K. Wróbel, A. Żórawski , B. Kowalska, H. Sobczuk, G. Łagód ...

PRZYGOTOWANIE DANYCH ORAZ ELEMENTÓW SKŁADOWYCH
MODELU SIECI KANALIZACYJNEJ Z ZASTOSOWANIEM GIS
COMPUTER MODEL OF SEWER NETWORK AND DATA
PREPARING WITH GIS APPLICATION
Katarzyna Wróbel, Artur śórawski *, Beata Kowalska, Henryk Sobczuk,
Grzegorz Łagód
Politechnika Lubelska, Wydział InŜynierii Środowiska, Ul. Nadbystrzycka 40B, 20-618 Lublin, Poland
*Megabit Sp. z o .o., Ul. Płowiecka 1/3, 04-501 Warszawa, Poland
e-mail: k.wrobel@wis.pol.lublin.pl
ABSTRACT
Flow modeling for sanitation systems allow the assessment of retentional volume of channels as well as
reserve of capacity. The existing real objects located on the sewage network and their spatial relations are
used in models development. Data concerning the details of the existing object are derived from the technical
documentation. Application of a network hydraulic model should collaborate with GIS and monitoring
(flows, fillings and precipitation) databases. Sanitation network may be consisting of thousands elements
which may be presented as a collection of respectively connected cannels, chambers and sumps.
Every special object located on the network should be described by application of suitable formulas. The
most difficult and work-consuming stage of a network hydraulic model creation is preparation of dataset
and verification of data correctness during their input to the database. The properly configured hydraulic
model of a sanitation network should enable conducting the wide-ranging analyses of an existing sanitation
systems operation during the rainy and rainless season as well as conducting the variant analysis of
modernization and extension, to obtain the optimization of different proposals. This paper presents the
standard and special elements of a numeric model of sanitation system, descriptions of its construction
based on GIS, with special attention put on relations between spatial and alphanumerical databases. The
software package Mb_GIS Utility Enterprise Edition as a tool of a network hydraulic model construction
was introduced. The commonly met problems and errors committed during sanitation modeling were
also presented.
Keywords: GIS, model of sewer network,
Wstęp
W ostatnich latach technologia informatyczna
wkracza w coraz większą liczbę dziedzin działalności
człowieka. W wielu z nich systemy
komputerowego wspomagania w duŜym stopniu
usprawniły pracę przedsiębiorstw wodociągowo-kanalizacyjnych.
Wyspecjalizowane systemy
informacji przestrzennej (GIS) znajdują
szerokie zastosowanie w takich przedsiębiorstwach
ułatwiając podejmowanie decyzji i wykonywanie
bieŜących zadań związanych z ewidencją
sieci (Kwietniewski M. 2008). Przykładem
oprogramowania, które umoŜliwia kompleksowe
zarządzanie majątkiem sieciowym
przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjnego
jest Mb_GIS Utility Enterprise Edition firmy
Megabit Sp. z o. o. Oprogramowanie to umoŜliwia
wspomaganie procesów eksploatacyjnych,
obsługę danych pomiarowych, oraz integrację z
systemami AM/FM (Automated Mapping/Facilities
Management) i SCADA (Supervisory
Control And Data Acquisition). Dzięki
niemu moŜna przedstawić na mapie cyfrowej
przebieg sieci oraz przeprowadzić integrację
danych przestrzennych i opisowych obiektów
sieciowych, stan pracy sieci i prowadzonych
prac. Mb_GIS_Editor oparty jest na narzędziach
firmy ESRI (ArcGIS, ArcIMS, ArcSDE)
(http://www.megabit.com.pl). Dane przestrzenne
przechowywane są w module ArcSDE który
wzbogacony o funkcjonalności Mb_GIS
usprawnia pracę zarówno działów technicznych,
pogotowia technicznego oraz dostarcza aktualnych
danych na temat sieci. Pozwala to przeprowadzać
analizy symulacyjne przepływu
ścieków i spływu wód opadowych. Przydatną
funkcjonalnością systemu Mb_GIS jest moŜliwość
wykonywania analiz ekonomiczno - przestrzennych
pozwalających na porównanie

280
kosztów róŜnych wariantów rozbudowy sieci,
oraz jej wpływu na charakterystykę hydrauliczną
i niezawodnościową całego systemu.
