Sprawozdanie z działalności NIK w 2009 roku (plik PDF)

NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI – TRADYCJA II RZECZYPOSPOLITEJ
Niektórzy chcą uważać Kontrolę Państwową za organ wykonawczy, albo śledczy. Jest to założenie błędne,
ponieważ jest ona tylko niezależnym organem kontrolującym, które ma takie samo hasło, jakie winna
mieć i władza administracyjna: usunięcie wszelkiego marnotrawstwa oraz osiągnięcie największego pożytku
przy najmniejszym wydatku.
Zenobiusz Rugiewicz
0gólne informacje o Najwy¿szej Izbie Kontroli
Najwyższa Izba Kontroli zrodziła się wraz z polską państwowością, tuż po odzyskaniu niepodległości. Choć tradycja
polskiej kontroli uformowana została w XIX wieku, datą powstania NIK jest 7 lutego 1919 r., kiedy to Naczelnik Państwa
Józef Piłsudski wydał dekret o utworzeniu Najwyższej Izby Kontroli Państwa, podpisany także przez Prezydenta
Ministrów Ignacego Jana Paderewskiego. Na mocy dekretu ówczesna NIKP została określona jako władza samodzielna,
podległa bezpośrednio Naczelnikowi Państwa, z podkreśleniem wielu jej powiązań z Sejmem. Jej zadaniem
była stała i wszechstronna kontrola finansów publicznych zarówno w jednostkach państwowych i samorządowych, jak
i tych niepaństwowych podmiotów, które otrzymywały dotacje lub gwarancje państwowe. Dekret ustalił katalog zasad
prowadzenia kontroli, wśród których znalazły się: przestrzeganie obowiązujących przepisów, rachunkowy porządek,
oszczędność, uczciwość, gospodarność i celowość gospodarki. NIKP wykonywała trzy podstawowe rodzaje kontroli:
wszechstronną wstępną czyli prewencyjną, następną czyli represyjną oraz kontrolę faktyczną kas i rachunkowości
kasowych. Prezes miał prawo uczestniczyć w obradach Sejmu i jego komisji oraz referować wnioski NIKP.
Pierwszy Prezes NIKP Józef Higersberger zajął się organizacją nowo powołanej instytucji i stworzeniem podstaw
prawnych prowadzenia kontroli, wydając Tymczasową instrukcję o zastosowaniu i zakresie kontroli oraz Tymczasowy
regulamin NIKP i jej organów. Pierwsze miesiące działalności NIKP poświęcone były skatalogowaniu instytucji podlegających
kontroli. Powołano w tym czasie oddziały terenowe – odpowiedniki współczesnych delegatur – Okręgowe
Izby Kontroli w Kielcach, we Lwowie i w Warszawie. W 1921 r. powstały kolejne izby: w Kowlu, Poznaniu i Krakowie,
a następnie w Wilnie i Katowicach.
Konstytucja RP z dnia 17 marca 1921 r. zmieniła koncepcję ustrojową NIKP. Ustanawiając Najwyższą Izbę Kontroli
(od tej pory tak brzmiała jej nazwa), podniosła jej rangę i podkreśliła powiązanie z parlamentem. Prezes NIK
za sprawowanie swego urzędu i podległych mu urzędników odpowiedzialny był przed Sejmem, któremu składał corocznie
sprawozdanie. Najwyższa Izba Kontroli działała na zasadzie kolegialności, a gwarancją jej niezawisłości była
sędziowska niezależność członków Kolegium. NIK powołana była do kontroli administracji państwowej pod względem
finansowym, badania zamknięć rachunków państwa oraz przedstawiania corocznie Sejmowi wniosku o udzielenie
lub odmówienie rządowi absolutorium. Ustawa o kontroli państwowej z dnia 3 czerwca 1921 r., obowiązująca do końca
Drugiej Rzeczypospolitej, ugruntowała pozycję Najwyższej Izby Kontroli jako niezawisłego organu państwowego,
współdziałającego z Sejmem. Następca Józefa Higersbergera – Jan Żarnowski, Prezes NIK w latach 1921–1926,
autor projektu dekretu o NIKP, zajął się wdrożeniem nowo uchwalonej ustawy, wydaniem instrukcji o sposobie wykonywania
kontroli oraz wzmacnianiem kompetencji NIK. Najwyższa Izba Kontroli w okresie międzywojennym składała
się z czterech departamentów, podzielonych na wydziały, oraz z wydziału personalnego; w terenie działały okręgowe
izby kontroli.
W latach trzydziestych, za prezesury Jakuba Krzemieńskiego, w okrzepłej organizacyjnie instytucji skodyfikowano
zasady prowadzenia postępowania kontrolnego oraz zajęto się szczególnie podnoszeniem poziomu wykształcenia
kadry kontrolerskiej. Duże zasługi miał na tym polu wiceprezes NIK Zenobiusz Rugiewicz, który prowadził kursy dla
nowo przyjętych kontrolerów. Kontrolerom stawiał Rugiewicz wyższe wymagania niż pozostałym urzędnikom państwowym,
a to dlatego, że ci, którzy kontrolują innych – jak mówił – winni być dla nich wzorem. W wypełnianiu
zadań NIK bowiem równie ważna jak profesjonalizm działania jest postawa etyczna. Obecni pracownicy NIK jako
wzór stawiają sobie przedwojenne zasady zachowania funkcjonariusza państwowego, który – mianowany na stanowisko
kontrolera – przysięgał Bogu, Ojczyźnie i Narodowi Polskiemu na powierzonym mu urzędzie przyczyniać się
do ugruntowania wolności, niepodległości i potęgi mojej Ojczyzny, pożytek Państwa Polskiego oraz dobro publiczne
16