yatırımın Büyümeye Etkileri 

* Dolaylı etkilerin ilk 5 tanesi OECD’nin DYY taşmaları için kabul ettiği kanallardır; bkz. 

MENCINGER, J., “Does Foreign Direct Investment Always Enhance Economic Growth?”, Kyklos, 

Vol 56, Fasc. 4, 2003, s. 503. 

Şekil 4.1’den de görülebileceği gibi DYY’nin ekonomik büyümeye etkileri 

hem doğrudan hem de dolaylı yollarla olabilmektedir. 

Doğrudan etkilerin en başında, özellikle sermayenin kıt olduğu GOÜ’lerde 

çok etkili olan, sermaye girişi gelmektedir. DYY girişleri ile ev sahibi ülkelere 

sermaye girişi olmaktadır. Bu giriş ülkenin ödemeler bilançosunu olumlu 

etkilemektedir. Bu bağlamda da DYY portfolyo yatırımı ve dış borç ile aynı etkiyi 

yaratmaktadır. DYY’nin bu diğer girişlerden farkı ise DYY’nin istihdam, teknoloji, 

yeni ara mal, yeni nihai mal, ticaret ve vergi geliri yaratıyor olmasıdır. DYY eğer 

yeşil alan yatırımı şeklinde veya yerli firmanın genişletilmesi şeklinde olursa yeni 

istihdam yaratabilmektedir. Öte yandan, eğer DYY birleşme veya satın alma 

türündeyse veya yeşil alan yatırımı olsa bile çalışanlarını ev sahibi ülke dışından 

291 BLOMSTRÖM, 1997b, s. 2. 

Doğrudan Yabancı Yatırımların Etkileri 

Doğrudan Etkiler Dolaylı Etkiler * 

1. Sermaye Girişi ve Ödemeler 

Dengesi Etkisi 

2. Yeni Ara Mal Kullanımı 

3. Yeni Ürün Girişi 

4. İstihdam Etkisi 

5. Teknoloji ve İşgücü 

Transferleri 

6. Ticaret Etkisi 

7. Artan Vergi Geliri 

1. Teknoloji ve Teknik-Bilgi 

Transferi 

2. Firma Gelişimi ve Yeniden 

Yapılandırılması 

3. Uluslararası Ticaret 

Entegrasyonuna Katkılar 

4. İş Yaşamı Rekabetine 

Katkılar 

5. Beşeri Sermaye Oluşumunu 

Destekleme ve Emek Devri 

6. Bağlantılar

108 

temin ediyorsa yeni istihdam yaratmaz. Hatta bazı durumlarda ev sahibi ülke 

çalışanlarının yerine yabancıların alınması veya daha teknoloji yoğun üretime 

geçilmesi yerli istihdamı azaltabilir. 

DYY ile kurulan yabancı firmalar genel olarak yabancı olmanın dezavantajını 

telafi edebilmek için yerli firmalardan daha yeni teknolojiler ile donatılmışlardır. 

Dolayısıyla DYY girişi ev sahibi ülkeye yeni teknolojilerin girmesi anlamına 

gelmektedir. Öte yandan, düşük bir ihtimal de olsa yabancı firma, yabancı olmanın 

dezavantajını teknoloji dışı üstünlükleri – yönetim, organizasyon, merkezin 

bağlantıları- ile telafi etme yoluna giderse ev sahibi ülkeye yeni teknoloji girişi 

olmayabilir. 

DYY ile ülkeye yeni ara mal girişi olabilir ama bu ara malları kullanabilecek 

bir yerli imalat sanayi mevcut değilse, bu girişlerin de etkisi olmayacaktır. 

Yeni nihai mal girişi ise her durumda yerli halkın kullanımı için uygun 

olmayabilir. 

DYY menşeli yabancı firmaların ev sahibi ülkede vergi gelirini arttırıp 

arttırmayacakları ise yabancı firmanın transfer fiyatlandırmasını ne derece 

uyguladığına bağlıdır. 

Tüm bu doğrudan etkiler, daha ziyade Neo-klasik teorinin ilgi alanına 

girmektedir. Öte yandan günümüzde artık dolaylı etkilerin daha baskın olduğu 

düşünülmektedir. Dolayısıyla çalışmanın geri kalan kısmında ekseriye dolaylı etkiler 

üzerinde durulacaktır. 292 

Dolaylı etkiler incelenirken 2 değişik metot izlenebilmektedir: 

1. Makroekonomik çalışmalar 

2. Toplam faktör üretkenliğine dayanan çalışmalar 

292 DYY – ekonomik büyüme ilişkisini inceleyen çalışmalar tanımlayıcı, matematiksel veya 

ekonometrik olmaktadır. Bu çalışmada tanımlayıcı çalışmalar literatürün bir bütünlük 

sağlamasında kullanılmıştır. Matematiksel çalışmalar için ise bkz. RODRIGUEZ-CLARE, A., 

“Multinationals, Linkages, and Economic Development”, The American Economic Review, Vol. 

86, No. 4, Sep. 1996; CRISCUOLO, P. ve R. NARULA, “A Novel Approach to National 

Technological Accumulation and Absorptive Capacity: Aggregating Cohen and Levinthal”, 

MERIT – Infonomics Research Memorandum Series, No. 2002-016, 2002; HANSON. Öte 

yandan matematiksel modellerin kısıtları çok olduğundan çalışmanın bundan sonraki kısımlarında 

ekonometrik çalışmalar üzerinde durulacaktır.

109 

Bu yöntemlerden ilki ülke verilerini kullanarak, ikincisi firmaların faktör 

üretkenliklerini kullanarak DYY – ekonomik büyüme ilişkisini incelemeye 

çalışmaktadır. DYY – ekonomik büyüme etkisi incelenirken öncelikle 

makroekonomik çalışmalara yer verilecek, ardından da mikro ölçekli çalışmalara ve 

etki kanallarına değinilecektir. 

4.1.1. Makroekonomik Çalışmalar 

Makroekonomik çalışmalar ülke ölçeğinde değişkenleri kullanan 

çalışmalardır. DYY’nin ekonomik büyüme sağlayıp sağlamadığı incelenirken 

sıklıkla kullanılan bir yöntemdir. Bu yöntemi kullanan çalışmaların sayısı oldukça 

fazla olmakla birlikte çalışmaların sonuçları birbirleri ile uyum içerisinde 

olmayabilmektedir. 

Asheghian 1960–2000 yılları arası için ABD üzerinde yaptığı çalışmada 

“Granger Non-Causality Test” kullanarak DYY’nin ekonomik büyümeyi pozitif ve 

anlamlı olarak etkilediğini bulmuştur. Çalışmasında yazar ayrıca nedenselliğin 

yönünü tek olarak ve DYY’den büyümeye doğru olduğunu da tespit etmiştir. 293 

DYY ile ekonomik büyüme arasında pozitif ilişkiyi Mencinger de elde 

etmiştir. Çalışmasında yazar Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Letonya, 

Litvanya, Polonya, Slovakya ve Slovenya verilerini incelemiştir. Yazar toplanmış 

veri (pooled data) kullanmış ve Granger nedensellik testi uygulamıştır. Sonuç olarak 

yazar DYY’nin büyümeye sebep olurken, büyümenin DYY’yi arttırmadığını 


Blomström vd. ise 1993 yılında yaptıkları çalışmada sermaye oluşumu ile 

ekonomik büyüme arasında tek yönlü pozitif bir ilişki bulmuşlardır ve bu ilişkinin 

yönünün de sermaye oluşumundan büyümeye doğru olduğunu tespit etmişlerdir. 295 

Dolayısıyla çalışma, DYY girişlerinin ev sahibi ülkede sermaye oluşumuna sebebiyet 

293 ASHEGHIAN. 

294 MENCINGER. 

295 BLOMSTRÖM, M., R. E. LIPSEY ve M. ZEJAN, “Is Fixed Investment the Key to Economic 

Growth?”, NBER Working Paper Series, No. 4436, Aug. 1993.

110 

vermesinden dolayı DYY ile ekonomik büyüme arasındaki pozitif bir ilişkiye işaret 

etmektedir. 

DYY ile ekonomik büyüme arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki bulan diğer 

bir çalışma da Borota ve Kutan’a aittir. Yazarlar 14 AB üyesi ülkesi ile1973 – 2002 

yılları için, 14 aday ve yeni üye ülke ile 1991 – 2002 yılları için yaptıkları çalışmada 

pozitif ilişkinin kaynağını ev sahibi ülkedeki sermaye artışı değil teknolojik ilerleme 

olarak tespit etmişlerdir. 296 

DYY ile ekonomik büyüme arasında pozitif bir ilişkiyi Çin üzerine yaptığı 

çalışmasında Dees de bulmuştur. 297 

De Mello OECD üyesi olan ve olmayan 32 ülke için yaptığı çalışmasında, 

ana sonuç olarak DYY ile ekonomik büyüme arasında pozitif bir ilişki bulmuştur. 

Dolayısıyla DYY ile yurtiçi yatırımların birbirlerinin tamamladıklarını tespit etmiştir. 

DYY’nin OECD üyesi ülkelerde teknolojik değişime pozitif etki yaptığını, OECD 

üyesi olmayan ülkelerde ise toplam faktör üretkenliğini düşürdüğünü bulmuştur. 

Toplam etkiyi ise pozitif bulmuştur. 298 

Bosworth ve Collins ise 23’ü GÜ ve 62’si GOÜ olmak üzere 85 ülke üzerine 

1978 – 1995 yılları arasındaki dönem için yaptıkları çalışmada DYY ile ekonomik 

büyüme arasında pozitif bir ilişki bulmuşlardır. DYY’nin ekonomik büyümeyi 

pozitif etkilemesinin kanalı olarak da DYY’nin toplam faktör üretkenliğini 

artırmasını göstermişlerdir. 299 

Ericsson ve Irandoust ise Danimarka, İsveç, Norveç ve Finlandiya üzerine 

“Granger Non-Causality Test” yöntemini kullanarak 1970 – 1997 yılları arasındaki 

dönem için yaptıkları çalışmada İsveç ve Norveç için DYY ile büyüme arasında 

296 

BOROTA, T. ve A. M. KUTAN, European Integration, Foreign Direct Investment and 

Growth, 

, (07.09.2006). 

297 

DEES. 

298 

DE MELLO, L. R., “Foreign Direct Investment-Led Growth: Evidence from Time Series and 

Panel Data”, Oxford Economic Papers, Vol. 51, 1999. 

299 

BOSWORTH ve COLLINS.

111 

pozitif bir ilişki bulmuşlardır. Bu ilişki Norveç’te tek yönlü iken İsveç’te iki 

yönlüdür. Çalışma Danimarka ve Finlandiya’da böyle bir etki tespit edememiştir. 300 

Makroekonomik çalışmaların bir kısmı da DYY ile ekonomik büyüme 

arasında pozitif ilişki bulmuşlar ama bu ilişkinin bazı ev sahibi ülke özelliklerine 

bağlı olduğunu tespit etmişlerdir. Bu bağlamda çalışmalarda ev sahibi ülkenin beşeri 

sermaye seviyesi, gelir seviyesi, finans sisteminin gelişmişliği ve ticaret politikası 

DYY’nin büyüme yaratmasında önem kazanmaktadır. 

Borensztein vd. 69 GOÜ üzerinde 1970 – 1989 yılları arası dönem için 

yaptıkları çalışmada ilişkisiz regresyon tekniğini (unrelated regression technique) 

kullanarak DYY’nin ekonomik büyümeyi ancak ev sahibi ülkenin eşik bir beşeri 

sermaye seviyesinin üzerinde olduğu durumlarda pozitif etkileyebileceğini 


Aynı şekilde Xu da ABD DYY’sinin gittiği 40 ülke üzerinde 1966 – 1994 

yılları arasındaki dönem için yaptığı çalışmasında DYY’nin sadece GOÜ’de 

üretkenlik artışı sağladığını, öte yandan bu etkinin en az kalkınmış ülkelerde 

görülmediğini tespit etmiştir. Bu farklılığın da sebebini en az kalkınmış ülkelerin 

eşik beşeri sermaye seviyesinin altında olmaları olarak göstermiştir. 302 

Bu tip çalışmalardaki diğer bir eşik de gelir düzeyi olmaktadır. Assanie ve 

Singleton 67 GOÜ üzerinde yaptıkları çalışmada eş zamanlı denklemler (3 aşamalı 

en düşük kareler – 3SLS) ve panel veri kullanarak DYY’nin ekonomik büyümeyi 

ancak eşik bir gelir düzeyinin üzerinde pozitif etkilediğini, bu değerin altında ise 

anlamlı bir ilişkinin olmadığını bulmuşlardır. 303 Dolayısıyla DYY’nin ekonomik 

büyüme üzerindeki etkisi düşük gelirli ülkelerde anlamsızken, orta gelirli ülkelerde 

pozitif olmaktadır. 

300 ERICSSON, J. ve M. IRANDOUST, “On the Causality between Foreign Direct Investment and 

Output: A Comparative Study”, The International Trade Journal, Vol. XV, No. 1, Spring 2001. 

301 BORENSZTEIN, E., J. DE GREGORIO ve J-W. LEE, “How Does Foreign Direct Investment 

Affect Economic Growth?”, Journal of International Economics, Vol. 45, 1998. 

302 XU, B., “Multinational Enterprises, Technology Diffusion, and Host Country Productivity 

Growth”, Journal of Development Economics, Vol. 62, 2000. 

303 ASSANIE, N. ve B. SINGLETON, The Quality of Foreign Direct Investment: Does it Matter 

for Economic Growth?, 2002, 

, (07.09.2006).

112 

Geliri eşik kabul eden diğer bir çalışma da Blomström vd.’ne aittir. Yazarlar 

1960 – 1985 yılları arasındaki dönem için 78 GOÜ üzerinde yaptıkları çalışmada 

DYY’nin sadece üst-gelir GOÜ’nün ekonomisini pozitif etkilediğini bulmuşlardır. 304 

Ayrıca yazarlar nedenselliğin yönünü tek olarak ve DYY’den ekonomik büyümeye 

doğru olduğunu bulmuşlardır. 

Ev sahibi ülkenin finansal gelişmişliği ise diğer bir eşik değişkendir. 