Budowa komputerowego modelu przestrzennego
i hydraulicznego sieci kanalizacyjnej
Tworzenie modeli przepływów w sieci kanalizacyjnej
umoŜliwia oszacowanie pojemności
retencyjnej kanałów i ocenę rezerw ich przepustowości
(ATV - DVWK – A110P). Model taki
obejmuje obiekty znajdujące się w sieci oraz ich
przestrzenne relacje.
Najtrudniejszym i najbardziej pracochłonnym
etapem tworzenia modelu sieci, jest przygotowanie
odpowiedniego, kompletnego zestawu
danych. Dane opisujące obiekty sieci są
przeniesione z dokumentacji technicznej. Do
standardowych obiektów tworzących model
moŜna zaliczyć:
• Kanały
• Studzienki
• Komory
Sieć kanalizacyjna moŜe być modelowana w
tym aspekcie jako graf skierowany. Wierzchołki
w tym grafie stanowią studnie i komory, a krawędzie
są reprezentowane przez kanały, przelewy
i pompy. KaŜdy kanał jest ograniczony
przez „studzienkę górną” oraz „studzienkę dolną”,
odpowiednio na początku i na jego końcu.
Wybór studzienki, która zostanie przypisana do
25
20
15
10
5
początku, a która do końca kanału uwarunkowany
jest wartością rzędnej dna. Początek stanowi
studzienka górna. Skierowane krawędzie
grafu określają zwykły kierunek przepływu w
kanale. Baza danych modelu uzupełniona jest
równieŜ o rzędną terenu i rzędną pokrywy studzienki.
Parametrami niezbędnymi do prawidłowego
opisu kanału są: jego długość, przekrój
poprzeczny oraz rzędne wpięcia kanału. KaŜda
zmiana przekroju, czy zmiana spadku kanału
jest oznaczana za pomocą punktu wirtualnego w
miejscu zachodzącej zmiany, w przypadku gdy
nie ma ona miejsca na studzience. Dla punktu
wirtualnego określane są wartości rzędnej dna.
Opis profili kanałów oraz komór w modelu
sieci
Do bazy danych wprowadzane są standardowe
oraz niestandardowe profile kanałów występujące
w sieci. Opisywane są one za pomocą klasy
kanału oraz wymiaru kanału, podanego w stosunku
B:H (szerokość – wysokość) z uwzględnieniem
typu kanału (jajowy, dzwonowy,
gruszkowy, specjalny) (Błaszczyk W., 1965).
Do kaŜdego profilu zostaje dołączone jego odwzorowanie
geometryczne, umoŜliwiające wizualne
przedstawienie przekroju kanału, co
zilustrowano na rysunku 1.
Rys 1. Odwzorowanie kanału o przekroju dzwonu z kinetą
Kolejnym obiektem w modelu są komory. KaŜda
komora występująca w sieci kanalizacyjnej
przedstawiona jest za pomocą punktu wirtualnego.
Jest on wstawiony w środku komory
i opisywany za pomocą parametrów rzędnej
terenu oraz rzędnej dna.
W dokumentacji technicznej wartość rzędnej
dna podawana jest na wejściu do komory (tzw.
czole) oraz na wylocie kanału z komory.
W celu ustalenia wartości rzędnej dna komory
w jej środku, przyjęto załoŜenie, Ŝe szukaną
wartością będzie rzędna najniŜej połoŜonego
wylotu z komory.

