Dadka deggan Danmark
09.01.2015 • Views
Share Embed Flag

Dadka deggan Danmark

Dadka deggan Danmark

Dadka deggan Danmark

SHOW MORE
SHOW LESS
ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
sm.dk

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

START NOW

Wasaaradda Qaxootiga Ajaanibta iyo Qalabixinta<br />

<strong>Dadka</strong> <strong>deggan</strong><br />

<strong>Danmark</strong><br />

Buug tixraaca oo ku saabsan bulshada<br />

deenishka looguna talagalay dadka<br />

cusub oo ku soo biiray <strong>Danmark</strong><br />

Medborger i <strong>Danmark</strong><br />

Somali

Sidee buuggaan loo adeegsanayaa<br />

Buuggaani waa warbixin guud oo la<br />

xiriirta bulshada deenishka, iyo sida ay<br />

tahay noqoshada <strong>deggan</strong>e cusub ee<br />

<strong>Danmark</strong>. Si ummada farabadani uga<br />

wada faa’iideystaan, wuxuu buuggaani<br />

kusoo baxay afdeenish iyo dhowr<br />

luqadood oo kale.<br />

Buuggaani waa tilmaan-bixiye qofku uu<br />

ka raadsan karo, markuu warbixin uga<br />

baahdo mawduuc gaara. Hase yeeshee<br />

qofku buugga waa akhrisan karaa billow<br />

ilaa dhamaad.<br />

Buugga meesha aad rabtid ayaad lasoo<br />

bixi kartaa, adigoo adeegsanaya tusmada<br />

iyo diiwaanka erayada ee ku yaalla<br />

qeybaha ugu dambeeya ee buugga.<br />

Erayo badan oo buugga ku yaalla waxaa<br />

lugu calaameeyey xiddig*.Taasina waxay<br />

muujineysaa in aad erayga sharaxiisa ka<br />

heli kartid ugu dambeysta buugga.<br />

Buuggu dabcan su’aal kasta kama<br />

jawaabi karo. Sidaa darteed waxaa ku<br />

qoran magacyada, adareesyada,<br />

telefoonnada iyo bogagga Internetka ama<br />

emaillada heyadaha aad ka heli kartid<br />

warbixin dheeraad ah ama kuusii<br />

tilmaami karaya heyad kale oo arrinta<br />

shaqo ku leh. Sidoo kale waxaa kamida<br />

qeyb qoreysa warbixinno muhiima oo ku<br />

saabsan mujtamaca deenishka, halkaasoo<br />

luguu tilmaamayo bogagga Internetka ay<br />

khuseyso. Ugu dambeysta buugga waxaa<br />

kale oo aad ka heli kartaa liiska<br />

magacyada heyadaha howshoodu la<br />

xiriirto qalabixinta <strong>deggan</strong>ayaasha cusub<br />

amase si gaara u daneeya dadka ajaanibta<br />

ah.<br />

Qeybaha ku saabsan shuruucda iyo<br />

qawaaniinta dabcan sidoodii loomasoo<br />

guurinin ee caadi ahaan si guud ayaa loo<br />

sharxay.<br />

Sidoo kale shuruucda iyo qawaaniintu<br />

waa isbeddelaan, sidaa darteed buuggaan<br />

uma adeegsan kartid, in aad ogaato<br />

xuquuqda iyo waajibaadka aad leedahay<br />

xaalad kasta. Xaaladaha qaarkood waxaa<br />

lagama maarmaan noqon karta in aad<br />

warbixin dheeraada ka raadsato, tusaale<br />

ahaan, kumuunaha, heyad heer qaran ah,<br />

shirkaddaada guryaha ama qareen, taasoo<br />

ku xiran hadba waxa arrintu ku saabsan<br />

tahay.

Tusmo<br />

3<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

Degganaha cusub kusoo dhowow<br />

<strong>Danmark</strong><br />

Joqoraafiga iyo shacabka<br />

<strong>Danmark</strong> – bulsho dimoqoraadi ah oo<br />

sharci ku dhisan<br />

Qaabka xukunka<br />

Bulsho sharci ku dhisan<br />

<strong>Danmark</strong> xiriirka ay la leedahay dunida kale<br />

Soo gelitaanka iyo joogista<br />

Usoo haajiridda <strong>Danmark</strong><br />

Dib ugu laabashada dalkii hooyo<br />

Qaadashada dhalashada deenishka<br />

Mudada ugu horreysa ee dadka cusub<br />

oo ku soo biiray <strong>Danmark</strong><br />

Kaalmada iyo talabixinta kumuunaha<br />

Soo dhoweynta <strong>deggan</strong>ayaasha cusub<br />

Kaalma turjubaan<br />

Guryaha<br />

Tayada guryuhu waa sarreysaa<br />

Helitaanka meel aad degtid<br />

Guryaha ijaarka ah<br />

Guryaha wadajirka loo iibsado<br />

Guryaha sida gaarka loo iibsado<br />

Sharciyada ku saabsan guryaha iyo<br />

nawaaxiga guryaha<br />

Guurid<br />

4<br />

6<br />

10<br />

11<br />

17<br />

20<br />

22<br />

23<br />

26<br />

28<br />

30<br />

31<br />

32<br />

33<br />

34<br />

35<br />

36<br />

38<br />

41<br />

41<br />

42<br />

46<br />

8<br />

9<br />

10<br />

11<br />

12<br />

Shaqada iyo Suuqa Shaqada<br />

Nolosha shaqaalanimada ee <strong>Danmark</strong><br />

Helitaanka shaqada<br />

Furashada shirkad ganacsi<br />

Fursadda tababaridda ee qofka aan<br />

shaqeyn<br />

Dhaqaalaha iyo Isticmaalka<br />

Hagidda dhaqaalaha gaarahaaneed<br />

Kireysashada iyo amaah ku iibsashada<br />

Ceymisyada<br />

Xuquuqda isticmaalayaasha<br />

Nidaamka canshuuraha deenishka<br />

Dhaqanka iyo waqtiga firaaqada<br />

Xorriyadda fekerka iyo hadalka<br />

Gudashada arrimaha diinta ee <strong>Danmark</strong><br />

Wacyigelinta dadweynaha ee <strong>Danmark</strong><br />

Xarakaadka ururrada<br />

Ciyaaraha iyo isboortiga<br />

Caafimaad iyo cudur<br />

Heyadaha caafimaadka deenishka<br />

Ceymiska caafimaadka iyo maamulka<br />

isbitaallada<br />

La xiriiridda dhakhtarka<br />

Gelidda isbitaalka<br />

Daaweynta ilkaha<br />

Daawooyinka<br />

Caado iyo nolol maalmeed<br />

84<br />

85<br />

89<br />

91<br />

92<br />

94<br />

95<br />

96<br />

97<br />

97<br />

98<br />

100<br />

101<br />

103<br />

104<br />

106<br />

107<br />

108<br />

109<br />

110<br />

111<br />

116<br />

118<br />

120<br />

122<br />

6<br />

7<br />

Qoyska<br />

Qoyska iyo bulshada<br />

Noocyada kala duwan ee qoyska<br />

Xiriirka labada qof wadan nool<br />

Marka bulshadu arrinta soo faragelineyso<br />

oo ay gacan siineyso<br />

Dhalidda carruurta<br />

Carruurta iyo dhallinyarada<br />

Nolosha waayeelnimada<br />

Marka nafta waqtigeedu dhamaato<br />

Iskuulka iyo Waxbarashada<br />

Caadada waxbarashada Deenishka<br />

Iskuulka aasaasiga ah<br />

Iskuulka aasaasiga ah kadib<br />

Tacliinta sare<br />

Nidaamka waxbarashada Deenishka<br />

Kaalmada Waxbarashada Qaranka (SU)<br />

Waxbarashada dadka waaweyn<br />

Aqoonsiga waxbarashooyinka dibedda<br />

Luqadda deenishka ee ajaanibta waaweyn<br />

48<br />

49<br />

50<br />

51<br />

53<br />

54<br />

58<br />

63<br />

65<br />

66<br />

67<br />

68<br />

75<br />

77<br />

78<br />

80<br />

81<br />

81<br />

82<br />

Dhowr warfaafuno oo muhiim ah<br />

Halkaan warbixin dheeraad ah<br />

ayaad ka heli kartaa<br />

Ururro iyo zarumo muhimad oo<br />

wax khaas ku ool u leh<br />

<strong>deggan</strong>ayaasha cusub<br />

Xafiisyada dowladda ee maamul<br />

goboleedyada <strong>Danmark</strong><br />

Xafiisyada shaqada da dalaala ee<br />

<strong>Danmark</strong><br />

Xisbiyadda siyaasadeed<br />

Faahfaahinta erayada<br />

Liiska erayada buuga<br />

Kolofoon<br />

128<br />

131<br />

132<br />

134<br />

136<br />

138<br />

139<br />

150<br />

155

4<br />

Degganaha cusub kusoo dhowow<br />

<strong>Danmark</strong><br />

Gacaliye <strong>deggan</strong>aha cusub,<br />

In dal kugu cusub aad nolol cusub ka billowdo waxay kugu dhalin kartaa isbedello<br />

waaweyn. Qofku wuxuu la kulmayaa dad cusub iyo nidaamyo cusub. Qofku wuxuu<br />

baranayaa caadooyin, hiddo iyo dhaqan laga yaabo iney ka duwan yihiin kuwii uu<br />

yaqiin. Sidaa darteed ayaa gaar ahaan muddada ugu horreysaahi la timaadaa<br />

caqabado farabadan, waxaana loo arkaa waxaan la fahmi karin.<br />

Buuga aad gacanta ku heysid waxaan u qornay inaan xoogaa kuu fududeyno nolol<br />

maalmeedkaaga cusub.Waana warbixin guud oo la xiriirta bulshada deenishka iyo ku<br />

cusboonaanta <strong>Danmark</strong>.<br />

Dabcan bulshada deenishka hal sawir oo kaliya lagama bixin karo. <strong>Danmark</strong> – sida<br />

dalalka intooda badan – waa bulsho noocya badan oo ka turjumeysa aragtiyo iyo<br />

mabaadi’ kala duwan oo ah xagga siyaasadda, arrimaha bulshada, dhaqanka iyo<br />

diintaba.<br />

Waxa sababaya in kala duwanaantu sii xoogeysato waa, in <strong>Danmark</strong> bulsha ahaan<br />

aan leenahay wadajir ku saleysan caadooyin aasaasi ah. Waana caadooyinka sida<br />

dimoqoraadiyad, daryeel, xorriyad, sinnaan iyo xurmeyn ka dhexeysa shacabka ayadoo<br />

aan loo eegin jinsi, da’, midab iyo diin (ama mabda’) toona. Qof kasta wuxuu leeyahay<br />

xuquuq iyo waajibaad, qof kastaana wuu ka qeyb geli karaa howlaha mujtamaca si<br />

xorriyad iyo sinnaan ah ayadoo la ilaalinayo sharciga.<br />

Nidaamka dimoqoraadiyadda <strong>Danmark</strong> wuxuu ku dhisan yahay, in dalka lugu maamulo<br />

dimoqoraadiyad ka turjumeysa rabitaanka dadweynaha, halkaasoo dadweynuhu si xor<br />

ah usoo doortaan dadkii uga wakiil noqon lahaa doorashooyinka dowladaha hoose<br />

iyo kuwa qarankaba. Dimoqoraadiyadda waxaa kamida, sidoo kale, in qofku fekerkiisa<br />

uu cabbiri karo, una hadli karo ama uu wax u qori karo si xor ah, in ururro la<br />

sameysan karo, iyo in qofku uu waajibaadkiisa diiniga ah si xor ah u gudan karo.<br />

Dimoqoraadiyadda iyo wadatashiguba guud ahaan muhiim ayey u yihiin heer kasta ee<br />

bulshada oo ay ahaataba.Waxaana laga doonayaa qof kasta inuu ka qeyb qaato geeddi<br />

socodka dimoqoraadiyadeed ee bulshada – haddii ay ahaan laheyd kumuunaha, ururka<br />

shaqaalaha, naadiga isboortiga, guddiga <strong>deggan</strong>ayaasha guriga aad <strong>deggan</strong> tahay, ama<br />

guddiga iskuulka carruurta ama xanaanada.

5<br />

Mabaadi’da dimoqoraadiyadda ee ku saabsan sinaanta iyo xorriyadda u dhexeysa<br />

dadka oo dhan, waxay qofka kaliga ah iyo qoysaskaba fursado badan u siinayaan sidey<br />

u abuuran lahaayeen nolosha ugu habboon. Hase yeeshee mabaadi’da<br />

dimoqoraadiyaddu waxay sidoo kale xadeynayaan khiyaarka qofka. Hadafka<br />

xadeyntuna waa sugidda, in aan cidna lugu xadgudbin, ama aan siyaabo kale dhibaato<br />

loogu geysan.<br />

Waxaa kamida, tusaale ahaan, inaan bulshadu oggolaaneyn, in cidna lugu takooro<br />

jinsigooda, dalka ay u dhasheen, midabkooda, rumeysnaan, falkooda xagga jinsiga ah<br />

ama cuuryaannimo, sidoo kalena inaan bulshadu oggolaaneyn, in cidna loo geysto<br />

dhibaato ama gudniin jirdilyo ah. Is-qadderin iyo in dadku ama kooxaha kala duwani<br />

isfamhaan waa arrimo aad muhiim ugu ah mujtamaca deenishka.<br />

<strong>Danmark</strong> iney tahay bulsho daryeel leh waxaa shardi u ah, in qof kastaa intii<br />

karaankiisaa uu ugu deeqo qaranka, taasoo ay kamid tahay in uu wax barto, shaqeysto,<br />

bixiyo canshuurta, isla markaana uu naftiisa iyo qoyskiisaba biisho.Tan kale, haddii loo<br />

baahdo, wuxuu qaranku qofka u fidin karaa kaalmo, wuxuuna saacidaa bulshada<br />

kuweeda liita (aan isdebberi karin). Tusaale ahaan wuxuu qof kasta xaq u leeyahay<br />

kaalma dhakhtar ama isbitaal oo bilaash ah, waayeellada iyo cuuryaamiintuna waxay<br />

xaq u leeyihiin saacidaad gaar ah ee la xiriirta nolol maalmeedkooda. Waxaa kale oo<br />

kamida in dadka aan shaqeynin la siiyo kaalma dhaqaale, iyadoo la adeegsanayo<br />

nidaam ka kooban xuquuq iyo waajibaad, kuwaasoo gacan ku siinaya sidey wax u<br />

baran lahaayeen ama ay u saldhigi lahaayeen suuqa shaqada.<br />

Waa arrin dhamaanteen karti iyo dadaal dheeraada nooga baahan – <strong>deggan</strong>ayaasha<br />

cusub iyo kuwii haraba – inaan ku dhegganaanno oo aan horumarinno qaran ku dhisan<br />

dimoqoraadiyad, daryeel iyo isixtiraam u dhxeeya dadweynaha.<br />

<strong>Danmark</strong> waxaan aaminsanahay in kala duwanaanta (ama dhaqamada cusub) ee adiga<br />

iyo qaar kalaba ay dibedda nooga keenayaani uu sababi karo dibu cusboonaan iyo<br />

firfircooni. Sidaa darteed waxaan rejeyneynaa in aad si firfircoon uga qeyb geli doonto<br />

bulshada, maadaama aad hadda qeyb kamida tahay.<br />

Gebegebadii waxaan kugusoo dhoweyneynaa <strong>Danmark</strong> - waxaanna kuu rejeyneynaa<br />

bash-bash iyo baraare in aad ka heshid noloshaada cusub ee dalkaan.

1 JOQORAAFIGA IYO SHACABKA

7<br />

Midnimada qaranka<br />

deenishka<br />

Ka tirsan tahay dalalka<br />

Norden<br />

<strong>Danmark</strong> waa dal yar oo dhulkiisu siman<br />

yahay, wax buura ahna maleh. Wuxuuna<br />

ku yaallaa inta u dhexeysa badda bari iyo<br />

badda woqooyi. Intiisa badanna biyo ayaa<br />

ku xeeran.Wuxuu ka kooban yahay gacanka<br />

Jylland iyo 406 jasiiradood. Jasiiradaha<br />

ugu waaweyni waa Sjælland, Fyn,<br />

Lolland iyo Bornholm.<br />

Jasiiradaha kale badankood aadbay u<br />

yar yar yihiin, dad yar ayaana <strong>deggan</strong> ama<br />

lamaba <strong>deggan</strong>a. Dhulka deenishka biyo<br />

ayaa xeeran, qeyba badanna buundooyin<br />

ayaa isku xira.<br />

Caasimadda, oo isla markaana ah<br />

magaalada dalka ugu weyn, waxaa la<br />

yiraahdaa København, waxayna ku taalla<br />

Sjælland. Jylland magaalooyinka ugu<br />

waaweyni waa Aarhus, Aalborg iyo<br />

Esbjerg. Fyn magaalada ugu weyni waa<br />

Odense.<br />

Marka laga hadlayo <strong>Danmark</strong> waxaa inta<br />

badan loo qaataa Jylland iyo jasiirdaha.<br />

Hase yeeshee Grønland iyo jasiiradaha<br />

Færøerne ee ku yaalla badda Atlantigu<br />

sidoo kale waxay ka tirsan yihiin midnimada<br />

qaranka deenishka, inkastoo ay<br />

leeyihiin maamul hoosaad madax bannaan.<br />

<strong>Danmark</strong> waxay xubin ka tahay<br />

EU*, inkastoo Grønland iyo Færøerne ay<br />

doorteen iney bannaanka ka ahaadaan.<br />

<strong>Danmark</strong> waxay ka tirsan tahay dalalka<br />

Norden, oo sidoo kale ay kamidka yihiin<br />

Sweden, Norway, Finland iyo Iceland.<br />

Dhanka koonfureed waxay <strong>Danmark</strong><br />

xuduud la wadaagtaa Jarmalka. <strong>Danmark</strong><br />

waxay sidoo kale xiriir sokeeye la leedahay<br />

dalalka baltigga ee kala ah Estland,<br />

Letland iyo Litauen, oo ku yaalla dhanka<br />

kale ee badda bari.<br />

Shacabka <strong>Danmark</strong> wuxuu in yar ka<br />

badan yahay 5.2 malyan. Inkastoo ay<br />

jiraan lahjada badan, dhamaaan isku<br />

luqad ayey ku hadlaan – af-deenish.<br />

Qiyaastii 260.000 qof – 5% ee shacabka<br />

– ayaa ajaanib ah. Qiyaastii 80.000<br />

kamidahi waxay u kala dhasheen Norden,<br />

EU iyo Woqooyiga Amerika. Inta kale<br />

waxay u dhasheen yurubta bari, bariga<br />

dhexe iyo Afrika – gaar ahaan Turkiya,<br />

Pakistan, Ciraaq, Iraan, Soomaaliya iyo<br />

Yoguslaviyadii hore.<br />

<strong>Danmark</strong> maanta waa bulsho aqooneed<br />

oo warshadeynta ku horumartay, kuna<br />

dadaasha waxbarashada iyo hal-abuuridda.<br />

Astaan gaara waxaa u ah heerkeeda<br />

5% ayaa ajaanib ah<br />

Shaqaalaha oo xirfado loo kala qeybshay<br />

Wadan ahaan <strong>Danmark</strong> waxaa shaqeeya dad ku dhow 2,8 malyan.<br />

Waxay u kala qeybsan yihiin xirfadaha soo socda:<br />

Percent (lasoo gaabiyey)<br />

Beeraha, kalluumeysiga iyo alaabta ceeriin 4<br />

Warshadaha 17<br />

Tamarta iyo biyaha 1<br />

Shirkadaha dhismaha iyo qalabka 6<br />

Ganacsiga, hoteellada iyo maqaayadaha 18<br />

Gaadiidka, boostada iyo isgaarsiinta hawada 7<br />

Maalgelinta, adeegga ganacsiga iwm. 12<br />

Adeegyada guud iyo kuwa gaarka ah 35<br />

Wadar 100<br />

<strong>Danmark</strong> i tal, <strong>Danmark</strong>s statisk 2002<br />

Bulsho aqooneed<br />

JOQORAAFIGA IYO SHACABKA

8<br />

JOQORAAFIGA IYO SHACABKA<br />

sare ee xaaladda bii’ada, taasoo sidoo<br />

kale keentay wax soo saarka aadka u<br />

weyn ee xagga teknolojiyada bii’ada iyo<br />

sameyta mashiinnada hawada korontada<br />

ka dhaliya ee casriga ah.<br />

<strong>Danmark</strong> waxay dibedda la leedahay<br />

xiriir ganacsi oo aad u weyn, kaasoo<br />

dhoofinta alaabta warshadeysani uu<br />

yahay qiyaastii 75%, halka wax soo<br />

saarka beeruhuna yahay in ku dhow 12%<br />

ee alaabta la dhoofiyo oo dhan.<br />

Shabakad gaadiidka<br />

dadweynaha oo aad u<br />

casri ah<br />

<strong>Danmark</strong> waxay leedahay jidad iyo xadiidka<br />

tareenada oo farabadan iyo shabakad<br />

gaadiidka dadweynaha oo casri ah. Qofku<br />

wuxuu Bus ama Tareen ugu safri karaa<br />

dalka intiisa badan iyo waqtiyada intooda<br />

badan. Sidoo kale maraakiib ayaa isku<br />

xirta meelaha aan buundo ka dhisneyn.<br />

Dalkii Baaskiillayaasha<br />

<strong>Danmark</strong> waxay kamid tahay dalalka adduunka ugu baaskiillayaasha<br />

badan. Waqtiyada buuqa ah waxaad magaalooyinka ku arkeysaa<br />

safafka dad baaskiilla wata – oo qaar badani ay carruuri gadaal u<br />

saaran yihiin – una socda ama ka yimid shaqo iyo xaruma kale.<br />

Jidadka intooda badan waxaa loo calaameeyey si baabuurreydu<br />

isaga jiraan dadka baaskiillada wata. Waxa jira khad baaskiillada<br />

iyo calaamado baabuurreyda xasuusinaya iney ka digtoonaadaan<br />

baaskiillayaasha jidka goynaya.

JOQORAAFIGA IYO SHACABKA<br />

9<br />

JOQORAAFIGA IYO SHACABKA<br />

København<br />

Roskilde<br />

Kilometer<br />

0 50<br />

Odense<br />

Nyborg<br />

Rødbyhavn<br />

Nakskov<br />

Maribo<br />

Næstved<br />

Haslev<br />

Ringsted<br />

Køge<br />

Slagelse<br />

Korsør<br />

Rønne<br />

Århus<br />

Hammel<br />

Ebeltoft<br />

Hadsten<br />

Nykøbing<br />

Randers<br />

Bjerringbro<br />

Nykøbing M<br />

Silkeborg<br />

Kolding<br />

Ringkøbing<br />

Svendborg<br />

Skælskør<br />

haderslev<br />

Vejen<br />

Bramming<br />

Varde<br />

Grindsted<br />

Nordborg<br />

Sønderborg<br />

Kerteminde<br />

Sorø<br />

Fåborg<br />

Vojens<br />

Assens<br />

Åbenrå<br />

Fredericia<br />

Horsens<br />

Odder<br />

Ikast<br />

Skanderborg<br />

Aalborg<br />

Nørresundby<br />

Støvring<br />

Hirtshals<br />

Hjørring<br />

Brønderslev<br />

Års<br />

Frederikshavn<br />

Sæby<br />

Skagen<br />

Grenaa<br />

Herning<br />

Holstebro<br />

Struer<br />

Skive<br />

Thisted<br />

Hanstholm<br />

Lemvig<br />

Viborg<br />

Vejle<br />

Billund<br />

Brande<br />

Skjern<br />

Holbæk<br />

Kalundborg<br />

Helsingør<br />

Hundested<br />

Hillerød<br />

Frederikssund<br />

Frederiksværk<br />

JYLLAND<br />

FYN<br />

SJÆLLAND<br />

SVERIGE<br />

TYSKLAND<br />

BORNHOLM<br />

Esbjerg<br />

Middelfart<br />

Ribe<br />

Tønder

2 DANMARK – BULSHO DIMOQORAADI<br />

AH SHARCI KU DHISAN

Qaabka xukunka<br />

11<br />

Awoodda sharci<br />

dejinta, fulinta iyo<br />

xukumidda<br />

Dimoqoraadiyadda<br />

waxaa la sameeyey<br />

1849<br />

<strong>Danmark</strong> waxaa ka jira dimoqoraadiyad<br />

loo dhan yahay*. Taas waxaa loola<br />

jeedaa, in go’aamada ugu muhiimsan ay<br />

gaarayaan siyaasiyiin – haddii ay noqon<br />

laheyd baarlamaanka*, guddiyada maamulka<br />

gobollada* iyo guddiyada maamulka<br />

kumuunayaasha* - ay soo doorteen<br />

shacabku.<br />

Dowladda iyo baarlamaanka ayaa sharciga<br />

dejiya. Dowladda iyo heyadaha qaranka<br />

ayaana sharciga dhaqan geliya. Maxkamadaha<br />

– maxkamadda degmada, tan<br />

gobolka iyo tan sare – ayaa xukuma, isla<br />

markaana xadeeya ciqaabta dacwooyinka<br />

u dhexeeya, tusaale ahaan, dadweynaha,<br />

dadweynaha iyo shirkadaha gaarka ah,<br />

ama dadweynaha iyo heyadaha dowladda.<br />

Awood qeybinta noocaan ah waxaa<br />

loogu talagalay iney kahor tagto ku tagri<br />

falidda awoodda iyo in lugu dadaalo sidii<br />

awoodda shacabku* ku waari laheyd.<br />

Dastuurka<br />

Dimoqoraadiyadda deenishka, awoodda<br />

shacabka*, waxaa la sameeyey sanadkii<br />

1849-kii. Waxayna beddeshay nidaamkii<br />

kali taliska* ahaa ee boqorka sinaayey<br />

awood xad dhaafa lagasoo billaabo<br />

1660-kii.<br />

Saldhiggiisuna waa dastuurkii bishii<br />

Juun 1849, kaasoo ahaa dastuurkii dimoqoraadiga<br />

ahaa ee <strong>Danmark</strong> ugu horreeyey.<br />

Mabdi’diisuna – inkastoo dastuurku<br />

uu soo maray wax ka beddelid badan<br />

– weli waxaa laga heli karaa dastuurka<br />

hadda jira ee ka yimid 1953-dii.<br />

Dumarku waxay xaqa codeynta heleen<br />

1915-kii, kadib markii dastuurka la beddelay.<br />

Dastuurku wuxuu qorayaa shuruucda<br />

aasaasiga u ah maamulka qaranka, wuxuuna<br />

shacabka siinayaa xuquuq iyo<br />

xorriyado aasaasi ah oo fara badan.<br />

Waxaa laga yaabaa in kuwaasi yihiin<br />

kuwa qiimaha ugu weyn u leh nolol maalmeedka<br />

deenishka. Marka ay dadku ka<br />

hadlayaan "xuquuqdooda dastuuriga ah"<br />

waxaa laga wadaa, tusaale ahaan, xaqa<br />

in qofku uu si xor ah u hadli karo, xaqa in<br />

la shiri karo, xaqa sameysashada ururro,<br />

xorriyadda diinta iyo xaqa lahaanshada<br />

hanti gaar ahaaneed tan ay ka hadlayaan.<br />

Qoyska boqortooyada<br />

Boqortooyada deenishku waa tan adduunka<br />

ugu faca weyn. In kabadan 1000<br />

sano ayey <strong>Danmark</strong> ka jireen boqorro iyo<br />

boqorado, amiirro iyo amiirado. Boqorkii<br />

<strong>Danmark</strong> ugu horreeyey, inta la ogsoon<br />

yahay, wuxuu ahaa Gorm duqoow, kaasoo<br />

talin jirey xilligii 900. Laga billaabo 1660<br />

ilaa 1849 waxaa dalka xukumi jirey<br />

boqorro kali taliyaal ahaa.<br />

Maanta waxaan leenahay boqortooyo<br />

dastuuri ah oo ku shaqeysa si dimoqoraadiyadda<br />

waafaqsan. Taasna waxaa<br />

kamida, in awoodda sharci dejinta ay<br />

boqorka iyo baarlamaanku si wadajira u<br />

leeyihiin.<br />

Shuruucda waxaa isku raaca baarlamaanka<br />

waase inuu boqorku saxiixaa.<br />

Xuquuqda<br />

dastuuriga ah<br />

Boqortooyada dunida<br />

ugu faca weyn<br />

Boqortooyo dastuuri ah<br />

DANMARK – BULSHO DIMOQORAADI AH SHARCI KU DHISAN

12<br />

DANMARK – BULSHO DIMOQORAADI AH SHARCI KU DHISAN<br />

Qoyska boqortooyadu malahan wax<br />

awood siyaasadeed ah, hase yeeshee wuxuu<br />

qabtaa howlo badan oo uu uga wakiil<br />

yahay <strong>Danmark</strong> gudaha iyo dibeddaba.<br />

Beddelidda dastuurka ee 1953-dii<br />

waxay dhalisay, in boqorku nin kaliya<br />

uusan noqon karin, ee ay gabadhuna<br />

sidoo kale boqor noqon karto.<br />

Awoodda sharci dejinta<br />

Baarlamaanka qaranku, golaha shacabka,<br />

wuxuu ka kooban yahay 179 xubnood oo<br />

ka kala socda xisbiyo siyaasadeed oo kala<br />

duwan. Xubnaha baarlamaanka waxaa<br />

markiiba la doortaa muddo 4 sano ah.<br />

Hase yeeshee Ra’iisul wasaaruhu wuu<br />

kala diri karaa baarlamaanka, wuxuuna<br />

ku dhawaaqi karaa doorasho cusub, inta<br />

aysan 4ta sano dhamaan.<br />

Margrethe II<br />

Boqorad Margrethe II waxay boqoradda <strong>Danmark</strong> aheyd lagasoo<br />

