Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler ... - Turuz.info

3. Orhun yazıtlarında ve Kırgız Türkçesinde değişik anlamlarda, şekil bakımından ise aynı veya bazı fonetik
ayrılıklarla kullanılan kelimeler:
alpagu / alpatan; anyıg / aynık, aynıma; apa / apa; aba; arkış / arkaştır-;
armakçı / arba-; alkın- / alkındı; anyıt- / aynıt-, aynı-; ar- / arba-; arıl- / arıl-; asın- / as-
, asıl-; batım / batım; baz / bas, pas; beñgü / möñgü; birki / birdik; bitig / biçik; bodun
/ muun; bulgak / bulga-; bulganç / bulganç; buyruk / buyruk; biti- / biçik; çıgany /
tsıgan; çor / çoro; eçi / ece; eçü / ece; eke / ake; elig / eli; emgek / emgek; elet-, ilet- /
ileş-; er- / e-mes, i-miş; ert- / erte, ertegi; et-, it- / et-; gu / go; ıd-, yıd- / iy-; kalıñ /
kalıñ; kañ / kandaş; kerekü / kerege; kergek / kerek; kıyın / kıyın; kabış- / kooş-; opla-
/ oppa; ög / ögöy; ök / ök; sakın- / sagın-; tam / tam; tamga / tamga; tarkınç / tarka-;
tay / tay; törü / tör, törö; tez- / tez; tokı- / toku-; ulayu / ula-; üze / üzük; yış / cış;
Anlambilim çalışmalarında en eskiden beri üzerinde durulan konuların başında
anlam değişmeleri gelir. Kelimelerin anlamını değiştirme olayı, bir sözcüğün
başlangıçta dile getirdiği kavramda zamanla bir daralma, bir genişleme belirmesi,
temel kavramdan az çok uzaklaşması, aynı sözcüğün bir süre sonra başka bir kavramı
anlatır duruma gelmesi, ya da yeni bir kavramı yansıtmasıdır. 23 Örneğin, Kül Tigin
anıtında beş kere, Bilge Kağan anıtında dört kere geçen buyruk sözcüğü hiçbir biçim
değişikliğine uğramadan günümüz Kırgızca’sında kullanılmaktadır. Ancak aynı
sözcük eskiden ‘kumandan, amir’ kavramlarını aksettirirken bugün ise özne
durumundan nesne durumuna geçmiş bulunmakta ve ‘emir’ anlamına gelmektedir.
Bir kavram işaretinin yansıttığı kavram eskiye göre daralırsa, önceden anlattığı
nesnenin bir bölümünü, bir türünü anlatır duruma gelirse buna anlam daralması adı
verilir. 24 Bitig sözcüğü de anlam daralmasının ilginç bir örneğidir. Orhun
Türkçesi’nde çeşitli yazılı metinleri anlatmak üzere kullanılan ‘kitabe, yazı’
anlamındaki bitig kelimesinin semantik yükünü Kırgızca iyice hafifletmiştir. Biçik
şekline girmiş sözcüğün Kırgız destanlarında sadece ‘Kalmukların kutsal kitabı’
23 Aksan D. Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara, 1999, s. 88.
24 Aksan D. Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim). Ankara, 1995, s. 537.