Opis obiektów specjalnych w modelu sieci
Oprócz standardowych obiektów występujących
w sieci, ze wzglądu na ich znaczenie w modelu
hydraulicznym występują równieŜ obiekty specjalne
(Chudzicki J., Sosnowski S.) tj.:
• Przelewy
• Wypusty/wyloty
• Separatory
• Pompownie
• Zlewnie cząstkowe
Przelewy
Przelewy umoŜliwiają zrzuty z sieci w celu jej
odciąŜenia hydraulicznego przy maksymalnych
przepływach, powodując skierowanie części
ścieków bezpośrednio do odbiornika (tak zwane
kanały ulgi) (Heinrich Z., 1999).
Wyloty
281
Przelew podobnie jak kanał, łączy ze sobą dwie
studzienki lub dwa punkty wirtualne. Do opisania
przelewu konieczne jest podanie jego istotnych
parametrów takich jak: długość progu,
rzędna progu, wysokość komory, typ przelewu
(boczny lub wprost), współczynnik przelewu.
Górna studzienka oznacza miejsce występowania
przelewu, zaś połoŜenie dolnej studzienki
informuje o kierunku zrzutu. W celu uproszczenia
schematu przebiegu sieci kanalizacyjnej dla
potrzeb modelu komputerowego, odcinek kanału
znajdujący się w komorze za przelewem do
miejsca wyjścia z komory, moŜna wrysować
warstwą „przelew”; co przedstawiono na rysunku
2.
Rys 2. Schemat przelewu dla potrzeb modelu komputerowego (kierunek przelewu zaznaczono
linią przerywaną)
Jako punkt końcowy sieci kanalizacyjnej przyjmuje
się obiekt typu wylot (Błaszczyk W., Stomatello
H., Błaszczyk P., 1983). Zazwyczaj w
takiej sytuacji dokonywane jest uproszczenie w
postaci przedstawienia wylotu jako studni wypustowej
z podanym rodzajem wylotu (wylot
swobodny, bądź wylot do odbiornika o ustalonym
poziomie). W przypadku stałego stanu
wody odbiornika ścieków, wymagane jest
podanie jego wysokości.
Separatory
Separatory uŜywane w sieci, ze względu na
swoją budowę, dla potrzeb modelu mogą być
opisane za pomocą obiektu powiązanego z przelewem.
W celu uproszczonego przedstawienia
pracy separatora rozpatruje się go jako budowlę
złoŜoną z przelewu i kanału ulgi (przedstawione
na rysunku 3). W takiej sytuacji ścieki standardowo
płyną kanałem upustu; w przypadku,
kiedy w kanale wartość napływu spowoduje
przekroczenie krawędzi przelewu przez ścieki,
zjawisko zostaje zamodelowane za pomocą
przelewu burzowego.

282
K 0,20
Rys 3. Separator przedstawiony za pomocą przelewu i kanału ulgi – uogólnienie dla potrzeb modelu
Pompownie
W obiektach pompowni, nieuwzględniane jest
wnętrze technologiczne obiektu. WaŜne w modelu
jest miejsce napływu ścieków do pompowni,
oraz miejsce odbioru ścieków z pompowni.
Pompy słuŜą do wymuszenia transportu ścieków
z jednej studzienki do drugiej, nazywanej odpowiednio
górną i dolną. Do studzienki górnej,
z której ścieki są pompowane, dowiązuje się
obiekt typu zbiornik. Pojemność zbiornika
przedstawiona jest jako suma objętości w kaŜdym
miejscu zmiany jego przekroju. W modelu
moŜna symulować pracę róŜnych rodzajów
pomp i ich zespołów. Wszystkie pompownie,
sterowane ręcznie bądź automatycznie, opisywane
są zgodnie z jednolitą formułą pracy pompowni.