billaabo 1972-dii.<br />

Monarkiyada deenishka ayaa looga jecel yahay dadweynaha agtooda.<br />

Siyaabo badan ayuuna tusaale ugu noqday midnimada qaranka iyo<br />

waxyaabaha isku xira muwaadiniinta bulshada deenishka.<br />

Laba kamida xubnaha baarlamaanka<br />

waxaa lagasoo doortaa Grønland, laba<br />

kalana Færøerne.<br />

Waxaa calaamadaha ugu muhiimsan ee<br />

awoodda shacabka kamida, iney tahay<br />

mid qayaxan, oo la fahmi karo. Dhamaan<br />

doodaha baarlamaanku sidaa darteed<br />

dadweynaha waa u furan yihiin. Qof<br />

kastaana waa la xiriiri karaa siyaasiyiinta,<br />

oo su’aala weydiin karaa. Nidaamka<br />

siyaasadeed waxaa sidoo kale koontaroola<br />

oo dhaliila dadweynaha ayagoo<br />

adeegsanaya saxaafada.<br />

Dadweynaha u furan

13<br />

Maamulka qaranka<br />

Maxkamado madax<br />

banaan<br />

Maxkamadda<br />

degmada iyo<br />

maxkamadda gobolka<br />

Awoodda Fulinta<br />

Dowladdu waxay ka kooban tahay<br />

wasiirro ka socda hal ama dhowr xisbi,<br />

waxaana hogaamiya Ra’iisul wasaare.<br />

Dowladdu waa iney iscasisho, ama doorasho<br />

cusub lugu dhawaaqo, haddii baarlamaanka<br />

intiisa badani aysan dowladda ku<br />

kalsooneyn. Ra’iisul Wasaaraha ayaa<br />

wasiirrada magacaabaya, kuwaasoo mid<br />

kastaa yeelanayo masuuliyad u gaara.<br />

Wasaaraduhu – ayaga, degmooyinka iyo<br />

gobollada – dhamaantood waa qeybo<br />

kamida awoodda fulinta, waxaana caadi<br />

ahaan loo yaqaan "maamulka qaranka".<br />

Shaqada dowladda iyo wasaaradaha<br />

ee ugu muhiimsani waa soo diyaarinta iyo<br />

maamulidda shuruucda.<br />

Awoodda Xukumidda<br />

Maxkamadaha deenishku waa madaxa<br />

bannaan yihiin.Taas waxaa loola jeedaa in<br />

dowladda iyo baarlamaanka midkoodna<br />

aysan fara gasha karin sidey wax u xukumayaan.<br />

<strong>Danmark</strong> waxay leedahay maxkamad<br />

sare, 2 maxkamad gobol iyo 82 maxkamadaha<br />

degmooyinka ah. Sidoo kale<br />

maxkamado gaara oo kala duwan ayaa<br />

jira, kuwaasoo ku shaqa leh qaadidda<br />

dacwooyin khaas ah. Waxaa kamida,<br />

tusaale ahaan, maxkamadda shaqada iyo<br />

maxkamadda badda & ganacsiga.<br />

Dacwooyinka badankood – kuwa madaniga<br />

ah iyo kuwa ciqaabta intaba – waxaa<br />

marka ugu horreysa lugu qaadaa maxkamadda<br />

degmada*. Haddii go’aanka<br />

maxkamadda degmada abiil laga qaato,<br />

waxaa sida badan dacwada loo gudbin<br />

karaa maxkamadda gobolka*.<br />

Maxkamadda sare waa maxkamadda<br />

dalka ugu sarreysa. Waxaa jirta maxkamadda<br />

racfaanka, taasoo ujeeddadeedu<br />

tahay, iney qaaddo oo kaliya dacwooyinka<br />

abiilka laga qaatay, oo sida caadiga ah<br />

kasoo gudbay maxkamadda gobolka.<br />

Go’aanka karo.<br />

Qofku wuxuu u dacwoon karaa maxkamadda<br />

gaarkaa ee dacwooyinka, haddii<br />

uu doonayo in kiiskiisa ciqaabta dib loo<br />

furo, tusaale ahaan, warbixin cusub oo<br />

soo korortay darteed, ama haddii uusan<br />

qofku ku qanacsaneyn sida qaaddigu ama<br />

difaacu kiiska ula tacaalay.<br />

Kumuunayaasha iyo dowladaha<br />

hoose<br />

<strong>Danmark</strong> waxay u qeybsan tahay gobollo<br />

iyo degmooyin leh guddiyo si madaxbannaani<br />

ah loo soo doortay. Sidaana waxaa<br />

loo yeelay si loogu dadaalo in go’aamada<br />

intooda badan loo gaaro qaab dadweynaha<br />

aad ugu dhow.<br />

Halka baarlamaanka iyo dowladdu<br />

iyagoo adeegsanaya sharciga ay ka dejiyaan<br />

qaabka guud ee ay bulshada deenishku u<br />

shaqeyn laheyd, hadafka kumuunayaasha<br />

iyo dowladaha hoose waa iney buuxiyaan<br />

qaab dhismeedkaa.<br />

Tusaale ahaan, baarlamaanku wuxuu<br />

soo saaray sharciga qalabixinta*, kaasoo<br />

degmooyinka ku amraya iney qaadaan<br />

Maxkamdda sare<br />

Maxkamadda gaarka<br />

ah ee dacwooyinka<br />

Degganayaasha u dhow<br />

DANMARK – BULSHO DIMOQORAADI AH SHARCI KU DHISAN

14<br />

DANMARK – BULSHO DIMOQORAADI AH SHARCI KU DHISAN<br />

Xisbiyada iyo<br />

liistooyinka<br />

dadweynaha<br />

Maamul hoosaadka<br />

dowladaha hoose<br />

tallaabooyin horumarinaya qalabixinta<br />

dadka ku cusub <strong>Danmark</strong>.<br />

Kumuunayaashu waxay leeyihiin guddoomiye<br />

degmo iyo cadad xubno ah oo ka<br />

tirsan guddiga degmada, luguna doortay<br />

doorasho caadi ah. 4tii sanaba mar ayey<br />

dhacdaa doorashada dowladaha hoose.<br />

Doorashooyinkaa waxaa isu soo sharaxa<br />

xisbiyo iyo liistooyinka dadweynaha*<br />

intaba.<br />

Kumuunayaashu siyaabo badan ayey u<br />

yeelan karaan siyaasad maxalli ah oo u<br />

gaara. Sidaa darteed degmooyinka farqi<br />

ayaa u dhexeeya la xiriira inta qofku<br />

canshuur u bixinayo, cadadka xarumaha<br />

xanaanada iyo guryaha waayeellada ee<br />

loo baahan yahay, iyo noocyada fursadaha<br />

dhaqanka iyo fasaxyada ee la siinayo.<br />

Si aad uga qeybgasho doorashooyinka<br />

baarlamaanka iyo iyo doorashooyinka<br />

guud*, waa in aad heysatid dhalashada<br />

deenishka.<br />

<strong>Dadka</strong> u dhashay EU way ka qeybgeli<br />

karaan doorashada baarlamaanka yurub*<br />

– ama hajoogaan dalkooda hooyo ama<br />

dalka ay <strong>deggan</strong> yihiin.<br />

Xilliga doorashada ama aftida guud<br />

waxaa qof kasta loosoo diraa kaarka<br />

doorashada, oo muujinaya goorta iyo<br />

meesha uu qofku tegayo si uu u codeeyo.<br />

Ka faa’iideysiga xaqa doorashadu<br />

waa mid kamida qeybaha ugu muhiimsan<br />

ahaanshaha muwaadin ama <strong>deggan</strong>e <strong>Danmark</strong>.<br />

Waana hab muhiima oo qofku ku<br />

hanan karo saameyn la xiriirta sidii aan u<br />

hagi laheyn bulshadeenna iyo nolol maalmeedkeennaba.<br />

Qeyb muhiima<br />

oo kamida<br />

muwaadinnimada<br />

Heer gobol<br />

Xaqa doorashada<br />

Maamulka gobolku wuxuu qabtaa howlo<br />

kala duwan, oo laysla gartay in heer gobol<br />

ahaan loo fuliyo. Waxaana kamida gaadiidka<br />

dadweynaha qaarkood, maamulka isbitaallada,<br />

iyo kormeerka guud ee bii’ada.<br />

Doorashooyinka iyo ka qeybgalka<br />

siyaasadeed<br />

Qof kasta oo ay u buuxsantay 18 sano<br />

xaq ayuu u leeyahay inuu codeeyo ama<br />

isu sharaxo doorashooyinka dowladaha<br />

hoose. Hase yeeshee dadka aan heysan<br />

dhalashada EU* iyo Norden waxay ka<br />

qeybgeli karaan oo kaliya, haddii ay <strong>Danmark</strong><br />

joogto u <strong>deggan</strong>aayeen 3dii sano ee<br />

ugu dambeysay doorashada horteed.<br />

Haddii uu qofku doonayo inuu cod ku<br />

yeesho dadka doorashooyinka dowladaha<br />

hoose loosoo sharaxayo, ama uu doonayo<br />

inuu isisoo sharaxo, wuxuu ku biiri karaa<br />

xisbi siyaasi ah, ama wuxuu iskasoo<br />

sharixi karaa liistada dadweynaha.<br />

Si uu cod ugu yeesho go’aanka dadka<br />

isu sharaxaaya baarlamaanka, waa in<br />

qofku uu xubin ka yahay xisbi siyaasi ah.<br />

Xisbiyada siyaasadeed

15<br />

Guddiga qalabixinta<br />

Kumuunayaasha badankood waxay leeyihiin<br />

guddiyo kala duwan oo qaabilsan mowduucyo<br />

gaara. Waxaana kamida guddiga waayeellada,<br />

guddiga dhallinyarada iyo guddiga qalabixinta.<br />

Howsha guddiga qalabixintu waa inuu guddiga<br />

maamulka kumuunaha kala taliyo howlaha<br />

qalabixinta kumuunaha.<br />

Warbixin dheeraad ah oo la xiriirta in guddi<br />

qalabixin ka jiro - ama la sameyn doono -<br />

waxaad ka heli kartaa kumuunaha. Sidoo<br />

kalana waxaa kumuunaha lugu dhiirri gelin<br />

karaa inuu aasaaso guddi noocaas ah.<br />

Kumuunaha waxaa waajib ku ah inuu xogheyn<br />

u qabto guddiga qalabixinta.<br />

Guddiga qalabixinta kumuunuhu wuxuu<br />

doorashooyinka dowladaha hoose wakiillo u<br />

doortaa guddiga ajaanibta ee heerka qaran ah,<br />

ee laga dhex doorto xubnaha qaxootiga iyo<br />

ajaanibta. Guddigaani wuxuu wasiirka<br />

qaxootiga, ajaanibta iyo qalabixinta kala<br />

taliyaa arrimaha khuseeya ajaanibta iyo<br />

qaxootiga.

Xisbiyada iyo ururrada hadafka gaara leh<br />

Qofku siyaabo badan ayuu bulshada saameyn ugu yeelan karaa, oo<br />

aan aheyn oo kaliya inuu waqtiga doorashooyinka codeeyo ama uu<br />

xisbi siyaasadeed xubin ka noqdo.Tusaale ahaan, wuxuu xubin<br />

firfircoon ka noqon karaa urur hadafkiisu yahay fulinta hal ama<br />

dhowr danood oo gaara – urur qabta danaha gaarka ah.<br />

Ururrada hadafyada gaarka ahi qiima weyn ayey u leeyihiin<br />

dimoqoraadiyadda deenishka, waayoo si firfircoon ayey uga qeyb<br />

qaataan doodaha guud, waxaana wax laga weydiiyaa bareerayaasha<br />

xagga siyaasiyiinta.<br />

Marka bareere sharci baarlamaanku ka baaraandegayo, waxaa<br />

bareeraha caadi ahaan hore loogu diraa ururro kala duwan oo aqoon<br />

gaara u leh ama daneeya mowduuca sharcigaasi khuseeyo.<br />

Ururrada hadafyada gaarka ah - sida ururrada bukaanka, ururrada<br />

dumarka, ururrada bii’ada ama suuqa shaqada - waxay sidoo kale<br />

ku dadaalaan iney ku dhiirri geliyaan siyaasiyiintau iney soo<br />

jeediyaan ama u codeeyaan bareere sharci, oo faa’iido u leh arrinta<br />

ay horumarinteeda ka shaqeeyaan.

Bulsho sharci ku dhisan<br />

17<br />

Waajibka sir-xafididda<br />

In <strong>Danmark</strong> dimoqoraaddi tahay macnaheedu,<br />

sidoo kale, waa iney tahay bulsho<br />

sharci ku dhisan.Taasna macnaheedu waa<br />

in awoodda fulintu ay hoos tagto koontarool<br />

dimoqoraaddi ah, iyo in awoodda<br />

xukumiddu ay ka madax bannaan tahay<br />

maamulka kale. Waxaa kale oo kamida,<br />

in <strong>deggan</strong>ayaasha oo dhan ay leeyihiin<br />

xuquuq iyo xorriyado asaasi ah, in <strong>deggan</strong>ayaasha<br />

ay waajib ku tahay iney<br />

sharciga dhowraan, iyo in ay xaq u leeyihiin<br />

adeeq caddaalad ah ee maamulka<br />

dowladda iyo maxkamadahaba.<br />

Shaqaalaha dowladda waxaa saaran<br />

waajib sir-xafidideed. Taas macnaheedu<br />

waa in waxyaabaha aad u sheegto aysan<br />

usii gudbin cid kale oggolaashadaada<br />

la’aanteed – tusaale ahaan, cidda aad u<br />

shaqeyso ama dhakhtar.<br />

Xuquuqdaada iyo fursadda<br />

dacwooshada ee ku wajahan<br />

heyadaha qaranka<br />

Sharciga maamulka heyadaha qaranku wuxuu<br />

dhigayaa sida heyadaha qaranku<br />

<strong>deggan</strong>ayaasha ula macaamili lahaayeen.<br />

Sharcigu wuxuu tusaale ahaan qeexayaa in<br />

diidmada codsiga had iyo jeer sabab loo yeelo.<br />

Waxaa kale oo uu qeexayaa, in heyadda<br />

qaranku had iyo jeer kaala taliso fursadaha<br />

dacwoosho ee kuu furan.<br />

Sharciga waxaa kamida shuruuc ku saabsan<br />

muddada ay tahay in ka shaqeynta kiiskaagu<br />

qaadato, iyo nooca warbixinnada aad <strong>deggan</strong>e<br />

ahaan xaq u leedahay in aad hesho. Sharcigu<br />

wuxuu haddaba qeexayaa shuruucda u dhigan<br />

ka shaqeynta kiisaska ee wasaaradaha,<br />

waaxaha, guddiyada iyo golayaasha,<br />

kumuunayaasha iyo dowladaha hoose.<br />

DANMARK – BULSHO DIMOQORAADI AH SHARCI KU DHISAN<br />

Xaqa ogaashada<br />

warbixinta lagaa hayo<br />

Garyaqaanka<br />

baarlamaanka<br />

Sida uu dhigayo sharciga maamulka qaranku,<br />

waxaad xaq u leedahay in aad<br />

akhrisato warbixinta kiiskaaga ku qoran.<br />

Haddii aad codsato waxaad sida caadiga<br />

ah ogaan kartaa warbixinta ku dukumentigaaga.<br />

Hase yeeshee codsigaaga waa la diidi<br />

karaa, haddii maamulku u arko, in ay<br />

dhaawici karto qof seddexaad haddii<br />

warbixinta lasii gudbiyo.<br />

Garyaqaanka baarlamaanka waxaa<br />

doorta baarlamaanka, wuxuuna qaadaa<br />

dacwooyinka ku saabsan khalad ama<br />

dayacaad ka dhacday heyadaha dowladda.<br />

Taasi waxay ku timaadaa in loosoo<br />

dacwoodo ama in isagu uu tallaabo<br />

qaado. Garyaqaanku waa ka madaxbannaan<br />

yahay dowladda. Cid kasta waa<br />

lasoo xiriiri kartaa garyaqaanka, haddii<br />

ay la noqoto in xafiis dowladeed uu<br />

jebiyey sharciga ama uu galay khalad la<br />

xiriira ka shaqeynta kiiska. Hase yeeshee<br />

waa in qofku uu horta tijaabiyaa meela<br />

kale oo arrintu khuseyso oo loo dacwoon<br />

karo. La xiriiridda garyaqaanku waa<br />

bilaash.

