Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler ... - Turuz.info

sü ‘asker’ gibi kavramlara ihtiyaç kalmamış ve kullanımdan çıkmıştır. Demek ki, bir
kelimenin yaşamını sürdürebilmesindeki esas koşul, kelimenin yansıttığı kavramın
sabitliği, dayanıklılığı ile ilişkilidir. 32 Sabit olmayan kavramları aksettiren kelimeler
düşmeye meyil gösteriyor, toplumda gerçekleşen çeşitli değişmelerin sonucunda bu
kavramlara gereksinim kalktı mı, hemen arkasından kelime kolayca çekiliyor, yok
oluyor. Böyle kelimeler için dilbiliminde istorizm terimi kullanılıyor. 33
Eski kelimelerin bir çoğunun yerini Türk dilinin kendinde bulunan diğer
eşanlamlı kelimeler tutmuştur. Bir dilde, eşanlamlı sözcüklerin bulunması o dilin
zenginliğini, işlenmişliğini gösterir. Yalnız bazı eşanlamlılarda olduğu gibi yakın
anlamdaki sözcüklerden biri zamanla kullanımdan çıkmaktadır. Örneğin, ‘ev’
anlamındaki Türkçe bark kelimesi unutulmuş, yerini aynı anlamdaki üy kelimesi
tutmuştur. ‘Ağıt’ anlamına gelen yog kelimesi şu anda Kırgızlar için hiçbir anlam
kastetmemekte, bu kavramı koşok kelimesi yansıtır olmuştur. Burada hemen
belirtmeliyiz ki, yog isminden türeyen cokto- < yog+la- ‘yas tut-’ kelimesinde eskinin
izleri farkedilmektedir. Birçok Türk lehçelerinin sözvarlığında bulunmasına rağmen
bulmak ‘bulmak’ eylemi Kırgızca’da kaybolmuştur. Dilde bir kavramı karşılayan bir
kelime varken gerekli gereksiz, bir yabancı dilden alınan aynı anlamdaki öğe de
yerleşebilmektedir. Türkçenin Eski Türkçe döneminde dilde sü ‘asker,ordu’ sözcüğü
yaygınken sonradan Arapçadan asker alınmış, yine aynı şekilde ügüz ‘nehir’
kullanılırken darıya sözcüğü girmiştir. Dilde bir olgu nedeniyle bu eşanlamlılardan
biri tutunabilmekte, öteki zamanla unutulmaktadır.
Her dilde, ister biri yabancı kökenli olsun, ister her ikisi de yerli olsun, bu
türden eşanlamlı çiftlerine ilişkin bir olgu göze çarpar: Birbirine eş ya da çok yakın
anlamlı sözcükler arasında bir yaşam kavgası olur; bunun sonucunda bunlardan biri
dilden silinir; kimi zaman da ancak ikilimelere tutunarak dilde kalmayı başarır. 34
Örneğin, atalaş kandaş ‘aynı babaya, soya sahip’ ikilemesinde eski kañ ‘baba’
kelimesi konserve edilmiş, fakat aynı kelime bugün sözcüğün eşadlısı olan kan
‘damarda akan kırmızı sıvı, kan’ kelimesi ile karıştırılmaktadır.
31 Aksan D. a.g.e., s. 346-347.
32 Bu konuda bkz.: Yunusaliyev B. a. g. e., 94 –97.
33 Abduldayev E. Azırkı Kırgız Tili. Bişkek, 1998, s. 216-217.