Problematyczne jest jednak opisanie pracy
pompowni sterowanych ręcznie, półautomatyczne
i automatycznie zgodnie z jednolitą formułą
pracy pompowni. Pompownie pracujące w
trybie automatycznym posiadają ustalone warianty
załączania i wyłączania się pomp, stąd teŜ
łatwiej moŜna stworzyć dla nich jednolitą formułę
pracy. Dla pompowni pracujących trybie
ręcznego lub półautomatycznego załączania
pomp, naleŜy najpierw określić ogólne algorytmy
pracy pompowni. Wykorzystywane są do
tego celu dane zawarte w raportach dobowych
ich pracy, instrukcjach obsługi, zasadach obsługi
wypracowanych prze eksploatatora, dokumentacji
techniczno – rozruchowej pompowni.
Zadanie to jest dosyć skomplikowane ze względu
na fakt, iŜ pracownicy obsługi pompowni
pracujących w trybie ręcznego załączania, podejmują
decyzje o sterowaniu pracą pomp na
podstawie wielu czynników (Dieter W. 2000).
Sterowanie pompowniami deszczowymi lub
ogólnospławnymi odbywa na podstawie reakcji
na zjawiska atmosferyczne nie tylko z ich obszaru,
ale takŜe z innych przepompowni będących
w zlewni. Pod uwagę brana jest takŜe
K 0,915
K 0,30
moŜliwość odbioru ścieków przez odbiornik,
którym moŜe być inna pompownie lub oczyszczalnia.
Informacje docierające do pompowni o obfitych
opadach deszczu na obszarze, z którego
ścieki są odbierane powodują, Ŝe obsługa załącza
pompy w celu przygotowania pompowni na
nadejście wysokiej fali napływających ścieków.
W związku z tym stworzona jednolita formuła
pracy pompowni w trybie ręcznym moŜe niekiedy
niedokładnie przedstawiać pracę pompowni.
Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, iŜ
nie moŜna załoŜyć, Ŝe kaŜdego roku będą panowały
identyczne bądź zbliŜone warunki atmosferyczne.
Podstawowymi parametrami wymaganymi
do opisu pracy kaŜdej z pomp w pompowni jest
wydajność oraz wartości rzędnych opisujących
napełnienie w zbiorniku, przy których następuje
załączanie i wyłączenie się kaŜdej z pomp.
Zlewnie cząstkowe
W modelu sieci kanalizacyjnej zlewnie cząstkowe
opisane są trzema podstawowymi parametrami:
• powierzchnią całkowitą,
• charakterystyką przepuszczalności powierzchni,
• parametrami kanału przyporządkowanego
do zlewni tj. studnia górna i dolna,
rzędna, przekrój.
Zlewnie cząstkowe w modelu generowane
są na podstawie przebiegu kanałów. Tworzą
one wieloboki opisane na kanałach, a ich
obszary są rozłączne.
Powierzchnia przepuszczalna i nieprzepuszczalna
jest przypisywana zlewniom na
podstawie warstwy „klas terenu” z odpowiednio
przyporządkowaną przepuszczalnością. Na
rysunku 4 przedstawiono fragment zlewni opracowanej
programie Mb_GIS_Edytor.

Rys 4. Fragment zlewni sieci kanalizacyjnej przedstawiony w programie Mb_GIS_Edytor
Najczęściej spotykane problemy i popełniane
błędy przy budowie GIS dla sieci kanalizacyjnej
Jednym z najwaŜniejszych etapów pracy przy
tworzeniu bazy GIS dla potrzeb modelowych,
jest weryfikacja modelu przestrzennego. Najczęściej
popełnianymi przy tym błędami, są
niedokładności związane z wprowadzoną wartością
rzędnych. (Tomlinson R. 2005). Powodowane
jest to między innymi tym, iŜ przy tworzeniu
bazy wykorzystywana jest róŜnego rodzaju
dokumentacja, pochodząca z róŜnych
okresów czasu, nierzadko z końca XIX w., w
dodatku pisana w innym języku niŜ polski, np
cyrylicą. Najczęściej popełniane błędy to:
• błędne bądź niedokładne przeliczenie wymiarów
i rzędnych z innych jednostek tj.
