Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler ... - Turuz.info

Yazıtlarda rastlanan ogı, og, ogu ses grupları çağdaş Kırgızca’da uzun /ū/ sesine
dönüşmüştür. Kelime başlarında, ortasında ve sonunda görülen bu gruplarda /g/ damak
sesi komşu seslilerin etkisi altında süreklileşerek işaretsiz (ø) hâle dönüşmüştür.
Grupların içinde etkileşim tek yönlü gerçekleşmiş değil, seslilerin etkisi ile sessiz eriyip
düştüyse, sessizin etkisi altında ilk hecede bulunan geniş yuvarlak sesli darlaşmıştır:
boguz > muuz-da- ‘boğaz’ ve ‘boğazlayıp öldür-’ (Kırgızca’da kelimenin kökü *muuz
yok, ondan türeyen fiil biçimi muuzda- bulunmaktadır), ogıl > uul ‘oğul’, tog- > tuu- ‘aş-
, geç-, doğ-’. Sadece yogun > coon ‘yoğun, kalın’ kelimesinde sesli geniş olarak
kalmıştır.
Orhun Türkçesi’nde kelime sonunda yaygın olan ıg, ig, ug, üg ses grupları çağdaş
Kırgızca’da uzun seslilere gelişmiştir: elig > elüü ‘elli’, katıg > katuu ‘katı, sert’, keçig >
keçüü ‘geçit’, kiçig > kiçüü ‘küçük’, tirig > tirüü ‘diri’, ulug > uluu ‘büyük’, arıg > aruu
‘arı’. Bazı kelimelerde bu gelişme daha ileriye gitmiş olduğu, hatta imla kurallarınca
kabul edildiği söylenebilir: sarıg > sarı ‘sarı’, süçig > çüçü ‘tatlı’, ölüg > ölü ‘ölü’, kiçig
> kiçi ‘küçük’. Bu durumun birkaç açıklaması olabilir: Birincisi, Kırgızca bu kelimeleri
daha ileri gelişim aşamasına ulaşmış başka Türk lehçelerinden kabul etmiş olabilir;
ikincisi diğerlerine nazaran daha sıkça kullanılmasından dolayı bu aşamaya gelmiş
olabilir. Gerçi, sonuncusu bizce gerçeğe daha yakındır. Konuşmada özellikle sonu uzun
sesliyle tamamlanan kelimeden sonra gelen sözcüğün önsesi sesliyle başlıyorsa uzun
seslinin kısaldığını ve düzleştiğini görüyoruz. Örneğin, yazıda katuu ayt- söylenişi katı
ayt- ‘sert söyle-’ şeklindedir.
İdi, yadag kelimelerinde peltek /d/ sesi Kırgızca’da düşmüş ve uzun ünlünün
ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Böylece idi > ee ‘iye’, yadag > cöö ‘yaya’ olarak
değişmiştir. Yukarıda bahsettiğimiz gibi Kırgızca’nın bazı ağızlarında ‘iye’ anlamındaki
ee kelimesinin yerine onun daha eski şekli olan eye ve ege kullanılmaktadır. Yadag
kelimesinde d > y > ø olmuştur, /g/ artdamak sesi süreklileşmiş /ğ/, sonra çift dudak /w/
sesine dönmüş, /w/ sesi önündeki kalın düz sesliyi /a/ yuvarlaklaştırmıştır /o/. Sızmalı
öndamak sessizi olan /y/nin çevresinde sesliler üzerindeki inceltici etkisi ile kalın
yuvarlak /o/ sesi ince sıradan karşıtına /ö/ dönmüştür: yadag > cöö.
İkegü, üçegü kelimelerinin sonunda yer alan {-egü} topluluk sayı sıfatı ekinin
fonetik gelişimini Kononov şöyle gösteriyor: -egü / -agu > -evi / -avı > -ev / -av > -ü / -