DYY’nin büyümeye katkıda bulunabilmesi için ev sahibi ülkenin finans sisteminin 

gelişmiş olması gerekmektedir. Daha gelişmiş bir finans sistemi DYY ile gelen 

teknolojinin yayınımında (diffusion) pozitif etki yaratacaktır. Bu bağlamda Hermes 

ve Lensink çalışmalarında DYY’nin ekonomik büyümeyi ancak eşik bir finans 

sistemi gelişmişliğinin üzerinde pozitif etkileyebileceğini bulmuşlardır. 305 

1975 – 1995 yılları arasındaki dönem için 20 OECD üyesi ve 51 OECD üyesi 

olmayan ülke üzerinde yaptıkları çalışma ile aynı sonucu Alfaro vd. de elde 

etmiştir. 306 

Ticaret politikası ise eşik bir değişkenden ziyade katalizör bir değişken olarak 

düşünülebilir. Ticaret politikası daha dışa açık olan ülkelerin DYY çekmede ve 

DYY’nin büyümeye dönüştürülmesinde daha başarılı olacakları kabul edilmektedir. 

Bu bağlamda Balasubramanyam vd.’nin 46 GOÜ üzerinde 1970 – 1985 yılları 

arasındaki dönem için yaptıkları çalışma örnek teşkil etmektedir. Çalışmada yazarlar, 

dışa açık bir ticaret politikasının içe dönük bir politikaya göre hem daha fazla DYY 

çekeceğini hem de gelen DYY’nin büyümeye daha fazla katkıda bulunacağını 

bulmuşlardır. 307 

DYY ile ekonomik büyüme arasında pozitif fakat anlamsız bir ilişkiyi 

Obwona bulmuştur. Yazar Uganda’da DYY’nin ekonomik büyümeye kısa dönemde 

304 BLOMSTRÖM, M., R. E. LIPSEY ve M. ZEJAN, “What Explains Developing Country Growth?”, 

NBER Working Paper Series, No. 4132, Aug. 1992b. 

305 HERMES, N. ve R. LENSINK, Foreign Direct Investment, Financial Development and Economic 

Growth”, Journal of Development Studies, Vol. 40, No. 1, Oct. 2003, s.142. 

306 ALFARO, L., A. CHANDA, Ş. KALEMLİ-ÖZCAN ve S. SAYEK, “FDI and Economic Growth: 

The Role of Local Financial Markets”, Journal of International Economics, Vol. 64, 2004. 

307 BALASUBRAMANYAM.

113 

pozitif, uzun dönemde ise negatif etkide bulunduğunu bulmuştur. Net etki ise pozitif 

ama anlamsız bir ilişkidir. 308 

DYY’nin ekonomik büyümeye anlamlı etkide bulunmadığı sonucuna varan 

çalışmalar da mevcuttur. Bunlardan bir tanesi Alıcı ve Ucal’ın 1987 – 2002 yılları 

arasındaki dönem için Türkiye üzerine yaptıkları çalışmadır. Çalışmada yazarlar 

DYY’nin ne ihracata ne de endüstriyel üretime pozitif bir etkisinin olduğunu 

bulmuşlardır. Dolayısıyla DYY ile ekonomik büyüme arasında anlamlı bir ilişkinin 

olmadığı sonucuna varmışlardır. Yazarlar çalışmada Türkiye’ye gelen DYY’nin 

ekonomik büyümeye sebebiyet vermemesinin nedenini de DYY girişlerinin az 

olmasına bağlamaktadırlar. 309 

Aynı şekilde Kang ve Du da 20 OECD ülkesi üzerine 1981 – 2000 yılları 

arasındaki dönem için hazırladıkları çalışmalarında DYY’nin ekonomik büyümeye 

anlamlı bir etkide bulunmadığını bulmuşlardır. 310 

Yine anlamlı bir ilişki bulamayan diğer bir çalışma da Aslanoğlu’na aittir. 

Yazar 1975 – 1995 yılları arasındaki dönem için Türkiye üzerine yaptığı çalışmada 

Granger nedensellik testi kullanmış ve ne DYY’nin ekonomik büyümeye ne de 

ekonomik büyümenin DYY’ye neden olduğunu bulmuştur. 311 

Literatürdeki bu farklılaşma DYY’nin ekonomik büyüme üzerindeki etkisinin 

kesin olmadığına işaret etmektedir. 

308 OBWONA. 

309 ALICI AKGÜÇ, A. ve M. Ş. UCAL, “Foreign Direct Investment, Exports and Output Growth of 

Turkey: Causality Analysis”, Paper to be presented at the European Trade Study Group 

(ETSG) Fifth Annual Conference, Universidad Carlos III de Madrid, 11-13 September 2003, 

, (07.09.2006). 

310 KANG, Y. ve J. DU, Foreign Direct Investment and Economic Growth: Empirical Analyses 

on Twenty OECD Countries, March 4 

th , 2005, 

, (02.01.2006). 

311 ASLANOĞLU, E., “The Structure and the Impact of Foreign Direct Investment in Turkey”, 

Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, XVII, 1, 2002.

4.1.2. Toplam Faktör Üretkenliği Üzerine Çalışmalar 

114 

DYY’nin ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini bulmaya çalışan diğer bir 

yöntem de toplam faktör üretkenliklerini inceleme yöntemidir. Bu yöntem izlenerek 

yapılan ampirik çalışmaların sonuçlarında da makroekonomik çalışmalara benzer 

şekilde farklılaşma görülmektedir. Bunun sebebi DYY’nin yerli firmaların toplam 

faktör üretkenlikleri üzerinde birbirine zıt iki etki yaratmasıdır. Etkilerden ilki 

taşmalar sonucu üretkenlik artışı iken diğeri de yabancı firmaların yerli firmaların 

pazar paylarını azaltarak yerli firmaların üretkenliklerini düşürmeleridir. 312 

Blomström ve Sjöholm 1991 verilerine dayanarak Endonezya üzerine 13.663 

firma verilerini kullanarak hazırladıkları çalışmalarında DYY’nin yerli firmaların 

toplam faktör üretkenliğini pozitif ve anlamlı bir şekilde arttırdığını bulmuşlardır. 

Ayrıca yabancı firmaların emek üretkenliklerinin devamlı yerli firmalardan yüksek 

olduğunu ama yabancı şirketlerdeki yerli mülkiyetinin derecesinin emeğin üretkenlik 

derecesine ve taşma derecesine anlamlı olarak etkide bulunmadığını da bulmuşlardır. 

Üretkenlikteki bu artışın sadece iç piyasaya dönük yerli firmalarda gerçekleşmesi de 

toplam faktör üretkenliği taşmalarının rekabet artışı sayesinde oluştuğunun 

göstergesidir. 313 

Blomström ve Wolff Meksika için 1965 – 1984 yılları arasındaki dönem için 

yaptıkları çalışmada şu kuvvetli 4 sonuca ulaşmışlardır: 314 

1. Meksika’daki 

yaklaşmıştır. 

yerli firmaların üretkenliği yabancı firmalarınkine 

2. Yerli firmaların üretkenlik artış hızı ile bunların ÇUŞ’u yakalama oranı 

endüstrideki yabancı mülkiyetinin seviyesi ile pozitif ilişkilidir. 

3. 1960’ların ortası ile 1980’lerin ortası arasında Meksika ile ABD 

arasındaki üretkenlik açığı azalmıştır. 

312 AITKEN, B. J. ve A. E. HARRISON, “Do Domestic Firms Benefit from Direct Foreign 

Investment? Evidence from Venezuela”, The American Economic Review, Vol. 89, No. 3, Jun. 

1999, s. 605. 

313 BLOMSTRÖM, M. ve F. SJÖHOLM, “Technology Transfer and Spillovers: Does Local 

Participation with Multinationals Matter?”, NBER Working Paper Series, No. 6816, Nov. 1998. 

314 BLOMSTRÖM, M. ve E. N. WOLFF, “Multinational Corporations and Productivity Convergence 

in Mexico”, NBER Working Paper Series, No. 3141, Oct. 1989.

115 

4. Meksika firmalarının üretkenlik artış hızı ile ABD seviyesine yakınsama 

hızı ÇUŞ’un olduğu endüstrilerde daha fazladır. 

Asheghian çalışmasında DYY’nin ekonomik büyümeyi pozitif ve anlamlı 

etkilediğinin yanında DYY’nin yerli firma toplam faktör üretkenliğini de pozitif ve 

anlamlı etkilediğini bulmuştur. Bu ikinci ilişkinin de tek yönlü ve yönün DYY’den 

toplam faktör üretkenliğine doğru olduğunu bulmuştur. 315 

Djankov ve Hoekman 1992 – 1996 yılları arasındaki dönemde Çek 

Cumhuriyeti üzerine yaptıkları çalışmalarında DYY’nin yerli firmaların toplam 

faktör üretkenlikleri pozitif etki yaptığını bulmuşlardır. 316 

Sjöholm Endonezya üzerine yaptığı çalışmada 1980 yılı için 7.762, 1991 yılı 

için 15.709 firmayı incelemiş ve DYY’nin ulusal düzeyde endüstri içinde pozitif 

taşmalar yarattığını bulmuştur. 317 

Yine Sjöholm diğer bir çalışmasında yine Endonezya’yı inceleyerek DYY’ın 

yerli firmaların toplam faktör üretkenliğini arttırdığını bulmuştur. Fakat bu artış 

sektörler arasında farklılıklar göstermiş, rekabetin fazla olduğu sektörlerde 

diğerlerine göre daha fazla artış gerçekleşmiştir. Diğer bir sonuç da yerli ve yabancı 

firmalar arasındaki teknoloji açığı arttıkça, DYY’den taşmaların arttığının 

tespitidir. 318 

Yine benzer bir sonucu Aitken ve Harrison elde etmişlerdir. Yazarlar 1976 – 

1989 yılları arasındaki dönem için 4000 Venezuella firması üzerine yaptıkları 

çalışmalarında DYY’nin yerli firmaların toplam faktör üretkenliğini pozitif 

etkilediğini bulmuşlardır. Fakat bu etkinin de çok küçük olduğunu belirtmişlerdir. 319 

Caves Kanada ve Avustralya üzerine yaptığı çalışmasında DYY sonucu 

kurulan yabancı işletmelerin Kanada’da yerli firmaların üretkenliklerinin anlamlı bir 

315 ASHEGHIAN. 

316 DJANKOV, S. ve B. HOEKMAN, “Foreign Investment and Productivity Growth in Czech 

Enterprises”, The World Bank Economic Review, Vol. 14, No. 1, Jan. 2000. 

317 SJÖHOLM, F., “Productivity Growth in Indonesia: The Role of Characteristics and Direct Foreign 

Investment”, Working Paper in Economics and Finance, No. 216, Jan. 1998. 

318 SJÖHOLM, F., “Technology Gap, Competition and Spillovers from Direct Foreign Investment: 

Evidence from Establishment Data”, The Journal of Development Studies, Vol. 36, No. 1, Oct. 

1999. 

319 AITKEN ve HARRISON.

116 

şekilde etkilemediğini ama Avustralya’da ise yerli işletmelerin üretkenliklerini 

arttırdığını bulmuştur. 320 

Barrell ve Pain Almanya ve İngiltere üzerine yaptıkları çalışmada DYY’nin 

toplam faktör üretkenliklerini arttırdığını bulmuşlardır. 321 

Konuya dair diğer bir çalışma da Blomström’ün 1986 yılında yazdığı 

makaledir. Makalede yazar Meksika için 1970 – 1975 yılları arasındaki dönemi 

incelemiş ve DYY’nin yapısal etkinliklere duyarlı olduğu ile DYY’nin ortalamanın 

üzerinde etkinlik seviyesine sahip işletmelerde emeğin üretkenliğini arttırdığını 

bulmuştur. Dolayısıyla DYY GOÜ’de üretimin ikili (modern ve geleneksel) yapısını 

daha da arttırabilmektedir. Çalışma ayrıca teknoloji transferi ile değil artan rekabet 

ile taşmaların gerçekleştiğini bulmaktadır. 322 

Makroekonomik analizde olduğu gibi toplam faktör üretkenliği analizinde de 

anlamlı ilişki bulamayan çalışmalar vardır. 

Kinoshita pozitif etki ile anlamlı bir ilişkinin yokluğu arasında sonuçlar bulan 

bir çalışma yapmıştır. Çalışmasında yazar, 1995 – 1998 yılları arasındaki Çek 

Cumhuriyeti verilerini incelemiştir. Sonuç olarak da DYY ile yerli firma toplam 

faktör üretkenliği arasında elektrik makineleri ve radyo ve TV sektörleri haricinde 

anlamlı bir ilişkinin olmadığını bulmuştur. 323 

DYY ile yerli firmaların toplam faktör üretkenlikleri arasında anlamlı bir 

ilişki bulamayan çalışmalardan biri Aslanoğlu’nun Türkiye üzerine yaptığı 

çalışmadır. Yazar DYY’nin Türkiye imalat sanayinde faaliyet gösteren yerli firmalar 

üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığını bulmuştur. 324 

Anlamlı bir ilişki bulamayan diğer bir çalışma da Carkovic ve Levine’e aittir. 

Yazarlar 72 ülke üzerine 1960 – 1995 yılları arasındaki dönem için yaptıkları 

320 CAVES, 1974a. 

321 BARRELL, R. ve N. PAIN, “Foreign Direct Investment, Technological Change, and Economic 

Growth within Europe”, The Economic Journal, Vol. 107, No. 445, Nov. 1997. 

322 BLOMSTRÖM, M., “Foreign Investment and Productive Efficiency: The Case of Mexico”, The 

Journal of Industrial Economics, Vol. 35, No. 1, Sep. 1986. 

323 KINOSHITA, Y., “R&D and Technology Spillovers via FDI: Innovation and Absorptive 

Capacity”, CERGE-EI Working Paper, No. 349, Nov. 2000, , 

(07.09.2006). 

324 ASLANOĞLU, E., “Spillover Effects of Foreign Direct Investments in Turkish Manufacturing 

Industry”, Journal of International Development, Vol. 12, 2000.