cal, stopa na jednostkę „metr”,
• błędne zaokrąglenie wyliczonej wartości,
• brak przecinka przy wprowadzonej wartości
rzędnej,
• zamiana liczb miejscami pomiędzy sobą,
• nieścisłości w obszarach łączenia się dwóch
róŜnych dokumentacji, a dotyczące tego
samego miejsca,
• wprowadzenie wartości rzędnej zapisanej w
dwóch róŜnych układach geodezyjnych,
283
• wprowadzenie wartości rzędnej dla róŜnych
poziomów porównawczych (róŜne wartości
przyjętego poziomu punktu „zero”).
Zdarza się, Ŝe wartości rzędnej terenowej występującej
w dokumentacji róŜnią się znacznie
od wartości odczytanej z podkładów rastrowych.
Związane jest to z tym, iŜ prace remontowe
ulic np. połoŜeniem nowych nawierzchni,
przyczyniają się do zmiany rzędnej terenowej.
Niestety po wykonaniu remontu nawierzchni
ulicy rzadko nanosi się do dokumentacji, nowe
rzędne terenowe. W takiej sytuacji, wykorzystuje
się rzędną z najnowszej dokumentacji tak,
aby jak najdokładniej odzwierciedlić aktualne
ukształtowanie terenu.
Niektóre z błędnie wprowadzonych wartości
rzędnych moŜna wyeliminować wykonując
odpowiednie zapytania do bazy typu GIS. Niestety,
aby zweryfikować ewentualne miejsce
błędnie wprowadzonej danej naleŜy ponownie
przejrzeć dokumentację. Zdarza się jednak, Ŝe
nie moŜna odnaleźć dokumentacji odnośnie
danego odcinka kanału. W takim przypadku
jedynym rozwiązaniem jest wykorzystanie informacji
od długoletnich pracowników zakładu
lub teŜ wykonanie pomiarów geodezyjnych w
terenie.
Wykorzystując funkcjonalność programu
Mb_GIS_Editor istnieje moŜliwość wygenerowania
profilu wybranych kanałów połączonych
ze sobą i zweryfikowania poprawności

284
przypisanych rzędnych. Na rysunku 5 przedstawiono
fragment sieci kanalizacyjnej, profil
wybranych kanałów połączonych ze sobą i
tworzących fragment grafu skierowanego.
W przypadku kanałów z błędnie wprowadzoną
rzędną dna, na przekroju w miejscu łączenia się
kanałów w studzience, widoczna jest linia
przedstawiająca kanał poniŜej dna studzienki
(na profilu przedstawia ją punkt łączenia się
linii )
Rys 5. Profil wybranych kanałów wykonany w programie Mb_GIS_Editor
Weryfikacja danych dotyczących sieci odbywa
się równieŜ poprzez program VOR. UŜycie
programu VOR (część systemu HYSTEM-
EXTRAN firmy ITWH) powoduje wygenerowanie
listy błędów i ostrzeŜeń. Wszystkie generowane
w taki sposób komunikaty są interpretowane
przez odpowiedni moduł
Mb_GIS_Editor i wyświetlane jako raport.
Budowa modelu hydraulicznego sieci kanalizacyjnej
Konstruowanie modelu hydraulicznego sieci
składa się z dwóch etapów – opracowania geometrii
sieci oraz wprowadzenia danych alfanumerycznych
opisujących sieć. Podstawą konstrukcji
sieci są dane przestrzenne. (Longley P.
A., Goodchild M. F., Maguire D. J., Rhind D.