18<br />

DANMARK – BULSHO DIMOQORAADI AH SHARCI KU DHISAN<br />

Waa in qofka<br />

maxkamad la horgeeyo<br />

24 saac gudahood<br />

Ganaax iyo Xabsi<br />

Xukumo aan shuruud<br />

ku xirneyn iyo qaar<br />

shuruud ku xiran<br />

Xukun dil ahi ma jiro<br />

Dhallinyarada<br />

da’doodu ka yar tahay<br />

15 sano<br />

Dembiga iyo ciqaabta<br />

Haddii qof looga shakiyo inuu dembi<br />

galay, boliiska ayaa dacwadda baaraya,<br />

xafiiska xeer ilaalinta ayaa dacwdda<br />

kusoo oogaya, maxkamadda ayaana go’aan<br />

ka gaareysa in qofka la ciqaabo.<br />

Haddii qofka la qabto luguna eedeeyo<br />

dembi, wuxuu xaq u leeyahay in 24 saac<br />

gudahood qaaddi la hor geeyo, kaasoo<br />

go’aan ka gaaraya in qofku sii xirnaanayo<br />

inta baaritaanku socdo iyo in kale.<br />

Qofka lugusoo oogo kiis ciqaaba waajib<br />

kuma ahan inuu hadlo marka boliisku<br />

wareysanayo, wuxuuna xaq u leeyahay<br />

qareen.<br />

Waxaa jira laba nooc oo kala duwan oo<br />

ciqaab ah, kalana ah ganaax iyo xabsi.<br />

Xukumada xabsiga ahi waxay kala yihiin<br />

mid shuruud ku xiran iyo midaan shuruud<br />

ku xirneyn. Haddii qofka lugu xukumo<br />

xun shuruud ku xiran, wuxuu qofku xabsi<br />

muteysanayaa oo kaliya haddii uu galo<br />

dembi cusub oo kale. Hase yeeshee waxaa<br />

dhici karta in xukunka shuruudda ku<br />

xiran ay la xiriiraan shuruuda kale, tusaale<br />

ahaan, in uu qofku oggolaado in la daweeyo.<br />

<strong>Danmark</strong> qofka lama toogto. Haddaba<br />

ciqaabta ugu adag ee maxkamaduhu<br />

isticmaali karaani waa xabsi-daa’in.<br />

Dhallinyarada da’doodu ka yar tahay 15<br />

sano lama ciqaabi karo. Hase yeeshee waxaa<br />

loo sameeyaa abaabullo ijtimaaci ah.<br />

Waxaa tusaale ahaan dhici karta in<br />

cunugga loo diro koorsooyin gaar ah ama<br />

loo wareejiyo xarun xiran oo habeen iyo<br />

maalin ah.<br />

Xukunka shuruudda ku xiran iyo kan ku<br />

xirneyn intuba waxay keeni karaan dhibaatoyin<br />

halis ah, waayoo haddii qofka la<br />

xukumay waxaa waraaqdiisa dembi<br />

la’aanta ku aalleysa sababta loo xukumay<br />

iyo ciqaabta lugu xukumay.<br />

Taasi waxay keeni kartaa mudda kadib,<br />

iney aad ugu adkaato inuu shaqo<br />

helo, waayoo shaqa bixiyuhu wuxuu xaq<br />

u leeyahay inuu arko waraaqda dembi<br />

la’aanta inta uusan qofka shaqaaleyn ka<br />

hor.<br />

Dacwad furasho lacag la’aan ah<br />

Haddii aad qeyb ka tahay dacwad socota,<br />

isla markaana aadan dhakhli sare laheyn,<br />

waxaad codsan kartaa, in kharashka<br />

dacwadda lagaa bixiyo. Haddii luguu<br />

oggolaado dacwad furasho lacag la’aan<br />

ah, dowladda ayaa kaa caawineysa<br />

bixinta kharashka looyarka iyo kan dacwaddaba.<br />

Haddii ay ku heysato dhibaato xagga<br />

sharciga ah, waxaad sidoo kale la xiriiri<br />

kartaa xafiiska gargaarka sharciga ama<br />

qareenka heeganka leh, halkaasoo ay<br />

sharciyaqaannadu ay ku siin doonaan<br />

talabixin la xiriirta xallinta dhibaatooyinka<br />

xagga sharciga ah, taasoo bilaash<br />

ah ama aad wax yar bixineysid.<br />

Waraaqda dembi<br />

la’aanta<br />

Saacidadda qaranka<br />

Kaalma sharci

19<br />

Qof kastaa waa la<br />

xiriiri karaa booliska<br />

Mudaaharaadyo<br />

Wadashaqeynta SSP<br />

Sharciyada boolisku<br />

ku shaqeeyo<br />

Booliska<br />

Xilka asaasiga ah ee boolisku waa inuu<br />

ku dadaalo xasillooni iyo kala dambeyn,<br />

dhowrista sharciga iyo inuu ka hortago,<br />

baaro soona caddeeyo dembiyada. Qof<br />

kastaa waa la xiriiri kartaa boliiska, si<br />

looga caawiyo helitaanka alaabta ama<br />

dadka ka lumay, ama ay ula socodsiiyaan<br />

booliska ku xadgudub sharciga.<br />

Tusaale ahaan waad la xiriiri kartaa<br />

booliska haddii dhac ama dhib luugu<br />

geysto, ama haddii ay kula tahay in midab<br />

kala sooc luguu geystay.<br />

Boolisku sidoo kale waxay sameeyaan<br />

Bassaborrada iyo leysinnada.<br />

<strong>Danmark</strong> waa la oggolyahay in la mudaaharaado,<br />

waase in marka hore booliska la<br />

wargeliyaa. Boliisku sidoo kale mudaaharaadka<br />

goobjoog ayey ka noqonayaan.<br />

Howshooduna waa in mudaaharaadku u<br />

dhaco si nabadgelyo ah.<br />

Boolisku meela badan ayay waxay kala<br />

shaqeeyaan iskuullada iyo heyadaha sooshaalka,<br />

taasoo loo yaqaan wadashaqeynta<br />

SSP (oo u taagan "Iskuulka", "heyadaha<br />

Sooshaalka" iyo "Booliska"), si looga<br />

hortago in dhallinyaradu dembiyo ku<br />

kacaan.<br />

Booliska waxaa u dhigan sharciyo kala<br />

duwan oo laga rabo iney raacaan marka<br />

ay qof qabanayaan ama ay wareysanayaan.<br />

Waa ineysan adeegsan gacan kahadal<br />

ama hendedaad. Qofka ay qabtaanna waa<br />

iney ku wargeliyaan xuquuqdiisa.<br />

Guud ahaan <strong>Danmark</strong> wuxuu boolisku<br />

kamid yahay xirfadaha dadweynuhu ay<br />

sida aadka ugu kalsoon yihiin. Haddii<br />

qofku uusan ku qanacsaneyn sida ay<br />

boliisku ula dhaqmeen wuxuu u dacwoon<br />

karaa xafiiska xeer ilaalinta*.<br />

Sida xafiiska xeer ilaalintu cabashada<br />

ula tacaalayo waxaa il gaara ku eegaya<br />

Guddiga Dacwooyinka Booliska*, oo ah<br />

heyad madaxbannaan, fursad gaar ahna<br />

u heysata iney saameyn ku yeelato sida<br />

xafiiska xeer ilaalintu dacwada ula tacaalayo.<br />

Waa mamnuuc inuu qofku sharciga isagu<br />

iska fushado, sida inuu dad waxyeello u<br />

geysto dhib ay hore ugu geysteen awgeed.<br />

Taasi waa Aargoosi, waxayna keeneysaa<br />

ciqaab.<br />

Kalsooni weyn ee<br />

booliska<br />

Aargoosi waa<br />

mamnuuc<br />

DANMARK – BULSHO DIMOQORAADI AH SHARCI KU DHISAN

20<br />

<strong>Danmark</strong> xiriirka ay la leedahay<br />

dunida kale<br />

DANMARK – BULSHO DIMOQORAADI AH SHARCI KU DHISAN<br />

Xiriirra badan oo<br />

caalamiya<br />

Heshiisya caalamiya<br />

EU<br />

Maadaama <strong>Danmark</strong> tahay dal yar,<br />

waxay si aad ah u daneysaa iney wax<br />

wadaqabsi xoog leh leedahay oo isaga<br />

gudba xuduudaha oo dhan. Sidaa darteed<br />

waxay <strong>Danmark</strong> leedahay xiriirro badan<br />

oo caalamai ah.<br />

Tusaale ahaan waxay <strong>Danmark</strong> xubin<br />

ka tahay ururka midowga Yurub (EU),<br />

Guddiga Yurub, Qaramada Midoobay (UN),<br />

Ururka Heshiiska Woqooyiga Atlantikada<br />

(NATO), Ururka Wax wadaqabsiga xagga<br />

Dhaqaalaha iyo Horumarinta (OECD) iyo<br />

Ururka Caafimaadka adduunka (WHO).<br />

Sidaa darteed ayey <strong>Danmark</strong> saxiixday<br />

heshiisyo kala duwan oo caalami ah lana<br />

xiriira ilaalinta xuquuqul insaanka.<br />

Tusaale ahaan, heshiiska UN ee loogasoo<br />

horjeedo jirdilyada, heshiiska UN ee la<br />

dagaallanka nooc kasta oo midab kala<br />

sooc ah, heshiiska UN ee la dagaallanka<br />

nooc kasta oo lugu takoorayo dumarka<br />

iyo heshiiska UN ee xuquuqda carruurta.<br />

Tan ku saabsan xubinnimadeeda Guddiga<br />

Yurub, waxay <strong>Danmark</strong> ku biirtay<br />

heshiiska xuquuqul insaanka ee Yurub,<br />

taasoo saameyn weyn ku yeelatay qawaaniinta<br />

deenishka.<br />

<strong>Danmark</strong> waxay EU xubin ka aheyd laga<br />

billaabo 1973-dii, oo markaas la dhihi<br />

jirey Isbaheysiga Yurub (EF). Laga billaabo<br />

markii <strong>Danmark</strong> ku biirtay, waxay EU<br />

saameyn ku yeelatay qeyba fara badan,<br />

dadweynaha deenishkuna badanaa way<br />

ku kala qeybsanaayeen su’aasha ku<br />

saabsan xiriirka <strong>Danmark</strong> la leedahay EU.<br />

Ayadoo adeegsaneysa xubinnimadeeda<br />

UN waxay <strong>Danmark</strong> ku dadaashaa iney<br />

gacan ka geysato kaalmada dadka liita<br />

iyo iney adduunka laga abuuro nabad iyo<br />

horumar, isla markaana la horumariyo<br />

qadderinta xuquuqul insaanka.<br />

Xubinnimada xulafada NATO iyo ururka<br />

dhaqaalaha reer galbeedka OECD waxay<br />

<strong>Danmark</strong> ku xireysaa dalalka USA,<br />

Canada iyo dalal kale oo badan oo reer<br />

Yurub ah.<br />

Wadashaqeyn caalami ah ee xagga<br />

horumarinta<br />

<strong>Danmark</strong> waxay kamid tahay dalalka<br />

tirada yar ee bixiya lacag ka badan<br />

heerkii ay UN xadeysay oo aheyd 0,7%<br />

wax soo saarka dalka (GNP), ee loogu<br />

talagalay iskaashiga horumarinta dalalka<br />

saboolka ah ee Afrika, Asia iyo Latinamerika.<br />

Mucaawinadaa dhaqaale waxay u<br />

qeybsan tahay mid lasii mariyo UN iyo<br />

ururro kale oo caalami ah, iyo mid toos<br />

ay <strong>Danmark</strong> u siiso dalka loogu talagalay.<br />

Mucaawinadu waxaa had iyo jeer saldhig<br />

u ah wadashaqeyn joogta ah ee dalalka<br />

la siinayo, si ay iyagu ula wareegaan<br />

horumarinta mujtamacooda.<br />

Kaalmeynta dadka saboolka ah, horumarinta<br />

sinnaanta ragga iyo dumarka,<br />

dimoqoraadiyadda, xquuqul insaanka iyo<br />

wax soo saar taya leh ayaa kamida<br />

waxyaabaha asaaska u ah mucaawinooyinka<br />

<strong>Danmark</strong> bixiso.<br />

UN<br />

NATO

3 SOO GELITAANKA IYO JOOGISTA

Usoo haajiridda <strong>Danmark</strong><br />

23<br />

Booqasho iyo joogis<br />

Soo galootiga iyo<br />

waxay <strong>Danmark</strong><br />

kusii dhaleen, tiro<br />

qiyaaseed:<br />

1980: 153.000<br />

1990: 215.000<br />

2001: 396.000<br />

Xigasho: <strong>Danmark</strong>s statisk og<br />

integrationsministeriet<br />

Sidoo kale eeg<br />

www.inm.dk<br />

<strong>Danmark</strong> waa loosoo guuraayey muddo<br />

boqollaal sano ah. Markii laga reebo<br />

dalalka deriska sida Jarmalka, Poland iyo<br />

Sweden oo si isdaba jooga muddo dheer<br />

loogasoo guuri jirey, waxaa kaloo sheegid<br />

mudan Hollandeeska oo soo guuray<br />

1500aadkii, Yuhuudda oo soo gelaayey<br />

laga billaabo 1600aadkii iyo dadkii<br />

fransiiska ahaa loo yiqiin "huguenotter"<br />

oo soo galay dhamaadkii 1600aadkii.<br />

Sanadihii 1970-meeyadii ayaa shirkado<br />

deenisha oo badani shaqaale ka keensadeen<br />

gaar ahaan dalalka Turkiya,<br />

Pakistan, Yugoslavia iyo Marokko,<br />

sanadihii ugu dambeeyana waxaa<br />

<strong>Danmark</strong> soo galay dad badan oo kala<br />

yimid dalalk adduunka oo dhan, oo<br />

qaxootiya ama qoys ahaan lugu keenay.<br />

Si aad <strong>Danmark</strong> usoo gashid waa inaad<br />

heysatid baasaboor aan dhacsaneyn ama<br />

dukument kale oo la aqoonsan yahay.<br />

<strong>Dadka</strong> ajnabiga ah ee doonaaya iney<br />

<strong>Danmark</strong> joogaan muddo kabadan 3<br />

bilood waa iney iqaamad leeyihiin. Haddii<br />

qofku <strong>Danmark</strong> ka shaqeynayo waa inuu<br />

leeyahay iqaamad shaqo iyo <strong>deggan</strong>aansho<br />

intaba. <strong>Danmark</strong> waxay wadashaqeyn<br />

gaara la leedahay dalalka nooradka sida<br />

Norway, Sweden, Finland iyo Island.<br />

Sidaa darteed sharciyo gaara ayaa<br />

khuseeya dadka u dhashay dalalka woqooyiga.<br />

Waxaa kuwaas la mida dadka u<br />

dhashay dalalka xubnaha ka ah EU*,<br />

EØS iyo Swizerland. <strong>Dadka</strong> u dhashay<br />

dalalka nooradku shuruud la’aan ayey<br />

soo geli karaan degina karaan <strong>Danmark</strong>.<br />

<strong>Dadka</strong> u dhashay dalalka xubnaha ka ah<br />

EU*, EØS iyo Swizerland waxay waraaqda<br />

<strong>deggan</strong>aanshaha ka sameysan karaan<br />

xafiiska qaranka ee gobollada*, taasoo<br />

waafaqsan shuruucda EU ee sida gaarka<br />

ah u khuseysa dhaqdhaqaaqa xorta ah ee<br />

dadka.<br />

<strong>Dadka</strong> u dhashay dalal aad u badan<br />

waxaa looga baahan yahay Viisa si ay<br />

<strong>Danmark</strong> usoo galaan.Waxa laga yaabaa<br />

iney kasoo qeyb geli lahaayeen kulan<br />

dhaqameedyo ama u imaanayaan booqasho<br />

la xiriirta ganacsi, dalxiis ama qoys.<br />

Qofkii <strong>Danmark</strong> Viisa kusoo gala xaq<br />

uma laha inuu shaqeeyo, waxaana caadi<br />

ahaan qofka la siiyaa Viisa 3 bilood ah.<br />

Bogga Internetka ee Waaxda Socdaalka*<br />

ayaad ka heli kartaa liiska dalalka<br />

dadkoodu ay Viisa u baahan yihiin si ay<br />

usoo galaan <strong>Danmark</strong>. Viisaha waa in<br />

laga codsadaa intaadan <strong>Danmark</strong> soo<br />

aadin, laga codsado wakiilka (safaarad<br />

iwm.) <strong>Danmark</strong> u fadhiya dalkaaha<br />

hooyo. <strong>Danmark</strong> waxay xubin ka tahay<br />

heshiiska Schengen. Sidaa darteed waxaa<br />

Viisaha <strong>Danmark</strong> lugu tegi karaa dalalka<br />

Schengen oo dhan.<br />

Qaxootiga iyo Magangelyo<br />

doonnada<br />

<strong>Danmark</strong> waxay ku biirtay heshiiska qaxootiga<br />

ee UN (Heshiiska Geneve) ee la<br />

sameeyey 28/07/1951, sidaa ayeyna u<br />

qaadeen masuuliyadda megangelinta dadka<br />

lugu raadjoogo sababtoo ah asalkooda,<br />

dalka ay u dhasheen, diintooda<br />

Viisaha<br />

Heshiiska Geneve iyo<br />

heshiiska yurub ee<br />

xuquul insaanka<br />

SOO GELITAANKA IYO JOOGISTA

24<br />

SOO GELITAANKA IYO JOOGISTA<br />

ama aragtidooda siyaasadeed. <strong>Dadka</strong><br />

noocaasa waxaa loo aqoonsadaa iney<br />

yihiin qaxooti waafaqsan heshiiska<br />

Geneve. 500 oo kamida qaxootiga sanad<br />

walba <strong>Danmark</strong> soo gala, waxaa lugu<br />

qaabilaa heshiis ka dhexeeya heyadda<br />

qaxootiga adduunka, UN, iyo <strong>Danmark</strong>.<br />

Marki laga reebo heshiiska qaxootiga<br />

waxay <strong>Danmark</strong> sidoo kale ku jirtaa<br />

heshiisya kale oo caalami ah, tusaale<br />

ahaan Heshiiska Xuquul Insaanka ee<br />

Yurub iyo heshiiska UN ee loogasoo<br />

horjeedo jirdilyada, kuwaasoo tusaale<br />

ahaan ku waajibinaaya <strong>Danmark</strong> iney ka<br />

megangeliso ajaanibta in dib loogu celiyo<br />

daldalaad, jirdilyo, dhibaatooyin naxariis<br />

darro ama bahdelaad ah ama ciqaab.<br />

karaa Maxkamadda Qaxootiga, oo ama<br />

Xafiiska Imagrationka go’aankooda ku<br />

raaci karta ama beddeli karta go’aanka oo<br />

qofka siin karta sharci.<br />

Codsadayaal<br />

qaxootinimo<br />

Haddii codsiga<br />

qaxootinimada la<br />

aqbalo<br />

Haddii codsiga<br />

qaxootinimada la diido<br />

Magangelyo doon waa qof ajnabi ah oo<br />

qaxooti ahaan dal kale ka codsanaya inuu<br />

iqaamad ka helo. Marka <strong>Danmark</strong> codsi<br />

qaxootinnimo la qaddimo Waaxda<br />

Socdaalka* ayaa go’aan ka gaareysa in<br />

kiiska lugu qiimeynayo <strong>Danmark</strong> ama dal<br />

kale ee EU iyo in codasadaha loo celiyo dal<br />

seddaxaad oo amaana kana baxsan EU.<br />

Haddii Waaxda Socdaalku u arko in magangelyo<br />

doonuhu soo buuxiyey shuruudihii<br />

magangelyada, wuxuu qofkaasi<br />

helayaa oggolaasho uu <strong>Danmark</strong> ku joogo<br />

qaxootinnimo. Intaa kadib waxaa Xafiiska<br />

Imagrationku go’aaminayaa kumuunaha<br />

uu qofku degi lahaa.<br />

Haddii magangelyo doonaha diidma la<br />

siiyo, wuxuu isla markiiba u dacwoon

25<br />

Xubnaha qoyska ee<br />

ugu dhow<br />

Xaasnimada ama wada<br />

noolaashadu waa iney<br />

xaqiiqo tahay<br />

Qoyska isu-keenidda<br />

<strong>Dadka</strong> sida joogtada ah u <strong>deggan</strong> <strong>Danmark</strong><br />

waxay sida sharciga ajaanibtu*<br />

dhigayo dalka keensan karaan qaar<br />

kamida xubnaha qoyskooda, haddii ay soo<br />

buuxiyaan shuruudo dhowr ah. Taasna<br />

waxaa la yiraahdaa "isu-keenidda qoyska",<br />

taasoo sida caadiga ah khuseysa xaaska iyo<br />

carruurta da’doodu yar tahay.<br />

Iqaamad lama siinayo xaaska ama<br />

saaxiibka aan runta aheyn, ee hadafkeedu<br />

yahay oo kaliya in qofka sharci loogu<br />

sameeyo.<br />

Iqaamadda<br />

Iqaamadda looga gol-leeyahay joogitaan<br />

mudda dheer ah waxaa ugu horreyntii la<br />

siiyaa qaxootiga iyo dadka qoysahaan<br />

lugu keenay. Haddii qofku heysto iqaamadda<br />

looga gol-leeyahay joogitaanka<br />

muddada dheer ah, wuxuu qofku caadi<br />

ahaan heli karaa iqaamadda abadiyada ah<br />

dhowr sano kadib, haddii uu isku taxallujiyey<br />

inuu qalabixinta bulsahada deenishka<br />

sameeyo, isla markaana uu kasoo<br />

baxo shuruudo dhowra. Waxaa kamida<br />

aan deyn ilaa xad gaareysa dowladdu ku<br />

leheyn ama uusan gelin dembi culus.<br />

Helidda iqaamadda<br />

abadiyada<br />

SOO GELITAANKA IYO JOOGISTA<br />

Shuruudaha ku<br />

saabsan guri,<br />

dhaqaale, wada<br />

noolaasho iwm<br />

Qofka raba in qoyskiisa loo keeno waxa<br />

laga doonayaa inuu soo buuxiyo shuruudo<br />

gaara oo dhowra, taasoo hadba ku xiran<br />

qofka codsanaya nooca uu yahay.Tusaale<br />

ahaan waxaa shuruud noqon karta<br />

xaaladda xagga guriga iyo dhaqaalaha ee<br />

qofka halkan <strong>deggan</strong>, waxaa kale oo<br />

shuruudda kamida in labada isqabaa<br />

da’doodu ka sarreyso 24 sano. Waana in<br />

xiriirka ay leeyihiin <strong>Danmark</strong> uu ka culus<br />

yahay kan dal kale. Ujeeddada shuruudahaa<br />

laga leeyahay waxaa kamida in<br />

dadka aadka u yar yar laga difaaco in<br />

lugu cadaadiyo guur aysan dooneyn, isla<br />

markaana lugu dadaalo aasaaska ugu<br />

habboon geeddi socodka qalabixinta.<br />

Haddii qofku sharciga khiyaano ku qaatay,<br />

amase uu sida qof aan la dooneyn uga<br />

diiwaan gashan yahay Sistamka Warbixinta<br />

Schengen*, wuxuu qofku halis ugu<br />

jiraa in sharciga lagala noqdo iyadoo aan<br />

loo eegin in sharcigu abadiya yahay iyo in<br />

kale.<br />

Sharciga muddada xadeysan leh sidoo<br />

kale ayaa loola karaa sababa badan<br />

darteed, kuwaasoo ay kamid yihiin haddii<br />

sababtii qofka sharciga lugu siiyey aysan<br />

run aheyn amase ay baaba’day. Haddii<br />

tusaale ahaan qofka qoysahaan loogu<br />

keenay xaaskiisa oo halkaan <strong>deggan</strong>, oo<br />

aysanna la nooleyn xaaskaa, sida caadiga<br />

ah qofkaa sharciga waa lagala noqonayaa.<br />

Iqaamadda waa la<br />

kansali karaa ama waa<br />

baaba’eysaa

26<br />

Dib ugu laabashada<br />

dalkii hooyo<br />

SOO GELITAANKA IYO JOOGISTA<br />

Massafurin<br />

Qaxootiga waxaa u gaara – intii<br />

iqaamad aan dhaceyn laga siinayo – inuu<br />

ku hoos noolaan karo badbaadada bulshada<br />

deenishka, haddii ay dhici karto in<br />

waxyeello loo geysto haddii uu dalkiisii<br />

ku laabto. Taasna waxaa ku hoos jirta,<br />

tusaale ahaan, in iqaamadda lagala<br />

wareegayo haddii uu fasax u aado dalkiisii<br />

hooyo.<br />

Ugu dambeyntii sharcigu – ayadoo<br />

aan loo eegin inuu xadeysan yahay iyo in<br />

kale – qofka caadi ahaan waa ka dhacayaa,<br />

haddii uu ka tanaasulo degaankiisa <strong>Danmark</strong><br />

amase uu muddo dheer <strong>deggan</strong>aado<br />

dalka dibaddiisa.<br />

Qofka ajnabiga ah <strong>Danmark</strong> waa laga<br />

masaafurin karaa, haddii uu galo dembi<br />

culus ee la xukumo.<br />

Haddii aad goorey noqotaba aad ku<br />

taameysid in aad ku laabato dalkaagii<br />

hooyo, hase yeeshee shaki kaaga jiro in<br />

xaaladda dalkii ay amaan tahay, amase<br />

shaki kaaga jiro sidii aad dhaqaale ahaan<br />

isu debberi laheydeen, waxaad talo iyo<br />

tusaale ka heli kartaa Heyadda Qaxootiga<br />

deenishka. Sidoo kale kumuunuhu wuxuu<br />

adiga iyo qoyskaagaba fidinayaa kaalma<br />

dhaqaale oo aad dalkii hooyo ugu<br />

noqotaan ama dal kale oo aad hore u<br />

joogi jirteen. Sidoo kale qeybta ku<br />

saabsan soo dhoweynta <strong>deggan</strong>ayaasha<br />

cusub ka eeg bogga 32.<br />

Haddii aad ku taameysid in aad ku<br />

laabato dalkaagii hooyo amase dal kale<br />

oo aad hore u joogi jirtay waa in aad la<br />

xiriirto kumuunaha aad <strong>deggan</strong> tahay.<br />

Kumuunuhu wuxuu isagoo tixraacaya<br />

xaaladdaada dhaqaale qiimeynayaa<br />

kaalmada lugu siin karo. Saacidaaddu<br />

waxay ka kooban tahay bixinta kharashka<br />

safarka, in lagaa saacido raridda alaabtaada,<br />

saacidaadda degitaanka, gadashada<br />

iyo raridda qalabka shaqada, kharashka<br />

ceymiska jirrada iyo daawo dhakhtarku<br />

kuu qoray oo aad sii qaadaneysid.<br />

Talabixin iyo<br />

saacidaad dhaqaale<br />

Kumuunaha ayaa<br />

qiimeynaya<br />

Haddii aad <strong>Danmark</strong> ku timid qoysahaan,<br />

aadna dooneysid in aad dalkaagii ku<br />

laabato, waxaa lugu saacidayaa oo kaliya<br />

markii aad la laabaneysid qofkii qoysahaan<br />

luguugu keenay.<br />

Shuruuda gaara oo<br />

khuseeya dadka<br />

qoysahaan lugu keenay

27<br />

Hal mar kaliya<br />

Kaalmada<br />

dibu-qalabixinta<br />

Hal mar kaliya ayey suuragal tahay in<br />

luguu fidiyo kaalma dhaqaale oo aad<br />

dalkii hooyo kula noqoto ama dal kale oo<br />

aad hore u joogi jirtay.<br />

Haddii ay kuu buuxsantay 65 sano, amase<br />

ay kuu buuxsantay 55 sano aadanna<br />

shaqeysan karin, waxaad heli kartaa<br />

kaalma gaara oo la yiraahdo "kaalmada<br />

dibu-qalabixinta". Waana lacag bil kasta<br />

lugu siinayo muddo 5 sano ah. Shardiga<br />

lagaa doonayo si aad lacagtaa u hesho<br />

waa in aad heysato sharciga abadiyada,<br />

isla markaana aad <strong>Danmark</strong> <strong>deggan</strong>eyd<br />

ugu yaraan 5 sano.<br />

SOO GELITAANKA IYO JOOGISTA

28 Qaadashada dhalashada deenishka<br />

SOO GELITAANKA IYO JOOGISTA<br />

Sida uu dastuurku dhigayo baarlamaanka<br />

ayaa gaaraya go’aanka in qofka dhalashada<br />

deenishka la siiyo. Waxaana lugu<br />

ansixiyaa sharci gaara oo baarlamaanku<br />

isku raaco in muddaaba mar. Haddaba si<br />

aad u qaadato dhalashada deenishka, waa<br />

in aad soo buuxisaa shuruudaha baarlamaanku<br />

u jideeyey.<br />

Waxaa shuruudda kamida aqoonta<br />

afka deenishka, taasoo caddeyn laga<br />

keenayo iskuulka luqadda ama nidaamka<br />

kale ee waxbarashada. Sidoo kale waxaa<br />

shardi ah in qofku in mudda joogto u<br />

<strong>deggan</strong>aa <strong>Danmark</strong>. Sida caadiga ah waa<br />

in qofku <strong>Danmark</strong> <strong>deggan</strong>aadaa ugu<br />

yaraan 9 sano. <strong>Dadka</strong> aan dal laheyn iyo<br />

qaxootigu waa iney <strong>Danmark</strong> <strong>deggan</strong><br />

yihiin 8 sano. Qofkii dembi gala<br />

dhalashada ma helayo ilaa muddo ay<br />

kasoo wareegto. Haddii qofku galo dembi<br />

aad u culus, taasi waxay keeneysaa<br />

inuusan marna deenish noqon kareyn.<br />

Sidoo kale qofku deenish ma noqon karo,<br />

haddii uu qaranka ka qabo deyn xilligii<br />

dibu bixinteeda la gaaray, marka laga<br />

hadlaayo gudidda lacaga gaara oo<br />

dowladdu ku siisay ama amaah, iyo sidoo<br />

kale canshuur luguugu leeyahay.<br />

Marka aad codsaneysid dhalashada<br />

deenishka waa iney kuu buuxsantay 18<br />

sano. Dhalashada deenishka waxaad ka<br />

codsan kartaa xafiiska boliiska xaafadda<br />

aad <strong>deggan</strong> tahay. Boolisku waxay sidoo<br />

kale kuu sheegayaan mu ddada ay caadi<br />

ahaan ka shaqeynta codsigu qaadaneyso.<br />

<strong>Dadka</strong> qaarkood waxay dhalashada<br />

deenishka ku qaadan karaa saxiix qoraal<br />

ah. Marka laga reebo dadka deenishka u<br />

dhashay iyo muwaadiniinta dalalka kale<br />

ee Noradka, waxaa iyaguna kamida<br />

dhallinyarada ajnabiga ah oo aan dembi<br />

gelin, dalkana <strong>deggan</strong>aa ugu yaraan 10<br />

sano. Warbixin dheeraada iyo foomba<br />

waxaad ka heli kartaa xafiiska qaranka ee<br />

maamul-goboleedka ee ku yaalla meesha<br />

aad <strong>deggan</strong> tahay.<br />

Marka aad hesho dhalashada deenishka<br />

waxyaabaha aad xaqa u leedahay<br />

waxaa kamida, in lugu siiyo baasaboorka<br />

deenishka, in aad u codeyso isuna sharaxdo<br />

doorashada baarlamaanka.