117 

çalışmada DYY’nin yerli firma toplam faktör üretkenliği üzerinde anlamlı bir etki 

yapmadığını bulmuşlardır. 325 

Aitken ve Harrison 3.955 ila 6.044 Venezuella firması üzerinde 1976 – 1989 

yılları arasındaki dönem için yaptıkları çalışmada DYY’nin ortak girişimlerden 

50’den az çalışanı olan firmalara pozitif etkisinin olduğunu, yabancı mülkiyetinin 

artmasının ise tamamen yerli firmaların üretkenlikleri üzerinde negatif etki 

yarattığını bulmuşlardır. Toplam etki ise çok az olmakla birlikte pozitiftir. Bu etkiden 

de sadece ortak girişimler pay alabilmekte, DYY’nin terli firmalar üzerinde toplam 

faktör üretkenliği artışı etkisi bulunmamaktadır. 326 

Dajiman vd. 2003 yılında 8 geçiş ekonomisi için 1994 – 1998 firma düzeyi 

verilerini kullanarak DYY’nin uluslararası teknoloji transferinin ön önemli aracısı 

olduğunu ama öte yandan DYY sonucu kurulan yabancı firmalardan yerli firmalara 

anlamlı bir taşmanın olmadığını, hatta DYY girişinden dolayı yerli firmaların 

üretkenlik düşüşü yaşayabildiklerini bulmuştur. 327 

Hem makroekonomik düzeydeki hem de toplam faktör üretkenliği adı altında 

mikroekonomik çalışmaların farklı sonuçlar bulmalarının ana nedeni ülkeye has 

özelliklerin farklılık göstermesidir. Bu farklılıklar literatürde massetme kapasiteleri 

ile açıklanmaktadır. 

Massetme kapasitesi ekonomik birimlerin var olan ve kullanılabilecek 

kaynakları –teknolojik fırsatları – üretim zincirine entegre edebilme, potansiyel ve 

ilgili teknolojik gelişmelerin ne yönde ilerleyeceğini öngörebilme yeteneği olarak 

tanımlanabilmektedir. 328 Bu özellikleriyle massetme kapasitesi, teknoloji transferi 

literatüründeki teknolojik yetenekler kavramı, içsel büyüme literatüründeki beşeri 

sermaye kavramı ile örtüşmese de çok benzeşmektedir. Massetme kapasitesi kavramı 

325 CARKOVIC, M. ve R. LEVINE, “Does Foreign Direct Investment Accelerate Economic 

Growth?”, U of Minnesota Department of Finance Working Paper, June 2002, 

, (07.09.2006). 

326 AITKEN ve HARRISON, 1999. 

327 DAJIMAN, J. P., M. KNELL, B. MAJCEN ve M. ROJEC, “The Role of FDI, R&D Accumulation 

and Trade in Transferring Technology to Transition Countries: Evidence from Firm Panel Data for 

Eight Transition Countries”, Economic Systems, Vol. 27, 2003. 

328 NARULA, R. ve B. PORTELLI, “Foreign Direct Investment and Economic Development: 

Opportunities and Limitations from a Developing Country Perspective”, MERIT – Infonomics 

Research Memorandum Series, No. 2004-009, 2004, s. 10.

118 

teknoloji ve beşeri sermayeyi içermesinin yanı sıra ev sahibi ülkenin kurumsal, 

altyapısal ve sosyal-kültürel değişkenlerini de bünyesinde barındırır. Dolayısıyla 

massetme kapasitesinin arttırılması Ar-Ge, taşma etkisi, teknolojik gelişme (yurt içi 

veya dışı) ve kümelenme etkisi ile gerçekleştirilebilir. 329 

Massetme kapasitesi ev sahibi ülkenin teknoloji, Ar-Ge ve beşeri sermaye 

düzeyi gibi değişkenler kullanılarak ampirik çalışmalarda DYY’nin büyümeye 

etkisini ölçmede kullanılabilmektedir. 

Blomström ve Wang oyun teorisi bağlamında yaptıkları çalışmalarında 

ÇUŞ’un teknoloji transferi sağlamasında ev sahibi ülkelerin öğrenme aktivitelerinin 

çok önemli olduğunu vurgulamaktadır. 330 

Narula ve Marin Arjantin üzerine yaptıkları çalışmada yerli firmalardan 

massetme kapasitesini arttırmaya daha fazla yatırım yapan firmaların yabancı 

firmaların taşma etkilerinden yararlandıklarını tespit etmişlerdir. 331 

Durham 1979 – 1998 yılları arasındaki dönem için 80 ülke üzerinde yaptığı 

çalışmada DYY’nin büyümeye doğrudan bir etkisinin olduğuna dair sonuçlar 

bulamasa da DYY’nin büyümeye etkisinin ev sahibi ülkenin massetme kapasitesi ile 

ilişkili olduğunu tespit etmiştir. 332 

Blomström ve Kokko DYY kaynaklı taşma etkilerinin ev sahibi ülkenin belli 

bir massetme kapasitesinin üzerinde etki yapacağını göstermişlerdir. 333 

De Mello yaptığı çalışmada, massetme kapasitesindeki değişmelerin 

DYY’nin büyümeyi etkilemesinde nasıl farklılıklara yol açtığını göstermiştir. Bu 

329 

CRISCUOLO ve NARULA, s. 5-8. Ayrıca kavramın tarihçesi için de bkz. CRISCUOLO ve 

NARULA, s. 2. 

330 

BLOMSTRÖM, M. ve J-Y. WANG, “Foreign Investment and Technology Transfer: A Simple 

Model”, NBER Working Paper Series, No. 2958, May 1989. 

331 

NARULA, R. ve A. MARIN, “FDI Spillovers, Absorptive Capacities and Human Capital 

Development: Evidence from Argentina”, MERIT – Infonomics Research Memorandum 

Series, No: 2003-016, 2003. 

332 

DURHAM, J. B., “Absorptive Capacity and the Effects of Foreign Direct Investment and Equity 

Foreign Protfolio Investment on Economic Growth”, European Economic Review, Vol. 48, 

2004. 

333 

BLOMSTRÖM, M. ve A. KOKKO, “The Economics of Foreign Direct Investment Incentives”, 

NBER Working Paper Series, No. 9489, Feb. 2003.

119 

bağlamda ev sahibi ülkelerin teknolojik kapasiteleri ne kadar düşük ise DYY’nin 

büyümeye etkisi de o kadar kısıtlı kalmaktadır. 334 

Perez İngiltere için yaptığı çalışmanın sonucu olarak kaynak ülke ile ev sahibi 

ülke arasındaki başlangıç teknoloji açığı ile büyüme arasında negatif bir ilişki 

bulmuştur. 335 Bu durumda ev sahibi ülkenin kaynak ülke yatırımının massetme 

kapasitesi düşük olacağından yabancı yatırımın büyüme etkisi düşük olacaktır. 

4.1.3. Doğrudan Yabancı Yatırımın Ekonomik Büyümeyi Etkileme Kanalları 

Doğrudan yabancı yatırımların büyümeye etkileri makroekonomik veya 

mikroekonomik çalışmalar ile ölçülmeye çalışılsa da bu çalışmalar büyümeye etkinin 

hangi yollarla gerçekleştiğini belirlemede etkin değillerdir. DYY büyümeye taşma, 

bağlantı veya emek devri gibi kanallar ile etki eder. 

Ampirik çalışmaların bir kısmı bu kanallar üzerine yoğunlaşmışlardır. 

4.1.3.1. Taşma Etkisi 

Herhangi bir sürecin yan etkisi veya tahmin edilemeyen etkisi anlamına gelen 

taşma etkisi DYY sonucu kurulan firmalardan yerli firmaya geçen etkinlik artırıcı 

değişimler olarak nitelendirilebilir. 336 Literatürde DYY’nin büyümeye etkisini taşma 

kanalı ile açıklamaya çalışan çalışmalar da vardır. 

Djankov ve Hoekman’ın daha önce bahsi geçen çalışmalarında DYY’nin 

toplam etkisini pozitif bulsalar da yabancı ortağı olmayan yerli firmalara taşma 

etkisini negatif bulmuşlardır. 337 

334 DE MELLO, 1997. 

335 PEREZ, T., “Multinational Enterprises and Technological Spillovers: An Evolutionary Model”, 

Journal of Evolutionary Economics, Vol. 7, 1997. 

336 Taşma kavramının kısa bir tarihçesi için bkz. BLOMSTRÖM ve KOKKO, 1997b. 

337 DJANKOV ve HOEKMAN.

120 

Findlay yaptığı çalışmada DYY’nin ev sahibi ülkede “bulaşma” (contagion) 

etkisi ile teknik ilerlemenin hızını artırır. 338 

Blomström ve Kokko çalışmalarında taşmaların ölçümünün zor olduğunu öne 

sürmüşlerdir. Bu sebeple büyümeye en fazla katkısı olan kanallardan birisi olmasına 

rağmen taşmalar ile ilişkili çok ampirik çalışma bulunmamaktadır. Sözü edilen bu 

zorluk taşma etkisinin çeşitlerine göre de değişmektedir: 339 

Tablo 4.1. Teknolojik Taşma ve Çok Uluslu Şirketlerin Rolü 

İşlemin Türü 

Aktif 

ÇUŞ’un Rolü 

Pasif 

Resmi 

Ortak Girişim, 

Lisanslama 

Mal Ticareti 

Gayri-Resmi Bağlantılar 

Ticaret Gezileri, 

Bilimsel Değiş-tokuşlar 

Kaynak: BLOMSTRÖM ve KOKKO, 1997, s. 4. 

Resmi işlemler sonucu ortaya çıkan taşma etkilerini ölçmek mümkünse de 

gayri-resmi taşmaların ölçülmesi mümkün olmadığından DYY sonucu ortaya çıkan 

büyüme artışının tam olarak hesaplanabilmesi olanak dışıdır. Buna rağmen resmi 

işlemlerden kaynaklı taşmalar bile DYY’nin büyümeyi hızlandırdığını 

gösterebilmektedir. 

4.1.3.2. Bağlantı Etkisi 

Nihai mal üreten firmalar özelleşmiş girdi talep ederler. Bu girdilerin 

üretiminde ölçeğe göre artan getiriler vardır ve dolayısıyla nihai mal üreten yabancı 

bir firmanın bu ara malları girdi olarak talep etmesi diğer nihai mal üreticileri için 

pozitif dışsallık yaratmaktadır. Bu tip bir avantaja geri bağlantı denmektedir. Öte 

yandan yurtiçinde yabancı firmalarca üretilen ara mallar da daha karmaşık nihai 

malların üretimini imkanlı kılar. Buna da ileri bağlantı adı verilmektedir. 340 

338 FINDLAY, R., “Relative Backwardness, Direct Foreign Investment, and the Transfer of 

Technology: A Simple Dynamic Model”, The Quarterly Journal of Economics, Vol. 92, No. 1, 

Feb. 1978. 

339 BLOMSTRÖM ve KOKKO, 1997b, s. 3-4. 

340 RODRIGUEZ-CLARE, s. 853.

Bağlantılar ile ÇUŞ: 

• Potansiyel arzcıların üretim tesisi kurmalarında yardımcı olurlar. 

121 

• Arzcıdan kaliteli ve vadesinde mal talebinde bulunurlar, onlara teknik 

yardımcılık ve bilgi akışı sağlarlar. 

• Yönetim ve organizasyonda eğitim ve yardım sağlarlar. 

• Yerli arzcılara yeni müşteriler bulurlar. 

Bu etkiler yerli üretimi artırıcı etki yapacağından DYY büyümeyi hızlandırıcı 

etki yaratmaktadır. 

Bağlantı etkisi Albert O. Hirschman’ın 1958’de çıkarttığı Ekonomik 

Kalkınma Stratejisi (The Strategy of Economic Development) isimli kitabı ile önem 

kazanmaya başlamıştır. 341 Bu tarihten itibaren de bağlantılar konusunda ampirik 

çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. 

Alfaro ve Rodriguez-Clare çalışmalarında yabancı firmaların yerli firmalara 

göre daha fazla bağlantı yarattığını ortaya koymuşlardır. 342 

Rodriguez-Clare matematiksel çalışması ile ÇUŞ’un pozitif bağlantı etkisi 

yarattığını bulmuştur ve bu etkinin şu 3 koşulda daha da kuvvetli olduğunu 

göstermiştir: 343 

1. ÇUŞ, ara mal üretiyorsa 

2. ÇUŞ’un merkezi ile üretim yeri arasındaki iletişim maliyetleri yüksekse 

3. Kaynak ve ev sahibi ülkelerin ürettikleri ara mallar birbirlerinden çok 

farklıysa. 

Porteli ve Narula, Tanzanya üzerine yaptıkları çalışmada DYY’nin geri 

bağlantılar yolu ile büyümeyi pozitif etkilediğini bulmuşlardır. Bağlantıların yerli 

341 RODRIGUEZ-CLARE, s. 852. 

342 ALFARO, L. ve A. RODRİGUEZ-CLARE, “Multinationals and Linkages: An Empirical 

Investigation”, Nov. 2003, 

, (11.09.2006). 

343 RODRIGUEZ-CLARE.

firmaların güçlü oldukları alanda daha fazla ortaya çıkacağı da elde ettikleri diğer bir 

sonuçtur. 344 

4.1.3.3. Emek Devir Etkisi 

122 

ÇUŞ genellikle ev sahibi ülke olmamanın verdiği dezavantajı telafi 

edebilmek için iştiraklerini yerli firmalardan daha üstün teknoloji ile donatırlar. Bu 

nedenle yabancı iştiraklerde çalışacak kişilerin eğitilmesi gerekliliği doğmaktadır. 

Yapılan eğitimler daha sonra çalışanların yerli firmalara devri ile yerli firmalara 

taşma etkisi yaratabilmektedir. Dolayısıyla DYY büyümeyi pozitif 

etkileyebilmektedir. 

Emeğin devri ile ilgili yapılan ampirik çalışmalar da vardır. 

Fosfuri vd. yaptıkları çalışmada emeğin devri ile yerli firmalara teknolojik 

taşmaların gerçekleşebileceğini göstermişlerdir. Bunun yanında ÇUŞ’un emek 

devrini yüksek ücret ile engellediği durumlarda bile artan ücretler sayesinde ev sahibi 

ülkenin gelirinin artacağını vurgulamışlardır. 345 

Slaughter ise DYY kaynaklı taşmaların boyutunun ÇUŞ’un verdiği eğitimle 

doğru orantılı olduğunu söylemektedir. 346 

Tüm bu çalışmaların dışında konu ile ilgili olup bu kategorilere girmeyen 

teorik ve ampirik çalışmalar da mevcuttur. 