W.,2008). Algorytm tworzący model sieci kanalizacyjnej
wyszukuje łączące się odcinki oraz
studnie leŜące na ich końcach przy pomocy
zapytań przestrzennych, czyli zapytaniami o
relacje między wskazanymi obiektami. Przykładem
relacji przestrzennych jest na przykład
zawieranie się obiektu w innym obiekcie np.
zawieranie się punktu w wieloboku symbolizującym
połączenie komory kanalizacyjnej i kanału,
stykanie się obiektu z innym obiektem (np.
linia z linią – połączenie jednego kanału z drugim
kanałem). Zapytania o relacje przestrzenne
uŜyte w algorytmie, działają z pewnym ustalonym
przybliŜeniem d (aktualnie jest równe 0,5
metra i zostało dobrane na podstawie doświadczeń
i testów empirycznych) – pozawalają na
przykład wyszukiwać obiekty w zadanej odległości
od siebie. Odcinki uwaŜa się za połączone,
jeŜeli ich wierzchołki są w odległości mniejszej
niŜ d. Studnia jest dla przykładu uwaŜana
za część sieci, jeŜeli leŜy w odległości mniejszej
niŜ d od wierzchołka odcinka. Jak wcześniej
wspomniano kaŜdy odcinek moŜe posiadać
tylko jedną studnię dolną i tylko jedną studnię
górną, stąd teŜ jeŜeli przy jednym wierzchołku
leŜy więcej niŜ jedna studnia mamy do czynienia
z niejednoznacznością traktowaną jako błąd.
Z podobnych przyczyn odcinki kanalizacyjne
krótsze niŜ d są niewłaściwe i mogą prowadzić
do błędów zapytań przestrzennych podczas
budowy geometrycznego modelu sieci.

Po utworzeniu grafu połączeń, odczytaniu
wszystkich wymaganych obiektów z mapy wraz
z ich relacjami przestrzennymi, system importuje
dane opisowe z bazy danych
Mb_GIS_Utility. Odnosi się to do wszystkich
parametrów obiektu (kształt i typ kanału, jego
wysokość i rzędne).
Sieć ogólnospławna moŜe składać się z tysięcy
obiektów – połączonych studni i kanałów. Analiza
struktuty sieci umoŜliwia wykrycie niektórych
błędów.
Wyspą nazywane są takie część sieci, której
obiekty nie mają połączenia z innymi obiektami
w dalszej jej części. Wykrywanie wysp pomaga
ustalić prawdopodobne nieścisłości w modelu
285
sieci – głównie błędy związane z budową struktury
sieci na podstawie GIS.
Większość błędów i nieścisłości związanych z
powstawaniem wysp polega na niedociągnięciach
odcinków kanałów do studzienki lub
punktu wirtualnego oraz na braku podziału
odcinków w punkcie łączenia. System
Mb_GIS_Edytor umoŜliwia takŜe wymuszony
podział sieci kanalizacyjnej na oddzielne wyspy.
Raport o wyspach w modelu pozawala na
zaznaczenie i skok do kanałów przynaleŜących
do danej wyspy.
Rys 6. Wyświetlony raport z programu Mb_GIS_Editor przestawiający znalezione wyspy.
KaŜdy kanał powinien być opisany za pomocą
rodzaju przekroju kanału, szerokości i wysokości.
Stąd teŜ odcinek jest uwaŜany za nieprawidłowy,
jeŜeli brakuje któregoś z tych parametrów.
Do szybkiej lokalizacji błędnie opisanych
kanałów słuŜy dedykowany do tego raport.
Wyświetla on wszystkie odcinki bez przypisanego
kształtu. Odcinek musi takŜe zaczynać się
i kończyć studnią (albo jej odpowiednikiem np.:
komorą). JeŜeli jednak według danych GIS
obiekt studni nie występuje w akceptowalnej
odległości od wierzchołka, system sam generuje
wirtualną studnię. Takie działanie pozawala na
ukończenie konstruowania modelu sieci.