4 MUDADA UGU HORREYSA EE DADKA<br />

CUSUB OO KU SOO BIIRAY DANMARK

Kaalmada iyo<br />

talabixinta kumuunaha<br />

31<br />

Shaqo hel<br />

Iskuulka sare waa<br />

billaaw wanaagsan<br />

Mar alla markii aad <strong>Danmark</strong> iqaamad<br />

ka hesho, waxaa weeya dhab ahaan in aad<br />

barato bulshada deenishka, oo aad ku<br />

dhaqaaqdo xayaato waxgal leh.<br />

In badan oo kamida nolol maalmeedka<br />

bulshada deenishka waxaa lugu qaataa<br />

goobaha shaqada, mid kamida sida ugu<br />

wanaagsan ee aad ku dhexgeli karto<br />

bulshada deenishkuna waa in aad dhakhso<br />

shaqo ku hesho. Sidaa ayaadna sidoo<br />

kale dhakhso ugu gaari kartaa sidaad<br />

naftaada iyo reerkaagaba ugu filnaan<br />

laheyd.<br />

Hase yeeshee dad badan ayaa dhibaato<br />

kala kulma iney dhakhso shaqa helaan,<br />

maadaama aysan weli in ku filan ka<br />

aqoon luqadda deenishka. Se gooniya uga<br />

eeg fursadahaaga qeybaha la xiriira soo<br />

dhoweynta <strong>deggan</strong>ayaasha cusub iyo<br />

shaqo iyo suuqa shaqada. Akhri bogagga<br />

32 iyo 84.<br />

Gelidda iskullada lugu xeroodo* waa xal<br />

wanaagsan. Halkaa waxaad ka heli<br />

kartaa fursado badan oo lugu barto<br />

deenishka, bulshada deenishka iyo<br />

luqadda deenishka intaba. Qeybaha ku<br />

saabsan wacyi gelinta <strong>Danmark</strong> ka eeg<br />

bogga 104.<br />

Dhamaan <strong>deggan</strong>ayaasha cusub waxay<br />

kaalmo iyo latalin ka heli karaan kumuunaha<br />

sida joogtada ah loo dejiyo. Haddii<br />

aad qaxooti tahay waaxda socdaalka*<br />

ayaa isagoo tixgelinaya arrimo badan kuu<br />

raadinaya kumuunihii lugu dejin lahaa.<br />

Markii sharciga lugu siiyo waa in aad la<br />

xiriirto kumuunaha aad <strong>deggan</strong> tahay, si<br />

luguu diiwaan geliyo. Haddii aad sharciga<br />

ku heshay qaxootinnimo waaxda socdaalka<br />

ayaa kaasoo diiwaan gelinaysa<br />

kumuunaha aad degi doonto. Markii lugu<br />

diiwaan geliyo, waxaa isla markiiba luguu<br />

sameynayaa lambar shakhsi ah), oo ka<br />

kooban taariikhda dhalashadaada iyo<br />

sanadka iyo afar lambar oo qof qofka<br />

kale kaga duwan yahay. Lambarka<br />

shakhsiga ahi wuxuu u egyahay sidatan:<br />

23 (maalinta) 04(bisha) 54(sanadka)<br />

–3476. Lambarka dumarka waxaa ugu<br />

dambeeya tira isla eg (sida 6), raggana<br />

waxaa ugu dambeeya tira isdheer.<br />

Waa in aad isticmaasho lambarka<br />

shakhsiga ah, marka aad la xiriireysid<br />

heyadaha iyo xarumaha qaranka.<br />

Marka kumuunaha lagaa diiwaan geliyo,<br />

isla markiiba waxaad ka diiwaan gashan<br />

tahay ceymiska caafimaadka qaranka,<br />

waxaana lugu siinayaa kaarka ceymiska<br />

caafimaadka. Akhri bogga 110.<br />

Waxaa lugu siinayaa<br />

lambar shakhsi ah<br />

Waxaa lugu siinayaa<br />

kaarka ceymiska<br />

caafimaadka<br />

MUDADA UGU HORREYSA EE DADKA CUSUB OO KU SOO BIIRAY DANMARK

32<br />

Soo dhoweynta <strong>deggan</strong>ayaasha cusub<br />

MUDADA UGU HORREYSA EE DADKA CUSUB OO KU SOO BIIRAY DANMARK<br />

barnaamijka soo<br />

dhoweynta<br />

Kontaraad gaar ah,<br />

waxbarid iyo tababarid<br />

Kumuunaha aad degan tahay ayaa kuu<br />

fidinaya barnaamij soo dhoweyneed,<br />

kaasoo kaa caawin doona sida ugu dhakhsaha<br />

badan in aad afka deenishka ku<br />

barato, oo aad isdebberto. Ka qeybqaadashada<br />

barnaamijka soo dhoweyntu waa<br />

lacag la’aan. Nidaamka soo dhoweyntu<br />

waa gacan fidin, haddiise aad qaadatid<br />

lacagta soo dhoweynta, waa waajib ku<br />

saaran in aad ka qeyb gashid dhaqdhaqaaqyada<br />

barnaamijka, isla markaana<br />

aad shaqo diyaar u ahaato.<br />

Nidaamka waxaa loogu talagalay oo<br />

kaliya dadka u dhashay dalal ka baxsan<br />

EU* iyo Norden.<br />

Barnaamijka soo dhoweyntu wuxuu ka<br />

kooban yahay kontaraad shakhsi ah,<br />

koorso ku saabsan fahamka bulshada,<br />

barashada luqadda deenishka iyo tababar<br />

shaqo*.<br />

Kontaraadda shakhsiga ahi ballan kugu<br />

waajib noqoneysa oo idinka dhexeysa<br />

adiga iyo kumuunaha, oo ah in aad isla<br />

soo diyaarisaan. Qaar kalena waa lagasoo<br />

qeyb geli karaa diyaarinta kontaraadda,<br />

si loogu dadaalo iney ximbaarsanaato<br />

dhaqdhaqaaqyada iyo fidinta sida gaarka<br />

ah waxtarka kuugu leh. Kontaraaddu<br />

waxay tusaale ahaan goyneysaa kartaa<br />

heerkee barashada luqadda deenishka<br />

lagaaga billaabayaa. Waxaa kaloo ay<br />

qeexi kartaa dhaqdhaqaaqyada iyo<br />

khibradaha aad u baahan tahay inta<br />

aadan codsan waxbarasho ama shaqo.<br />

Kontaraadda waa in la sameeyo bil<br />

gudaheed kadib markii aad heshid sharciga<br />

ee kumuunaha guri lagaa dejiyo.<br />

Kontaraadda shakhsiga ahi qiima weyn<br />

ayey kuu leedahay inta aad ku cusub tahay<br />

bulshada deenishka. Sidaa darteed waxaa<br />

lagama maarmaan ah in aad shuruud ku<br />

xirtaa. Tusaale ahaan waa in aad<br />

hubsatid, in qorshuhu tixgelinaayo<br />

heerkaaga xagga karaanka iyo baahidaada,<br />

eyna kamid ahaadaan fursado la<br />

taaban karo oo suuragelinaya in aad<br />

horukac sameyn kartid, aadna ka<br />

faa’iideysan kartid aqoontaada iyo khibraddaadaba.<br />

Haddii goorey noqotaba, markii guud<br />

ahaan waqtigu saamaxo, aad rabooto in<br />

aad dib ugu laabato dalkaagii hooyo, waa<br />

in ayadana sidoo kale lugu daraa kontaraadda.Taasi<br />

waxay ku suuroobi kartaa,<br />

tusaale ahaan, in <strong>Danmark</strong> aad ka hesho<br />

fursad aad kaga shaqeysato dalkii hooyo<br />

ama aad ka qeybqaadato mashruuc<br />

horumarineed ama dibu-dhismeed. Sidoo<br />

kale eeg qeybta ku saabsan dib ugu<br />

laabashada dalkii hooyo bogga 26.<br />

Waa in aad shuruud ku<br />

xirtaa kontaraaddaada<br />

gaarka ah

Kaalma turjubaan<br />

33<br />

Turjubaanku waa<br />

dhexdhexaad<br />

Adigaa ka masuula in aad barato afdeenishka<br />

sida ugu dhakhsaha badan – tusaale<br />

ahaan aad la socoto duruusta af deenishka<br />

ee bilaashka ah.<br />

Haddiise weli aadan ku hadli karin afka<br />

deenishka waxaad xaalado badan ku<br />

gacan siin kara turjubaan. Waana heyadaha<br />

qaranka cidda qiimeyneysa in aad<br />

turjubaan u baahan tahay, ayagaana ka<br />

masuula iney turjubaan kuu dalbaan.<br />

Waxaa luguu qabanayaa turjubaan aad<br />

isticmaasho. Turjubaanka waxaa masuuliyadi<br />

ka saaran tahay inuu turjumo wax<br />

kasta oo la yiraahdo sida ugu dhameystiran,<br />

oo uusanna si kutalagala wax uga<br />

tegin. Turjubaanka waxaa sida heyadda<br />

qaranka u saaran waajibka sirxafididda,<br />

waana inuu ahaadaa dhexdhexaad aan<br />

dhanna raacsaneyn. Turjubaanku waa<br />

inuusan wadahadalka dhexgelin, haddii<br />

uusan faahfaahineyn arrin mugdi ku jiro.<br />

Talooyin wanaagsan – ku saabsan hadlidda<br />

adoo turjubaan adeegsanaya:<br />

• Halahadlin turjubaanka ee la hadal<br />

qofka aad xaqiiqa ahaan la hadleysid.<br />

• U hadal si tartiiba oo qayaxan.<br />

• Sheeg oo kaliya inta aad dooneysid in<br />

turjubaanku sii gudbiyo.<br />

MUDADA UGU HORREYSA EE DADKA CUSUB OO KU SOO BIIRAY DANMARK

5 GURYAHA

Tayada guryuhu waa sarreysaa<br />

35<br />

Heerka guryaha <strong>Danmark</strong> si aad u muuqata<br />

ayuu ugasoo reynayey lagasoo<br />

billaabo 1950meeyadii. Marka uu dakhliga<br />

deenishku tartiib usii kordhaba, waxaa<br />

lasii dhisaayey guryo waaweyn. Isla<br />

markaana qoysasku waxay dhalayeen<br />

carruur tira yar, gaar ahaanna laga<br />

billaabo 1960meeyadii dad badan ayaa<br />

kali kali ama labo labo u <strong>deggan</strong> guri<br />

ama abaartamento. 1955 in ku dhow<br />

kala bar dadweynuhu waxay <strong>deggan</strong>aayeen<br />

guryo ka yar qofkiiba hal qol. 45 sano<br />

kadib waxaa caadi noqotay in qoyska qof<br />

walba qol yeesho.<br />

1970 guryaha seddax meeloodoo<br />

meel ayaan laheyn qubeys u gooniya, suuli<br />

ama kuleylka dhexe. 2000 waxay u<br />

degtay boqolkiiba toddoba kaliya,<br />

waxayna eysan gaar ahaan laheyn oo<br />

kliya qubeys u gooniya. In yar maahee<br />

guryaha casriga ah oo dhami waxay<br />

leeyihiin kuleylka dhexe ama kuleylka fog.<br />

taasoo laga wado, in kuleylku ka yimaado<br />

warshadda kuleylka dhexe soo deysa,<br />

taasoo isticmaasha olyo ama gaaska<br />

dabiiciga ah. Gurya tira yar ayaa weli<br />

lugu kululeeyaa foornooyin ku shaqeeya<br />

olyo ama Betroleum.<br />

Gaar ahaan 1960meeyadii ayaa<br />

deenish badani degeen guryaha halka<br />

qoys ah (villooyin). 2000 waxay dadka<br />

guryaha halka qoys ah degani ku laban<br />

laabmayeen kuwii 1955kii. Isla markaana<br />

waxaa hoos u dhacay qeybtii dadweynaha<br />

ka <strong>deggan</strong>eyd guryaha dabaqa ah, oo<br />

hoos ugu dhacday boqolkiiba 50 ilaa<br />

boqolkiiba 30.<br />

Tirada dadka guryaha iska leh ayaa si<br />

aada kor ugu kacday. Sababtuna maahan<br />

oo kaliya, in guryaha halka qoys <strong>deggan</strong><br />

yihiin inta ugu badan ay yihiin kuwa ay<br />

ayagu leeyihiin. Laakiin sababtu sidoo<br />

kale waa, in qaar badan oo kamida guryaha<br />

dabaqa ah, oo marki hore ijaar<br />

ahaa, loo beddelay kuwa gaar ahaan loo<br />

leeyahay. Hase yeeshee gurya badan oo<br />

dhabaqyo cusub ah ayaa guryo la kireeyo<br />

ah.<br />

Qiimaha guryaha kirada ah iyo kuwa<br />

la leeyahay aad ayuu u kala duwan yahay,<br />

taasoo ku xiran hadba meesha uu ku<br />

yaallo, da’da dhismaha, weynanka, iyo<br />

sida uu u dayactiran yahay.<br />

GURYAHA

36<br />

Helitaanka meel aad degtid<br />

GURYAHA<br />

Kiro, Qeybka gadasho<br />

iyo lahaansho<br />

Guryaha ijaarka ah badankood waxay ku<br />

yaallaan dhismayaal dabaqyo badan ah.<br />

Qaar badan oo kamida waxaa laga dhisay<br />

baloogyo waaweyn, oo isku meel kaga<br />

yaalla xaafadda guryaha ee magaalooyinka<br />

waaweyn. Kumuunayaashu waxay heystaan<br />

cadad gurya ah, oo ay kamid yihiin<br />

guryaha dhallinyarada iyo waayeellada,<br />

kuwaasoo ay kireystayaasha siin karaan.<br />

Qofku waa inuu soo buuxiyaa shuruudo<br />

gooniya si loo siiyo guryahaas. Kumuunahaaga<br />

weydii fursadaha.<br />

Sidoo kale waxaa jira shirkado<br />

birifaatiye oo guryaha kireeya. <strong>Dadka</strong><br />

guryaha leh qaarkood ayaa sidoo kale<br />

iska ijaara hal ama dhowr qol. Waa dhif<br />

in guryaha halka qoys ah layska ijaaro.<br />

Guryaha halka qoys ahi intooda<br />

badan waa gurya si gaara loo leeyahay,<br />

kuwaasoo lugu kala iibsado suuqa guryaha<br />

gaarka ah. Sidoo kale waa suuragal<br />

in la iibsado guryaha abaartamentooyinka<br />

ah ama kuwa safafka u dhisan (rækkehuse).<br />

Qaar ayaa waxaa leh ururrada<br />

saamilayaasha guryaha. Taasoo macnaheedu<br />

yahay, in la saa iibsado saami iyo<br />

sidoo kale xaqa in aad degto guriga.<br />

Haddii aad dooneyso meel aad degtid,<br />

waxaad:<br />

• Weydiisan kartaa xafiiska guryaha ee<br />

kumuunaha.<br />

• Isku qori kartaa liiska sugidda<br />

abaatamentooyinka ee shirkadaha<br />

guryaha*.<br />

• Fiiri xayeesiimaha joornaallada maalinlaha<br />

ah ama jaraa’idyada xaafadaha*.<br />

Ama xayeesiin ayaad qoran kartaa<br />

• Ka baaran kartaa Internetka. Halkaana<br />

bilaash ayaad xayeesiin ugu qoran<br />

kartaa. Internetka maktabadda ayaad<br />

ka geli kartaa.<br />

• Rog bogogga "tilmaanta guryaha" ee<br />

bogagga jaallaha ah* ee buugga telefoonada.<br />

• Ku dheji xayeesiin dukaamada xaafadda<br />

• Weydii qoyska, asxaabta iyo macaruufka.<br />

Xayeesiimaha eeg ama<br />

dadka weydii

Dad badan ayaa <strong>deggan</strong> guri (villa) ay leeyihiin<br />

<strong>Danmark</strong> dadweynaha boqolkiiba 63 ayaa <strong>deggan</strong> guri hal qoys<br />

kaliya. Waana gaar ahaan xaas carruur leh, intooda badanna ayaga<br />

ayaa guriga iska leh.<br />

Guryaha halka qoys kaliya ah intooda badani waa villooyin<br />

(parcelhuse), oo laga wado guryo kali kali u dhisan. Qaar kalena waa<br />

guryo saf ahaan u dhisan (rækkehuse).<br />

Dadweynaha boqolkiiba 30 waxay <strong>deggan</strong> yihiin guryo ku yaalla<br />

dhismayaal dabaq ah . Waana gaar ahaan qof kali ah ilmana aan<br />

heysan. Guryaha dabaqa ah intooda badani waa guryaha kirada ah<br />

(lejligheder).<br />

<strong>Dadka</strong> qaarkood waxay <strong>deggan</strong> yihiin gurya wadaag ah (kollektiv),<br />

oo qof walba qolkiisa leeyahay, waxayna wadaagayaan kharashka,<br />

sameynta raashinka iy howlaha kale ee guriga.<br />

Dhallinyara badan ayaa abaartemento wadaaga, ama qol ka kireysta<br />

cid Villa iska leh.<br />

Ardadu waxay qol ka kireysan karaan guryaha ardada<br />

(Kollegieværelse). Guryaha ardada arday badan ayaa degan mid<br />

walba qolkiisa leeyahay. Caadi ahaan qolalku waxay leeyihiin suuli<br />

iyo qubeys, halka ay wadaagaan kushiinka iyo qolka fadhiga.

38<br />

Guryaha ijaarka ah<br />

GURYAHA<br />

Guud ama gaara<br />

Xaq iyo waajib<br />

Waxaad xaq u<br />

leedahay kontaraadda<br />

kirada<br />

Guryaha kirada ah waxaa leh shirkad<br />

biribaatiya ama shiradaha guryaha<br />

dadweynaha*. Waxaad isku qori kartaa<br />

liiska sugidda guryaha.Taasoo macnaheedu<br />

yahay in guri lugu siinayo markii magacaagu<br />

liiska usoo kor maro. Hase yeeshee<br />

sugiddu waxay qaadan kartaa sanado<br />

badan. Waydii shirkadda guryaha.<br />

Shirkadaha guryaha ee biribaatigaa<br />

inta badan malahan liis sugid. Milkilaha<br />

ayaana gurigii bannaan qofkuu doono siiya.<br />

Kontaraadda kirada<br />

Kireeyaha iyo kireystaha guriga labaduba<br />

waxay leeyihiin xuquuq iyo waajibaad.<br />

Waxayna ku xusan yihiin shuruucda<br />

kireynta. Waxaa kamida tusaale ahaan<br />

shuruucda fasixidda guriga. Kireyste ahaan<br />

waxaad sida caadigaa fasaxeysaa adigoo<br />

bixinaya 3 bilood oo digniina. Kireeyuhuna<br />

si kedisa dibedda kuuma xoori karo,<br />

haddii aad waajibaadkaaga dhowrto.<br />

Shuruucda kireynta waxaa sidoo kale<br />

kamida xeerar ku saabsan heerka la<br />

doonayo ineysan kiradu dhaafin, cidda<br />

guriga dayactireysa, iyo meeqa qof ayaa<br />

<strong>deggan</strong>aan karta.<br />

Sida uu ku xusan shuruucda kireynta<br />

waxaad dalban kartaa kontaraadda<br />

kireynta, oo qoreysa heshiiska adiga iyo<br />

kireeyuhu aad kala gaarteen. kontaraaddu<br />

sidoo kale waa iney xustaa ballan ku<br />

saabsan muddada digniinta ee aad guriga<br />

fasixi kartid. Sidoo kalena waa iney<br />

qeexdaa xaallada gurigu ahaanayo,<br />

marka aad ka guureysid.<br />

Ha saxiixin kontaraadda adigoo aan<br />

kulligeed iska akhrin xataa sadarrada yar<br />

yar, hana saxiixin adigoo aan iska fiirin<br />

guriga iyadoo kireeyuhu kula joogo.<br />

Haddii ay jiraan wax guriga ka halleysan<br />

ama ka maqan, waa in aad ku<br />

qortaa ama cad waraaqa oo kale ama<br />

kontaraadda lafteeda, oo kadibna adiga<br />

iyo kireeyuhu aad wada saxiixdaan.<br />

Haddii aad guriga ku aragto dhaawac<br />

ama wax ka maqan, marka aad soo degto<br />

kadib, waa in aad waardiyaha shirkadda<br />

ku wargeliso 14 maalmood gudahood.<br />

Markaa bixin meysid dayactirka dhaawacyo<br />

adigu aadan geysan.<br />

Debaaji ama rahan<br />

Waa in aad ku xisaabtantid in aad bixin<br />

doontid debaaji ama rahan, kahor amase<br />

isla marka bixinta kirada guriga ee ugu<br />

horreysa. Inta uu noqonayase waa in<br />

adiga iyo kireeyuhu aad isku afgarataan.<br />

Kireeyuhu wuxuu rahanta u isticmaali<br />

karaa inuu ku dayactiro dhaawacyada<br />

aad guriga u geysatid. Haddiise aad<br />

guriga uga guurto sidii uu ahaa markii<br />

aad soo degtay oo kale, waxaad xaq u<br />

leedahay inuu rahantaada kuusoo celiyo,<br />

marka aad guureysid.<br />

Haddii aad tihiin xaas guriga wada<br />

degaya, waxaa idiin furan in labadiinna<br />

magac aad kontaraadda ku wada qorataan.<br />

Sidaa ayaa midkiin guriga kusii <strong>deggan</strong>aan<br />

karaa haddii qofka kale dhoofo ama<br />

aad kala tagtaan.<br />

Guriga ka fiiri<br />

dhaawac iyo nusqaan<br />

Dabaajiga kala heshii<br />

kireeyaha<br />

Labada magac ku qor<br />

kontaraadda kirada

39<br />

Waxaa jira xad u<br />

dhigan qolkiiba inta<br />

qof ee <strong>deggan</strong><br />

Meeqa qof ayaa <strong>deggan</strong><br />

Kireeyayaasha qaarkood ayaa kontaraadda<br />

ku xusa inta qof ee ugu badnaan guriga<br />

degi karta. Kumuunayaashuna waxay<br />

dooran karaan iney xadeeyaan inta qof ee<br />

qolkiiba ka degi karta guriga. Kumuunaha<br />

weydii shuruucda arrintaa khuseysa.<br />

Kireysasho ku meel gaara<br />

Waa suuragal in aad guri kasii kireysato<br />

kireyste ama qof saamile ah. Taana<br />

waxaa loogu yeeraa "Kireynta Kireystaha",<br />

waxaana la oggol yahay 2 sano, ama<br />

mudda ka badan, haddii milkiluhu uu<br />

oggolaado.<br />

Kireyste kasii kireyso<br />

GURYAHA<br />

Kumuunaha ka<br />

weydiiso amaah iyo<br />

kabid<br />

Talabixinta dacwada<br />

Saacidaadda guryaha kirada ah<br />

Waxaad kumuunaha ka codsan kartaa<br />

amaah aad deboosit ahaan ugu dhigato<br />

guriga. Kumuunuhu wuxuu isagoo tixraacaya<br />

xaaladdaada xagga dhaqaalaha<br />

iyo bulshada qiimeynayaa inuu amaah ku<br />

siiyo iyo in kale. Amaahda waxaad soo<br />

gudeysaa.<br />

Kireyste ahaan waxaad sidoo kale<br />

kumuunaha ka codsan kartaa kabidda<br />

kirada oo loo yaqaan cemiska guriga.<br />

Kumuunuhu wuxuu cadadka kabidda ku<br />

jaangoynayaa:<br />

• Meeqa qof ayaa guriga <strong>deggan</strong><br />

• Weynanka guriga<br />

• Inta kiradu la egatahay<br />

• Inta dakhligiinna guud la egayahay<br />

marka laysu geeyo.<br />

<strong>Dadka</strong> howlgabka ahi waxay codsan<br />

karaan kaalma guri oo gaara.<br />

Haddii aadan ku qanacsaneyn go’aan<br />

kumuuhunu kaa gaaray, waxaad ka<br />

dacwoon kartaa. Waraaqda kumuunuhu<br />

kuusoo direy waa in ay ku qornaato<br />

talabixin dacwo oo kuu sheegeysa heyadaha<br />

aad u dacwoon karto, iyo muddada<br />

aad heysato.<br />

Beddelasho<br />

Shirkadaha guryaha iyo guryaha saamileydu<br />

leedahay qaarkood waxaa suuragal<br />

ah in aad guriga ka beddelato kireyste<br />

kale.Taasoo macnaheedu yahay in haddii<br />

aad guri heysato aad ku beddelan karto<br />

mid ka yar ama ka weyn. Amase guri kale<br />

oo ku yaalla xaafad kale.Waydii xafiiska<br />

maamulka guryaha*, in aad guriga<br />

beddelan karto.<br />

Iska horimaad iyo dacwo<br />

Haddii adiga iyo kireeyuhu aad isku fahmi<br />

weysaan, tusaale ahaan, dayactirka, beddelasho<br />

ama sii kireynta, waad ka<br />

dacwoon kartaa. Haddii aad <strong>deggan</strong><br />

tahay guryaha shirkadda dadweynaha,<br />

waxaad u dacwoon kartaa guddi dacwooyinka<br />

<strong>deggan</strong>ayaasha oo gaar ah.<br />

Weydii ururka <strong>deggan</strong>ayaasha* ama<br />

kumuunaha, sidii aad ula xiriiri laheyd<br />

guddigaa.<br />

Haddii aad <strong>deggan</strong> tahay shirkad<br />

guryaha oo biribaati ah waxaad u dacwoon<br />

kartaa guddiga kirada guryaha*.<br />

Waana sidoo kale haddii aad deriska isku<br />

qabataan, tusaale ahaan, tan ku saabsan<br />

shanqar.<br />

Ka bedelo kireyste

40<br />

GURYAHA<br />

Talabixin ku saabsan<br />

guryaha<br />

Latalin<br />

Shirkadaha guryaha dadweynaha ee<br />

waaweyn qaarkood waxay leeyihiin waax<br />

dadka kala talisa arrimaha guryaha,<br />

kuwaasoo ku siinaya talooyin wacan oo<br />

ku saabsan arrimaha la xiriira guryaha.<br />

Sidoo kale waxay kaa caawinayaan in aad<br />

fahamto waraaqaha ku saabsan guriga.<br />

Dimoqoraadiyadda <strong>deggan</strong>ayaasha<br />

Shirkadaha guryaha dadweynaha waxay<br />

leeyihiin dimoqoraadiyad <strong>deggan</strong>ayaasha<br />

oo horumarsan, taasoo macnaheedu<br />

yahay in <strong>deggan</strong>ayaashu ay iska dhex<br />

doortaan wakiillo uga qeybgala guddiga<br />

<strong>deggan</strong>ayaasha, kaasoo saameyn ku<br />

yeelanaya, tusaale ahaan, sidii dhulka<br />

dadka kawada dhexeeya loo farsameyn<br />

lahaa. Wakiillada <strong>deggan</strong>ayaashu waxay<br />

sidoo kale isku raaci karaan nidaam<br />

shirciyeed guryaha, abaabulina karaan<br />

xarakaadyo loo dhan yahay.<br />

Dimoqoraadiyadda<br />

<strong>deggan</strong>ayaasha<br />

guryaha shirkadaha<br />

dadweynaha<br />

Waad ka qeyb qaadan kartaa<br />

Haddii aad <strong>deggan</strong> tahay guryaha xaafadda waxaad ka qeyb qaadan<br />

kartaa sidii xaafadda loo hagaajin lahaa. Waxaad ka qeybqaadan<br />

kartaa doorashada wakillada guddiga <strong>deggan</strong>ayaasha, guddiga<br />

guryaha wadaagga ah ama ururka dadka dhulka leh ama noocya<br />

kale oo <strong>deggan</strong>ayaasha ku lug leh. Waxaad ka qeyb qaadan kartaa<br />

shirarka iyo abaabullada <strong>deggan</strong>ayyashu qaban qaabiyaan. Waana in<br />

aad si firfircooni ah uga qeybgashaa, haddii aad tahay wakiil<br />

<strong>deggan</strong>ayaashu ay doorteen ama in aad soo jeediso abaabul ku wajahan<br />

carruurta iyo dadka waaweyn intaba. Sidaa ayaadna u saameynta<br />

kartaa guryaha xaafaddaada ulana kulmi kartaa deriskaaga.<br />

Sidoo kale shirkadaha guryaha biribaatigaa<br />

ee waaweyn waxaa <strong>deggan</strong>ayaashu iska<br />

dooran karaan wakiillo danahooha u<br />

qaabilsan xagga kireeyaha. Wakiillada<br />

<strong>deggan</strong>ayaashu waxay xaq u leeyihiin iney<br />

helaan xisaabaadka kireeyaha guryaha,<br />

uuna kala tashado, tusaale ahaan, inta<br />

kireeyuhu uusan kirada kordhin ama<br />

uusan dayactir xoog leh billaabin.<br />

Guryaha <strong>deggan</strong>ayaasha iyo qolka<br />

wadaagga ah<br />

Guryaha dadweynaha iyo kuwa saamileyda<br />

ah badankood waxay leeyihiin guryo <strong>deggan</strong>ayaasha<br />

ama qolal la isla wadaago, oo<br />

<strong>deggan</strong>ayaashu ay ku qabsan karaan<br />

abaabulla kala duwan. Haddii aad tahay<br />

<strong>deggan</strong>e waad kireysan kartaa guriga<br />

<strong>deggan</strong>ayaasha, si aad xaflad ugu qabsatid.<br />

Sidoo kale fursadda<br />

saameynta guryaha<br />

gaar ahaaneed<br />

Aadidda shirarka iyo<br />

xafladaha<br />

Weydii marka aad soo degto, sida <strong>deggan</strong>ayaasha xaafaddu u<br />

kulmaan iyo inuu jiro urur <strong>deggan</strong>ayaasha*.

Guryaha wadajirka<br />

loo iibsado<br />

Guryaha sida gaarka<br />

loo leeyahay<br />

41<br />

Waxaad ka qeyb<br />

qaadaneysaa go’aaminta<br />

sharciyada iyo<br />

dhaqdhaqaaqyada<br />

Shirweynaha guud<br />

ayaa go’aaminaya<br />

kirada guryaha iyo<br />

qiimaha saamiga<br />

Guryaha saamileydu waa mid kamida<br />

guryo (villooyin) badan ama mid kamida<br />

abaartamentooyin badan, oo ay leeyihiin<br />

maamulaanna urur saamileyda guryaha.<br />

Si aad u hesho guri saamiya, waa inaad<br />

iibsato saami. Sidaa ayaadna wax ugu<br />

yeelaneysaa dhismaha dhismaha oo dhan,<br />

xaqna ugu yeelaneysaa guri. Saamiga<br />

kasokow waa in aad kiro siineysaa ururka<br />

saamileyda.<br />

Saamile ahaan waxaad isla markaa xubin<br />

ka tahay ururka saamileyda dhismaha.<br />

Halkaa waxaad adiga iyo saamileyda kale<br />

wada go’aamineysaan, tusaale ahaan,<br />

abaabullada ururku sameynayo iyo<br />

shuruucda khuseynaya ururka iyo <strong>deggan</strong>ayaasha.<br />

Go,aamada muhiimka ah ee ururka saamileyda<br />

dhismaha waxaa lugu gaaraa<br />

shirweynaha guud ee sanadlaha ah.<br />

Waana shirweynaha guud cidda go’aamineysa<br />

meeqa ayuu qiimaha saamigu<br />

noqonayaa iyo inta kirada lala ekeysiinayo.<br />

Meelaha qaarkood qiimaha saamigu aad<br />

ayuu u yar yahay, hase yeeshee kirada<br />

bisha ayaa badan. Meela kalena waa taas<br />

caksigeeda. Hase yeeshee guryaha saamileyda<br />

intooda badan waxay ka qiima<br />

jaban yihiin guryaha gaarka loo leeyahay.<br />

Guri gaar loo leeyahay wuxuu noqon<br />

karaa guri villaa ama abaartamento uu<br />

qofku iibsado.<br />

Si aad u iibsan kareyso guri lahaansho<br />

gaar ahaaneed waa in aad leedahay<br />

dhalashada deenishka. Hase yeeshee<br />

haddii aad sharci leedahay waxaa laga<br />

yaabaa in luguu oggolaado, haddii aad<br />

codsato. Foomka codsiga waxaad ka heli<br />

kartaa Wasaaradda Cadaaladda.<br />

Dallaalka guryaha iyo qareen<br />

Guryaha lahaanshaha gaar ahaaneed<br />

intooda badan waxaa la gadaa ayadoo la<br />

adeegsanayo dallaalka guryaha. Eeg<br />

xayeeysiimaha joornaallada ama<br />

Internetka, ama dallaalka guryaha ee<br />

xaafadda aad dooneysid in aad guri ka<br />

iibsatid.<br />

Dallaalka guryaha marka ugu horreysa<br />

wuxuu metelayaa gadaha, hase<br />

yeeshee wuxuu iibsadaha siin karaa<br />

talooyin la xiriira sharciyada iyo xuquuqda<br />

la xiriira beeca.Waad dooran kartaa<br />

in aad guri iibsato dallaalka guryaha<br />

la’aantii.<br />

Hase yeeshee iyadoo aan eegin qaabka<br />

aad dooraneysid, waxaa wanaagsan in<br />

aad qareen adeegsato. Sidaa ayaadna ku<br />

hubsaneysaa in dantaada la tixgeliyey.<br />

Sidoo kale qareenku wuxuu ku jiraa<br />

ceymis megdhaw kabixinaya wixi khalad<br />

ah ee qareenku galo.<br />

Ogolaashada<br />

gadashada guryaha<br />

Talabixin ku saabsan<br />

sharciyada iyo xuquuqda<br />

Had iyo jeer adeegso<br />

qareen<br />

GURYAHA

42<br />

Sharciyada ku saabsan guryaha<br />

iyo nawaaxiga guryaha<br />

GURYAHA<br />

Bangi mase heyadda<br />

amaahda hantida<br />

maguurtada ah<br />

Amaah<br />

Waxaad lacag guri gadasho ka amaahan<br />

kartaa bangiga ama xarunta amaahda<br />

guryaha*. Bangigu wuxuu intuusan kuu<br />

oggolaan qiimeynayaa sida aad amaahda<br />

dib ugu gudi karto. Halkan waxaa door<br />

weyn ka dheelaya in aad shaqeyso iyo in<br />

aad dakhli joogta ah leedahay. Xarunta<br />

amaahda guryahase guriga ayaad rahan<br />

u dhigeysaa.<br />

Waardiyaha<br />

Dhismayaasha la kireeyo iyo guryaha<br />

saamileyda intooda badan waxay leeyihiin<br />

waardiye u shaqeeya milkilaha, wuxuuna<br />

qabtaa howlaha asaasiga ah sida tusaale<br />

ahaan dayactirka meelaha wadaagga ah.<br />

Waardiyuhu wuxuu sidoo guryaha ka<br />

fuliyaa dayactirro yar yar ama wuxuu ugu<br />

yeeraa farsamayaqaan. Waardiyuhu<br />

wuxuu yaqaannaa xerarka shuruucda iyo<br />

nidaam sharciyeedka guryaha.<br />

Dhameynaya waxyaabaha<br />

yar yarka ah<br />

Dhismayaasha la kireeyo iyo guryaha<br />

saamileyda intooda badan waxay leeyihiin<br />

nidaam sharciyeedyo.Waxaana sameeyey<br />

milkilaha guryaha ama <strong>deggan</strong>ayaasha<br />

ayaa go’aansaday. Nidaam sharciyeedku<br />

wuxuu dhigayaa sharciyada sida dhaqidda<br />

jaranjarada, nadaafadda, xayawaanaadka,<br />

iyo xereysashada baaskiillada iyo gaariyaasha<br />

carruurta.<br />

Haddii shaki kaaga jiro xeerarka nidaam<br />

sharciyeedku qorayo, haddaba weydii<br />

waardiyaha ama deriskaba.<br />

Weydii wixii aad ka<br />

shakisid<br />

Qashanka<br />

Kumuunayaashu waxay leeyihiin sharciyo<br />

kala duwan oo ku saabsan sida qashaanka<br />

loola tacaalayo. Meela badan waa in<br />

<strong>deggan</strong>ayaashu qashanka kala soocaan<br />

kadibna ku ridaan mid walba weelka ama<br />

konteenarka loogu tala galay. Taas macnaheedu<br />

waa in qashanka kushiinka, dhalooyinka<br />

iyo waraaqaha mid kasta<br />

konteenarkiisa lugu rido.<br />

Kala soocidda<br />

qashanka

43<br />

GURYAHA<br />

Shanqar iyo xaq dhowr<br />

Marka dad badan ay isku meel wada <strong>deggan</strong> yihiin, si gaara ayey<br />

muhiim u tahay, in lays xaq dhowro.Taasoo macnaheedu yahay in la<br />

dhowro nidaamka guryaha, oo guud ahaanna la ixtiraamo deriska,<br />

oo aan la buuqin ama aan la sameyn wasaq dhibeysa dad kale.<br />

Guryaha dabaqa ah derisku kama maadan karaan in ay is maqlaan.<br />

Tallaabada dhulka la dhigayo, codka dheer, ooyinta carruurta iyo<br />

codka TVga iyo muusig mar mar ah intuba waxay la xiriiraan nolol<br />

maalmeedka.<br />

Hase yeeshee haddii shanqar caadi ahi noqoto qeyla joogta ah, taasi<br />

markaa waa wax aan loo dulqaadan karin. Haddii aysan wax ka<br />

beddeleyn inaad la hadasho deriska shanqaraya, waxaad la hadli<br />

kartaa guddiga ururka <strong>deggan</strong>ayaasha ama waxaad u dacwoon<br />

kartaa waaxda dacwooyinka <strong>deggan</strong>ayaasha kumuunaha ama guddiga<br />

