Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler ... - Turuz.info

içinde bulunduğu (OY) at, buka, kiş ~ (Kırg) at, buka, kiş gibi hayvanlar, tarım
hayvanları, insanların en çok kullandıkları, somut eylem gösteren (OY) aç-, al-, aş-,
ayt-, bar-, ber-, buz-,eşit-, kel-, kıl-, keç-, kir-, kon-, tut-, ur-, ter- ~ (Kırg) aç-, al-, aş-,
ayt-, bar-, ber-, buz-,eşit-, kel-, kıl-, keç-, kir-, kon-, tut-, ur-, ter- gibi sözcükler, (OY)
bir, eki, üç, tört, beş, altı, on, otuz, kırk ~ (Kırg) bir, eki, üç, tört, beş, altı, on, otuz,
kırk gibi sayı adları, (OY) ak, boz, kara, kızıl, kök ~ (Kırg) ak, boz, kara, kızıl, kök
gibi renk ifade eden kelimeler, (OY) men, sen, siz, biz, bu, ol, kaçan, ne, öz ~ (Kırg)
men, sen, siz, biz, bu, ol, kaçan, ne, öz gibi kişi, işaret, soru zamirleri örnek olarak
gösterilebilir. Orhun yazıtlarında kullanılan bu çekirdek kelimelerin yüzyıllar sonra
Kırgız Türkçesinde hiçbir karışıma, değişime uğramadan yaşamını sürdürmeye devam
etmesi dilimizdeki temel sözvarlığımızın sabitliğinin, en azından değişime az uğrayan
bir öğe olduğunun göstergesidir.
Bilim adamları dildeki herhangi bir sözcüğün temel sözvarlığının bir üyesi
olup olmadığı konusunda karar verebilmek için bir takım ölçütlerin bulunduğunu
söylüyorlar. Bu ölçütlerden biri sözcüğün, insanın yaşamında birinci derecede önemli
kavramları yansıtmakta olmasıdır (baş, köz, ber-, kel-, beş, otuz, kızıl, kök, men, biz,
kaçan… gibi örnekler). İkinci bir ölçüt bir sözcüğün, yeni öğeleri türetme değeri,
yeni sözcükleri, bileşik kelimeleri türetme gücüdür. 11 B. M. Yunusaliyev de bir dilin
çekirdeğini oluşturan kök kelimelerin yeni kelimelerin türetimi, üretimi için
kullanılan canlı, doğurgan bir temel olma özelliğini taşıması gerektiğini söylüyor. 12
Ölçütler arasında, bir sözcüğün çeşitli anlam aktarmalarıyla kullanım alanını
genişletme gücü hakkında da bahsedilmekte, anlamların sayısı ne kadar çoksa,
sözcüğün kullanım sıklığının o ölçüde fazla olduğu söylenmektedir. Özellikle bir
sözcüğün dilin temel sözvarlığından sayılması için onun çeşitli deyimler, atasözleri,
bulmacalar vs. arasında kullanılmasına işaret ediliyor. 13
Kül Tigin anıtından bir cümleyi örnek alalım: Türk bodun tokurkak sen: açsık
tosık ömez sen, "Ey Türk halkı, sen (çok) tok gözlüsün; acıkacağını doyacağını
düşünmezsin; bir doyarsan (bir daha) acıkacağını düşünmezsin' (KT g-8). Bu cümle aç
11
Aksan D. Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim). Ankara, 1995, s. 341-342.
12
Yunusaliyev B. M. a. g. e., s. 54.
13
Aksan D. a. g. e., s. 343.