Sztuczne – wirtualne studzienki mają dokładnie
te same właściwości w modelu, jak studzienki
naniesione podczas wektoryzacji, jednak nie
posiadają swojego odpowiednika ani parametrów
w bazie danych. System umoŜliwia stworzenie
raportu wygenerowanych wirtualnych
studzienek, oraz skok do ich lokacji. Zaletą
takiego rozwiązania jest moŜliwość zlokalizowania
i analizy wszystkich brakujących studzienek
w modelu.
Podsumowanie
Dobrze zbudowany model sieci powinien umoŜliwić:

286
• przeprowadzenie wszechstronnych i wyczerpujących
analiz funkcjonowania istniejącego
systemu kanalizacji w okresach bezdeszczowych
i opadowych,
• wykonanie analiz wariantów modernizacji i
rozbudowy systemu, w celu optymalizacji
róŜnych rozwiązań.
Przeprowadzenie symulacji przepływu w utworzonym
modelu sieci pozwala z kolei:
• wykrywać warunki sprzyjające wystąpieniu
przeciąŜeń hydraulicznych i podejmować
działania w celu ich uniknięcia,
• identyfikować miejsca zagroŜone zjawiskiem
sedymentacji osadów w kanałach
oraz prognozować ich wpływ na przyszłe
funkcjonowanie sieci,
• wykorzystywać istniejące moŜliwości retencji
kanałów oraz planować ich rozbudowę,
• zabezpieczać naraŜone obszary przed wylewem
ścieków z sieci kanalizacyjnej.
Tworzenie modelu komputerowego sieci
jest przedsięwzięciem bardzo pracochłonnym.
Najwięcej czasu zajmuje opracowanie relacji
przestrzennych obiektów sieci oraz przypisanie
im odpowiednich danych alfanumerycznych.
Jakość utworzonego modelu hydraulicznego
sieci w duŜym stopniu jest uzaleŜniona od
dokładności grafu sieci oraz od wprowadzonych
danych z dokumentacji technicznej wszystkich
obiektów znajdujący się na sieci. Komputerowy
model sieci kanalizacyjnej stanowi efektywne
narzędzie wspomagające zarządzanie siecią.
Przeprowadzenie wszystkich przedstawionych
etapów budowy modelu sieci kanalizacyjnej
typu GIS moŜliwe jest z wykorzystaniem przedstawionego
w niniejszej pracy pakietu oprogramowania
Mb_GIS Utility Enterprise Edition.
LITERATURA
ATV - DVWK – A110P: Wytyczne do hydraulicznego
wymiarowania i sprawdzania przepustowości
kanałów i przewodów ściekowych,
Deutsche Vereinigung fur Wasserwirtscheaft,
Awasser und Abfall e. V., GFA, Wydawnictwo
Seidel Przywecki, Warszawa 1988
BŁASZCZYK W.: Projektowanie sieci kanalizacyjnych,
Wydanie III Arkady, 1965
BŁASZCZYK W., STOMATELLO H.,
BŁASZCZYK P.: Kanalizacja Tom 1, sieci
i pompownie, Arkady, Warszawa 1983
CHUDZICKI J., SOSNOWSKI S.: Instalacje
kanalizacyjne - projektowanie, wykonanie,
eksploatacja. Wydawnictwo: Seidel-Przyweck,
2009
DIETER W.: Komunalne przepompownie ścieków,
Wydawnictwo: Seidel-Przywecki, 2000
KWIETNIEWSKi M.: GIS w wodociągach i
kanalizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN,
2008
HEINRICH Z.: Kanalizacja, Wydawnictwo
Szkolne i Pedagogiczne, Wydanie I, 1999
LONGLEY P. A., GOODCHILD M. F.,
MAGUIRE D. J., RHIND D. W.: GIS. Teoria i
praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN 2008
TOMLINSON R.: Thinking About GIS, Revised
and Updated Edition, ESRI Press, 2005
http://www.megabit.com.pl/broszury/Mb_GISU
tility.pdf