kirada guryaha*.Taasina waxay keeni kartaa in deriska shanqaraya<br />

lugu khasbo inuu guuro.<br />

Rinjiga gaboobay, olyada, bateriga iyo<br />

haraaga daawada, kuwaasoo khatar ku<br />

noqon kara bii’ada iyo caafimaadka, waa<br />

in la geeyo meelaha sida gaarka ah loogu<br />

uruuriyo. Qashinka waaweyn sida moobilka<br />

iyo firinjiteerrada waa in la geeyo goobaha<br />

qashinka ee mar labaad la isticmaali<br />

karo*. Weydii kumuunaha sharciyada<br />

khuseeya meesha aad <strong>deggan</strong> tahay.<br />

Anteenada<br />

Guryaha kirada ah intooda badan waxay<br />

nidaam anteena wadaag ah, oo isla<br />

markiiba aad kamid tahay marka aad<br />

guriga soo degto. Waxayna noqon kartaa<br />

nooca loo yaqaan "Hybridnet" (Kabel-tv)<br />

ama qalab anteena dadka kawada<br />

dhexeysa. Caadi ahaan wuxuu qarashka<br />

Shuruucda sida gaar<br />

ka ah u khuseysa<br />

qashanka khatarta u<br />

ah bii’adda iyo<br />

caafimaadka<br />

Anteenada wadaaggga<br />

ah ee guryaha kirada ah

44<br />

GURYAHA<br />

anteenadu lasocdaa kirada guriga.<br />

Waxaad anteenna dhegsan kartaa oo<br />

kaliya marka milkiluhu kuu oggolaado.<br />

• Alaabta ku dhaqanaya weel biyo ku<br />

jiraan, ee aadan isticmaalin biyo iska<br />

soconaya.<br />

Ururrada dadka<br />

guryaha leh qaar ayaa<br />

anteena wadaaga leh<br />

Ururrada anteenada<br />

ayaa xukuma<br />

kanaallada<br />

Canshuuraha dadbani<br />

waa badan yihiin<br />

Haddii aad <strong>deggan</strong> tahay guri aad leedahay<br />

waad xiran kartaa anteena kuu<br />

gooniya. Waxaase dhici karta in ururka<br />

milkilayaasha guryuhu* ay leeyihiin nidaam<br />

anteena wadaag ah.<br />

Qaar badan oo kamida nidaamyada anteena<br />

wadaagga ayaa waxaa u sameysmay<br />

qaab ah urur anteeno. Hakaana waxaad<br />

ka qeybgeli kartaa go’aanka kanaallada<br />

laga fiirsan karo guryaha xaafaddaada.<br />

Korontada, Biyaha iyo kuleylka<br />

<strong>Danmark</strong> isticmaalka korontada, biyaha<br />

iyo kuleylku guud ahaan waa qaali.<br />

Bulshadu waxay daneyneysaa iney xadeyso<br />

isticmaalka tamarta si ay badbaadiso<br />

bii’ada. Sidaa darteed ayaa canshuuraha<br />

isticmaalka tamartu u sarreeyaan.<br />

Waad yareyn kartaa isticmaalkaaga<br />

korontada, biyaha iyo kuleylka, tusaale<br />

ahaan adigoo:<br />

• Daminaaya nalalka qolalka aan la<br />

joogin.<br />

• Isticmaalaya nalalka koronta cuniddoodu<br />

yar tahay. Nalalkaasi caadi<br />

ahaan waa ka qaalisan yihii kuwa<br />

caadiga ah, hase yeeshee 10 jeer ayey<br />

ka cumri dheer yihiin.<br />

• Ku qubeysanaya tubbada shaawarka,<br />

meesha aad berkedda ka isticmaali<br />

laheyd<br />

Bedelidda Dhismaha<br />

Haddii aad guriga adigu leedahay, sidii<br />

aad doonto ayaad gudihiisa u habeysan<br />

kartaa ama dib ugu dhisan kartaa.<br />

Ayadoo la taxaderaayo amaanka ayaase<br />

waxaa jira sharciyo dhowr ah kuna<br />

saabsan gelinta korontada, biyaha iyo<br />

kuleylka. Qaarkoodna waa iney geliyaan<br />

farsamayaqaanno la aqoonsan yahay.<br />

Haddii aadan sharciga dhowrin, Ceymisku<br />

ma bixinayo magdhawga wixii dhaawacyo<br />

ah oo yimaada.<br />

Haddii aad dooneysid in aad si weyn u<br />

bedesho dibedda sida tusaale ahaan<br />

dhisidda koridoor ama barando, ama aad<br />

dooneysid in aad dhisato daash ama<br />

garaash baabuur, waxaa haddaba jira<br />

shuruuc iyo qawaaniin badan oo ku<br />

saabsan weynanka iyo qaabkaba. Haddaba<br />

la xiriir xafiisyada ku shaqada leh ee<br />

kumuunaha si aad hore ugu heshid oggolaashooyinka<br />

lagama maarmaanka ah.<br />

Haddii aad kamid tahay ururka guryaha<br />

wadajirka loo iibsado, waa in aad iska<br />

hubisaa in xeer hoosaadka ururku dhigayo<br />

wax xadeyn gaara ah inta aadan<br />

dhismaha ku dhaqaaqin.<br />

Haddii aad guriga kireysatay, waxaad<br />

guriga ku sameyn kartaa isbedello iyo<br />

hagaajin xadeysan.<br />

Sharciyada korontada,<br />

biyaha iyo kuleylka<br />

Kala tasho kumuunaha<br />

wixii ballaarin ah<br />

<strong>Dadka</strong> saamiyada<br />

leh waa iney guddiga<br />

wargeliyaan<br />

Kireystayaashua iyo kireeyuhu<br />

waa ka ballamaan<br />

wixii beddelid ah

45<br />

Si xor ah ayaad u rakiban kartaa<br />

mashiinnada dharka ama alaabta dhaqa,<br />

waase in rakibaadda la ansixiyaa. Haddii<br />

aad dooneysid in aad sameysid isbeddello<br />

waaweyn sida in aad dhisato kushiin<br />

cusub ama aad dayactirtid musqusha,<br />

waa in aad oggolaasho uga heysataa<br />

kireeyaha. Qarashka shaqada adiga ayaa<br />

iska bixinaya, waxaase laga yaabaa in<br />

lacagta qaar uu kuu celiyo kireeyuhu,<br />

marka aad guureysid.<br />

La hadal kireeyaha ama xafiiska<br />

maamulka dhismaha, ka hor inta aadan<br />

howlgelin.<br />

GURYAHA<br />

Ceymiska<br />

Ceymiska degaanku wuxuu khuseeyaa<br />

inta guriga ku nool oo dhan, wuxuuna<br />

megayaa hantida sida moobilka, dharka,<br />

qalabka muusigga iyo TV, haddii la xado<br />

ama ay ku baaba’aan tusaale ahaan dab<br />

ama fatahaad. Xatooyada waa isla<br />

markiiba booliska lugu wargeliyo, haddii<br />

kale ceymiska magdhaw kama heleysid.<br />

Inkastoo aad qol kira ah ka <strong>deggan</strong> tahay<br />

villo ama abaartamento, waa muhiim in<br />

aad leedahay ceymis adiga degaankaaga<br />

daboolaya.<br />

Magdhawga xatooyada,<br />

gubasha iyo fatahaadda<br />

Haddii aad <strong>deggan</strong><br />

tahay qol kiro ah<br />

Arrimaha ceymiska ka akhriso bogga 97.

46 Guurid<br />

GURYAHA<br />

Waa in aad wargelisaa<br />

marka aad guureysid<br />

Kumuunayaashoo dhan waxay diiwaan<br />

geliyaan dadka kumuunaha <strong>deggan</strong>. Haddaba<br />

haddii aad guureysid waa in aad<br />

kumuunaha lasocodsiisid. Waana iney<br />

noqotaa ugu dambeyn shan maalmood<br />

kadib, marka aad guurtid.<br />

Galka guuritaanka ka<br />

qaado boostada<br />

Xafiiska boostada ayaad ka heli kartaa<br />

galka guurista, oo ay ku dhan yihiin<br />

dhamaan waraaqaha iyo foomamka aad<br />

isticmaaleysid, marka aad sheegeysid<br />

guurista.

6 QOYSKA

Qoyska iyo bulshada<br />

49<br />

Xuquuq siman iyo<br />

masuuliyad wadaaga<br />

Mujtamaca deenishku wuxuu ku saleysan<br />

yahay ixtiraamka qofka shakhsiga ah iyo<br />

masuuliyadda wadajirka ee noloshada<br />

qoyska iyo nolosha bulshada intaba.<br />

Taana waxaa kamida, in ragga iyo<br />

dumarku leeyihiin xuquuq iyo waajibaad<br />

isku mida, in ay kawada qeybgeli karaan<br />

arrimaha siyaasadda iyo dhaqaalaha si<br />

siman.<br />

Waxaa sidoo kale kamida, in qofka<br />

shakhsiga ah iyo qoysaskuba iyagoo la<br />

kaashanaya mujtamaca masuuliyadi kawada<br />

saaran tahay, in carruurta dhallinyaradu<br />

helaan koritaan iyo waxbarasho<br />

wanaagsan.<br />

Mujtamacu waxay iyadoo la kaashaneysa<br />

qoysaska iyo qofka shakhsiga ah<br />

howla kala duwan oo fara badan,<br />

kuwaasoo khuseeya caawinta dadka ay ku<br />

adag tahay iney isaga filnaadaan howl<br />

maalmoodkooda.<br />

Howl maalmeed ku mashquuliya<br />

Shaqadu waxay aad u buuxisaa nolol maalmeedka<br />

qoysaska. Qoysaska intooda badanna<br />

ninka iyo naagtuba waa shaqeeyaan, waqtiga<br />

shaqadooduna ilaa heer waa isku mid.<br />

Gaar ahaan qoysaska carruurtoodu yar yar<br />

tahay dadka waaweyni waqti aad u badan ayey<br />

ku bixiyaan shaqo iyo waxbarasho.Taasoo<br />

macnaheedu yahay, in aan waqti badan loo<br />

heyn nolol qoys iyo daryeelka qofka aadka u<br />

xanuunsan.<br />

Taasina waa mid kamida sababta keentay, in<br />

<strong>Danmark</strong> qoysasku heyadaha qaranka u daayaan<br />

qabashada qeyba kamida howlaha<br />

caamka ah. Waxaana sidaa darteed u suuragala<br />

cuuryaamiinta, dadka jirran iyo waayeellada<br />

aan isdebberi karin in lugu haayo xarumaha<br />

maalinlaha ama la dejiyo guryaha xanaanada.<br />

Waa caadi in carruurta yar yar lugu haayo<br />

xarun maalmeed ama heyn maalmeed. In<br />

kabadan boqolkiiba 90 carruurta u dhexeysa 3<br />

ilaa 5 sano waxaa lugu haayaa guriga dibaddiisa.<br />

Carruur badan oo rooroon ayaa iyaguna<br />

iskuulka kadib taga xarumaha waqtiga fasaxa<br />

iskuulka ama xarunta xilliga fasaxa. Eeg<br />

bogga 73.<br />

QOYSKA<br />

Dumar aad u yar ee deenisha ayaa guriga ka<br />

shaqeeya. Laakiin weli dumarka ayaa qabta<br />

howsha guriga inteeda badan. Hase yeeshee<br />

howl qeybsigu waa sii sinmayaa, gaar ahaan<br />

qoysaska carruurta yar yar heysta, kuwaasoo<br />

naagtu ay dhallinyar tahay, ayna leedahay<br />

tacliin sare iyo shaqo intaba.

50<br />

Noocyada kala duwan ee qoyska<br />

QOYSKA<br />

Billowga waqtigii 1900meeyadii waxaa<br />

caadi aheyd in qoysaska deenishku<br />

carruur badan dhali jireen. Hase yeeshee<br />

100kii sano ee ku xigtay tirada qoysaska<br />

carruurta badan lahaa hoosey u dhacday,<br />

isla markaana waxaa caadi noqotay in<br />

kali ahaan laba qof kaliya loo dego.<br />

Halka qoysasku isku celcelis ay ka koobnaayeen<br />

4,3 qof sanadkii 1901, tiradu<br />

waxay aheyd 2,2 sandkii 2000.<br />

Isbeddellada ugu waaweyni waxay dhaceen<br />

laga bilaabo 1960meeyadii. Qoysaska ka<br />

kooban aabbe, hooyo iyo carruur weli waa<br />

kan ugu caadisan, carruurta ka yar 18<br />

sano marki 4 loodhigo 3 meel ayaana weli<br />

la <strong>deggan</strong>aa waalidkood sanadkii 2000.<br />

Dad badan ayaa guursada marka waayeeloobaan,<br />

halka qaar kale oo badanna ay<br />

wada noolaadaan iyagoo aan isqabin.<br />

Qaar kamida xaasaska ayaa kala taga, oo<br />

dib u raadsada cid kale oo ay la noolaadaan.Taasna<br />

waxay keentaa in carruurtu<br />

ku dhex koraan qoysas ay kamid yihiin<br />

"cusub" aabbe, hooyo ama walaalo. Sidoo<br />

kale carruur badan ayaa la <strong>deggan</strong> hooyo<br />

ama aabbde kaliya, inkastoo ay si joogto<br />

ah usoo booqdaan waalidka kale.<br />

Sidaa ayeyna <strong>Danmark</strong> uga asaasmeen<br />

noocya badan ee shabakado qoyska oo<br />

kala duwan, kuwaasoo ka duwan aadna<br />

uga dabacsan sida xaaladdu ahaan jirtay<br />

boqol sano ka hor. Laakiin si kastaba ha<br />

ahaatee waxay noqon karaan kuwa aad u<br />

hagaagsan aadna isugu xiran.<br />

Noocyada Qoysaska<br />

Sanadkii 2002 waxaa <strong>Danmark</strong> wadar ahaan<br />

ka jiray in ku dhow<br />

2,9milyan oo qoys, oo isku celcelis ahaan<br />

noqonayey<br />

2,2qof qoyskiiba.<br />

Waxay haddaba u kala qeybsanaayeen qiyaas<br />

ahaan noocyada qoysaska soo socda:<br />

14 % Xaas isqaba carruurna leh,<br />

4 % Qaar isla nool carruurna leh,<br />

21 % Xaas isqaba oo aan carruur laheyn,<br />

6 % Qaar isla nool oo aan carruur laheyn,<br />

4 % Hal waalid oo carruur heysta,<br />

49 % Qof kaligii nool oo aan carruur heysan.<br />

Xigasho: <strong>Danmark</strong>s Statistik

Xiriirka labada qof wada nool<br />

51<br />

Guur<br />

Cidna waa inaan guur<br />

lugu qasbin<br />

Duqa magaalada mase<br />

wadaadka kaniisadda<br />

Waajibka<br />

ismasruufidda<br />

Labada qof waa isguursan karaan markii<br />

ay u buuxsanto 18 sano. Dhallinyarada ka<br />

yar 18 sano waa iney oggolaasho gaara ka<br />

codsadaan xafiiska maamul goboleedka.<br />

Sidoo kale sharciya gaara ayaa khuseeya,<br />

haddii qofku doonayo inuu dibedda qof<br />

kasoo guursado kadibna looguu keeno<br />

<strong>Danmark</strong>. Waa inuusan qofku hore xaas<br />

u aheyn, waana inuusan guursan walaal<br />

ama qaraabo dhow, taasoo laga wado<br />

waalidka, carruurta iyo waalidka waalidkii.<br />

Sidoo kale qofku waa inuu isagu<br />

go’aansadaa, qofka uu doonayo inuu<br />

guursado. <strong>Danmark</strong> guurka aasaaskiisu<br />

waa khiyaarka labada qof, waana sharci<br />

darro, in qofka lugu khasbo guur uusan<br />

raalli ka aheyn. Haddii qofka guurka lugu<br />

khasbay, guurkaas waa la kansali karaa.<br />

Waxaa laysku guursan karaa qaab<br />

madani ah ama kaniisadda. Nikaaxa<br />

madaniga ah meherinaya duqa magaalada.<br />

Nikaaxa kaniisaddana waxaa ridaya<br />

sheekha kaniisadda dadweynaaha ama<br />

diin mujtamacyo kale, halkaasoo wadaadku<br />

uu oggolaasho wax mehrin heysto.<br />

Nikaaxyada ka dhacay dalal kale<br />

waxay sharci ahaan <strong>Danmark</strong> la mid<br />

yihiin kuwa ka dhacay halkaan.<br />

Marka laba qof ay is qabaan waxaa waajib<br />

ku ah in ay dhaqaale ahaan is biilaan,<br />

taasoo loo yaqaan waajibka ismasruufidda.<br />

Guud ahaanna wax kasta oo qofku<br />

leeyahay waxay kawada dhexeeyaan<br />

labada qof. Marki carruuri timaadana<br />

labada qof waxaa ka dhexeysa masuuliyadda<br />

carruurta.<br />

Marka dadku ay doortaan iney isla degaan,<br />

lagana yaabo iney ilmo isu dhalaan iyagoo<br />

aan isqabin, arrintaa waxaa loogu yeeraa<br />

"guurka aan waraaqda laheyn".<br />

Haddii labada qof waraaq la’aan ay isla<br />

<strong>deggan</strong> yihiin, toos isuguma yeelanayaan<br />

waajibaadka xagga sharciga ama dhaqaalaha<br />

ah sida dadka isqaba oo kale.<br />

Gaar ahaan waxay arrintaasi muhiim<br />

noqotaa haddii carruuri jirto, ama marka<br />

la kala guurayo.<br />

Haddii carruur leysu dhalo iyadoo aan<br />

leys qabin, hooyada ayaa heleysa masuuliyadda<br />

waalidnimada, haddii labada waalid<br />

aysan ku heshiinin in ay wada yeeshaan<br />

masuuliyadda waalidnimada*.<br />

Qoys aan isqabin kala tegayo, waa in ay<br />

ku heshiiyaan wadaagidda waxyaabaha<br />

ka dhexeeya, haddii ay deyn qabaanna qof<br />

kastaa tiisa iska bixiyaa. Sidoo kalena<br />

waa iney isku afgartaan halka carruurtu<br />

degi lahaayeen. Haddii ay ku heshiin<br />

waayaan sidey wax u qeybsan lahaayeen,<br />

waa in maxkamadi u kala saarto. Haddii<br />

ay ku heshiin waayaan qofka carruurtu la<br />

degayaan, waa iney gacan weydiistaan<br />

xafiiska gobolka*.<br />

<strong>Danmark</strong> qaniisiintu <strong>deggan</strong>ayaasha kale<br />

ayey kala mid yihiin xagga xuquuqda iyo<br />

waajibaadka, waxayna isla geli karaan<br />

Guur waraaq la’aan ah<br />

Masuuliyadda<br />

waalidnimada<br />

Isafgaranwaa wuxuu<br />

sababi karaa dacwad<br />

maxkamadeed<br />

Wada noolaashada<br />

diiwaan gashan<br />

QOYSKA

52<br />

QOYSKA<br />

Qeybsanaya masuuliyadda<br />

carruurta<br />

wada noolaasho diiwaan gashan, taasoo<br />

sharci ahaan u xireysa sida guur oo kale.<br />

Kala tegid iyo isfurid<br />

Haddii aysan xaaska la aheyn inuusan<br />

qofka kale la noolaan karin, wuxuu xaq u<br />

leeyahay inuu ka tago. Kala tegiddu waa<br />

nooc ah waqti tijaabo, halkaasoo labada<br />

qof ay kala <strong>deggan</strong>aanayaan, laakiin ay<br />

weli isqabaan. Ninka iyo naagtu waxay<br />

isfuri karaan, markii ay kala <strong>deggan</strong>aayeen<br />

muddo hal sano ah. Haddii ay ku<br />

heshiiyaan in ay isfuraan, waxay isfuri<br />

karaan 6 bilood kadib.<br />

Haddii gogoldhaaf ama jirdilyo ay<br />

furriinka sabab u yihiin, waxay isfuri<br />

karaan iyagoo aan hore u kala guurin.<br />

Haddii ay carruur leeyihiin ayaga ayaa ku<br />

heshiinaya sidii ay u qeybsan lahaayeen<br />

masuuliyadda carruurta. Haddii ay ku<br />

heshiin waayaan shuruudaha furitaanka,<br />

waa in ay gacan weydiistaan xafiiska<br />

gobolka*. Ugu dambeyntiina dacwadda<br />

maxkamad ayaa dhedhexaadin karta.<br />

Waalidka aysan carruurtu la <strong>deggan</strong>eyni<br />

waa inuu kan kale siiyaa lacag u gooyaa.<br />

Waana lacag yar, wuuse u badin karaa<br />

hadduu doono. Lacagta carruurta loo<br />

gooyo canshuurta ayaa caadi ahaan laga<br />

goosan karaa.<br />

Lacagta carruurta ee<br />

aabaha laga jaro<br />

Ilma soo rididda sharciga ah<br />

<strong>Danmark</strong> ilma soo rididda sharciga ahi waxay ka jirtay lagasoo<br />

billaabo 1973.Taasoo macnaheedu yahay, in naagtu xaq u leedahay<br />

in isbitaalku ilmaha si kutalagala uga rido, inta uusan uurku<br />

dhaafin asbuuca 12aad. Xaalado aad u khaasana waxaa suuragala<br />

in ilmaha lasoo rido xilligaa kasii dambe.<br />

Haddii aad dooneysid in aad ilmaha iskasoo ridid, la xiriir dhakhtarkaaga,<br />

kaasoo kuu diri doona isbitaalka. Soo rididda ku talagalka<br />

ah waxaa caadi ahaan loo sameeyaa sida qalliin oo kale,<br />

waana lugu suuxinayaa. Waxaa sidoo kale suuragala in daawo loo<br />

adeegsado soo rididda ilmaha. Waana ilma soo ridid kaniiniyaal la<br />

cuno ay u sabab noqdaan.<br />

Haddii qof doonayo inuu ka guuro oo ay<br />

isfuraan xaaskiisa waa inuu la xiriiro<br />

xafiiska gobolka uu <strong>deggan</strong> yahay. Haddii<br />

aad <strong>deggan</strong> tahay København, waxaad la<br />

xiriiri kartaa Overpræsidiet* (oo la mida<br />

xafiiska maamul goboleedyada). Halkaana<br />

waxaad ka heli kartaa talabixin ku saabsan<br />

arrimaha kala tegidda, furriinka,<br />

masuuliyadda waalidnimada, qeybinta<br />

guriga, lacagta waalidka carruurtiisa loo<br />

jaro ama xaas hore.<br />

Naagta ayaana kaligeed go’aansaneysa in ilmaha lagasoo rido iyo<br />

in kale.<br />

Sanad kasta Waxaa <strong>Danmark</strong> lasoo ridaa 15.000 ilaa 20.000 oo<br />

ilmaa. <strong>Dadka</strong> qaar ayeyna la tahay iney aad u badan yihiin. Mid<br />

kamida doodda looga soo horjeedo ilma soo rididdu waa, in ay<br />

damiir ahaan qalad tahay in naf la gooyo. Aragtida qawaaniinta<br />

asaaska u ahi waa, in fursadda ilma soo rididdu ay muhiim yahay,<br />

si looga maarmo in dumarku dhalaan ilma aysan dooneyn amase<br />

ay naftooda khatar ku geliyaan adeegsiga ilma soo rididda sharci<br />

darrada ah.

Marka bulshadu arrinta soo<br />

faragelineyso oo ay gacan siineyso<br />

53<br />

Cidna waa inaan dhib<br />

loo geysan<br />

Kaalmada gargaarka<br />

deg degga iyo<br />

xarumaha gargaarka<br />

Saacidaad raadso inta<br />

aan dhib dhicin<br />

Waxa ka dhacaya inta u dhexeysa guriga<br />

afartiisa derbi waxay khuseysaa sirriyada<br />

nolosha, qaranka iyo kumuunuhuna<br />

sooma farageliyaan. Hase yeeshee qoyska<br />

cidna – carruur iyo cirroolaba – waa<br />

inaan loo geysan jirdilyo ama xadgudub<br />

toona. Haddii qofka wax lugu dhufto, la<br />

hendedo ama galmo lugu qasbo, markaa<br />

qofku waa inuu saacidaad raadsadaa,<br />

isagoo la xiriiraya kumuunaha ama,<br />

haddii xaafadaha ay ku yaallaan, xarumaha<br />

gargaarka degdegga ah iyo<br />

xarumaha talabixinta.<br />

Xaalada degdegga ah wuxuu qofku ku<br />

wareegi karaa xarunta degdegga ah, oo<br />

uu ka heli karo meel uu seexdo inta<br />

xaalkiisu meel u dhacayo. Isla markaa<br />

waxaa suuragala inuu helo kaalmo xagga<br />

arrimaha bulshada, maskaxda iyo xannaaneyntaba<br />

ah.<br />

Xarumaha gargaarka waxay dalka<br />

kaga kala yaallaan meela kala duwan,<br />

qaar ragga iyo qaar dumarkaba. Xarumaha<br />

gargaarka badankooda waxaa<br />

loogu talagalay dumarka u baahan ka<br />

difaacidda ninka dilaya amaba qof kale si<br />

xun ula dhaqmaya.<br />

Waxaa lagama maarmaana in aad gargaar<br />

doonatid inta aan arrintu gaarin<br />

heer aad xarun gargaar u guurtid. Haddii<br />

aad gargaar u baahan tahay la xiriir<br />

kumuunaha ama xarunta talabixinta,<br />

halkaasoo aad xaq u leedahay in aad<br />

qarsoodi ahaato.<br />

Carruurta iyo qofka weyn ee cudud ahaan<br />

ama maskax ahaan cuuryaanka iyo<br />

qoysaskoodu waxay heli karaan gargaar<br />

nolol maalmeedkooda u fududeynaya.<br />

Hadafkuna waa in qofka cuuryaanka ahi<br />

ku noolaado nolol aad u nashaad badan,<br />

sida u mudunna ugu dhow molosha<br />

caadiga ah. Degmooyinka iyo gobolladu<br />

waxay leeyihiin lataliyaal cuuryaamiinta,<br />

kuwaasoo kala taliya xagga fursadaha<br />

helitaanka qalabka cuuryaamiinta, guryaha,<br />

waxbarashada iyo shaqada.<br />

Carruurta cuuryaamiinta ah intooda<br />

badani waalidiintooda ayey la <strong>deggan</strong><br />

yihiin, waxayna dhigtaan xarumaha<br />

xannaanada, iskuullada iyo xarumaha<br />

waqtiga fasaxa ee caadiga ah. Hase<br />

yeeshee qaar ayaa dhigta xaruma xannaano<br />

ama iskuullo gaara, halkaasoo<br />

carruurta ay tababaraan ama waxbaraan<br />

shaqaale aqoon gaara u leh.<br />

Dhallinyarada iyo waayeelkaba waxaa<br />

loogu talagalay waxbarasho gaara,<br />

xarumo maalintii ama afar iyo labaatan<br />

saaca, goobo madadaalo, goobo farsamo<br />

iyo goobo shaqo oo la ilaaliyo.<br />

Qaar ayaa <strong>deggan</strong> guryo u gooniya,<br />

kana hela heyadaha qaranka saacidaad<br />

shakhsiya iyo mid camaliya. Qaar kale<br />

ayaa <strong>deggan</strong> xarumo gaara, guryo dad<br />

badani wadaagaan ama guryo la ilaaliyo.<br />

Gargaarka carruurta<br />

iyo dadka waaweyn ee<br />

cuuryaanka ah<br />

Fidin khaas ahaaneed<br />

QOYSKA

54<br />

Dhalidda carruurta<br />

QOYSKA<br />

Baarista dhakhtarka<br />

iyo umulisada<br />

Gal ayaa idinla<br />

soconaya adiga iyo<br />

ilmahaba<br />

U diyaar garowga<br />

dhalmada<br />

Dumarka uurka leh waxay xaq u leeyihiin<br />

in dhakhtarka iyo umulisadu siyaaba kala<br />

duwan u baaraan. Marka ugu horreysa<br />

dhakhtarkaaga ayaa ku baaraya, marka<br />

uurkaagu sagaal asbuuc yahay. Waana in<br />

aad adigu ballan ka sameysataa.<br />

Dhakhtarku "galka socdaalka" ayuu kuu<br />

sameynayaa, kaasoo baaritaannada dhakhtarka<br />

iyo umulisada oo dhan aad la<br />

imaaneyso. Galka waxay dhakhtarka iyo<br />

umulisadu ku qorayaan halka uu uurku<br />

marayo. Hadafka baaritaannadu waa in<br />

isha lugu haayo xaaladdaada iyo tan<br />

ilmahaba, iyo in wixii dhibaata ah waqti<br />

hore laga war helo.<br />

Gobollada qaar ayaa dumarka u fidiya<br />

marinta Sawirka dhegeysiga gudaha*.<br />

Sawir marintaa ayaa suuragelineysa<br />

ogaanshaha in ilmuhu qabo cuuryaannimo<br />

culus oo xagga jirka ah, ama inay jiraan<br />

dhibaatooyin kale. Adiga ayeyna kugu<br />

xiran tahay in aad ka faa’iideysato fursadaa.<br />

Baaritaannada waad usoo wadan kartaa<br />

ninkaaga, ama saaxiibtaa ama hooyadaa.<br />

Aad ayey kuu caawin kartaa in aad ka<br />

qeyb gasho isu diyaarinta dhalmada, gaar<br />

ahaan haddii ay tahay markii ugu<br />

horreysay ee dhasho. Halkaana waxaad<br />

ku baraneysaa arrimo la xiriira waxaa<br />

jirkaaga ku dhacaya inta aad uurka<br />

leedahay, iyo sida ilmuhu u koraan. Sidoo<br />

kale waxaa luguu tababarayaa sidii aad<br />

u neefsan laheyd ama jimicsan laheyd,<br />

taasoo carbineysa jirka isla markaana<br />

foosh sahleysa xanuunkana yareyneysa.<br />

Umulisada kala xiriir wixii fursado isu<br />

diyaarinta dhalmada ah ee laga heli karo<br />

xaafaddaada.<br />

Ninkaaga, ama qof kale oo aad dooneysid<br />

iney kula joogto marka aad<br />

dhaleysid, waad usoo wadan kartaa tababarka.<br />

Qeybaha dhalmada badankood waxay<br />

fursad kuu siinayaan in aad gurigaaga<br />

ugu dhashid si lamida tan isbitaalka. Mid<br />

kamida umulisooyinka isbitaalka ayaana<br />

xilliga dhalmada guriga idinkugu<br />

imaaneysa. Qeybaha dhalmada ee aan<br />

fursaddaa laheyni waxay qofka u diri<br />

karaan meel kale. Gobollada qaar kamida<br />

nidaam gaara ayey guri ku dhalidda u<br />

sameeyeen, taasoo umuliso gaar ahi ay ku<br />

shaqa leedahay baaritaannada uurka iyo<br />

guri ku dhalidda intaba.<br />

Haddii aad dooneysid in<br />

aad guriga ku dhashid<br />

Weydii mar kasta oo shaki qabtid<br />

Dhakhtarka iyo umulisadu waxay diyaar u yihiin iney kaaga jawaabaan<br />

su’aal kasta aad qabto, inta aad uurka leedahay. Haddaba<br />

xasuusnow in aad weydiiso, marka kasta oo aad shakisid, haddii ay<br />

ahaan laheyd qaababka loo dhalo, siyaabaha xanuunka loo yareeyo<br />

xilliga dhalmada ama arrima kale oo aad uga duwan. Su’aalahaaga<br />

hore usii qoro, si aadan arrin muhiima isaga hilmaamin.<br />

U sheeg sidoo kale, haddii ay jirto qaab gooniya oo aad dooneysid in<br />

aad u dhasho ama arrimo dhalmada kadiba, sida tusaale ahaan<br />

raashinka lagaa siinayo isbitaalka ama kliinikada.

