Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler ... - Turuz.info

Yukarıda saydığımız kelimelerde geçen uzunlukların dışındaki aslî uzun seslilerin
Kırgızca’da, diğer çağdaş Türk lehçelerinde olduğu gibi, Türkmence, Yakutça,
Özbekçe’nin bazı ağızları hariç 45 , kısaldığını bilim adamları kaydetmektedir.
Kırgızcadaki uzunlukların çoğu ikincil ise Orhun Türkçesi’nde izleyebildiğimiz
uzun sesliler birincil uzunluktur. Uzun sesliler yazıtların imlasında ayrı bir ses işareti ile
gösteriliyor ve bunlar çağdaş Türk lehçelerinde korunan birincil uzunluklara uyuyor.
Orhun Türkçesi’nde uzun /ā/ sesinin varlığı hem yazıda görülüyor hem de karşılaştırma
sonucu tespit ediliyor: āç ‘aç olan, acıkmış’ (BK: d- 38) (krş. Türkm. āç, Yak. ās), āt ‘ad’
(BK: d- 7) (krş. Türkm. āt, Yak. āt), tāş ‘taş’ (KT: k- 13) (krş. Türkm. dāş, Yak. tās), apā
‘ata, ecdat’ (BK: d- 3) (krş. Hak. abā ‘ağabey’, Yak. ubay). 46
Uzun /ī/ sesinin mevcudiyeti kitabelerdeki yazıda açıkça belli olmuyor. T. Tekin,
Türkmencenin ve Yakutçanın fonetik malzemeleri ile kıyaslayarak aşağıdaki tek heceli
kelimelerde yer alan /ı/ foneminin uzun olduğunu tahmin ediyor: ī ‘ağaç, orman’ (T I: k-
2) (krş. Uyg. ī, ıg, ıi), īd- ‘gönder-’ (BK: d- 25) (krş. Yak. īt-), kīz ‘kız’ (T II: g- 4) (krş.
Yak. kīs, Türkm. gīz), kīz- ‘kız-, kızar-’ (T II: b- 5) (krş. Yak. kīs-). 47 Bilgin, aynı şekilde
bir yönden kitabelerin imlasına bakarak diğer yönden aslî uzunlukları bulunan günümüz
Türk lehçelerinin dil malzemeleri ile mukayese yaparak diğer uzun seslilerin, /ō/, /ū/, /ii/,
/ē/, /ǖ/, /öö/, varlığını tespit etmiştir. Krş.: uzun /ō/ sesi OY yōk ‘yok, değil’ (T I: b- 3),
Türkm. yōk, Yak. suoh; uzun /ū/ sesi OY yūrt ‘yurt, vatan’ (T I: b- 6), Türkm. yūrt, Yak.
sūrt; uzun /ii/ sesi OY kiiş ‘samur’ (BK: k- 11), Yak. kiis, OY biin- ‘bin-’ (KT: d- 32),
Yak. miin-, OY kiir- ‘gir-’ (BK: d- 38), Yak. kiir-, Türkm. giir-; uzun /ē/ sesi OY bēr-
‘ver-’ (BK: g- 7), Yak. bier-, OY bēş ‘beş’ (T II: g- 5), Yak. bies; uzun /öö/ sesi OY köök
‘mavi, gök’ (KT: d- 1), Yak. küöh, Türkm. göök, OY bööri ‘kurt’ (BK: d- 11), Türkm.
bööri, Hak. pǖr; uzun /ǖ/ sesi OY kǖ ‘ün, şöhret, haber’ (KT: d- 4), Uyg. kǖ, OY kǖç
‘güç, kuvvet’ (KT: d- 8), Yak. kǖs, Türkm. güyç, OY tǖn ‘gece’ (T I: k- 2), Yak. tǖn,
Türkm. düyn. Demek ki, OrhunTürkçesi’nde aslî uzunlukların bulunduğunu anıtların imla
45 ‘Türkmencede, Özbekçede ve diğer modern Türk ağızlarında uzun ünlülerin, Yakutçada uzun ünlülerin
ve diftongların, Macarcadaki Türkçeden alma kelimelerde uzun ünlülerin, yahut altta kalmış ses
dönüşümlerinin mevcudiyeti ve diğer bazı belirtiler, İlk Türkçenin (Ur Türkisch) uzun ünlülere sahip
olduğunu gösterir.’ Gabain A. Eski Türkçenin Grameri, s. 33.
46 Karşılaştırmak için örnekler Şerbak’ın adı geçen eserinden alındı, s. 50-52.
47 Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 51.