Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler ... - Turuz.info

Kelimelerdeki anlam değişmelerinin bir türü anlam kayması veya başka
anlama geçiş olayıdır. Burada hemen ilk bakışta ilgi çeken durum şudur: B. M.
Yunusaliyev, bir dilin sözvarlığındaki bir kelimenin sabitliği onun kullanım alanına
direk bağlı olduğunu söylüyor. Akrabalık ilişkilerini ifade eden kelimeleri sabit,
değişmeye dayanıklı bir kullanım alanı olarak gösteriyor. 27 Hakikaten, Orhun
yazıtlarında izleyebildiğimiz ini ‘küçük erkek kardeş’, kelin ‘gelin’, ogıl ‘oğul’, kız
‘kız’, siñil ‘küçük kız kardeş’ kelimeleri aradaki zaman ve mekan engellerini aşarak
ufacık ufacık fonetik ve semantik değişmelerle günümüze kadar ulaşmıştır. Ancak
bazı kelimelerin bu kurala bağlı kaldığı söylenemez. Örneğin, Orhun Türkçesi’nde
apa kelimesi ‘ata, ecdat’ anlamını taşırken Kırgızca’da aynı biçimdeki kelime onun
tamtersi olan ‘anne’ anlamını taşımakta, biraz ses farkı içeren, en önemlisi erkek
akrabayı anlatan aba kelimesi ‘ağabey’ ve ‘amca’ anlamlarını barındırmaktadır.
Pokrovskaya bu anlam değişimini genel anlamdan özel anlama geçiş olarak açıklıyor.
‘Büyük akraba’ gibi genel anlam taşıyan apa sözcüğü, eski anlamına kıyasla daha dar
özel anlamlara ayrılmıştır: Karakalpak. apa ‘abla’, Tat. apa, apay ‘hala, teyze, abla’,
Özb. opa ‘abla’, Uyg. apa ‘abla’, Başk. (doğu ağızlarında) apa ‘dayı, amca’demektir.
Eçi > (Kırg.) ece, eke > (Kırg.) ake kelimelerinin anlam değişmeleri üzerine de aynı
sözler söylenebilir. Eçi kelimesi anıtlarda geçen ‘ağabey’ anlamını cinsiyet
bakımından onun zıttı olan ‘abla’ ile değiştirmiştir. Buna karşılık eke sözcüğü ‘abla’
anlamındayken Kırgız Türkçesi’nde ‘ağabey’e dönmüştür. Başka Türk lehçelerinde
sözü edilen kelimeler daha farklı semantik gelişmeler göstermiştir. Pokrovskaya’nın
fikrine göre Eski Türk lehçelerinde ‘büyük akraba’ gibi geniş anlamda kullanılan
kelime, semantik yükünün kesin olmaması yüzünden anlam değişikliğine, daha
doğrusu anlam somutlaşmasına uğramıştır. Böylece eçi, eçü kelimeleri çağdaş Türk
lehçelerinde yazıtlarda geçen anlamına nazaran somut anlamlar edinmiştir: Tuv. aça
‘baba’, Özb. aça ‘nine’, Uyg. aça ‘abla’, Şor aça / atsa ‘ağabey’ ve ‘abla’, Kaz. eje
‘nine’, ‘anne’, Türkm. ece ‘anne’, ‘hala’, ‘abla’. 28 Orhun yazıtlarında ‘erkek’
anlamında kullanılmış urı kelimesi Kırgızca urpak, urgaçı, uruu, uruk sözcüklerinde
yaşamına devam etmekte, fakat eski anlamın yukarıda saydığımız kelimelerde
27 Bu konuda Yunusaliyev B.’nin yukarıda adı geçen çalışmasının 87. sayfasına bakınız.