55<br />

QOYSKA<br />

Marka dhaliddu<br />

bilaabato<br />

Aabaha ilmuhu goob joog<br />

waa ka noqon karaa<br />

Marka aad dareento in dhalmadu billaabaneyso,<br />

waa in aad wacdaa qeybta<br />

dhalmada ee isbitaalka. Halkaana waxaa<br />

luguu sheegayaa in la joogo waqtigii aad<br />

isbitaalka imaan laheyd, ama waxay kaa<br />

codsanayaan in aad mar kale soo wacdo.<br />

Adinka ayaana ku shaqa leh safarka soo<br />

aadidda isbitaalka. Ha hilmaamin qalabkaaga<br />

suuliga iyo joogga dharka ilmaha<br />

ah ee ugu horreeya.<br />

Dhalmadu waa dhacdo aad u xiisa leh,<br />

taasoo astaahisha inuu kula qeybsado qof<br />

aad kuugu dhow. Aabbayaal badan ayaa<br />

ka qeybgala dhalmada, laakiin haddii<br />

taasi aysan kuu suurageleyn, waxaa<br />

kusoo raaci kara qof kale oo aad ku<br />

kalsoon tahay, gacanna ku siin kara inta<br />

aad dhaleyso.<br />

Qaab gooniya oo aad dhaleysaa ma jiro,<br />

adiga ayeyna ku jirtaa in aad inta fooshu<br />

ku heyso socsoconeyso, fadhineyso ama<br />

jiifaneyso. Meela badan ayey suuragal<br />

tahay in aad berked biya kulula dhexgasho.<br />

Marka aad dhaleysid waxaad heli<br />

kartaa qaabab kala duwan oo daweyn<br />

xanuun yareyn ah. Umulisada ayaana<br />

qiimeyneysa qaabka adiga kuugu habboon.<br />

Haddii qalliid uu lagama maarmaan<br />

noqdo, waxaad kala dooran kartaa in<br />

lugu suuxiyo iyo in meesha qallaiinka<br />

lagaa kabaabyeeyo.<br />

Adiga ayaa go’aanka<br />

iska leh

56<br />

QOYSKA<br />

Xiriirka muhiimka ah<br />

ee ugu horreeya<br />

Qeybta nasashada<br />

dumarka dhalay<br />

Caddeynta dhalashada,<br />

magacbixinta iyo<br />

waqlasha<br />

Kaniisadda dadweynaha ayaa<br />

dadka oo dhan diiwaan gelisa<br />

Xiriirka xagga istaabashada ugu horreyaa<br />

qiima weyn ayey u leedahay hooyada iyo<br />

ilmaha intaba. Sidaa darteed umulisadu<br />

waxay ku weydiin doontaa in aad rabto in<br />

ilmaha dhabta luguu saaro, isla marka uu<br />

dhasho. Waa talo wanaagsan in ilmaha<br />

dhakhso naaska lugu duwo dhalidda kadib,<br />

sababtoo ah waxaa sidaa ku fududeyneysa<br />

in aad isla markiiba ku dhaqaaqdo<br />

nuujinta. Iyo sidoo kale in caanaha ugu<br />

horreeya, dambarka, ay ku jiraan nafaqooyin<br />

iyo maadooyin jirka difaac u leh,<br />

kuwaasoo ilmaha muhiim u ah. Haddii<br />

aadan dooneyn in aad ilmaha naaska<br />

nuujinin, waa in aad umulisada u sheegtid.<br />

Marka aad dhashid adiga iyo ilmahaba<br />

waxaa la idiin wareejinayaa qol ku yaalla<br />

qeybta nasashada dhalmada*. Halkaana<br />

waxaa lagaa saacidayaa xannaaneynta<br />

ilmaha, isla markaana waxaa lagaala<br />

talinayaa sida ugu habboon ee aad u<br />

nuujin laheyd, ugu qubeyn laheydii ama u<br />

heyn laheyd ilmaha cusub.<br />

Marka ilmuhu dhasho, foom ayaa waalidiinta<br />

la siiyaa si ay usoo buuxiyaan oo u<br />

geeyaan ama ugu diraan xafiiska kaniisadda<br />

ee xaafadda ilmuhu ku dhashay.<br />

Xafiiska kaniisaddu wuxuu u sameynayaa<br />

warqadda dhalashada. Kaniisadda dadweynaha*<br />

ee deenishka ayaa dowladda uga<br />

masuula diiwaan gelinta ilmaha dhasha<br />

oo dhan iyadoo aan diin loo eegin.<br />

Kaniisadda dadweynaha ayaa sidoo kale<br />

diiwaan gelisa dhamaan magacyada<br />

carruurta dhalata. Haddaba magaca<br />

ilmaha loo bixinayo waa in xafiiska<br />

kaniisadda loo sheego. Waana in sidaa la<br />

yeelo ugu dambeyn marka ilmuhu jiro lix<br />

bilood. Markaa ilmaha waxaa loo sameynayaa<br />

caddeynta dhalashada iyo magaca.<br />

Ilmaha sidoo kale waa loo magac bixin<br />

karaa marka kaniisaddu u waqlaleyso,<br />

ama macbad kale oo la aqoonsan yahay.<br />

Markaa ilmaha waxaa loo sameynayaa<br />

caddeynta dhalashada iyo waqlasha.<br />

Caddeynta waxaa loo isticmaalayaa,<br />

tusaale ahaan, codsiga baasaboorka.<br />

Lama oggola in ilmaha loo bixiyo magac<br />

"dhibaato" ku noqon kara, una keeni kara<br />

in lugu caayo ama lugu dacaayadeeyo.<br />

Wasaaradda kaniisadaha ayaa soo saartay<br />

wareegto magacyada la oggol yahay<br />

ay ku qoran yihiin, waxaana laga akhrisan<br />

karaa bogga internetka wasaaradda.<br />

Qofku wuxuu wasaaradda kaniisadaha,<br />

isagoo u maraya xafiiska kaniisadaha, ka<br />

codsan karaa oggolaasho magac aan<br />

wareegtada ku xusneyn.<br />

Haddii mid kamida waalidiintu heysto<br />

ama ku lahaan jirey dal kale dhalasho,<br />

waxaad ilmahiinna u bixin kartaan magac<br />

aan <strong>Danmark</strong> laga aqoonsaneyn, haddii<br />

magacu ka yahay magac koowaad oo<br />

caadi ah dalka aad labadiinnu ama<br />

midkiin uu ka yimid.<br />

Dumarka uurka leh oo dhan waxay xaq u<br />

leeyihiin fasax dhalmada kahor iyo kadibba.<br />

Sidoo kale ilmaha aabihii in mudda<br />

ah ayuu fasax dhalmo qaadan karaa.<br />

Magaca koowaad waa<br />

inuu ahaadaa mid la<br />

aqoonsan yahay<br />

Fasaxa dhalmada iyo<br />

fasaxa waalidnimada

57<br />

Kalkaalisada caafimaadka<br />

ayaa booqasho ku imaaneysa<br />

Heyadaha dowladda iyo shirkadaha<br />

qaarkood ayaa heshiis guud, ama ballan<br />

ku saabsan, in shaqaalaha la siiyo<br />

mushaar inta ay fasaxa dhalmada ku<br />

jiraan.Waalidiinta aan mushaarka fasaxa<br />

dhalmada qaadan, kumuunaha ayey ka<br />

heli karaan ceyrta fasaxa dhalmada.<br />

Sidoo kale taasi waxay khuseysaa dadka<br />

shirkadaha leh haddii ganacsigoodu soo<br />

jiray ugu yaraan 6 bilood. Waalidiinta<br />

carruurta yar yar heystaa waxay sido kale<br />

heli karan ceyrta fasaxa waalidnimada.<br />

Shuruudaha ku xiran waaxda arrimaha<br />

bulshada iyo caafimaadka ee kumuunaha<br />

ayaad kala xiriiri kartaa.<br />

Waxaad xaq u leedihiin in gargaaraha<br />

caafimaadku idin soo booqdo, taasoo<br />

lacag la’aan ah. Booqashada koowaad<br />

waxay dhici kartaa asbuuc kadib marka<br />

hooyada iyo ilmaheedu guriga yimaadaan.<br />

Kadibna booqasha kasta waad ka<br />

ballameysiin.<br />

Howsha gargaaraha caafimaadku waa<br />

inuu idin kala taliyo sida ugu habboon ee<br />

aad ilmaha ula qabsan laheydeen.<br />

Gargaaraha caafimaadku waxay la soconeysaa<br />

koritaanka ilmaha ayadoo cabbireysa<br />

oo miisaameysa. Waxay baareysaa<br />

dareenka ilmaha, waxayna qiyaaseysaa<br />

xaaladdiisa xagga nafaqada, iyo horukaciisa<br />

xagga luqadda iyo xarakaadka.<br />

Gargaaraha caafimaadku wuxuu si gaara<br />

u tixgelinayaa sida qoyska oo dhan u nool<br />

yahay, waxayna idin siin kartaa talooyin<br />

ku saabsan koritaanka ilmaha, waxaadna<br />

kala hadli kartaan wixii shaki idinkaga jiro.<br />

Gargaarayaasha caafimaadku cilmi<br />

ahaan waa kalkaaliyaal takhasus gaara<br />

leh. Sidaa darteed sidoo kale waxay<br />

idinkaga jawaabi karaan su’aalaha la<br />

xiriira sidii aad ilmaha ula tacaali laheydeen<br />

marka uu jirran yahay.<br />

La soconaya<br />

koritaanka ilmaha<br />

QOYSKA<br />

Ilmihiinnu wuxuu dhakhtarka qoyska ka<br />

heli karaa baaritaanna caafimaad oo<br />

badan oo bilaash ah. Ka eeg bogga 113.<br />

Baaritaannada<br />

dhakhtarka (qoyska)<br />

Gargaaraha caafimaadku waxay qaban<br />

qaabin kartaa kooxo hooyooyina oo<br />

<strong>deggan</strong> isku xaafad mudda isku dhowna<br />

wada dhalay. Hooyooyinka doonaya si<br />

isbeddel ah ayey guryahooda ugu kulmi<br />

karaan, si ay u sheekeystaan oo ay wixii<br />

waaya’aragnima ah isu dhaafsadaan.<br />

Kooxaha hooyooyinka

58<br />

Carruurta iyo<br />

dhallinyarada<br />

QOYSKA<br />

Carruurta waa in la dhegeysto lana siiyo<br />

xanaano<br />

<strong>Danmark</strong> waxaa guud ahaan carruurta loo arkaa noolayaal<br />

madax bannaan, kuwaasoo dadka waaweyn laga doonayo iney<br />

dhegeystaan, kana qeyb geliyaan go’aamada ayaga khuseeya,<br />

marka ugu horreysa ee ay wax kala gartaan.<br />

Qoysaska, xarumaha xannaanada iyo iskuulladuba waxay xoogga<br />

saaraan sidii carruurtu ku baran lahaayeen iney masuuliyad<br />

qaadaan, oo ay tixgelin muujiyaan, hadba heerka ay awoodaan,<br />

taasoo hadba ku xiran da’dooda iyo biseylkooda.<br />

Caruurtu waxay sida sharcigu dhigayo xaq u leeyihiin xanaano<br />

iyo kalsooni, waana in loola dhaqmo sidii qof qadderin mudan.<br />

Sidaa darteed waa mamnuuc waana ciqaab, in ilmaha la dilo<br />

ama siyaaba kale wax yeello loogu geysto.<br />

Waxaana kamida gudniinka gabdhaha, taasoo ah dhaawac halisa,<br />

gabdhahana dhibaatooyin aad u halisa u keeneysa. Sidoo kale<br />

arrinta la xiriirta gudniinka ka eeg sanduuqa xaqiiqooyinka ee<br />

bogga 115.<br />

Carruurta intooda ugu badan eena ka yar<br />

lix sanno waxay tagaan meelaha malinti<br />

caruurta lagu hayo, heynta ilmaha yar yar<br />

iyo xannaanada carruurta, amase siyaabo<br />

kale ayey carruur kale ula joogaan xilliga<br />

maalinta. Waxaa jira qaabab badan oo<br />

fursadeed ilma heyn xilliga maalintii ah<br />

dagtilbud.Waxaa kumunaha masuuliyad<br />

saaran inuu bixiyo heynta ilmaha, iyo<br />

waxaa jira in kumuunayaasha isku mid<br />

aheen, inteey tirada fursadaha kala<br />

duwan ay bixiyaan tahay. Hase yeeshee<br />

kuwa ugu caadisani waa:<br />

• Heynta maalinlaha ah. Taasoo ah in<br />

cunugga iyo ilma kale guri biribaati ah<br />

lugu heynayo, oo ay heyneyso qof uu<br />

kumuunuhu soo ansixiyey. Gaar ahaanna<br />

waa carruurta da’doodu tahay 0-3<br />

sanno.<br />

• Heynta ilmaha yar yar, ayadoo tahay<br />

fursad ilma heynta xilliga maalintii ah<br />

ee carruurta u dhexeeya 0-3 sano.<br />

• Xannaanada carruurta, ayadoo tahay<br />

fursad ilma heynta xilliga maalintii ah<br />

ee carruurta u dhexeeya 3 iyo 6 sano.<br />

• Xannaanada carruurta ee qoyska<br />

guura, taasoo loola jeedo, in carruurtu<br />

maalintaa waqtigood kusoo qadanayaan<br />

miyiga ama duurka.<br />

• Xarunta xanaanada oo isku dhafka ah.<br />

Taasna waxaa laga wadaa, in carruurta<br />

jira 0-6 sano ay isku dhex jiraan.<br />

• Kala doorashada xurta ah. Taaso<br />

waxayt tahay nidaam oo in kumuunuhu<br />

qaarkood u fidiyo kabid dhaqaale<br />

waalidiinta doonaya iney ilmahooda u<br />

helaan heyn xannaaneyn biribaati ah.<br />

Xanaanada ilmaha yar<br />

yar, heynta maalinlaha ah<br />

iyo xarumaha xanaanada<br />

carruurta

59<br />

Waa in aad adinku<br />

boos codsataan<br />

Haddii aad kumuune<br />

kale u guurtaan<br />

Wac oo booqasho kala<br />

ballan<br />

Si caruurtiin loogu diiwaan geliyo xanaaneen<br />

fursadeed, waa in aad la xiriirtiin<br />

xafiiska bixiya boosaska xannaanada ee<br />

kumuunaha. Haddii aan isla markiiba<br />

boos loo heyn, waxaa ilmaha lugu<br />

qorayaa liiska boos sugidda. Marba<br />

marka ka horreysa ee cunugga aad liiska<br />

kusoo qortaan, wuu ka si weynaanaya<br />

jaaniska cunugga in aad heshaan meesha<br />

aad dooneysaan. Haddii aad dooneysaan<br />

in cunugga bilaabo xarunta heynta ilmaha<br />

yar yar, waa in aad diiwaan gelisaan isla<br />

markiiba oo ilmuhu dhasho.<br />

Haddii aad kumuuna kale u guurtaan inta<br />

aan ilmuhu xannaanada caruurta billaabin,<br />

waa in aad la xiriirtaan kumuunaha<br />

cusub, si ilmaha halkaa looga diiwaan<br />

geliyo liiska sugitaanka. Xasuusnaadana<br />

in aad sheegto muddada uu ilmuhu liiska<br />

kumuunihii hore ku jiray, si aan safka<br />

gadaal la ina kakaga qorin.<br />

Haddii aad kumuuna kale u guurtaan<br />

marka ilmuhu xannaanada billaabeen<br />

kadib, waa in aad la xiriirtaan kumuunaha<br />

cusub, si ilmaha halkaa looga diiwaan<br />

geliyo.Waxaa laga yaaba in fursad u<br />

heysataan in ilmuhu xaruntii hore ee<br />

kumuunihii aad kasoo guurteen idiin sii<br />

joogaan ilaa lix bilood, marka aad<br />

guurtiin kadib.<br />

Waxaa markasataba idiin furan in aad<br />

xaruma tira badan soo booqataan, kahor<br />

inta aad go’aan ka gaarina, meelihii aad<br />

ilmahiinna u dooneysaan in lugu xannaaneeyo.<br />

Wac xarumaha aad dooneeysaan<br />

oo ballanso ka qaata waqti hore, si aad u<br />

hubsantaan, ee shaqaaluhu ay waqti<br />

idinkugu helaan ay idinkula hadlaan ayna<br />

xarunta idinkusoo wareejiyaan.<br />

Adinka ayaa iska bixinaya booska xarunta<br />

dowliga ee xannaanada maalintii. Laakiinse<br />

dowladda ayaa qeyb qarashka<br />

bixineysa, haddaba ma bixineysaan,<br />

qarashka dhabta ah ee booska qiimahiisa.<br />

Haddii carruur dhowr ahi idiin dhigtaan<br />

isku xanaano, waxaad leedihiin qiima<br />

dhimidda walaalaha, waxaa intaas inii<br />

dheer in aad ka codsan kartaan kumuunaha<br />

boosaska caruurta inii dhigato<br />

qiima barkii ah amaba lacag la’aan ah.<br />

Weydiiya Kumuunaha shuruu-daha ku<br />

xiran arintaasi.<br />

Dhamaan, dadka qaata lacagta ceyrta,<br />

lacagta ururka shaqaaluhu siiyo dadka<br />

shaqaynin amaba lacagta soo dhoweynta,<br />

waa iney suuqa shaqada diyaar u yihiin.<br />

Taasna waxaa loola jeedaa in ey qofka<br />

khasab ku tahay in oo billaabo shaqo ama<br />

qaato tababar shaqo*, marka luguu<br />

fidiyo. Iyo ma awoodi kartid in shaqo<br />

billaawdid ama qaatid tababar shaqo,<br />

haddii aadan heysan qof carruurta ku<br />

xanaaneeya.<br />

Haddii aadan weli helin fursada aad<br />

carruurta kuu xannaaneysa, kumuunaha<br />

laga yaabaa in boos idinka siiyo xarunta<br />

heynta maalintii ama heynta maalinlaha<br />

ah. Waana in aad qaadataan, haddii kale<br />

waxaad weyn kartaan kaalmada dhaqaale.<br />

Lacag bixinta<br />

Waajibka in aad ilmaha<br />

heyn u hesho<br />

QOYSKA

60<br />

QOYSKA<br />

Maaha heyn kaliya<br />

Fursadaha ilma heynta kumuunuhu waa ka duwan yahay waana ka<br />

ballaaran yahay nidaam heyn oo kaliya ah. Waxay leeyihiin<br />

shaqaale aqoon u leh tarbiyada carruurta, waxayna qabtaan howl<br />

aad uga baaxad weyn carruur heyn oo kaliya.<br />

Waxay ku dadaalaan, ayagoo adeegsanaya heeso, sheeko, ciyaar,<br />

duur kusoo lugeynta, booqashada matxafyada, tiyaatarrada iyo<br />

xarakaadyo kaleba, iney carruurtu ka koraan xagga luqadda, jirka<br />

iyo maskaxdaba. La joogidda carruurta kalena waxay carruurtu ku<br />

baranayaan qaadidda masuuliyad bulsho iyo sida leysu xaqdhowro.<br />

Sidoo kale carruurtu waxay yeelanayaan saaxiibbo ay la ciyaaraan,<br />

waxayna saaxiibbada iyo macallimiinta ka baranayaan luqadda<br />

deenishka iyo bulshada intaba. Sidaa ayaana xarumaha xannaanadu<br />

ilmaha u siiyaan waaya’aragnimo dhiirrigelin u noqoneysa, marka ay<br />

iskuulka billaabi tagaan.

61<br />

Kabidda heynta gaar<br />

ahaaneed<br />

Howl maalmeedka<br />

xarunta<br />

Ka sheekee ilmihiinna<br />

Kumuunayaasha qaarkood waxaa suuragala<br />

in dhaqaale ahaan lagaa kabo in aad<br />

adigu naftaada carruurtaada heyso karto.<br />

Fursad kalena waa in dhaqaale ahaan<br />

lagaa kabo in aad shaqaaleysato gabar<br />

carruurta kuu heysa. Waxaynu ilaa iyo<br />

hadda taasuna ku xirantahay kumuunaha<br />

inuu kuu siiyo kabidaa.<br />

Xarunta xannaanada maalintii caadi<br />

ahaan waaxa badanaba loo kala qeybiyay<br />

dhowr qolal. Taasoo loola jeedo, in<br />

carruurta loo kala qeybiyo kooxa yar yar<br />

ayadoo loo fiirinaayo da’da ama baahi<br />

kale oo khaas ah. Qolalkiiba kasta waxay<br />

leeyahiin shaqaale joogta ah, kuwaasoo<br />

qorsheysata howlaheeda. Caadi ahaanna<br />

waa kuwa aad la kulantaan, marka aad<br />

carruurtiina geyneysaan ama aad ka soo<br />

xeysaneeysiin xanaanada.<br />

Marka ilmihiinnu ay goobta xannaanada<br />

billaabayaan, waxaa fadhiga shirka<br />

laydinkugu sheegi doonaa warbixin la<br />

xiriirta sharciyada iyo nidaamka shaqada<br />

khuseeya howl maalmeedka xarunta ee<br />

goobta. Iyo adinka naftiina karikara in<br />

aad ka sheekeysaan ilmahiinna. Ma jiraan<br />

xaalado khaas ah oo ay tahay in shaqaaluhu<br />

ogaadaan Waxay noqon kartaa,<br />

tusaale ahaan, cunugga cuntada oo u<br />

barayay ama dhibaato ka heysata xarakaadyada<br />

khaas ah. Haddi ey shaqaaluhu<br />

goobta si wanaagsan garanayaan cunuggu,<br />

ayey shaqaaluhu caawin karaan iyo<br />

tixgelin karaan.<br />

Xiriir wanaagsan oo u dhexeeya adinka<br />

waalidiin ahaan iyo shaqaalaha xaruntu<br />

wuxuu muhim shardi u yahay cunugga<br />

korinkiisa oo faraxad leh. Sida caadiga<br />

ah waxaa sabuurado ogeysiiska lugu qoro<br />

ka akhrisan kartaan wixii qorshooyin ama<br />

xarakaadyo ah ee goobta xanaanada.<br />

Sidoo kale maalin walba waad la<br />

hadli kartaan shaqaalaha tarbiyada ee<br />

carruurtiinna ka masuulka a, iyo kana<br />

dhegeysan kartaan sida xaalku maanta<br />

ahaa, iyo una sheegi kartaan wixii<br />

isbeddel ah ee ka dhacay qoyska, taaso ay<br />

ilmaha is weyn u saameyneyso.<br />

Haddii aad u baahan tihiin waqti<br />

dheer oo aad kula hadashaan shaqaalaha<br />

xarunta, waxaad codsan kartaan shir la<br />

dhaho wadahadalka ee waalidiinta.<br />

Xaruma badan oo maalintii caruurta<br />

lugu ahay ayaa leh shaqaale ku hadla<br />

laba luqadood, kuwaasoo ka qeyb gala<br />

wadahadalka ee waalidiinta. Haddii ey<br />

jirtoba, in ey joogin shaqaale ku hadla<br />

luqadda oona yaqaana luqada loo baahan<br />

yahay, turjubaan ayaa markaase loo<br />

yeerayaa.<br />

Labbo jeer sanadkiiba xarunta xannaanadu<br />

waxay u qabataa shirar waalidiinta oo<br />

dhan. Halkaasoo shaqaalaha tarbiyadu<br />

kugu sheegayaan qoryaasha sanadka, iyo<br />

soo qaadaan mowduucyada oo dooda u<br />

furan. Waxay filayaan, iney waalidiintu<br />

imadaan, sababtoo tahay shirarkaasu<br />

waxaa loo sheegayaa warar muhiim ah,<br />

oo la xiriira, waxyaabaha xarunta ey<br />

qabato amaba ka jira. Sidoo kalena<br />

Xiriirka u dhexeeya<br />

xarunta iyo waalidka<br />

Shirarka waalidiinta<br />

QOYSKA

62<br />

QOYSKA<br />

Guddiga waalidiinta<br />

waxay waalidiintu soo jeedin karaan bareer<br />

ku saabsan mowduucyo iyo xarakaadyo<br />

khuseeya carruurta iyo waalidiintaba. Mid<br />

kamida shirarka waalidiintu, waalidiinta<br />

waxay ku dooranayaan wakiillada waalidiinta<br />

ee guddiga waalidiinta.<br />

Xarunta hoggaankeeda ayaa leh masuuliyadda<br />

maamulka shaqada maalmeedka.Hase<br />

yeeshee guddiga waalidiintu<br />

waxay wakiil ka yihiin waalidinta rabitaankooda<br />

iyo aragtidooda, iyo waxay ku<br />

leeyihiin saameyn xarunta mabaadi’da<br />

tarbiyeynta ey ku dhaqanto, iyo sidii<br />

lacagtii, xarunta loo qoondeeyey loo<br />

isticmaalilahaa.<br />

laga yaabaa iney ku adagtahay fahmidda<br />

caadooyinka bulshada deenishka, oo<br />

markaa ay ka welwelsan yihiin sida<br />

ilmahoodu ay noqon doonaan.<br />

Waxaa suuragala inaad heshid cawinaad<br />

oo dad khibrad u leh oo kaa caawisa<br />

xillinta dhibaatooyinka isku cakirmay.<br />

Labadaba, waalidiinta iyo dhallinyaradaba<br />

waxay heli karaan talabixin iyo jiheen –<br />

wadajir ahaan iyo kali kaliba. Kumuunaha<br />

weydii ama tijaabi khadka telefoonka ee<br />

dadka iskubuuqa ama talabixinta khadka<br />

telefoonka ah. Waa lacag la’aan, iyo<br />

waxaadna ula xiriiri kartaa qarsoodi<br />

ahaan.<br />

Dhallinyaro u dhexeysa<br />

laba dhaqan<br />

Labadaba, waalidiinta iyo dhallinyaraduba<br />

waxay soo mareen dhibaato muddada<br />

dhallinyarannimada dhibaato. Dhallinyaradu<br />

waa isbeddeleysaa jir ahaan iyo maskax<br />

ahaanba. Waana isi soo saaraan, kana<br />

xoroobaan waalidiinta oo ay muujiyaan<br />

iney isku filan yihiin. Isla markaasuna aya<br />

waalidiintu weli ka masuul yihiin iyo oo<br />

ay u taliyaan noloshooda, xadna u yeelaan<br />

baxbaxsiga dhalinyarda.<br />

Waxaa dhici karto in khaas ahaan ugu<br />

adkaaneysaa dhallinyarada iyo waalidiinta,<br />

markay la kowsadaan dhaqanka deenishku<br />

uu aad uga duwan yahay koodii hore.<br />

Dhallinyaradu waxay jahawareer kala<br />

kulmaan dhaqanka dhallinyarannimo, ee<br />

ay bulshada deenish ka kala kulmayaan,<br />

iyo dhaqanka lugusoo koriyey ee<br />

gurigooda. Waalidiintuna sidoo kale ayaa<br />

Gargaarka ilmaha iyo qoysaska dhibaateysan<br />

Waalidiinta ayaa ka masuula iney ilmahooda siiyaan jaceyl iyo xannaano,<br />

una diyaariyaan hoy nabadeed oo ay ku barbaaraan. Bulshadu<br />

soo faragelin meyso, haddii uusan jirin shaki laga qabo in ilmaha<br />

dhibaato heysato.<br />

Haddii ay taasi dhacdo, kumuunuhu qoyska ayuu la xiriiraa, iskuna<br />

dayaa inuu la xalliyo dhibaatooyinka. Qoyska ama qof kamidana<br />

sidoo kale gacan qabasho waa codsan karaa.<br />

Haddii dhibaatadu ay aad u culus tahay, waxaa ilmaha in muddaa la<br />

geyn karaa xarun ama qoys kale ayaa loo dhiibi karaa.<br />

Dhallinyarada ay heysato dhibaatooyin xagga bulshada oo culus, iyo<br />

haddii waalidku uusan hanan kareyn, waxay degi karaan xaruma<br />

gaara, oo ka saacidaya sidii ay waxbarasho ama shaqo u bilaabi<br />

lahaayeen.Taasina waxay sidoo kale khuseysaa dhallinyarada ka yar<br />

15 sano, oo dembiya hore u galay.