Blomström vd. yaptıkları çalışmada yabancı iştirakin sahip olduğu teknoloji 

ile yerli firmalara taşma potansiyelinin doğru ilişkili olduğunu bulmuşlardır. 347 

Criscuolo ve Narula yaptıkları çalışmada bilgi birikimini ele almışlar ve 

birikim sürecini yakalama-öncesi, yakalama, en-üst-sınır-öncesi paylaşma ve en-üst- 

344 PORTELLI, B. ve R. NARULA, “Foreign Direct Investment through Acquisitions and 

Implications for Technological Upgrading: Case Evidence from Tanzania”, MERIT – Infonomics 

Research Memorandum Series, No. 2004 – 008, 2004. 

345 FOSFURI, A., M. MOTTA ve T. RONDE, “Foreign Direct Investment and Spillovers through 

Workers’ Mobility”, Journal of International Economics, Vol. 53, 2001. 

346 SLAUGHTER, M.J., “Skill Upgrading in Developing Countries: Has Inward Foreign Direct 

Investment Played a Role”, OECD Development Centre Working Paper, No. 192, Aug. 2002. 

347 BLOMSTRÖM, M., A. KOKKO ve M. ZEJAN, “Host Country Competition and Technology 

Transfer by Multinationals”, NBER Working Paper Series, No. 4131, Aug. 1992a.

123 

sınır paylaşma aşaması olmak üzere 4 aşamaya ayırmışlardır. DYY’nin giriş ve 

çıkışları ile tür ve etkilerinin ev sahibi ülkenin hangi aşamada yer aldığına göre 

değişeceğini öne sürmüşlerdir. 348 

Literatür günümüzde bu karmaşık ilişkileri incelemede o kadar farklı metot 

ve kanallara yönelmiştir ki artık DYY girişinin etkilerinin yanında DYY çıkışlarının 

dahi ekonomik büyümeye etkileri incelenmeye çalışılmaktadır. 349 

4.2. Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırımın Büyümeye Etkisi 

Çalışmanın bu kısmında DYY girişlerinin Türkiye’nin ekonomik büyümesine 

etkisi ampirik olarak incelenmeye çalışılmıştır. Ekonometrik modelleme ikinci 

bölümde değinilen DYY ve büyüme teorileri, üçüncü bölümde değinilen DYY’yi 

etkileyen faktörler ve bu bölümün ilk kısmında değinilen DYY’nin ekonomik 

büyümeye etkileri teorik altyapısına uygun kurulmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda 

çalışma, DYY’yi etkileyen faktörler ile DYY’nin ekonomik büyüme üzerindeki 

etkilerini eşanlı olarak ölçmeye çalışan ekonometrik bir modelleme yoluna 

başvurmaktadır. 

4.2.1. Veri ve Metodoloji 

Çalışmada “3 Aşamalı En Küçük Kareler” (Three Stage Least Squares - 3 

SLS) yöntemi kullanılarak eşanlı bir modellemeye gidilmiştir. Çalışmada kullanılan 

eşanlı modelleme yöntemi bağımlı değişken ile bağımsız değişkenlerden bir veya bir 

kısmının birbirini iki yönlü olarak etkileyebildikleri durumlarda kullanılan 

348 CRISCUOLO ve NARULA. 

349 Doğrudan yabancı yatırımı yapacak ülke yatırımını Ar-Ge faaliyetlerinin yoğun olduğu bir ülkeye 

yaparsa yatırımcı ülkenin üretkenliği artar. Örnek bir çalışma için bkz. POTTELSBERGHE DE 

LA POTTERIE, B. ve F. LICHTENBERG, Does Foreign Direct Investment Transfer 

Technology Across Borders, Jun. 2000, 

, (08.09.2006).

124 

yöntemdir. Bu modellemelerde bir denklemdeki bağımlı değişken diğer denklemde 

bağımsız değişken olarak kullanıldığı için içsel değişken haline gelmektedir. 350 

Çalışmada kullanılan modellemede, DYY girişlerinin ekonomik büyüme 

üzerinde pozitif etki yaratabileceği araştırılırken, aynı zamanda ekonomik 

büyümenin de DYY girişini etkileyebileceği olasılığı düşünülerek eşanlı 

modellemeye gidilmiştir. Bu bağlamda ekonometrik model aşağıdaki şekilde ifade 

edilmiştir: 

Y1 i = β 10 + β11Y2i 

+ β12 

X 1i 

+ e1i 

Y2 i = β 20 + β 21Y1i 

+ β 22 X 2i 

+ e2i 

Bu şekilde bir modellemeyi Obwona Uganda üzerine yaptığı bir çalışmada 

kullanılmıştır. 351 

Türkiye için yapılan ekonometrik modelde ise DYY’yi etkileyen faktörler ve 

büyüme denklemleri şu şekildedir: 

DYY 

t = β10 

+ β11 

t−1 

+ β12 

t + β13 

t + β14 

t−1 

+ β GSYIHBD + e 

16 

t 

GSYIH 

1t 

GSYIHB 

ENF 

KYGSYIH 

GSYIHBt = β 20 + β 21DYYt 

+ β 22GSYITt 

+ β 23IBt 

+ β 24DYt 

+ β 25DSAt 

+ e2t 

+ β YITO 

Bu denklemlerden ilki DYY’yi etkileyen faktörler denklemi iken ikincisi 

büyüme denklemidir. Denklemlerde kullanılan değişkenler ve elde edilişleri Tablo 

4.2’de sunulmaktadır. 

350 GUJARATI, D. N., Temel Ekonometri, (Çev. Şenesen, Ü. ve G. Günlük Şenesen), Literatür 

Yayıncılık, 33, İstanbul, Eylül 2005, s. 635-6. 

351 OBWONA. 

15 

t

Tablo 4.2. Modellemelerde Kullanılan Değişkenler 

Simge Değişken Elde Edilişi 

DYY’yi Etkileyen Faktörler Denklemi 

Bağımlı Değişken 

DYY Doğrudan Yabancı Yatırımlar 

(Milyon YTL) 

Bağımsız Değişkenler 

LGSYİH 1 Dönem Önceki GSYİH (Milyon 

YTL) 

GSYİHB GSYİH Artış Hızı (%) GSYİH verilerinden elde ediliyor. 

( GSYIH1 − GSYIH 2 ) 

( * 100 ) 

GSTIH 

1 

125 

ENF Enflasyon (%) ÜFE 

LKYGSYİH 1 Dönem Önceki Kamu Konsolide Bütçede Kamu 

Yatırımlarının GSYİH’ye Oranı (%) Yatırımları / GSYİH 

YİTO Yurtiçi Tasarruf Oranı (%) Toplam Vadeli Mevduat / GSYİH 

GSYİHBD GSYİH Artış Hızı için Kukla 1989, 1991, 1994, 1999 ve 2001 

Değişken 

yılları için kukla değişken 

kullanılmıştır. 

Büyüme Denklemi 

Bağımlı Değişken 

GSYİHB GSYİH Artış Hızı (%) 

Bağımsız Değişkenler 

DYY Doğrudan Yabancı Yatırımlar 

(Milyon YTL) 

GSYİT Gayri Safi Yurtiçi Tasarruflar Toplam Vadeli Mevduat 

İB 

(Milyon YTL) 

İhracat Büyüme Hızı (%) İhracat verilerinden elde ediliyor. 

( I1 − I 2 ) 

( * 100 ) 

I 

DY Dış Yardım Girişleri (Milyon YTL) Hükümete Yapılan Transferler + 

Uzun Dönemli Dış Borçlar 

DSA Diğer Sermaye Girişleri (Milyon 

YTL) 

Bu değişkenlerden DYY, GSYİH, ihracat (İ), GSYİT, DY ve DSA, GSYİH 

deflatörü kullanılarak reel hale getirilmiştir. Diğer değişkenler oran oldukları için 

doğrudan cari verilerin oranlaması kullanılmıştır. 

Verilerin elde edilmesinde ikincil kaynaklar kullanılmıştır. Bu veriler pek çok 

kaynaktan derlenmiştir. Kaynakların başında Devlet Planlama Teşkilatı, Hazine 

Müsteşarlığı, Türkiye İstatistik Kurumu, Dış Ticaret Müsteşarlığı ve Türkiye 

1

126 

Cumhuriyeti Merkez Bankası’nın resmi web siteleri gelmektedir. 352 Veriler 1984 – 

2005 yılları arasındaki dönem için yıllık verilerdir. Analizler “Shazam for Windows 

8.0” ekonometrik paket programı ile yapılmıştır. 

Denklemlerin regresyonuna geçilmeden önce değişkenlerin ilgili teorilere 

göre beklenen işaretlerinin belirlenmesi önem taşımaktadır. DYY’yi etkileyen 

faktörler denkleminde GSYİH’nin beklenen işareti pozitiftir. GSYİH ev sahibi 

ülkenin piyasa büyüklüğünü temsil etmektedir. Piyasası büyük olan ev sahibi ülkeye 

gelen DYY’nin satışları yüksek olacağından ve yabancı firmalar ölçek 

ekonomilerinden faydalanabileceğinden dolayı GSYİH ile DYY girişleri arasında 

pozitif bir ilişki beklenmektedir. Yüksek GSYİH değeri aynı zamanda ev sahibi 

ülkenin gelişmiş altyapısına da işaret edebileceğinden, pozitif ilişki tahmini 

kuvvetlenmektedir. 

Ayrıca GSYİH’deki değişmelerin DYY üzerinde bir sonraki dönemde etki 

yapması teorik olarak daha kuvvetli olduğundan modellemede GSYİH’nin bir dönem 

önceki değeri kullanılmıştır. 

GSYİHB, ev sahibi ülkenin piyasa büyüme hızını temsil etmektedir. Yüksek 

piyasa büyüme hızı yabancı firmaların yüksek kar elde edebilme potansiyelinin 

artması anlamına gelmektedir. Dolayısıyla GSYİHB’nin beklenen işareti pozitiftir. 

ENF ile DYY arasındaki ilişkinin beklenen işareti ise pozitif veya negatif 

olabilmektedir. Çünkü artan enflasyon ticaret ve hizmet gibi bazı sektörlerin kar 

beklentisini arttırdığı için DYY’yi pozitif etkilerken, ülkenin bozuk ekonomik 

yapısına işaret edeceğinden DYY’yi negatif etkileyebilmektedir. Birbirine zıt bu iki 

etkinin toplamında nihai etki pozitif veya negatif olabilmektedir. 

KYGSYİH’nin beklenen işareti pozitiftir çünkü kamu yatırımlarının fazla 

olması tüketimin de fazla olacağı ve ileride ekonominin büyüyeceği anlamına 

gelmektedir. Dolayısıyla yabancı firmaların satış potansiyelleri artmaktadır. 

KYGSYİH’nin DYY girişini bir sonraki dönemde etkilemesi daha anlamlı 

olduğu için modellemede KYGSYİH’nin bir dönem önceki değerleri kullanılmıştır. 

352 , (13.09.2006); , (13.09.2006); , 

(13.09.2006); , (13.09.2006); , (13.09.2006).

127 

Bunun yanında YİTO’u da negatif veya pozitif değer alabilmektedir. 

YİTO’nun fazla olması ev sahibi ülkenin yüksek refahına işaret etmekte ve yabancı 

firmanın satış potansiyelini arttırmaktadır. Öte yandan ise tasarrufun fazla olması 

yabancı yatırımcıların yapacakları yatırımların yerli yatırımcılar tarafından 

yapılmasına neden olacağından DYY’yi negatif etkileyebilir. Dolayısıyla YİTO’nun 

beklenen işareti negatif veya pozitif olabilmektedir. 

Büyüme denklemi düşünüldüğünde ise DYY de negatif veya pozitif değer 

alabilmektedir. Ev sahibi ülkeye DYY yolu ile sermaye, teknoloji ve beşeri 

sermayenin girmesi büyümeyi pozitif etkileyecektir. Öte yandan ise DYY girişi ev 

sahibi ülkenin sermaye birikimini ve bağlantı oluşturmasını olumsuz 

etkileyeceğinden kısa dönemde büyüme artışı sağlasa da uzun dönemde büyümeyi 

negatif etkileyecektir. Bu iki zıt etkinin sonucu olarak DYY’nin beklenen işareti 

pozitif veya negatiftir. 

GSYİT’nin beklenen işareti pozitif veya negatif olacaktır. Artan tasarruf bir 

yandan yatırım olanaklarını arttırma yoluyla büyümeyi hızlandırırken diğer yandan 

ev sahibi ülkenin tüketimini düşürerek büyümeyi yavaşlatacaktır. 

DSA ve DY’nin ev sahibi ülkeye sermaye girişi sağlayacaklarından dolayı 

pozitif işaretli olmaları beklenmektedir. 

Son olarak da IB’nin işaretinin pozitif olması beklenmektedir çünkü artan 

ihracat yabancı firmalarının satış potansiyellerinin artması anlamına gelmektedir. 

Beklentilerin toplu bir sunumu Tablo 4.3’te yapılmaktadır. 

Tablo 4.3. Modellemelerde Kullanılan Değişkenlerin Beklenen İşaretleri 

Simge Beklenen İşaret 

DYY + veya - 

LGSYİH + 

GSYİHB + 

ENF + veya - 

LKYGSYİH + 

YİTO + veya - 

GSYİT + veya - 

İB + 

DY + 

DSA +

4.2.2. Ekonometrik Model Sonuçları 

128 

Ekonometrik modellemede öncelikle hangi yöntem ve değişkenlerin 

seçileceği konusu üzerinde durulmuştur. Seçim yapılırken öncelikle karşılaşılan ilk 

zorluk, modellemenin mikro veya makro ölçeklerden hangisinde kurulacağı 

olmuştur. Seçilen örnek ülke verileri itibariyle, makro ölçekli bir modellemenin 

verilerinin daha anlamlı olduğu görülmüştür. 

Diğer bir zorluk ise modellemede kullanılacak yöntemin seçimidir. Bu 

aşamada kimi modellemeler “yatay kesit” (cross-section) yöntemini kullanırken kimi 

modellemeler de “panel veri” tekniğini kullanmaktadır. Bu çalışmada ise yatay kesit 

yöntemi 3SLS ile birlikte eş zamanlı olacak şekilde kullanılmıştır. 

