Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler ... - Turuz.info

kanunlarına boyun eğerek ünlü uyumuna göre değişime uğruyor: Maalesef, yabancı
dillerden alınma bazı kelimelerin sesli uyumu kanununa baş eğmediğini görüyoruz:
kalempir ‘biber’, tarbiya ‘terbiye’, mamleket ‘memleket’, madaniyat ‘medeniyet’,
tehnika ‘teknik’, gazeta ‘gazete’, maşina ‘makine’ vs. Dilimizde az sayıda bulunan
böyle kelimelerin dışındaki ödünçlemelerin çoğu Kırgızcanın ses özelliklerini kabul
ederek değişime uğramıştır: mektep ‘okul’, sayasat ‘siyaset’, önör ‘hüner’, şeyşembi
‘salı’, düyşömbü ‘pazartesi’ vs. 56
Dudak Benzeşmesi
Bir kelimenin tüm hecelerinde baştan sona kadar yalnızca düz veya yuvarlak
seslilerin kullanılmasına dudak benzeşmesi denir. Böyle benzeşmeye kelimenin
kökünde olduğu gibi çeşitli çekimli biçimlerinde de yaygın rastlanır. Dudak uyumuna
göre benzeşen sesliler aynı anda dil uyumuna da bağlı kalırlar. Demek ki, kalın düz
ve kalın yuvarlak sesliler veya ince düz ve ince yuvarlak sesliler ayrı ayrı uyum
sağlıyorlar.
a. Düzlük bakımından benzeşen kelimeler: aarı ‘arı’, keleçek
‘gelecek’, kelin ‘gelin’, temir ‘demir’, sagınıç ‘özlem’, taarınıç ‘dargınlık’.
b. Yuvarlaklık bakımından benzeşen kelimeler: kölökö ‘gölge’,
togolok ‘yuvarlak’, cooluk ‘örtü’, ötük ‘çizme’, cügörü ‘mısır’.
Dudak benzeşmesi dil benzeşmesi kadar gelişmiş olmadığı için Kırgızacanın
kendi kelimelerinde bile uyum bozulabiliyor:
a. Kelimenin ilk hecesinde bulunan /u/ sesi sonraki hecede gelen /a/
sesini yuvarlaklaştırmayı başaramıyor. Örneğin, ulak ‘oğlak’, bulak ‘pınar’,
burganak ‘kar fırtınası’, kulak ‘kulak’ vs. Yuvarlak /u/ sesinin ince karşıtı olan /ü/
sesi geniş /e/ sesini yuvarlaklaştırıyor: çükö ‘aşık’, cügörü ‘mısır’, tügöl ‘tam’,
kürök ‘kürek’, üzöngü ‘üzengi’.
55
Kononov A. N. Grammatika Yazıka Tyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s.
67.
56
Abduldayev E. Azırkı Kırgız Tili. Bişkek, 1998, s. 62.