Nolosha waayeelnimada<br />

63<br />

Mushaarka<br />

waayeelnimada iyo<br />

howlgabnimada waqti<br />

hore<br />

Da’da howlgabnimadu sida caadiga ah<br />

waa 65 sano, laakiin qaar ayaa doorta<br />

iney suuqa shaqada waqti hore kabaxaan,<br />

isla markaana qaataan waxa loo yaqaan<br />

mushaar kabid. Qaar kale waxay qabaan<br />

dhibaatooyin waaweyn oo xagga jirka iyo<br />

maskaxdaba ah, taasoo u keenta ineysan<br />

shaqeysan kareyn, markaa waana iney<br />

qaataan dhaqaalaha howlgabka horay.<br />

Waxaa jira shuruuda gaara oo u dhigan<br />

mushaar kabidda iyo howlgabnimada<br />

horay. Weydii kumuunaha.<br />

QOYSKA<br />

Howlgabnimada<br />

dadweynaha<br />

Waayeel firfircoon<br />

Sida howlgabka saxda ah qofku waxuu<br />

xaq u leeyahay in la siiyo lacagta howlgabka<br />

saxda ah. Haddii aad <strong>Danmark</strong><br />

<strong>deggan</strong>eeyd 40 sano laga bilaabo 15<br />

jirkaagii ilaa aad howlgab noqotay,<br />

waxaad xaq u leedahay lacagta howlgabnimada<br />

oo buuxda. Haddiise aad<br />

<strong>Danmark</strong> mudda gaaban <strong>deggan</strong>eyd,<br />

asaas ahaan howlgabnima yar ayaad xaq<br />

u leedahay. Xafiiska howlgabnimada<br />

kumuunaha ayaa xisaabinaya, kuuna<br />

sheegaya inta aad xaq u yeelan karto.<br />

Waayeellada wadaniga doonaya ama<br />

kara, waxay heeystaan fursado badan oo<br />

danahooda ku fushadaan, uguna noolaadaan<br />

nolol firfircoon. Siyaasadda waayeellada<br />

deenishku waxay ku dhisan tahay in<br />

waayeelladu naftooda masuuliyadda tan<br />

ugu weyn ka saarantahay iyo saameynta<br />

noloshooda. Mar hadi aad tahay waayeel<br />

hadaba waxaad leedahay fursad in aad<br />

ka qeybgashid marka arin go’aan laga<br />

gaarayo. Labadaba, qorshaha adiga naf-

64<br />

QOYSKA<br />

Saacidaadda howsha<br />

guriga<br />

Guryaha waayeellada<br />

taada ku khuseeya iyo kuwa nawaaxiga<br />

khuseeyaba.Waxaana jira guddi waayeellada,<br />

oo lagasoo doorto waayeellada<br />

kumuunaha <strong>deggan</strong>, iyo wuxuuna kumuunaha<br />

kala taliyaa xaaladaha sida gaarka<br />

ah u taabanaya waayeellada ee nawaaxiga<br />

degaanka <strong>deggan</strong>.<br />

Waayeellada intooda badani guri ayey<br />

<strong>deggan</strong>yahiin oo naftooda ismaamula,<br />

hadba inta ay kari karaan. Waxaa laga<br />

yaaba in ey helaan shaqaale ka caawina<br />

jir nadiifiskooda iyo lagana caawiyaa<br />

tusaale ahaan nadaafadda guriga iyo<br />

adeegga raashinka. Heerka saacidaaddu<br />

ey helayaan wuxuu ku xiran yahay hadba<br />

sida kumuunuhu baahidooda u qiimeeyo.<br />

Haddii aad waayeel tahay iyo u baahi<br />

khaas ah aad qabto ama aad qabto<br />

dhibaato xagga jirka ah, waxaad ka dalba<br />

kartaa kumuunaha guryaha waayeellada.<br />

Guryahaana waxaa loo sameeyey, qaab<br />

ku habboon waayeellada iyo dadka<br />

cuuryaamiinta ah. Gurya badan ee waayeellada<br />

ayaa xiriir la leh xarun xannaaneyn,<br />

haddaba waa fududdahay in aad<br />

gargaar u yeerato.Waxaa dhici in aad saf<br />

u gasho guryaha waayeellada. Marka<br />

waxaa haboon in aad mar hore liiska<br />

iskusii qorto waqti fiican.<br />

Waayeelka, u baahan xannaana badan,<br />

waxa heli karaan guri la ilaaliyo ama<br />

hoyga xannaano, halkaasoo ay joogaan<br />

shaqaale howlaha caadiga ah u xilsaaran<br />

sida sameynta raashinka, dhardhaqidda,<br />

nadaafadda iyo iney <strong>deggan</strong>ayaasha ka<br />

saacidaan xagga nadaafadda qofku u<br />

shakhsi u ah.<br />

Waayeelladu ayaga ayaa iska bixinaya<br />

qarashka howlaha loo qabanayo. Hase<br />

yeeshee qarashkaasi caadi ahaan waa<br />

wax ay ku filan yihiin, inkastoo ay lacagta<br />

howlgabnimada kaliya qaataan.<br />

Guryaha la ilaaliyo<br />

mase xarunta xanaanada<br />

waayeellada

Marka nafta waqtigeedu dhamaato<br />

65<br />

Warqadda dhimashada<br />

Duugista<br />

Marka qof dhinto waa dhakhtar qoraa<br />

warqad caddeyneysa dhimashada. Haddii<br />

qofku guriga ku dhinto waa reerkiisu<br />

dhakhtarka wargeliyaan sida ugu dhakhsaha<br />

badan. Qoyska waxaa la siinayaa<br />

caddeynta dhimashada iyo diiwaan<br />

gelinta dhimashada, taasoo la geynayo<br />

xafiiska kaniisadda ee xaafadda uu qofka<br />

dhintay <strong>deggan</strong>aa. Kaniisadda dadweynaha<br />

ee deenishka* ayaa, ayadoo ka<br />

wakiila dowladda, diiwaan gelisa qof<br />

kastoo dhinta ayadoo aan loo fiirin<br />

diintiisa iyo qoyska uu ka dhashay toona.<br />

Maxkamadda dhaxalku* si toosa ayey<br />

ugu warheleysaa marka qof dhinto, in yar<br />

dhimashada kadibna waxay isugu yeertaa<br />

eheladiisa. Halkaana waxaa looga<br />

wadahadlaa sidii laga yeeli lahaa wixii<br />

hanti ah ee uu ka dhintay.<br />

Caadi ahaan qofka dhintay waa in la aaso<br />

ama la gubo siddeed beri gudahood.<br />

<strong>Dadka</strong> duugta qabanqaabiya ayaa kaa<br />

saacidaya wixii howlaha duugta la xiriira.<br />

Waxaana suuragala in kumuunuhu<br />

dhaqaale ahaan duugta kaa kaalmeeyo.<br />

Haddii qofka dhintay dal kale lugu<br />

aasayo, kumuunaha ayaa meydka u<br />

sameynaya baasaboor gaara oo lugu<br />

qaado.<br />

Kaniisadda dadweynaha* ee deenishku<br />

waxay leedahay qiyaas ahaan 2.100 oo<br />

qubuurood, dhamaan <strong>deggan</strong>ayaasha<br />

Denmarkna waxay xaq u leeyihiin in lugu<br />

duugo qubuuraha xaafadda ay <strong>deggan</strong><br />

yihiin. Haddii qofku xubin ka yahay diin<br />

kale, oo uusan ka tirsaneyn kaniisadda<br />

dadweynaha, qofkaasi xaq uma lahan in<br />

duugtiisa loo fuliyo sida cadooyinkiisa iyo<br />

dhaqankiisu tilmaamayaan oo dhan. Hase<br />

yeeshee qofku sida uu doonayo maamulka<br />

qubuuraha wuu u sheegan karaa.<br />

Qubuuraha qaarkood waxay leeyihiin<br />

meela gooniya oo loogu talagalay dadka<br />

heysta diimaha kaduwan tan kaniisadda<br />

dadweynaha. Sidoo kale dadka diimaha<br />

kale heysta waxa u furan iney sameystaan<br />

goobo ay gooni dadkooda ugu aastaan.<br />

Wasaaradda kaniisadaha ayaa oggolaashada<br />

bixisa, laakiin mujtamaca diintaasi<br />

waa iney soo helaan dhul ku habboon, isla<br />

markaana bixiyaan qarashka iibsashada<br />

iyo hagaajinta.<br />

Oggolaashada waxaa shardi u ah in<br />

heyadaha caafimaadku oggolaadaan iyo<br />

in isla markaana meesha ay khuseyso loo<br />

sameeyey naqshadda nawaaxiga. Sidoo<br />

kalena waa inay jiraan shuruuc qeexeysa<br />

isticmaalka iyo ilaalinta qubuuraha ama<br />

godka aaska. Mujtamaca diintaasi ayaga<br />

ayaa go’aaminaaya cidda lugu duugayo<br />

qubuurahaas.<br />

2.100 qubuurood<br />

Goobaha duugista<br />

dadka diimaha kale<br />

heysta<br />

Ogolaashada godka<br />

aaska<br />

QOYSKA

7 ISKUULKA IYO WAXBARASHADA

Caadada waxbarashada Deenishka<br />

67<br />

Shaqada dadka aan<br />

tacliinta laheyn oo sii<br />

yaraaneysa<br />

Dimoqoraadiyaddu<br />

waxay u baahan tahay<br />

dad wax yaqaan<br />

<strong>Danmark</strong> waa dal oo ku yaryahay<br />

alaabta ceyriinka ee dabiiciga ah. Hadaba<br />

dadku iyo aqoontooda iyo nashaadkoodaba<br />

ayaa ah kuwa ugu muhiimsan kheyraadka<br />

dalka. Sannadahaan dambe oo cilmiga<br />

teknooligiyada dhakhsi u horumaraayo iyo<br />

carra-edegeynta (iskusoo dhowaashaha<br />

caalamka) waxay sii xoojinayaan baahida,<br />

loo qabo inaan tacliinteenna sare<br />

usii qaadno. Haddii kale tartanka caalanka<br />

waan ka hareynaa, iyo waxaana<br />

nugu adkaaneysa inaan horumarinno<br />

daryeelka bulshadeenna.<br />

Waxbarashadu sidoo kale ayey muhiim<br />

ugu tahay shaqsi shaqsi. Mujtamaca<br />

casriga dadka aan tacliinta laheyn fursada<br />

shaqo helitaankood wey sii yaraaneysa.<br />

Ninka dadka guraayo alaabta u rara waa<br />

inuu bartaa sida wax loo qaado isagoo<br />

aan dhabarku ka dhaawacmin. Kaaliyaha<br />

shaqada nadaafadeedku waa iney akhrin<br />

karaan, sida daawooyinka nadaafadda<br />

loo isticmaalo iyo waxa loo isticmaalo.<br />

Kan tabakaayada lehi waa inuu sameyn<br />

karaa xisaabaadka la xariir canshuuraha.<br />

Sidaa darteed <strong>Danmark</strong> dadka oo<br />

dhan waxay fursado aad u ballaaran<br />

baaxadeedo ugu heystaan in sidii ay wax<br />

u baran lahaayeen, aqoonna u kororsan<br />

lahaayeen, iyo isla markaana ay shakhsiyaddooda<br />

u horumarin lahaayeen.<br />

<strong>Danmark</strong> waxay dhaqan u leedahay<br />

wacyigelinta dadka*, taasoo la faca ah<br />

dimoqoraadiyadda deenishka. Taasina<br />

waxay la xiriirtaa fikirka ah, in dad la<br />

wacyi gelshay ey yahiin asaaska<br />

muhiimka ah dimoqoraadiyad si wacan u<br />

shaqeyneysa.<br />

Taana macnaheeda dhaqan ahaan,<br />

waxay tahay in dhamaan dadkoo idil waxbaran<br />

karaan noloshooda oo dhan.Tusaale<br />

ahaan iskuullada dadka waaweynka* ama<br />

iskuullada habeenkii*, iyo adigoo adeegsaneeysid<br />

barnaamijyada waxbarashada ee<br />

Raadiyaha iyo TVga, ama adigoo qaadanaysid<br />

kooris ee koorsooyinka goobaha<br />

shaqada laga bixiyo.<br />

Waxbarashada khasabka ah<br />

<strong>Danmark</strong> waxaa ka jirta 9 sano oo<br />

waxbarasho khasaba ah. Ilmaha waa in<br />

wax la baraa laga bilaabo marka toddoba<br />

sano u buuxsanto. Intood badan ilmaha<br />

waxay bilaabaan laakinse la qabsig<br />

iskuulka* eyna ka bilaabaan fasalka xannaanada,<br />

markiiba ay lix sanno gaaraan.<br />

Ka dib markuu sagaalka sano ee iskuulku<br />

dhamaado waa u xurr, in oo qofku tacliinta<br />

sii wato. Inta dadka ugu badani waxay<br />

qaataan waxbarasho xirfadeed amase usii<br />

gudbaan dugsiga sare* (gymnasiet) ama<br />

dugsiga sare* ee kale (hf). Iyo qaar<br />

badana waxay qaataan waxbarasho waqti<br />

gaaban, mid meel dhexe ama waxabarsho<br />

waqti dheer ee heer jaamici ah.<br />

Ka qeybgal iyo wadashaqeyn<br />

Nidaamka waxbarashada deenishku wuxuu<br />

ku dhisan yahay xorriyad heer sare ah iyo<br />

ra’iye ka dhiibashad go’aamada. Laga<br />

billaabo fasallada ugu yar ilaa jaamacadda<br />

Inta badan way si<br />

wataan sagal sanno<br />

kadib<br />

Xorriyad iyo wadatashi<br />

ISKUULKA IYO WAXBARASHADA

68<br />

Iskuulka<br />

aasaasiga ah<br />

ISKUULKA IYO WAXBARASHADA<br />

Wadashaqeyn iyo<br />

wadajir<br />

waxay ardaydu iskuulada iyo ardaydu<br />

jaamacadaha ka qeybqaadan karaan<br />

go’aannada ku saabsan iskuulka iyo<br />

waxbarashada. Waxaana laga filayaa,<br />

iney sidaa yeelaan.<br />

Waxbaridda sideedaba waxaa sifa u ah<br />

barashada aqoonta asaasiga ah, wadahadal<br />

iyo wadashaqeyn. Caruurta waxay<br />

baranaayaan laga billaabo fasalka koowaad<br />

iney koox koox isula shaqeeyaan, oo<br />

ay wadajir ahaan u xalliyaan shaqadii loo<br />

diray.<br />

Carruurta waaweyni waxay fursada u<br />

leeyihiin iney isi saacidaan iyo si wadajir<br />

ah tusaal ahaan imtixaan koox ahaan uga<br />

qeybaglaan. Xarumaha tacliinta sarena<br />

ardaydu waxay ku diyaarisa cashirkooda<br />

badanaaba kooxo wax wada akhris,<br />

kuwaasoo ku kulma meelo biribaati ah<br />

sida meelaha ey deganyahiin iyo xarunta<br />

waxbarashadaba si ay isula xalliyaan<br />

cashiradaha la soo faray.<br />

Dhamaan carruurtoo dhan waxaa loo<br />

oggol yahay waxbarid lacag la’aan ah oo<br />

ay u siman yihiin ee dugsiyada hoose/<br />

dhexe ee deenishka. Waxayna ka kooban<br />

tahay fursada ee hal sano oo fasalka<br />

xannaanada oo daba socoto sagaal sano<br />

oo dugsiga aasaasiga ee hoose/dhexe ah<br />

– iyo amaba hal sanno fasalka 10aad ah.<br />

Fasalka xanaanada carruurta<br />

(Børnehaveklasse)<br />

Waxaa jirta waxbarashada khasabka ah oo<br />

laga bilaabo fasallada 1aad ilaa 9aad.<br />

Hase yeeshee carruurta intooda ugu badani<br />

waxay ka billaabaan fasalka xannaanada,<br />

markiiba ey 5-6 sanno jir yahiin.<br />

Fasalka xannaanadu waxaa laysku daraa<br />

ciyaar iyo waxbarasho. Carruurtu waxay<br />

baranayaan xarfaha alifbeetiga, way heesayaan,<br />

way ciyaarayaan, waxayna bartaan<br />

weerta eriyadda iyo sida eriyadda layisku<br />

xiro.<br />

Ujeeddada fasalka xannaanadu waa<br />

in carruurta la siiyo dareen fiican ee nolosha<br />

iskuulka ka jirta. Carruurta, uu ilmuhu<br />

kula kulmaayo fasalka xannaanada, ayaa<br />

dhici karato isla caruurtii, eyna noqdaan<br />

ilmahu saaxibadaha ee fasalka 1aad.<br />

Carruurtu waxay<br />

baranayaan iney iskuul<br />

dhigtaan<br />

Dugsiga hoose/dhexe (Folkeskolen)<br />

Dugsiga hoose/dhexe ee deenishku waa<br />

iskuul unugeed (dugsiga kala ma sooco<br />

ardayda, tusaala ahaan, kuwa darajadaha<br />

fiican hela la ma geeyo dugsiga u khaas<br />

ah). Taasuna macnaheeduna waa, inaan<br />

carruurta lakala soocin.Carruutaasna<br />

Carruurta isku fasal<br />

ayey isula soconayaan

Wuxuu carruurta siinayaa<br />

aqoon aasaasi ah<br />

Waxay helayaan<br />

wadatashi iyo<br />

masuuliyad wadaag<br />

Guddiga aradada waa<br />

la dhegeystaa<br />

Darajo ma jirto<br />

fasalka 8aad ka hor<br />

wey isla soconayaan aygoo isku fasal ah<br />

ilaa iyo waxbarashadooda oo dhan ee<br />

dugsiga hoose/dhexe.<br />

Dugsiga hoose/dhexe wuxuu siinaaya carruurta<br />

aqoon aasaasi ah oo daba joog ah,<br />

tusaale ahaan sida xisaabta, luqadda,<br />

barashada aqoonta arrimaha bulshada<br />

iyo maaddooyinka dhabiiciga.Waxuu kale<br />

uu dugsiga hoose/dhexe aradaydaasi<br />

siinaya kalsooni ku filan ee barashada<br />

dhaqanka deenishka, wuxuuna barayaa<br />

fahmidda dhaqamada kale.<br />

Dugsigu wuxuu isla sidoo kale xoojinayaa<br />

horumarka xagga shakhsiyadda ee<br />

ardada, iyo wuxuuna baraarunjinaya dareenka<br />

hawadeed ama fantisiyaha ardayda<br />

iyo rabitaankooda in ey wax bartaan.<br />

Iskuulku wuxuu carruurta u diyaarinayaa<br />

nolosha mujtamac ee xoriyadda, sinnaanta<br />

iyo dimoqoraadiyadaba.Waxay taasuna<br />

ku imaaneysaa ayado carruurta laga qayb<br />

geliyo go’aamida, iyo ka qayb qaadashada<br />

masuuliyad, iyo la baro xuquuqaha iyo<br />

waajibaadada.<br />

Carruurtu waxay baranayaan sida fikradhooda<br />

u soo bandhigi lahaayeen.Waxayna<br />

u heystaan fursad ey ku sameystaan guddi<br />

arday, kaasoo fikradahiisa la dhegeysanayo,<br />

marka iskuulku gaarayo go’aamo<br />

muhiima ah ka gaarayo iskuulka.<br />

Sanadaha ugu horeey ee dugsiga hoose/<br />

dhexe waxaa carruurta dadaalkooda lugu<br />

qiimeyaa wada hadal ee kulinka wadata-<br />

Hadafka dugsiga hoose/dhexe<br />

Dugsiga hoose/dhexe ee deenishka waxaa saldhig u ah sharciga<br />

dugsiga hoose/dhexe. Wuxuuna hordhac ahaan hadafka dugsiga<br />

hoose/dhexe ka leeyahay:<br />

" § 1. Howsha dugsiga hoose/dhexe, asigoo waalidiinta la<br />

kaashanaya, waa inuu sare u qaado sidii ay ardadu u yeelan<br />

lahaayeen aqoon, xirfaddo, qaabab howl fulineed iyo qaabab wax<br />

u sheegid, kuwaasoo gacan ka geysanaya horukaca dhinac walba<br />

ah ee ardayga shakhsi ahaan.<br />

Qeybta 2. Dugsiga hoose/dhexe waa inuu ku dadaalo abuuridda<br />

qaabab u kordhinaaya waaya’aragnimo, rabitaan howl qabad iyo<br />

ka gungaarid, in ardadu yeeshaan garasho, khayaal iyo rabitaan<br />

barasho, si ay u gaaraan ku kalsoonida kartidoodda iyo aasaaskooda<br />

xagga go’aan qaadashada iyo fulinta.<br />

Qeybta 3. Dugsiga hoose/dhexe wuxuu ardada fahamsiiyaa dhaqanka<br />

deenishka, gacanna ka geystaa sidii ay u fahmi lahaayeen<br />

dhaqamada kale iyo xiriirka ka dhexeeya banii’aadanka iyo dabeecadda.<br />

Iskuulku wuxuu ardada u carbiyaa barashada wadatashiga,<br />

masuuliyadda, xuquuqda iyo waajibaadka mujtamac ku<br />

dhisan xoriyad iyo dimoqoraadiyad. Sidaa darteed waana in<br />

waxbarashada iskuulka iyo nolol maalmeedkiisa oo dhami ku dhisan<br />

yahay xoriyadda nafsadda, sinnaan iyo dimoqoraadiyad".

70<br />

ISKUULKA IYO WAXBARASHADA<br />

Ku dhisan aasaas kale<br />

La heera dugsiga<br />

hoose/dhexe<br />

shiga u dhexeeya macallimiinta iyo waalidiinta.<br />

Wax darajo, tijaabooyin iyo imtixaanno<br />

midna ardadu la kulmi maayaan<br />

ilaa ay gaaraan fasalka 8aad.<br />

Iskuullada aasaasiga oo hoose/<br />

dhexe ee ka madaxa bannaan kuwa<br />

dowladda (Fri grundskoler)<br />

Waalidiintu waxay u doori karaan<br />

carruurtooda waxbarid kale oo ka duwan<br />

tan dugsiga hoose/dhexe, sida tusaale<br />

ahaan iney carruurtooda geystaan dugsi<br />

aasaasiya oo madax bannaan. Halkaana<br />

ayaga ayaa iska bixinaya qayb qarashka<br />

qaarkiisa ee waxbarida.<br />

Dugsiga aasaasiga ee madaxa bannaa<br />

waxa dhici karto mabda’iisa aasaasiga ah<br />

inu yahay mid kale oo ka duwan kan<br />

dugsiga hoose/dhexe.Waxay noqon kartaa<br />

aragti mucayin ah ee qaababka ardayda<br />

wax loo baro ama mid ku dhisan hadaf<br />

diineed. Iskuulladaas waxaa siiyaan<br />

ardayda marar qaarkood maadooyin,<br />

kuwaasoo aan laga bixinin dugsiga hoose/<br />

dhexe.<br />

Laakinse sharcigu wuxuu qoraa, in ey<br />

waxbarida dugsiyada aasaasiga ee xurta<br />

ah khasab ku tahay in uu bixyo daruus oo<br />

la mid ha tan dugsiga hoose/dhexe oo<br />

baxsho.Waa in haddaba ardayda la baro<br />

luqadda deenishka, aqoonta maaddiga ah<br />

iyo tan fahamka bulshada oo lala heer ah<br />

tan dugsiga hoose/dhexe oo kale.<br />

Iskuulka lugu xaroodo oo laseexdo<br />

kadib fasalka 8aad (Efterskole)<br />

Qofku wuxuu dooran karaa inuu ilmihiisa<br />

u diro iskuul lugu xaroodo sannad ama<br />

labbo sanno oo laga dhigto fasalada 8aad,<br />

9aad ama 10aad. Iskuulada lugu xaroodo<br />

waxay yahiin nooc kuleejo ah ama iskuulada<br />

jiifka ah, halkaaso ardayda <strong>deggan</strong><br />

yahiin. Ardadu waxay si isbeddela uga<br />

qeybqaataan howl maalmeedka sida<br />

sameynta raashinka iyo nadaafaddaba.<br />

Sababha keynta doorashada iskuul lugu<br />

xaroodo waxay tahay badanaaba, in<br />

ilmahu doonaayo inuu tijaabiyo wax ka<br />

duwan kuwii dugsiga hoose/dhexe – ama<br />

uu u baahan yahay inuu guriga ka tago in<br />

mudda ah.<br />

Waxbashadu waxay xoogga saareysaa<br />

khaas ahaan ardayga barbaarintiisa guud,<br />

horumarinta xagga dadnimada iyo<br />

koritaanka xil kasnimo. Sidaa darteed<br />

Ardadu waxay degan<br />

yihiin iskuulka<br />

Xoogga saaraya<br />

horumarinta qof<br />

ahaaneed

71<br />

Waalidiintu waa soo<br />

booqan karaan<br />

iskuulka<br />

Xusuusnow marka<br />

iskuulku bilaabanayo<br />

waxay iskuullada lugu xaroodo oo badan<br />

ayaa culays weeyn xoogga u saaraan<br />

maaddooyinka hal abuurka iyo gacan<br />

wax ka qabashada khuseeya sida jilitaanka,<br />

muusigga, jimicsiga, sawir qaadidda,<br />

beeraha iyo noocya kala duwan ee<br />

farsamada gacanta ah.<br />

Sidaan ayaa iskuulka layskugu<br />

soo qoraa<br />

Ilmuhu wuxuu si toosa uga tirsan yahay<br />

dugsiga hoose/dhexe ee iskuulka degmada,<br />

ey xaafada uu ka diwaan geshinyahay.<br />

Waalidiinta waxaa loo fidiyaa iney iskuulka<br />

soo booqdaan, iyo lana hadlaan macallimiinta<br />

waqti fiican, ka hor inta ilmuhu<br />

uusan fasalka xanaanada bilaabin.<br />

Waalidiinta waxay helaan caadi ahaan<br />

waraaqad oo ku saabsan arrimaha guud<br />

ee la xiriira bilaabidda iskuulka. Waraaqdaasii<br />

waxaa ku xusana kara, in ilmuhu<br />

uu soo qaataa boorsa iskuuleed, boorso<br />

qalmaan iyo raashinkiisa maalinta ugu<br />

horreysa iskuulka. Ardaydu waxay soo<br />

qaataan caadi ahaan raashinkooda<br />

maalin kasta. Iskuullda qaar kood ayaa<br />

sameeysatay nidaam ey ardayda raashin<br />

iskullka laga siiyo, dugsiyada kalena<br />

waxay leeyahiin makhaayad ama kantiin<br />

carruurtu raashin ka iibsan karaan oo<br />

jaban.<br />

Meela badan wuxuu qofku ku qasban<br />

yahay inuu ilmaha dhowr sano ka hor<br />

iskuulka kusii qoro inta uusan bilaaban.<br />

Iskuulka ayaana inta uusan billaaban<br />

kahor soo sheegaya in ilmuhu billaabayaan<br />

iyo in kale.<br />

Waxbarida<br />

Sharcigu wuxuu qeexayaa qaarka ugu yar<br />

shuruuda ah, ey tahay waxa ardayda<br />

khasab ku ah iney ka bartaan iskuulka.<br />

Shuruudahaas kasokow iskuulkiiba asigaa,<br />

ayaa go’aansanaya sida uu u soo diyaarsanaayo<br />

waxbarkiisa.<br />

Dugsiga hoose/dhexe waxaa wiilasha iyo<br />

gabdhahaba la baraa isku maadooyin.<br />

Waana maadooyinka buugaagta laga dhigo<br />

sida afka deeniska, afka ingiriisiga, maadada<br />

bulshada iyo xisaab. Iyo maadooyinka<br />

wax ku oolka ah. Labaddaba jinsiba<br />

ama wiilasha iyo gabdhahba waxay bara-<br />

Lab iyo dhedig labduba<br />

waa isku maadooyin<br />

ISKUULKA IYO WAXBARASHADA<br />

Waa in qofku isagu la<br />

xiriiro iskuulka gaarka ah<br />

Waalidiinta doonaya iney ilmahooda ku<br />

qoraan iskuullada madaxa bannaan, waa<br />

iney iyagu iskuulka la xiriiraan, oo ilmahooda<br />

kusoo qoraan liiska sugitaanka.