Kullanılacak yöntem ve değişkenlerin seçiminden sonra model doğrusal, çift 

logaritmik, doğrusal-logaritmik ve logaritmik-doğrusal şekillerde koşulmuştur. En 

anlamlı temsil doğrusal model ile elde edilmiş ve bu yöntem kullanılmıştır. 

Modelde teoriye uygun olarak GSYİH, GSYİH artış hızı, enflasyon, kamu 

yatırımlarının GSYİH’ye oranı, yurtiçi tasarrufun GSYİH’ye oranı, DYY, yurtiçi 

tasarruflar, ihracat artış hızı, diğer sermaye girişleri, dış yardımlar, istihdam, istihdam 

artış hızı, çalışan başına GSYİH, çalışan başına GSYİH artış hızı, ihracat, ticaret 

dengesi, dış borç stokunun GSYİH’ye oranı, kamu harcamalarının GSYİH’ye oranı 

ve sabit sermaye yatırımları değişkenleri dönem gecikmeleri ve kukla değişkenlerden 

de faydalanılarak kullanılmıştır. Bu aşamada iki ve üç aşamalı en küçük kareler 

teknikleri ile “Görünüşte İlişkisiz Regresyon” (Seemingly Unrelated Regression - 

SUR) teknikleri denenmiş ve 3 SLS’in kullanılmasına karar verilmiştir. 

Nihai modelde, bir dönem önceki GSYİH (LGSYİH), GSYİH artış hızı 

(GSYİHB), GSYİH artış hızı kukla değişkeni (GSYİHBD), enflasyon (ENF), bir 

dönem önceki kamu yatırımlarının GSYİH oranı (LKYGSYİH) ve yurtiçi tasarruf 

oranı (YİTO) ile büyüme denkleminde DYY, yurtiçi tasarruf (GSYİT), ihracat artış 

hızı (İB), diğer sermaye girişleri (DSA) ve dış yardım (DY) değişkenleri 

kullanılmıştır. Tablo 4.4 nihai model sonuçlarını sunmaktadır.

Tablo 4.4. 3 SLS Tekniği ile Tahmin Edilen Modelin Sonuçları 

DYY'yi Etkileyen 

Faktörler Denklemi 

Değişken Katsayılar t-Değeri 

LGSYİH 0,05 15,15 ** 

GSYİHB 35,00 1,36 

GSYİHBD 284,69 1,36 

ENF 6,81 2,45 * 

LKYGSYİH 177,29 2,32 * 

YİTO 26,90 1,48 

R 2 =0.97 

Büyüme 

Denklemi 

Değişken Katsayılar t-Değeri 

DYY 0,21 2,22 * 

GSYİT -0,06 -2,33 * 

İB 0,03 0,79 

DSA 0,10 2,52 * 

DY 0,02 2,31 * 

R 2 =0,33 

Sistem R 2 =0,98 

* %5 ve ** %1 önem seviyesinde anlamlı 

129 

3 SLS türü modellerde önemli ölçütlerden bir tanesi sistemin belirlilik 

katsayısı (R 2 )’dir. 0,98’lik sistem belirlilik katsayısı ile bağımsız değişkenler bağımlı 

değişkendeki değişiklikleri yüksek oranda açıklayabilmektedir. Ayrıca, DYY’yi 

etkileyen faktörler ve büyüme denklemlerinin belirlilik katsayıları da sırasıyla 0,97 

ve 0,33’tür. Büyüme modelinin belirlilik katsayısı düşük gibi görünse de bu tip 

modellerde bu büyüklükteki belirlilik katsayıları normal karşılanmaktadır. 353 

Modelde ardışık bağımlılığın olup olmadığını görmek için “Dizilim 

Sınaması” (Runs Test veya Geary Test) yapılmış ve dizilim sayısı (E(k)) %95 güven 

aralığı (E(k) ±σk) içerisinde (7,0025≤13≤15,5689) bulunmuştur. Dolayısıyla modelde 

%5 önem düzeyinde istatistiksel olarak ardışık bağımlılık yoktur. 

DYY’yi etkileyen faktörler modeli sonucunda, beklendiği gibi, bir dönem 

gecikmeli GSYİH’nin DYY üzerinde %1 önem seviyesinde anlamlı pozitif bir 

etkisinin olduğu sonucuna ulaşılmıştır. LGSYİH’deki %1’lik bir artış DYY 

353 UNCTAD, World Investment Report 1992: Transnational Corporations as Engines of 

Growth, United Nations Conference on Trade and Development, New York and Geneva, 1992, 

, (22.09.2006), s.251.

130 

girişlerini %1,32 oranında arttırmaktadır. Dolayısıyla geniş piyasalara sahip ev sahibi 

ülkelerin daha fazla DYY çektikleri görüşü Türkiye için de doğrulanmaktadır. 

GSYİH artış hızı ise beklendiği gibi pozitif işaretli olsa da, kukla değişken de 

eklenmesine rağmen anlamlı değildir. Enflasyon ve bir dönem önceki kamu 

yatırımının GSYİH’ye oranı pozitif işaretli ve %5 önem seviyesinde anlamlı 

bulunmuştur. Bu ilişki kamu yatırımlarının DYY çekmede önemli olan altyapıyı 

geliştirdiği ve DYY girişini yükselttiğini göstermektedir. Yurtiçi yatırım oranı ise 

pozitif işaretli olmasına rağmen anlamlı değildir. 

Büyüme modelinde ise DYY’nin GSYİH büyüme oranı üzerinde pozitif bir 

etkisinin olduğu bulunmuştur. Etki %5 önem seviyesinde anlamlıdır. Modelde diğer 

sermaye girişleri, dış yardımlar ve yurt içi tasarruflar da %5 önem seviyesinde 

anlamlı bulunan diğer değişkenlerdir. İhracat artışı ise büyümeyi pozitif etkilemekte 

fakat anlamlılığı sağlayamamaktadır.

BEŞİNCİ BÖLÜM 

SONUÇ 

131 

Doğrudan yabancı yatırımlar (DYY) 1980’ler ve 1990’lardan sonra yaşanan 

borç ve hatta finansal krizlerden sonra önemini daha da arttırdığı için tüm dünyanın 

ilgisini çekmeye başlamıştır. Gelişmiş ülkeler DYY’yi karlarını arttırmak için 

kullanmaya çalışırlarken, gelişmekte olan ülkeler de DYY’yi tasarruf, teknoloji ve 

beşeri sermaye eksiklerini tamamlamak için kullanmaya çalışmaktadırlar. 

Dolayısıyla DYY’yi etkileyen faktörler ve DYY’nin ev sahibi ülke ekonomisi 

üzerindeki etkilerini incelemek çok önem arz etmektedir. 

Çalışmada DYY geniş bir perspektif ile incelenmeye çalışılmıştır. Bu amaçla, 

DYY’nin tanımlama ve istatistik tutma çabalarına yer verilmiş, nihai tanımı verilmiş, 

istatistik tutma yöntemine dair ilgili kaynaklar sıralanmıştır. Bu girişin hemen 

ardından DYY çeşitlerine değinilmiştir. 

DYY’nin tanımı çok geniş olduğundan çeşitleri de fazladır. DYY, yapılan 

yatırımın mülkiyetine, yapılan yatırımın yeni işletme yaratıp yaratmamasına, yapılan 

yatırımın üretim zincirindeki yerine, yatırımın amacına ve diğer sebeplere göre çok 

farklı çeşitlerde gerçekleşebilmektedir. Her farklı DYY çeşidinin etkileri ve 

belirleyicileri de farklılık taşımaktadır. Farklı DYY çeşitlerinin değişken etki ve 

belirleyicileri bu çalışmanın kapsamına girmediği için bu konuya daha fazla 

değinilmemiştir. 

Çalışmanın amacına daha uygun konular ise DYY teorileri ve büyüme 

teorileri ile ilgilidir. Bu bağlamda öncelikle ekonomik literatürdeki ana akım DYY 

ve büyüme teorileri üzerinde durulmuştur. 

DYY teorileri makroekonomi, mikroekonomi ve endüstriyel organizasyonun 

çalışma alanlarına girebilmektedir. Dolayısıyla teoriler bu 3 bakış açısını 

birleştirebildikleri ölçüde başarılı olacaklardır. Zaten DYY teorilerinin gelişimi de 

artan kapsayıcılık ile gerçekleşmektedir. Çalışmada öncelikle Vernon’un ürün

132 

döngüsü teorisi üzerinde durulmuştur. Teori hammadde arayan yatırımları, ürün 

döngüsünün kısa sürede gerçekleştiği durumları, çok uluslu şirketlerin tüm dünyayı 

kapladığı yeni dünya düzenini açıklamakta yetersiz kalmaktadır. 

Çalışmada değinilen diğer ana akım DYY teorisi de içselleştirme teorisidir. 

Teori firmaların neden lisanslama veya kiralama yöntemine dayalı “arms-length” bir 

üretim tarzını değil de doğrudan yatırımı seçtiğini açıklamaya çalışmaktadır. 

İncelenen son teori ise Dunning’in eklektik paradigma olarak da adlandırılan 

OLI teoremidir. Dunning, teoremi ile tüm DYY teorilerini birleştirmeye çalışmıştır. 

Bunu da DYY’nin karar mekanizmasını sahiplik, konum ve içselleştirme aşamalarına 

ayrıştırarak yapmıştır. 

Bu ana akım teorilerden başka Caves ekonomileri, Knickerbocker’in 

oligopolistik tepki teorisi ve Hymer ve Kindleberger teorileri incelenmiştir. 

Tüm bu incelemeler sonucunda bu teorilerden hiçbirinin diğerine baskın 

gelemediği, her birinin kendine has güçlü ve zayıf yönlerinin olduğu görülmüştür. Bu 

özellikleriyle teorilerin her biri, DYY akımlarını açıklamakta önemli katkılarda 

bulunmaktadırlar. 

Çalışmada üzerinde durulan diğer bir konu büyüme teorileridir. Büyüme 

teorilerinin incelenmesindeki asıl amaç, büyüme literatürünün gelişimini, 

günümüzdeki durumunu ve DYY ile ilişkisini anlayabilmektir. Bu bağlamda literatür 

merkantilist ve fizyokratlardan başlayarak almaşık içsel büyüme modellerine kadar 

incelenmiştir. 

Kapitalizmin gelişmeye başladığı dönemlerdeki ekonomik aktiviteler ile 

günümüzdeki karmaşık ekonomik yapısının açıklanması arasında önemli 

farklılıkların beklenmesi çok doğaldır. Dolayısıyla günümüz ekonomilerinin 

merkantilist, klasik ve hatta bazen neo-klasik büyüme teorileri ile bile 

açıklanabilmesi pek mümkün olmamaktadır. Literatürün ulaştığı son nokta olan içsel 

büyüme modelleri bu yönüyle önem kazanmaktadır. 

Büyüme modelleri incelenirken genel bir çerçeve çizildikten sonra çalışmanın 

konusu itibariyle büyüme teorilerinin DYY’yi nasıl açıkladıkları üzerinde

133 

durulmuştur. Bu çaba dördüncü bölümdeki Türkiye uygulaması için önem arz 

etmektedir. 

Çalışmada üzerinde durulan diğer önemli bir konu ise DYY akımlarını 

etkileyen faktörler veya diğer bir deyişle DYY akımlarının belirleyicileridir. Bu 

bağlamda geniş bir literatür taranmış ve ev sahibi ülkenin piyasa büyüklüğünün, 

piyasa büyüme hızının, dış ticarete açıklığının, ekonomik ve politik istikrarının, 

döviz kurunun, altyapısının, emek maliyetinin, vergi oranlarının ve diğer pek çok 

özelliğinin ülkeye giren DYY miktarını etkileyebileceğine dair çalışmalar 

incelenmiştir. Ev sahibi ülke piyasası ve piyasa büyüme hızı ne kadar büyükse, dış 

ticarete ne kadar açıksa, ekonomik ve politik olarak ne kadar istikrarlı ise, altyapısı 

(fiziki ve beşeri) ne kadar gelişmişse, vergi oranları ne kadar düşükse, döviz kuru ne 

kadar istikrarlı ve düşükse ülkeye giren DYY o kadar yüksek olacaktır. 

Bu bilgiler ışığında dünya ve Türkiye DYY giriş ve çıkış gerçekleşmeleri 

üzerinde durulmuştur. 

Dünyada DYY giriş ve çıkışlarının dünya gelirine oranları 1980’lerdeki %6,6 

ve %5,8’lik değerlerinden 2004 yılında %21,7 ve %24 değerlerine yükselmiştir. Öte 

yandan bu eğilim Türkiye’de görülmemiş, ülkeye DYY girişleri gelirin %10’u 

civarında dalgalanmıştır. Bu durum son yıllarda, özellikle de 2005 yılındaki 

özelleştirmeler ile değişmektedir. Türkiye 2005 yılında özelleştirmeler sayesinde 

9.667 $ DYY girişi elde etmiştir. Bu noktada dikkat edilmesi gereken nokta bu 

girişlerin özelleştirmeler ile sürekli gerçekleştirilemeyeceğidir. Dolayısıyla ülke 

sürekli olarak DYY çekmek istiyorsa altyapısını (fiziki ve beşeri) geliştirmeli, son 3 

yılda elde ettiği ekonomik istikrarı devam ettirmeli, hukukun üstünlüğünü 

yerleştirmeli ve tanıtım ve gerekli durumlarda teşviklere devam etmelidir. Fakat 

özellikle teşvik konusunda temkinli olunmalı, teşviklerin fayda-maliyet analizi çok 

dikkatli yapılmalıdır. 

Cari DYY girişleri incelendiği zaman ise dünyada en fazla girişin 2000 

yılında gerçekleştiği, bu tarihten sonra dünyada ortaya çıkan krizler sonrasında tekrar 

düşüşe geçtiği görülmektedir. Girişler 3 yıllık düşüşten sonra 2004 yılında tekrar 

artışa geçmiş fakat halen daha 1998 değerine ulaşamamıştır. Bu azalmaya rağmen

134 

Türkiye bahsi geçen yıllarda devamlı DYY giriş artışları sağlamış ve 2005 yılında da 

rekor düzeye ulaşmıştır. 

Tüm bu gerçekleşmeler sonucunda DYY stoku dünyada 8,90 trilyon $’a, 

Türkiye’de de yaklaşık 45 milyar $’a ulaşmıştır. 

DYY girişini arttırmaya yönelik politikaların dikkat etmesi gereken en önemli 

konu DYY’nin hangi sektörlere yöneldiğini iyi öngörmek, ülke ihtiyaç ve 

stratejilerini iyi belirleyerek o sektörlere dair önlemler almaktır. Dünyada DYY 

akımlarının yönüne bakıldığında ilk sırayı hizmetler sektörünün (özellikle finans ve 

haberleşme) aldığı, ardından imalat sanayinin gelmekte olduğu görülmektedir. 

Dolayısıyla stratejisi ve ihtiyacı hizmet sektörü olan ülkeler bu alana ağırlık 

vermelidirler. Türkiye’de de DYY girişleri son yıllarda daha ziyade hizmetler 

sektöründe gerçekleşmektedir. 

Dünyada gerçekleşmeler içinde birleşme ve satınalmaların payı 1995’ten 

2000 yılına kadar artış göstermiş ve 2000 yılında toplam girişler içerisinde 

%82,41’lik pay elde etmiştir. Bu tarihten 2003’e kadar devamlı düşüş yaşanmış oran 

%46,95’e gerilemiştir. 2004 yılında ise oran tekrar artışa geçmiş ve %58,72’ye 

ulaşmıştır. Bu eğilim DYY’nin çoğunlukla birleşme ve satınalmalar yolu ile 

gerçekleştiğine ve gelecekte finans ve haberleşme ile otomobil ve bazı gıda 

maddeleri gibi birtakım sektörlerde üretimin az sayıdaki çok uluslu şirkette 

toplanacağına, bu şirketlerde yer alamayan ülkelerin de bu durumdan zarar 

göreceğine işaret etmektedir. Dolayısıyla Türkiye ana amaç olarak bu tip çok uluslu 

şirketler kurmaya çalışmalı, bu amacını yerine getiremezse de en azından bu tip 

şirketlerde pay sahibi olmaya çalışmalıdır. 

Çalışmada incelenen bir diğer konu da Türkiye’nin DYY ile ilişkili 

mevzuatıdır. İncelenen kanun ve düzenlemeler ışığında Türkiye’nin DYY’yi 

destekleyici bir mevzuata sahip olduğu görülmüştür. Dolayısıyla ülkenin çok uluslu 

şirketlere yönelmesinin önünde de bir engel yoktur. 

DYY’nin ekonomik büyümeyi hızlandırıp hızlandırmama sorunsalı bu 

aşamada tartışma yaratmaktadır. Bu konuya Türkiye açısından cevap verebilmek için 

dördüncü bölümde öncelikle DYY’nin ekonomik büyümeyi nasıl etkileyebileceği 

literatürü üzerinde durulmuştur.

135 

DYY’nin sermaye girişi, yeni ara mal, yeni ürün, istihdam, teknoloji, ticaret 

ve vergi geliri gibi doğrudan veya teknoloji ve teknik bilgi taşması, firma gelişim ve 

yeniden yapılandırması, uluslararası ticaret entegrasyonu, rekabet yaratma, beşeri 

sermaye oluşumu ve bağlantılar gibi dolaylı etkileri vardır. Bu tip etkiler ekonomiyi 

pozitif ve negatif etkileyebilmektedir. Dolayısıyla her ülke DYY’nin etkilerini kendi 

koşulları içerisinde değerlendirmelidir. 

Türkiye için bu tip bir değerlendirme DYY’yi etkileyen faktörler ve büyüme 

denklemlerini içeren ve üç aşamalı en küçük kareler (3 SLS) tekniği kullanan eşanlı 

bir ekonometrik modelleme ile araştırılmıştır. Modelleme sonucunda Türkiye’de 

GSYİH’nın DYY girişlerini pozitif ve anlamlı etkilediği, DYY’nin de GSYİH’yi 

olumlu ve anlamlı olarak etkilediği belirlenmiştir. 

Sonuç olarak Türkiye DYY çekmek için yaptığı harcamalar ile DYY’nin 

büyüme üzerindeki olumlu etkilerini fayda – maliyet analizine tabi tutarak 

harcamaların faydalardan düşük olduğu durumlarda DYY çekmeye çalışmalıdır. Bu 

tip bir fayda – maliyet analizine, gerekli veriler bulunamadığı için bu çalışmada yer 

verilmemiştir. Bu kısıtın yanında çalışmanın karşılaştığı diğer kısıtlar DYY 

konusunun çok geniş olmasıyla ilişkilidir. 

Konuyla ilgili farklı DYY türlerinin belirleyenleri ve ekonomik büyümeye 

etkileri, DYY’nin uzun dönemde ev sahibi ülkenin istihdam, vergi gelirleri, beşeri 

sermaye, ülke içi rekabet ve ticaretine etkileri konularında yapılacak daha kapsamlı 

ve ayrıntılı çalışmalar ilgili literatüre ve politika belirleyicileri ve uygulayıcılarına 

önemli katkılar sağlayacaktır.

KAYNAKÇA 

136 

Kitaplar: 

BARBER, W. J., İktisadi Düşünce Tarihi, Şule Yayınları, İstanbul, 1995. 

BUCKLEY, P.J. ve M. CASSON, The Future of the Multinational Enterprise, 

Macmillan, London, 1976. 

GUJARATI, D. N., Temel Ekonometri, (Çev. Şenesen, Ü. ve G. Günlük Şenesen), 

Literatür Yayıncılık, 33, İstanbul, Eylül 2005. 

HİÇ, M., Büyüme ve Gelişme Ekonomisi, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1994. 

JONES, C. I., İktisadi Büyümeye Giriş, (Çev. Sanlı A. ve İ. Tuncer), Literatür 

Yayınları: 56, İstanbul, Nisan 2001. 

KARAGÜL, M., Beşeri Sermayenin İktisadi Gelişmedeki Rolü ve Türkiye 

Boyutu, Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları, Yayın No. 37, Ankara, 

Temmuz 2002 

KARLUK, R., “Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımlarının Ekonomik Büyümeye 

Katkısı” içinde Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye, 

TARHAN, A., (der.) Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, İnsan Kaynakları 

Genel Müdürlüğü, Eğitim Müdürlüğü, Ankara, Şubat 2001, 

, (09.12.2005). 

KINDLEBERGER, C. P., American Business Abroad, Yale University Pres, New 

Haven, 1969. 

MANKIW, N. G., Macroeconomics, Fifth Edition, Worth Publishers, New York, 

2003. 

ÖZGÜVEN, A., İktisadi Büyüme, İktisadi Kalkınma, Sosyal Kalkınma, 

Planlama ve Japon Kalkınması, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1988. 

PARASIZ, İ., Büyüme Teorileri, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2003. 

RIDER, C., An Introduction to Economic History, South-Western College 

Publishing, New York, 1995. 

SCOTT FITZGERALD M., A New View of Economic Growth, Clarendon Press, 

Oxford, 1998. 

SEYİDOĞLU, H., Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, Kurtiş 

Matbaası, İstanbul, Ekim 1999.

Makaleler: 

137 

AITKEN, B. J. ve A. E. HARRISON, “Do Domestic Firms Benefit from Direct 

Foreign Investment? Evidence from Venezuella”, The American Economic 

Review, Vol. 89, No. 3, s. 605-18, Jun. 1999. 

AKSOY, N., “Türkiye’deki Yabancı Sermayeli Firmalar, Sorunları, Gelişme 

Perspektifleri (Dünü ve Bugünü) – II” içinde Ekonomik İstikrar, Büyüme 

ve Yabancı Sermaye, A. TARHAN (der.), Türkiye Cumhuriyeti Merkez 

Bankası İnsan Kaynakları Genel Müdürlüğü, Eğitim Müdürlüğü, Ankara, s. 

153-64, Şubat 2001 

ALFARO, L., A. CHANDA, Ş. KALEMLİ-ÖZCAN ve S. SAYEK, “FDI and 

Economic Growth: The Role of Local Financial Markets”, Journal of 

International Economics, Vol. 64, s. 89-112, 2004. 

ARIMAN, A., “Türkiye’de Daha Fazla Yabancı Sermaye Çekebilmek İçin İzlenmesi 

Gerekli Politikalar” içinde Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı 

Sermaye, A. TARHAN (der.), Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası İnsan 

Kaynakları Genel Müdürlüğü, Eğitim Müdürlüğü, Ankara, s. 127-43, Şubat 

2001, s. 134-9. 

ARISTOTELOUS, K. ve S. FOUNTAS, “An Empirical Analysis of Inward Foreign 

Direct Investment Flows in the EU with Emphasis on the Market 

Enlargement Hypothesis”, Journal of Common Market Studies, Vol. 34, 

No. 4, s. 571-83, December 1996. 

ASHEGHIAN, P., “Determinants of Economic Growth in the United States: The 

Role of Foreign Direct Investment”, The International Trade Journal, Vol. 

XVIII, No. 1, s. 63-83, Spring 2004. 

ASLANOĞLU, E., “Spillover Effects of Foreign Direct Investments in Turkish 

Manufacturing Industry”, Journal of International Development, Vol. 12, 

s. 1111-30, 2000. 

ASLANOĞLU, E., “The Structure and the Impact of Foreign Direct Investment in 

Turkey”, Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 

Dergisi, XVII, 1, s. 31-50, 2002. 

BALASUBRAMANYAM, V. N., M. SALISU ve D. SAPSFORD, “Foreign Direct 

Investment and Growth in EP and IS Countries”, The Economic Journal, 

Vol. 106, s. 92-105, Jan. 1996. 

BARRELL, R. ve N. PAIN, “Foreign Direct Investment, Technological Change, and 

Economic Growth within Europe”, The Economic Journal, Vol. 107, No. 

445, s. 1770-86, Nov. 1997. 

BENACEK, V., M. GRONICKI, D. HOLLAND ve M. SASS, “The Determinants 

and Impact of Foreign Direct Investment in Central and Eastern Europe: A 

Comparison of Survey and Econometric Evidence”, Journal of United 

Nations, Vol. 9, No. 3, s. 163-212, 2000. 

BEVAN, A. A. ve S., ESTRIN, “The Determinants of Foreign Direct Investment into 

European Transition Economies”, Journal of Comparative Economics, 32, 

s. 775-787, 2004.

138 

BLOMSTRÖM, M., “Foreign Investment and Productive Efficiency: The Case of 

Mexico”, The Journal of Industrial Economics, Vol. 35, No. 1, s. 97-110, 

Sep. 1986. 

BORENSZTEIN, E., J. DE GREGORIO ve J-W. LEE, “How Does Foreign Direct 

Investment Affect Economic Growth?”, Journal of International 

Economics, Vol. 45, s. 115-35, 1998. 

BOSWORTH, B. ve S. M. COLLINS, “Capital Inflows, Investment and Growth”, 

Tokyo Club Papers, Vol. 12, s. 55-74, 1999. 

CAVES, R. E., “Causes of Direct Investment: Foreign Firms’ Shares in Canadian 

and United Kingdom Manufacturing Industries”, The Review of Economics 

and Statistics, Vol. 56, No. 3, s. 279-93, Aug. 1974b. 

CAVES, R. E., “International Corporations: The Industrial Economics of Foreign 

Investment”, Economica, New Seris, Vol. 38, No. 149, s. 1-27, Feb. 1971. 

CAVES, R. E., “Multinational Firms, Competition and Productivity in Host-Country 

Markets”, Economica, New Series, Vol. 41, No. 162, s. 176-93, May 1974a. 

CHAKRABARTI, A., “The Determinants of Foreign Direct Investment: Sensitivity 

Analyses of Cross-Country Regressions”, Kyklos, Vol. 54, Fasc. 1, s. 89-114, 

2001. 

CHENG L. K., Y. K. KWAN, “What are the Determinants of the Location of 

Foreign Direct Investment? The Chinese Experience”, Journal of 

International Economics, Vol. 51, Issue 2, s. 379-400, August 2000. 

COBB, C. W. ve DOUGLAS, P. H., “A Theory of Production”, The American 

Economic Review, Vol. 18, No. 1, s. 139-65, March 1928. 

COUGHLIN, C. C., J. V. TERZA ve V. ARROMDEE, “State Characteristics and the 

Location of Foreign Direct Investment within the United States”, The 

Review of Economics and Statistics, Vol. 73, No. 4, s. 675-683, Nov. 1991. 

DAJIMAN, J. P., M. KNELL, B. MAJCEN ve M. ROJEC, “The Role of FDI, R&D 

Accumulation and Trade in Transferring Technology to Transition Countries: 

Evidence from Firm Panel Data for Eight Transition Countries”, Economic 

Systems, Vol. 27, s. 189-204, 2003. 

DE MELLO, L. R., “Foreign Direct Investment in Developing Countries and 

Growth: A Selective Survey”, The Journal of Development Studies, Vol. 

34, No. 1, s. 1-34, Oct. 1997. 

DE MELLO, L. R., “Foreign Direct Investment-Led Growth: Evidence from Time 

Series and Panel Data”, Oxford Economic Papers, Vol. 51, s. 133-51, 1999. 

DEES, S., “Foreign Direct Investment in China: Determinants and Effects”, 

Economics of Planning, 31, s. 175-94, 1998. 

DEĞER, M. K., S. EMSEN ve C. GERNİ, “Doğrudan Yabancı Yatırımların 

Belirleyicileri: Geçiş Ekonomileri Üzerinde Nedensellik Testleri ve Panel 

Veri Analizleri (1990 - 2002)”, Uluslararası Ekonomi Konferansı, 11 – 13 

Eylül, TEK, Ankara, 2006.

139 

DEICHMANN, J., S. KARIDIS ve S. SAYEK, “Foreign Direct Investment in 

Turkey: Regional Determinants”, Applied Economics, 35, s. 1767-78, 2003 

DJANKOV, S. ve B. HOEKMAN, “Foreign Investment and Productivity Growth in 

Czech Enterprises”, The World Bank Economic Review, Vol. 14, No. 1, s. 

49-64, Jan. 2000. 

DOMAR, D. E., “Capital Expansion, Rate of Growth and Employment”, 

Econometrica, 14, s. 137-47, April 1946. 

DUNNING, J. H. ve A. M. RUGMAN, “The Influence of Hymer’s Dissertation on 

the Theory of Foreign Direct Investment”, The American Economic 

Review, Vol. 75, No. 2, s. 228-32, May 1985. 

DUNNING, J. H., “The Determinants of International Production”, Oxford 

Economic Papers, New Series, Vol. 25, No. 3, s. 289-336, Nov. 1973. 

DUNNING, J. H., “The Eclectic (OLI) Paradigm of International Production: Past, 

Present and Future”, International Journal of Economics of Business, Vol. 

8, No. 2, s. 173-90, 2001. 

DUNNING, J. H., “The Eclectic Paradigm of International Production: A Personal 

Perspective”, içinde The Nature of the Transnational Firm, C. N. PITELIS 

ve R. SUGDEN (der.), Routledge, New York, s. 117-35, 1991. 

DUNNING, J., “The Determinants of International Production”, Oxford Economic 

Papers, Vol. 25, s. 289-336, 1973. 

DURHAM, J. B., “Absorptive Capacity and the Effects of Foreign Direct Investment 

and Equity Foreign Protfolio Investment on Economic Growth”, European 

Economic Review, Vol. 48, s. 285-306, 2004. 

ERDAL, F. ve E. TATOĞLU, “Locational Determinants of Foreign Direct 

Investment in an Emerging Market Economy: Evidence from Turkey”, 

Multinational Business Review, Vol. 10, No. 1, 2002. 

ERICSSON, J. ve M. IRANDOUST, “On the Causality between Foreign Direct 

Investment and Output: A Comparative Study”, The International Trade 

Journal, Vol. XV, No. 1, s. 1-26, Spring 2001. 

FEILS, D. J. ve F. M. ŞABAC, “The Impact of Political Risk on the Foreign Direct 

Investment Decision: A Capital Budgeting Analysis”, The Engineering 

Economist, Vol. 45, No. 2, s. 129-42, 2000. 

FINDLAY, R., “Relative Backwardness, Direct Foreign Investment, and the Transfer 

of Technology: A Simple Dynamic Model”, The Quarterly Journal of 

Economics, Vol. 92, No. 1, s. 1-16, Feb. 1978. 

FLAW, H. ve E. HELPMAN, “Vertical Product Differentiation and North-South 

Trade”, American Economic Review, Vol 77, s. 810-22, 1987. 

FOSFURI, A., M. MOTTA ve T. RONDE, “Foreign Direct Investment and 

Spillovers through Workers’ Mobility”, Journal of International 

Economics, Vol. 53, s. 205-22, 2001. 

GLASS, A. J., “Product Cycles and Market Penetration”, International Economic 

Review, Vol. 38, No. 4, s. 865-91, Nov. 1997.

140 

GROSSMAN, G. M ve E. HELPMAN, “Endogenous Innovation in the Theory of 

Growth”, Journal of Economic Perspectives, Vol:8, No:1, s. 23-44, Winter 

1994. 

GROSSMAN, G. M. ve E. HELPMAN, “Quality Ladders and Product Cycles”, 

Quarterly Journal of Economics, Vol. 106, s. 557-86, 1991. 

HALICIOĞLU, F., “An Econometric Analysis of Foreign Direct Investment Flows 

into Turkey from Major Global Regions: 1975 – 1999” International 

Conference in Economics V, 10-13 Eylül, Economic Research Center, 

Middle East Technical University, Ankara, 2001. 

HARROD, R. F., “An Essay in Dynamic Theory”, The Economic Journal, XLIX, s. 

14-33, March 1939. 

HEAD, K., T. MAYER ve J. RIES, “Revisiting Oligopolistic Reaction: Are 

Decisions on Foreign Direct Investment Strategic Complements”, Journal of 

Economics & Management Strategy, Vol. 11, No. 3, s. 453-72, Fall 2002. 

HERMES, N. ve R. LENSINK, Foreign Direct Investment, Financial 

Development and Economic Growth”, Journal of Development Studies, 

Vol. 40, No. 1, s. 142-63, Oct. 2003. 

HINES, J. R., “Altered States: Taxes and the Location of Foreign Direct Investment 

in America”, The American Economic Review, Vol. 86, No. 5, s. 1076-94, 

Dec. 1996. 

HORSTMANN, I. ve J. R. MARKUSEN, “Licensing versus Direct Investment: A 

Model of Internalization by the Multinational Enterprise”, The Canadian 

Journal of Economics, Vol 20, No. 3, s. 464-81, Aug. 1987. 

HYMER, S., “The Efficiency (Contradictions) of Multinational Corporations”, The 

American Economic Review, Vol. 60, No. 2. s. 441-8, May 1970. 

JANICKI, H. P. ve P. V. WUNNAVA, “Determinats of Foreign Direct Investment: 

Empirical Evidence from EU Accession Candidates”, Applied Economics, 

Vol. 36, s. 505-9, 2004. 

JASKOLD GABSZEWICZ, J., A. SHAKED, J. SUTTON ve J. F. THISSE, 

“International Trade in Differentiated Products”, International Economic 

Review, Vol. 22, s. 527-34, 1981. 

JENSEN, R. ve M. THURSBY, “A Strategic Approach to the Product Life Cycle”, 

Journal of International Economics, Vol. 21, s. 269-84, 1986. 

KINDLEBERGER, C. P., “Stephen Hymer and the Multinational Corporation”, 

Contribution to Political Economy, Vol. 21, s. 5-7, 2002. 

KOJIMA, K., “Macro Economics Versus International Business Approaches to 

Foreign Direct Investment”, Hotosubashi Journal of Economics, Vol. 23, s. 

1-19, 1982. 

KRUGMAN, P. R., “A Model of Innovation, Technology Transfer, and the World 

Distribution of Income”, Journal of Political Economy, Vol. 87, s. 253-66, 

1979.

141 

LENSINK, R. ve H. WHITE, “Does The Revival Of International Private Capital 

Flows Mean The End Of Aid: An Analysis Of Developing Countries' Access 

To Private Capital”, World Development, Vol. 26, No. 7, s. 1221-34, 1998. 

LOREE, D. W. ve S. E., GUISINGER, “Policy and Non-Policy Determinants of U.S. 

Equity Foreign Direct Investment”, Journal of International Business 

Studies, Second Quarter, s. 281-99, 1995. 

MACDOUGALL, G. D. A., “The Benefits and Costs of Private Investment from 

Abroad: A Theoretical Approach”, Economic Record, Vol. 36, s. 13-35, 

1960. 

MANKIW N. G., D. ROMER ve D. N. WEIL, “A Contribution to the Empirics of 

Economic Growth” The Quarterly Journal of Economics, Vol. 107, No. 2, 

s. 407-37, May 1992. 

MCCLINTOCK, B. T., “Recent Theories of Direct Foreign Investment: An 

Institutionalist Perspective”, Journal of Economic Issues, Vol. 22, s. 477-84, 

1998. 

MENCINGER, J., “Does Foreign Direct Investment Always Enhance Economic 

Growth?”, Kyklos, Vol 56, Fasc. 4, s. 491-508, 2003. 

MEYER, K. ve S., ESTRIN, “Entry Mode Choice in Emerging Markets Greenfield, 

Acquisition, and Brownfield”, Center for East European Studies, 

Copenhagen Business School, Working Paper No. 18, February 1998, 

, (30.12.2005). 

OBWONA, M. B., “Determinants of FDI and Their Impact on Economic Growth in 

Uganda”, African Development Review, Vol. 13, No. 1, S. 46-81, June 

2001. 

ONYEIWU, S. ve H. SHRESTHA, “Determinants of Foreign Direct Investment in 

Africa”, Journal of Developing Societies, Vol. 20, No. 1-2, S. 89-106, 2004. 

ÖZTÜRK, L., “Serbest Bölgelerdeki Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları: 

Dünyadaki Uygulamalara Teoriler Işığında Bir Bakış”, Akdeniz İİBF 

Dergisi, Sayı 7, s. 110-28, 2004. 

ÖZYILDIZ, R. H., “Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarında Karar Alma 

Prosedürü”, Hazine Dergisi, Sayı 11, Temmuz 1998. 

PACK, H., “Endogenous Growth Theory: Intellectual Appeal and Empirical 

Shortcomings”, Journal of Economic Perspectives, Vol. 8, No. 1, s. 55-72, 

Winter 1994. 

PEREZ, T., “Multinational Enterprises and Technological Spillovers: An 

Evolutionary Model”, Journal of Evolutionary Economics, Vol. 7, s. 169- 

92, 1997. 

REBELO, S., “Long-Run Policy Analysis and Long-Run Growth”, The Journal of 

Political Economy, Vol. 99, No. 3, June 1991, s. 500-21. 

RODRIGUEZ-CLARE, A., “Multinationals, Linkages, and Economic 

Development”, The American Economic Review, Vol. 86, No. 4, s. 852-73, 

Sep. 1996

142 

ROMER P. M., “Endogenous Technological Change”, The Journal of Political 

Economy, Vol. 98, No. 5, October 1990. 

ROMER, P. M., “Increasing Returns and Long-Run Growth”, Journal of Political 

Economy, 94, s. 1002-37, October 1986. 

ROOT, F. R. ve A. A. AHMED,” The Influence of Policy Instruments on 

Manufacturing Direct Foreign Investment in Developing Countries”, Journal 

of International Business Studies, 9 (Winter), s. 81-93, 1978. 

SCAPERLANDA, A. E. ve L. J. MAUER, “The Determinants of U.S. Direct 

Investment in E.E.C.”, The American Economic Review, Vol. 59, No. 4, 

Part 1, s. 558-68, Sept. 1969. 

SEGERSTROM, P. S., T. C. A. ANANT ve E. DINOPOULOS, “A Schumpeterian 

Model of the Product Life Cycle”, American Economic Review, Vol. 80, s. 

1077-91, 1990. 

SJÖHOLM, F., “Technology Gap, Competition and Spillovers from Direct Foreign 

Investment: Evidence from Establishment Data”, The Journal of 

Development Studies, Vol. 36, No. 1, s. 53-73, Oct. 1999. 

SOLOW, R. M., “A Contribution to the Theory of Economic Growth”, Quarterly 

Journal of Economics, 70, s. 65-94, February 1956. 

SOLOW, R. M., “Perspectives on Growth Theory”, Journal of Economic 

Perspectives, Vol. 8, No. 1, s. 45-54, Winter 1994. 

VERNON, R., “Competition Policy Toward Multinational Corporations”, The 

American Economic Review, Vol. 64, No. 2, s. 276-82, May 1974. 

VERNON, R., “International Investment and International Trade in the Product 

Cycle”, The Quarterly Journal of Economics, Vol. 80, No. 2, s. 190-207, 

May 1966. 

VOUTILAINEN, T., “Foreign Direct Investment (FDI) Theories Explaining the 

Emergence of Multinational Enterprises (MNEs), Who, Where and Why”, 

Seminar in Strategy and International Business, 28.01.2005, 

, (23.08.2006). 

XU, B., “Multinational Enterprises, Technology Diffusion, and Host Country 

Productivity Growth”, Journal of Development Economics, Vol. 62, s. 477- 

93, 2000.

Diğer: 

Araştırma, İnceleme ve Raporlar: 

143 

ALFARO, L. ve A. RODRIGUEZ-CLARE, “Multinationals and Linkages: An 

Empirical Investigation”, Nov. 2003, 

 

, (11.09.2006). 

ALICI AKGÜÇ, A. ve M. Ş. UCAL, “Foreign Direct Investment, Exports and 

Output Growth of Turkey: Causality Analysis”, Paper to be presented at the 

European Trade Study Group (ETSG) Fifth Annual Conference, 

Universidad Carlos III de Madrid, 11-13 September 2003, 

, (07.09.2006). 

ASSANIE, N. ve B. SINGLETON, The Quality of Foreign Direct Investment: 

Does it Matter for Economic Growth?, 2002, 

, (07.09.2006). 

ATKEARNEY, “FDI Confidence Index”, Global Business Policy Council, Vol. 8, 

2005a. 


September 2003a. 


February 2001. 

ATKEARNEY, Emerging Market Priorities for Global Retailers, The 2005 

Global Retail Development Index, 2005b. 


Global Retail Development Index, 2004. 


Global Retail Development Index, 2003b. 


Global Retail Development Index, 2006. 

BLOMSTRÖM M. ve A. KOKKO, “Regional Integration and Foreign Direct 

Investment”, NBER Working Paper Series, WP No. 6019, April 1997a. 

BLOMSTRÖM, M. ve A. KOKKO, “The Economics of Foreign Direct Investment 

Incentives”, NBER Working Paper Series, No. 9489, Feb. 2003.

144 

BLOMSTRÖM, M. ve A. KOKKO, “The Impact of Foreign Investment on Host 

Countries: A Review of the Empirical Evidence”, World Bank Policy 

Research Working Paper, No. 1745, March 1997b, 

, 

(07.09.2006). 

BLOMSTRÖM, M. ve E. N. WOLFF, “Multinational Corporations and Productivity 

Convergence in Mexico”, NBER Working Paper Series, No. 3141, Oct. 

1989. 

BLOMSTRÖM, M. ve F. SJÖHOLM, “Technology Transfer and Spillovers: Does 

Local Participation with Multinationals Matter?”, NBER Working Paper 

Series, No. 6816, Nov. 1998. 

BLOMSTRÖM, M. ve J-Y. WANG, “Foreign Investment and Technology Transfer: 

A Simple Model”, NBER Working Paper Series, No. 2958, May 1989. 

BLOMSTRÖM, M., A. KOKKO ve M. ZEJAN, “Host Country Competition and 

Technology Transfer by Multinationals”, NBER Working Paper Series, No. 

4131, Aug. 1992a. 

BLOMSTRÖM, M., R. E. LIPSEY ve M. ZEJAN, “Is Fixed Investment the Key to 

Economic Growth?”, NBER Working Paper Series, No. 4436, Aug. 1993. 

BLOMSTRÖM, M., R. E. LIPSEY ve M. ZEJAN, “What Explains Developing 

Country Growth?”, NBER Working Paper Series, No. 4132, Aug. 1992b. 

BOROTA, T. ve A. M. KUTAN, European Integration, Foreign Direct 

Investment and Growth, 

, (07.09.2006). 

CARKOVIC, M. ve R. LEVINE, Does Foreign Direct Investment Accelerate 

Economic Growth, May 2002, 

, (07.09.2006). 

CHO, J. W, Foreign Direct Investment: Determinants, Trends in Flows and 

Promotion Policies, 

, 

(07.08.2006). 

CRISCUOLO, P. ve R. NARULA, “A Novel Approach to National Technological 

Accumulation and Absorptive Capacity: Aggregating Cohen and Levinthal”, 

MERIT – Infonomics Research Memorandum Series, No. 2002-016, 

2002. 

DUTTA, S. ve A. LOPEZ-CARLOS “The Global Information Technology Report, 

2004-2005, Efficiency in an Increasingly Connected World”, World 

Economic Forum, March 2005.

145 

DUTTA, S., A. LOPEZ-CARLOS ve I. MIA “The Global Information Technology 

Report, 2005-2006, Leveraging ICT for Development”, World Economic 

Forum, May 2006. 

FUNG, K. C., H. IIZAKA, J. LEE ve S. PARKER, “Determinants of U.S. and 

Japanese Foreign Direct Investment in China”, Santa Cruz Center for 

International Economics Working Papers, No. 456, December 1999, 

, (05.08.2006). 

HANSEN, M. W., “Foreign Direct Investment and the Environment: A Transaction 

Cost Perspective”, 

, (24.08.2006). 

HANSON, G. H., “Should Countries Promote Foreign Direct Investment?”, G-24 

Discussion Paper Series, No. 9, Feb. 2001. 

HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI, “Uluslararası Doğrudan Yatırımlar 2005 Yılı Raporu”, 

Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü, Mayıs 2006. 

IMF ve OECD, Foreign Direct Investment Statistics: How Countries Measure 

FDI, 2001, Washington, DC, 2003, 

, (10.06.2006). 

IMF ve OECD, Report on the Survey of Implementation of Methodological 

Standards for Direct Investment, International Monetary Fund, Statistics 

Department and Organisation for Economic Co-Operation Development, 

Directorate for Financial, Fiscal and Enterprise Affairs, March 2000, 

, (03.07.2006). 

IMF, Balance of Payments Compilation Guide, Washington, DC, USA, 1995, 

, (03.07.2006). 

IMF, Balance of Payments Manual, Fifth Edition, 1993, 

, (15.06.2006). 

IMF, Balance of Payments Textbook, Washington, DC, USA, 1996, 

, (15.06.2006). 

KANG, Y. ve J. DU, Foreign Direct Investment and Economic Growth: 

Empirical Analyses on Twenty OECD Countries, March 4 th , 2005, 

, 

(02.01.2006). 

KINOSHITA, Y., “R&D and Technology Spillovers via FDI: Innovation and 

Absorptive Capacity”, CERGE-EI Working Paper, No. 349, Nov. 2000, 

, (07.09.2006). 

KRAVIS, I. B. ve R. E., LIPSEY, “The Location of Overseas Production and 

Production for Export by U.S. Multinational Firms”, NBER Working Paper 

Series, No. 482, June 1980.

146 

LOEWENDAHL, H ve E. ERTUĞRUL LOEWENDAHL, Turkey's Performance 

in Attracting Foreign Direct Investment Implications of EU 

Enlargement, European Network of Economic Policy Research Institutions, 

Working Paper No. 8, November 2001, 

, (06.12.2005). 

LOPEZ-CLAROS, A, M. E. PORTER ve K. SCHWAB, “The Global 

Competitiveness Report 2005-2006, Policies Underpinning Rising 

Prosperity”, World Economic Forum, New York, October 2005. 

MASSMANN, O., B. HANOI ve M. HANOI, Foreign Direct Investment – The 

Legal Environment, 

, 

(07.08.2006). 

MILES, M. A., K. R. HOLMES ve M. A. O’GRADY, 2006 Index of Economic 

Freedom, 2006, 

, 

(25.08.2006). 

NARULA, R. ve A. MARIN, “FDI Spillovers, Absorptive Capacities and Human 

Capital Development: Evidence from Argentina”, MERIT – Infonomics 

Research Memorandum Series, No: 2003-016, 2003. 

NARULA, R. ve B. PORTELLI, “Foreign Direct Investment and Economic 

Development: Opportunities and Limitations from a Developing Country 

Perspective”, MERIT – Infonomics Research Memorandum Series, No. 

2004-009, 2004. 

NUNNENKAMP, P., “Determinants of FDI in Developing Countries: Has 

Globalization Changed the Rules of the Game?”, Kiel Working Paper, No. 

1122, , 

(05.08.2006). 

OECD, OECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment, Third 

Edition, 1996, , 

(10.06.2006). 

PATTERSON, N., M., MONTANJEES, J., MOTALA ve C., CARDILLO, Foreign 

Direct Investment: Trends, Data Availability, Concepts, and Recording 

Practices, IMF, Washington, DC, 2004, 

, (15.06.2006). 

PORTELLI, B. ve R. NARULA, “Foreign Direct Investment through Acquisitions 

and Implications for Technological Upgrading: Case Evidence from 

Tanzania”, MERIT – Infonomics Research Memorandum Series, No. 

2004 – 008, 2004. 

PORTER, M. E., K. SCHWAB, X. SALA-I-MARTIN ve A. LOPEZ-CLAROS, 

“The Global Competitiveness Report 2004-2005”, World Economic Forum, 

New York, October 2004.

147 

POTTELSBERGHE DE LA POTTERIE, B. ve F. LICHTENBERG, Does Foreign 

Direct Investment Transfer Technology Across Borders, Jun. 2000, 

, (08.09.2006). 

RIDGEWAY, A., Definition of Foreign Direct Investment (FDI) Terms, IMF 

Committee on Balance of Payments Statistics and OECD Workshop on 

International Investment Statistics, Direct Investment Technical Expert Group 

(DITEG), Issue Paper (DITEG) # 20, Statistics Canada, November 2004, 

, (15.06.2006). 

SAGGI, K., “Trade, Foreign Direct Investment, and International Technology 

Transfer: A Survey”, World Bank Policy Research Working Paper, No. 

2349, May 2000. 

SHATZ, H. J. ve A. J. VENABLES, “The Geography of International Investment”, 

Policy Research Working Paper, The World Bank, No. 2338, May 2000. 

SINGH, H. ve K. W. , JUN, “Some New Evidence on Determinants of Foreign 

Direct Investment in Developing Countries”, Policy Research Working 

Paper, The World Bank, WPS-1531, November 1995. 

SJÖHOLM, F., “Productivity Growth in Indonesia: The Role of Characteristics and 

Direct Foreign Investment”, Working Paper in Economics and Finance, 

No. 216, Jan. 1998. 

SLAUGHTER, M.J., “Skill Upgrading in Developing Countries: Has Inward Foreign 

Direct Investment Played a Role”, OECD Development Centre Working 

Paper, No. 192, Aug. 2002. 

T.C. BAŞBAKANLIK ÖZELLEŞTİRME İDARESİ BAŞKANLIĞI, Türkiye’de 

Özelleştirme, 2006, , 

(14.09.2006). 

te VELDE, D. W. ve D. BEZEMER, Regional Integration and Foreign Direct 

Investment in Developing Countries, July 2004, 

, (05.08.2006). 

TU, J. H ve C. SCHIVE, Determinants of Foreign Direct Investment in Taiwan 

Province of China: A New Approach and Findings, Research Note, 

, (07.08.2006). 

TURNOVSKY, S. J., “Old and New Growth Theories: A Unifying Structure”, Draft 

of paper to be presented at Conference on Old and New Growth Theory, 

University of Pisa, October 2001, 

, (27.07.2006). 

UNCTAD, World Investment Report 1992: Transnational Corporations as 

Engines of Growth, United Nations Conference on Trade and Development, 

New York and Geneva, 1992, 

, (10.08.2006).

148 

UNCTAD, World Investment Report 1995: Transnational Corporations and 

Competitiveness, United Nations Conference on Trade and Development 

Division on Transnational Corporations and Investment, New York and 

Geneva, 1995, , 

(02.06.2006). 

UNCTAD, World Investment Report 2001: Promoting Linkages, United Nations 

Conference on Trade and Development, New York and Geneva, 2001, 

, (10.08.2006). 

UNCTAD, World Investment Report 2002: Transnational Corporations and 

Export Competitiveness, United Nations Conference on Trade and 

Development, New York and Geneva, 2002, 

, (10.08.2006). 

UNCTAD, World Investment Report 2003: FDI Policies for Development: 

National and International Perspectives, United Nations Conference on 

Trade and Development, New York and Geneva, 2003, 

, (10.08.2006). 

UNCTAD, World Investment Report 2004: The Shift Towards Services, United 

Nations Conference on Trade and Development, New York and Geneva, 

2004, , (10.08.2006). 

UNCTAD, World Investment Report 2005: Transnational Corporations and the 

Internationalization of R&D, United Nations Conference on Trade and 

Development, New York and Geneva, 2005, 

, (10.08.2006). 

UNCTC, Government Policies and Foreign Direct Investment, United Nations, 

UNCTC Current Studies, Series A, No. 17, New York, November 1991. 

WB, World Development Report, 2006: Equity and Development, The World 

Bank, Washington DC, 2005, , (24.08.2006). 

YILMAZ, B. ve A. BARBAROS, Development and Determinants of Foreign 

Direct Investment in Turkey: A Comparison with Ireland and Spain, 

, 

(05.08.2006). 

YILMAZ, K., “Türkiye için Doğrudan Yabancı Yatırım Stratejisi’ne Doğru”, 

YASED, Haziran 2006, 

, 

(15.08.2006). 

ZEBREGS, H., “Can the Neoclassical Model Explain the Distribution of Foreign 

Direct Investment Across Developing Countries?”, IMF Working Paper, 

WP/98/139, September 1998, 

, (15.06.2006).

Tezler: 

149 

BÜYÜKAĞAOĞLU, Ş. I., Doğrudan Dış Yatırımların Belirleyenleri ve Türkiye 

Üzerine Ampirik Bir Çalışma, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege 

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2003. 

HYMER, S., The International Operations of National Firms: A Study of Direct 

Investment, Unpublished PhD. Thesis, Massachusetts Institute of 

Technology, 1960. 

Muhtelif Kaynaklar: 

, (14.07.2006). 

, (14.08.2006). 

, 

(16.08.2006). 

, (14.08.2006). 

, (24.09.2006). 

, (16.08.2006). 

, (16.08.2006). 

, 

(16.08.2006). 

, (14.08.2006). 

, (14.08.2006). 

, 

(14.08.2006). 

, 

(14.08.2006). 

, 

(14.08.2006). 

, 

(14.08.2006). 

, (16.12.2006). 

, (15.08.2006). 

, (16.08.2006). 

, (15.08.2006). 

, (15.08.2006). 

, (13.09.2006). 

, (13.09.2006)

, (13.09.2006). 

, (13.09.2006). 

, (13.09.2006). 

BABYLON – PRO, Ver. 5.0.6 (r13). 

SHAZAM FOR WINDOWS, Ver. 8.0, Columbus. 

150

EKLER 

151

EK 1: İstatistik Tutma Yöntemlerinde Standardizasyon Çalışmalarının Kısa 

Tarihçesi 

1983 : Practices in its Member Countries Survey - OECD. 

1991 : Working Party on the Measurement of International Capital Flows 

Survey – IMF. 

1992 : Report on the Measurement of International Flows (Godeaux 

Report) – IMF. 

1993 : Balance of Payments Manual (BPM), Fifth Edition – IMF. 

1995 : IMF’s Committee on Balance of Payments Statistics Meeting (The 

BOP Committee) – IMF. 

1995 : Balance of Payments Compilation Guide – IMF. 

1996 : Balance of Payments Textbook – IMF. 

1996 : The BOP Committee, IMF ve OECD’nin ortak araştırma yapması 

kararına vardı. 

1996 : OECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment, Third 

Edition 354 –OECD. 

1997 : Survey of Implementation of Methodological Standards for Direct 

Investment (SIMSDI) – IMF. 

2000 : Financial Derivatives: A Supplement to the Fifth Edition of the 

Balance of Payments Manual – IMF. 

2000 : The BOP Committee, SIMSDI 1997’nin güncellenmesi kararına 

vardı. 

2001 : SIMSDI Güncellemesi – IMF ve OECD. 

2002 : International Investment Position – A Guide to Data Sources – 

IMF. 

2002 : Classification of Financial Derivatives Involving Affiliated 

Enterprises in the Balance of Payments Statistics and the 

International Investment Position (IIP) statement – IMF. 

2003 : Foreign Direct Investment Statistics; How Countries Measure FDI, 

2001 – IMF. 

2004 : Revision of BPM Fifth Edition – IMF. 

2004 : Foreign Direct Investment: Trends, Data Availability, Concepts, 

and Recording Practices – IMF. 

2005 : Direct Investment Methodology: Recommended Treatment of 

Selected FDI Transactions – IMF. 

152 

354 Bu raporun güncellenmesi çalışmaları bu tez hazırlanırken hazırlanmaya çalışılmaktadır. Konuyla 

ilgili ayrıntılar için bkz. 

, 

(03.07.2006).

Kişisel Bilgiler: 

Adı ve Soyadı : Onur DEMİREL 

Doğum Yeri : Isparta 

Doğum Yılı : 1980 

Medeni Hali : Bekar 

Eğitim Durumu: 

ÖZGEÇMİŞ 

Lise : 1991 – 1998 Isparta Anadolu Lisesi 

153 

Lisans : 1998 – 2003 Middle East Technical University, Faculty of 

Economics 

Economics. 

and Administrative Sciences, Department of 

Yabancı Diller ve Düzeyi: 

İngilizce : Yazma (İyi), Konuşma (İyi), Okuma (Çok İyi) 

İş Deneyimi: 

KPDS Notu: 98 (Mayıs 2003) 

02.2004 - … : Asistan, Isparta İl Gelişim Planı Projesi, Isparta 

03.2004 - ... : Araştırma Görevlisi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta 

04.2004 – 05.2005 : Asistan, Süleyman Demirel Üniversitesi Stratejik 

Araştırmalar Merkezi, Isparta 

07.2005 - … : Asistan, Integrating and Strengthening the European 

Research Area, Integrated Project, EURODITE, Süleyman 

Demirel Üniversitesi, Isparta 

10.2005 - … : Koordinatör, Erasmus-Socrates Değişim Programı, Süleyman 

Demirel Üniversitesi, Isparta 

12.2005 - … : Asistan, AB Socrates Comenius 2.1 ECOLAB Projesi, 

Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta

DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR, EKONOMİK BÜYÜMEYE ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?