72<br />

ISKUULKA IYO WAXBARASHADA<br />

Wacyi-gelinta xagga<br />

masiixiyadda iyo<br />

diimaha kale<br />

Haddii cunugga ay ku<br />

adkaato inuu la socdo<br />

nayaan sida dharka loo tolo, raashin<br />

kariska iyo sida loo isticmaalo qalab<br />

farsameedka. Fasallada ugu yar yar<br />

waxay aadaan dabaal iyo jimicsi, laakiin<br />

gabdhahu iyo wiilashu kala gooni ayey u<br />

qubeysanayaan ama u mayranaayaan ka<br />

dib iyo ka hor inta ayey gelin dabaasha.<br />

Baridda diinta masiixiyaddu waxay ku<br />

saabsan tahay caadi ahaan su’aalo<br />

arrimaha la xiriira nolosha bani’aadanka,<br />

taaso ley is weydiiyo iyo laga wada hadlo<br />

diinta masiixiyadda gudaheed, diimaha<br />

kale iyo fahmada nolosh.<br />

Waxbarida ma laha ujeedo kale oo<br />

khaas ah, laakiinse waxay tahay warbixin<br />

guud ey wax kale wehlinin. Waxbarida<br />

waxay tahay markaas wax yaalaha kale ee<br />

kamid ah iney siiso carruurta fahmidda<br />

xagga taariikhda iyo aasaas oo dhaqameed<br />

ah ee bulshada casriga tirada badan, ee<br />

aan maanta garaneeyno.<br />

Waxaa jirta fursadda, in waalidiintu ka<br />

reebi karaan cunuggooda waxbarida<br />

diinta masiixiyadda, haddii ay ballan<br />

qaadaan, iney ayagu ilmaha diintiisa<br />

barayaan.<br />

Haddii cunuggiina ay dhibaatooyin waaweyni<br />

ka heysato inuu waxbarida la<br />

socdo, wuxuu heli karaa waxbarid dheeraad-<br />

ama waxbarid khaas ah. Waxaana<br />

taasuna dhici kartaa tusaala ahaan,<br />

haddii cunugga oo yahay dadka xarfaha<br />

iskaga darsoomaayaan marko wax aqrinaayo.<br />

Carruurta waxaa iskuulka lugu baraa<br />

arrimaha jinsiga. Halkaana waxay ku<br />

baranayaan, sida jirku u shaqeeyo.Waxayna<br />

ka sheekeysanaayaan xagga isjacellka<br />

iyo cishqiga. Iyo waxaana loo sharaxaa sida<br />

uurka loo qaado – iyo sida looga hortaggo.<br />

Waxbarida jinsigu ma ah mid maaddo<br />

ah oo jadwalka ku jirto. Macallinka<br />

ayaana soo qaado barida jinsiga marka ey<br />

keynto arrin daruusta la xariirta ama iyo<br />

tahay arrin oo macallinka ka arko<br />

carruurta dhexdooda.<br />

Waxbarashada afka deenishka ee<br />

loogu dhigo carruurta leh lugad<br />

kale iyo baridda afka hooyo<br />

Carruurta labada luqadood leh waxaa<br />

laga wadaa carruur, oo leh luqada afka<br />

hooyo uusan aheyn afka deenish, iyo<br />

kuwaasoo ugu horaantiba la samaynayaan<br />

xariir bulshada ku hareereysan, amaba<br />

ayago umaraayaan waxbarashada iskuulka,<br />

ey baranaayaan af deenishka.<br />

Kumuunayaasha waxaa waajib ku ah iney<br />

u fidiyaan carruurta labba luqoodka, ey<br />

aan weli iskuul bilaabin, iyo baahina u<br />

qabaan, saacidaad kordhineeyso horumarka<br />

luqad af deenishka, markaas eyey<br />

si wacan u barnayaan afka deenish.<br />

Fursaddu waxay ka kooban tahay xarakaadyo<br />

kala duwan, ee saameyn kara<br />

horumarka luqadda carruurta.<br />

Marka carruurta labada luqadood leh<br />

iskuulka hoose/dhexe lugu qoraayo, maamulka<br />

iskuulka ayaa qiimeenayaan baahida<br />

Duruusta xagga jinsiga<br />

ee la xiriirta dareenka<br />

iyo jirka<br />

Qeexidda cunugga laba<br />

luqadoodlaha ah<br />

Carbinta luqadda loogu<br />

talagalay carruurta aan<br />

iskuul gaarin<br />

Baridda af deenishka<br />

luqad labaad ahaan

73<br />

Baridda afka hooyo<br />

ardayga kadibna qaadanaya go’aan, hadii<br />

oo ardayga u baahanyahay waxbarid<br />

khaas ah ee af deenisha luqad labaad<br />

ahaan.Waxaana laga saacidayaa deenishka<br />

luqad labaad ahaan fasalka xanaanada<br />

iyo fasallada 1-10aad.<br />

Kumuunayaashu waxay ku khasbanyhiin<br />

in ey fidiyaan fursad barashada afka<br />

hooyo ee ardayda u dhalatay dalalka<br />

xubnaha ka ah ururka midowga Yurub,<br />

dalalka kamida ah heshiiska iskaashiga<br />

dhaqaalaha yurub (Det Europæiske<br />

Økonomiske Samarbejdsområde) (Norge,<br />

Island iyo Liechtenstein), iyo Færøerne<br />

iyo Grønland. Waxbaridu hase yeeshee<br />

iskuul ama kumuuna kasta waxay kaliya<br />

ey bari karaan ardaydaasi afkood hooyo,<br />

haddi ey jirto tiro badan oo ardaya la helo.<br />

ISKUULKA IYO WAXBARASHADA<br />

Heynta ilaa fasalka<br />

afaraad<br />

Kumuunayaashu intaas wax u sii dheer in<br />

kumuunayaashu kari karaan ayagoo la<br />

amrin ey siiyaan ardada dalalka kale<br />

waxbarida afkooda hooyo. Kumuunayaashu<br />

waxay kari karaan in ey lacag ka<br />

qaadaan ka qeybgalayaasha waxbarida<br />

luqada afka hooyo.<br />

Rugta ey tagaan ardayda dadooda<br />

weyntahay kadib saacadaha dugsiga<br />

iyo nidaamka ku heynta carruurta<br />

dugsiga kadib saacadaha dugsiga<br />

Carruurta waxaa lugu heyn karaa rugta<br />

ey tagaan ardayda dadooda weyntahay<br />

kadib saacadaha dugsiga ama nidaamka<br />

ku heynta carruurta dugsiga kadib saacadaha<br />

dugsiga (SFO), ilaa ay ka bilaabaan<br />

Iskuulka rixlada loo tago iyo lugusoo dhexo,<br />

(Lejrskole) oona lugu kalsoon yahay<br />

Iskuulka lugusoo dhexo waa qeyb duruusta kamida, oo ardada<br />

fursad u siinaya iney helaan waaya’aragnimo iyo khibrad la taaban<br />

karo. Duruusta waxaa lugu qaata hab lugu kalsoon yahay – ayadoo<br />

la kaashanayo talooyinka iyo ilku heynta macallimiinta.<br />

Arrimaha caadiga ah ee la xiriira raashinka, joogitaanka iyo soo<br />

dhixidda hore ayaa waalidiinta loogala hadlaa, si dhamaan loogu<br />

kalsoonaado in carruurta safarka loo diro oo ay ka qeyb galaan.

74<br />

ISKUULKA IYO WAXBARASHADA<br />

fasalka 4aad. Halkaana waxay carruurtu<br />

awoodaan in ey la cayaaraan saaxiibadooda,<br />

cashirkoodana ku diyaariyaan,<br />

eyna kuna nastaan. Rugta ey tagaan<br />

ardayda dadooda weyntahay kadib saacadaha<br />

dugsiga waxaa la xiraa saacadah<br />

u dhexeeya shanta iyo lixda galabnimo.<br />

Waa in aad adinku bixisaan qeyb kamida<br />

qarashka heynta, hadeeydan helina<br />

heyn lacag la’aan ah. Inta aad bixineysaan,<br />

waxay ku xiran tahay dakhligiinna.<br />

Waalidiintu waxay ka qeyb qaadanayaan<br />

nolosha iskuulka<br />

Iskuulku wuxuu waalidiinta siinayaa fursado badan si ay uga qeyb<br />

qaadan lahaayeen, saameyna ugu yeelan laheen waxbarashada<br />

caruurta. Waalidiinta badankood waxay ka qeyb qaataan shirarka<br />

waalidiinta, xafladaha iyo abaabullada kale ee iskuulka. Sidaa<br />

ayeyna ula soconayaan nolol maalmeedka iskuulka, duruusta iyo<br />

farxadda carruurta – isla markaana waxay la kulmayaan waalidiinta<br />

kale ee fasalka.<br />

Kumuunayaasha qaarkood waxay kaloo<br />

leeyihiin naadiyada waqtiga fasaxa.<br />

Halkaana ayeyna carruurtu imaan kara,<br />

marka ay ka weynaadaan isticmaalka<br />

rugta ey tagaan ardayda dadooda weyntahay<br />

kadib saacadaha dugsiga.<br />

Iskuulka rixladda loo tago oona<br />

lugusoo dhexo<br />

Iskuulka rixladda loo tago oona lugusoo<br />

dhexo waa qeyb kamida waxbarashada<br />

iskuulka. wuxuun ka dheelayaa isla<br />

markaana doowr muhiima ee nololsha<br />

mujtamaca ka jirta fasalka iyo isku dhawaanta<br />

ardayda dhexdooda. Dad badan<br />

ayaa iskuulka rixladda loo tago oona<br />

lugusoo dhexo u arka arrin fiican iyo inuu<br />

yahay mid kamida barr tilmaamyadda ee<br />

nolosha iskuulka.<br />

Inta aan carruurtu bixin, waxay<br />

diyaariyaan oo xaliyaan shaqada ey macalimiinta<br />

fartay ama ka qora curisyo<br />

waxay qaban doonaan.<br />

Iskuulka rixladda loo tago oona lugusoo<br />

dhexo goobtiisa, carruurtu raashin<br />

ayey wada sameeyaan, aadaanna kalluumeysi-<br />

ama baaskiil wadid ah, sameeyaan<br />

dabshid, ciyaaraan iyo kuna qubeystaan<br />

badda. Gabdhaha iyo wiilashu islama<br />

seexdaan oo waxay kala seexdaan qolall<br />

kala go’an.<br />

Inta jeer iyo intey tahay muddada markiiba,<br />

carruurtu tagayaan iskuulka rixladda loo<br />

tago oona lugusoo dhexo, iskuulladu waa<br />

ku kala duwan yihiin. Safarku wuxuu ka<br />

kooban yahay had iyo jeer ugu yaraan<br />

Naadiyada carruurta<br />

rooroon<br />

Muhiim u ah nolol<br />

bulshadeedka fasalka<br />

Carruurtu waxay ku<br />

caawiyaan iney lacag u<br />

keydiyaan safarka

Iskuulka aasaasiga<br />

ah kadib<br />

75<br />

dhowr habeen soo seexasho meel kamida<br />

<strong>Danmark</strong> amaba dal kale mararka qaarkooda.<br />

Fasallada carruurta waaweyn waxay<br />

carruurtu badanaa is caawintaa sideey<br />

lacag ugu keydiyaan la hayeen iskuulka<br />

rixladda loo tago oona lugusoo dhexo<br />

safarkiisa ee wadanka dibeddiisa ayagoo<br />

shaqeynaya waqtigooda fasaxa.<br />

Saameynta waalidiinta<br />

Dugsiga hoose/dhexe Sharcigiisa wuxuu<br />

waalidiinta siinayaa fursad helaan saameyn.<br />

Waxayna dhacdaa taasuna aydooloosoo<br />

maraayo guddiga iskuullada oo dhamaan<br />

iskullada qabaan. Halkaasoo ay fadhiyaan<br />

labadda mid ee wakiillo iskuulka ka socda<br />

iyo wakiillo waalidiintu ay iska doorteen.<br />

<strong>Danmark</strong> waxaa ka jira waxbarashooyin<br />

tira badan iyo koorsooyin oo loogu<br />

talagalay, ardaydii dhameysa fasalka<br />

9aad ama kan 10aad ee dugsiga<br />

aasaasiga ah. Intooda badanna waxaa<br />

loogu talagalay dhalinyarada oo kaliya,<br />

kuwa kalena kooxda dadka waaweyn iyo<br />

dhalinyaradaba.<br />

Waxbarashada dugsiga sare<br />

Gymnasiale uddannelser<br />

Waxbarashadaha dugsiga sare waxay<br />

qaadataa labo-seddax sanno, waxaana ku<br />

siineysa gelitaanka tacliin sare.Waxbarashada<br />

dugsiga sare caadiga ah waxay ka<br />

kooban tahay:<br />

• Dugsiga sare oo seddax sano ah ama<br />

koorsooyinka ardayda oo laba ama<br />

seddax sano ah. Labadabba waxaa<br />

lugusoo gebagebeeyaa imtixaan ardayda.<br />

• Dugsiga sare, hf, oo laba sano ah.<br />

• Dugsiga sare ee xirfadaha, oo qaata<br />

labo ama seddax sano.Waana dugsiga<br />

sare ee farsamada, (htx), iyo dugsiga<br />

sare ee ganacsiga, (hhx). Waxa ku<br />

siinayaan ictiraaf xirfad suuqa shaqada<br />

iyo in aad tacliin sare usii gudubto<br />

intaba.<br />

ISKUULKA IYO WAXBARASHADA<br />

Waxbarashooyinka xirfadaha iyo<br />

dhallinyarada<br />

Koorsooyinka iyo waxbarashooyinka dhalinyarada<br />

badan waxaa codsan kara<br />

dhallinyarada, ku guuleysatay imtixaanka<br />

fasalka 9aad ama 10aad iyo dadka waaweyn<br />

intaba.

76<br />

ISKUULKA IYO WAXBARASHADA<br />

Waxbarashooyinka<br />

xirfadaha ee<br />

seddax-afar sano ah<br />

Waxay kala dooran karaan ku dhowaad<br />

boqol waxbarashooyin xirfadeed oo kala<br />

duwan, kuwaasoo qaadanaya seddex-afar<br />

sanno. Waxayna ka kooban yihiin duruusta<br />

iskuulka iyo tababar loo tago<br />

shirkado.Waxaynu ku siineeysa gelitaanka<br />

shaqooyin badan ee dhinacyada ganacsiga<br />

iyo xafiisyada, lacagaha, dhismaha- iyo<br />

dismaha yar yar, birta iyo biraha kale,<br />

maadada naqshadeynta, gaadiidka iyo<br />

wax-soo-saarka beeraha.<br />

Weydii lataliyaha waxbarashada<br />

Iskuullada iyo goobaha waxbarashada oo dhan waxaa jooga lataliyaal<br />

waxbarashada, oo talo kaa siin kara tacliinta ugu haboon ee baahidaada<br />

dabooleysa.<br />

Waxbarashooyinka<br />

bulshada iyo<br />

caafimaadka ee labada<br />

sano ah<br />

Waxaa sidoo kale la dooran karaa waxbarashada<br />

caafimaadka iyo bulshada oo<br />

laba sano ah.Waxay fursad kuu siineysaa<br />

shaqooyinka sida kalkaaliyaha caafimaadka<br />

iyo bulshada ama adeegaha caafimaadka<br />

iyo bulshada<br />

Iskuullada<br />

wax-soo-saarka<br />

Qofku waa inuu isagu<br />

soo helaa goob<br />

tababar<br />

Dhallinyarada ka yar 25 sanno waxay geli<br />

karaan iskuullada tira ka badan boqol<br />

wax-soo-saarka ah, ee dalko dhan ku<br />

yaaliin. Halkaasoo duruusta ay ku lamaansan<br />

tahay soo saaridda alaabooyin kala<br />

duwan.<br />

Tababar (leylin) (Praktik)<br />

Waxbarashooyin dhallinyarada oo badan<br />

waxay isugu jiraan duruus afka ah iyo<br />

tababar lugu goob shaqo lugu sameynayo.<br />

Qofku waa in uu isagu soo helaa goob<br />

tababar oo la aqoonsan yahay, iyo inkastoo<br />

ay taasssssi adagtahay. Dhallinyaro badan<br />

la kulma hungoobid isdaba jooga, markay<br />

isku dayaan iney helaan goob tababar<br />

shaqo.<br />

Haddii qofku soo waayo goob tababar<br />

shaqo muddada hore ee iskuulka kadib,<br />

iskuulka ayuu tababar ku qaadan karaa.<br />

Waxayna isugu jirtaa barashada qalabka<br />

ee iskuulka iyo tababar caadiya ee goob<br />

tababar shaqo.<br />

Haddaba weli qofku waa inuu goob<br />

tababar shaqo helaa, lakinse waqtigiisa<br />

kala bar ayuu ka qaadanaya.<br />

Inta qofku uu tababarka ku jiro, wuxuu<br />

qaadanayaa mushaarka tababarka.<br />

Mushaarkaase wuu ka sarreyaa kan<br />

kaalmada qaranka ee waxbarashada<br />

(SU), kana hooseysa mushaar rasmiya.<br />

Tababarka iskuulka<br />

Mushaarka tababarka

Tacliinta sare<br />

77<br />

Cadadka iyo<br />

shuruudaha gelidda<br />

Markuu qofku dugsiyadda sare soo xusnay<br />

dhameeyo, waxbarasha sare ayuu sii<br />

wadan karaa. Seddax nooc ayeyna u qeybsan<br />

tahay:<br />

• waxbarashooyinka sare ee gaaban oo<br />

laba sano ah. Wuxuuna qofku tusaale<br />

ahaan noqon karaa sheybaariiste, dhaqaale<br />

yahan ganacsiga, koronto yaqaan<br />

ama farsama yaqaan makiinadaha.<br />

• Waxbarashooyinka dhexe ee qaadanaya<br />

seddax ilaa afar sano. Kuwaasoo<br />

qofku uu noqon karo tusaale ahaan<br />

macallin, macallinka xanaanada, kalkaaliye<br />

isbitaal ama lataliya bulshada.<br />

• Kuwa mudda dheer qaata, ee loogu<br />

qaata jaamacadaha ama kuwa la<br />

siman. Halkaana wuxuu qofku uu noqon<br />

karaa tusaale ahaan dhakhtar,<br />

dhakhtarka ilkaha, injineer ama macallin<br />

dugsi sare. Waxbarashooyinka<br />

jaamacadaha waxaa lugu sii darsan<br />

karaa tacliinta Ph.d, taasoo qofka<br />

mushaar la siinayo, iyo kunna shaqeynayo<br />

cilmi baaris iyo inu waxbaro u<br />

dhawaan muddo seddax sanno ah.<br />

Isku qorida waxbarashada<br />

Wasaarada waxbarashada aya sannad<br />

waliba go’aamisa, intay arday aya isku<br />

qori karto waxbarashooyink kala duwan.<br />

Intaasi waxa sii dheer in ey goob<br />

waxbarasho kasto leedahay sharuudooyin<br />

lagu xiraayo ardayga soo gelitaankiisa.<br />

Shuruuduhu waxay ku saleysnaan<br />

karaan darajooyinka imtixaanaadk dugsiga<br />

sare, iyo wixii aad hore usoo qaban<br />

jirtay. Halkaanna waxaa dowr ka ciyaaraya<br />

tusaale ahaan waaya-aragnimo shaqo,<br />

safarro iyo waxbarasho hore.<br />

Waxbarashooyinka qaar kood ayaa imtixaan<br />

loo galaa. Waxayna caadi ahaan<br />

khuseysaa wax-barashooyinka maadooyinka<br />

wax ku oolka ah ama farsamada<br />

sida jilidda, sameynta filimada, joornaaliiste<br />

iyo naq-shadeeye.<br />

La kulan waxbarashada iyo ardada kale<br />

Jaamacadaha iyo machadyada sare waxbarashada badankood waxay<br />

duruusta ku bilaabaan abaabul soo dhoweyn ah (rus-arrangement).<br />

Halkaana ardada cusub ayaa waxbarashada loogusoo bandhigaa<br />

iskuna bartaan, ayadoo la adeegsanaayo muxaadaro jeedin, doodo<br />

iyo xaflad isugu-imaatin. Waxaana inta badan abaabulka kamida, in<br />

dhowr maalmood duurka lugu maqnaado (hyttetur).<br />

Guddi iyo xiriirro<br />

Dhamaan goobaha waxbarashada waxay<br />

ardadu isku abaabule karaan guddiyo,<br />

guddiga nooca xirfadda la xiriira, guddiga<br />

waxbarashada ama guddiga ardada.<br />

Gudiyadaasi waxay qabanayaan si balaaran<br />

danaha ardayda, waxayna cod ka<br />

dhiibanayaan waxbarashada waxay xambaarsan<br />

tahay iyo tayadeedaba. Qof<br />

kastaa wuxuu leeyahay fursadda inuu<br />

saameyn ku yeesho qaabka waxbarashada<br />

haddii isu sharaxo guddiga ardada.<br />

Machadyada sare intooda badan waxay<br />

ka jira gudiyo isbeersaday, oo qabanaayo<br />

danaha kooxaha kala duwan.<br />

Imtixaanka gelitaanka<br />

Cid kastaa waa<br />

saameyn kartaa<br />

nuxurka waxbarashada<br />

Urur bulshadeedyo<br />

ISKUULKA IYO WAXBARASHADA

78 Nidaamka waxbarashada deenishka<br />

ISKUULKA IYO WAXBARASHADA<br />

WAAJIB WAXBARASHO WAXBARASHADA DADKA WAAWEYN<br />

Da’da<br />

28<br />

27<br />

26<br />

25<br />

24<br />

23<br />

22<br />

21<br />

20<br />

19<br />

18<br />

17<br />

16<br />

15<br />

14<br />

13<br />

12<br />

11<br />

10<br />

9<br />

8<br />

7<br />

6<br />

Sanad dugsiyeed<br />

19<br />

18<br />

17<br />

16<br />

15<br />

14<br />

13<br />

12<br />

11<br />

10<br />

10<br />

9<br />

8<br />

7<br />

6<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

Waxbarashooyinka<br />

sare ee<br />

gaagaaban<br />

g<br />

Waxbarashooyinka<br />

sare ee<br />

dhexe<br />

Waxbarashooyinka dugsiyada sare<br />

Iskuulka aasaasiga ah<br />

Fasalka xanaanada carruurta<br />

Waxbarashooyinka<br />

sare ee<br />

dhaadheer<br />

ph.d.<br />

Waxbarashooyinka<br />

xirfadaha iyo<br />

dhallinyarada<br />

Da’ dugsiyeedyada kor ku xusan waa kudayasho<br />

Xigasho: Buugga ku saabsan <strong>Danmark</strong>, <strong>Danmark</strong>s Nationalleksikon A/S iyo qorayaasha, 2001.

Fursadaha<br />

dhaqdhaqaaqa<br />

Guddiyada iyo ururrada<br />

faraha badan<br />

ee ka jira machadyada<br />

sare waxbarashada<br />

waxay aradada<br />

siiyaan saaxad ballaaran<br />

oo fursadaha<br />

dhaqdhaqaaq ah –<br />

iyo fursado wanaagsan<br />

oo ay ardada<br />

kale isku bartaan.<br />

Goob kasta oo<br />

waxbarasho waxay<br />

leedahay caadooyin<br />

u gaara oo ciyaaro<br />

iyo xaflado ah – iyo<br />

bii’ad waxbarasho<br />

oo u gooniya.<br />

Ardadu ayaga ayey<br />

aad ugu xiran tahay<br />

sidii ay saameyn ugu<br />

yeelan lahaayeen<br />

nolosha goobta<br />

waxbarashada.

80<br />

Kaalmada Waxbarashada Qaranka (SU)<br />

ISKUULKA IYO WAXBARASHADA<br />

Saacidaad dhaqaale ee<br />

lugu noolaado<br />

Saacidaad, amaah iyo<br />

shaqo<br />

Waxbarida ee waxbarassshooyinka intooda<br />

badan waa lacag la’aan. Hase<br />

yeeshee ardadu waxay u baahan yihiin<br />

lacag ay ku noolaadaan – tusaale ahaan<br />

waxay buugta ku iibsadaan. Sidaa<br />

darteed wuxuu qaranku u fidiyaa kaalma<br />

dhaqaale ardayda, dhigata tacliin la<br />

aqoonsan yahay iyo xaqna usiineysa in la<br />

saacido.<br />

Qofka waxuu helli karaa Saacidaadda<br />

Qaranka ee Waxbarashada (SU), oo ah<br />

cadad lacaga oo bil walba ah, oo caadi<br />

ahaan dib loosoo gudeynin. Waxaa jirta<br />

oo kale fursaddo amaaheed, lasoo gudaayo<br />

ayadoo dul saar leh, marka tacliintu<br />

dhamaato.Wax jira dulsaar yar oo khaas<br />

ah loogu talagaley deenta ardaynimadda.<br />

Qaar badan waxay doortaan in ey<br />

iska dhaafa amaahda. Meesha ey deenka<br />

ka qaadan lahayeen waxay shaqeyaan<br />

waqtigooda fasaxa ah, inta ay waxbaranayaan,<br />

si aysan waxbarashada amaah<br />

ugala tegin.

Waxbarashada<br />

dadka waaweyn<br />

Aqoonsiga waxbarashooyinka<br />

dibedda<br />

81<br />

Fursadda in aad<br />

waxbarashada<br />

iskuulka mid kale ku<br />

darsato<br />

Lugusoo<br />

gunaanadayaa<br />

imtixaan<br />

Waxbarashada caadiga ah ee<br />

dadka waaweyn<br />

Waxbarashada guud ee dadka waaweyn<br />

waa fursad loo fidiyey dadka 18 sano ka<br />

weyn. Waxbarashadu kuma jiheysna<br />

xirfad mucayin ah ama farsamo gooniya,<br />

lakinse waxay dadka waaweyn siineysaa<br />

fursad kororsasho ama cusbooneysiin<br />

waxbarashadoodii iskuulka ee maaddooyinka<br />

guud.<br />

Taasuna macnaheeda tahay sida<br />

maadooyinka xisaabta, ingiriiska, seeyniska,<br />

filasafada, cilmi-nafsiga, afk deenishka<br />

oo luqad labaad ahaana, kombiyuutar<br />

iyo barashada cilmiga bulshada.<br />

Waxbarashada waxaa lugusoo gunaanadaa<br />

imtixaan u dhigma fasalka 9aad iyo 10aad<br />

ama kan la mid ah heerka hf. Waxbarashada<br />

waxaa lugu qaataa xarunta waxbarashada<br />

dadka waaweyn (VUC).<br />

Duruusta waxaa la qaataa maalintii<br />

iyo habeenkii intaba, iyo koorsooyinkuna<br />

waxay billowdaan marar badan sanadkiiba.<br />

Markii lasoo koobo, waxay bilaabaneysaa<br />

waqtiga adiga kuugu haboon.<br />

Haddii aad leedahay tacliin kala timid<br />

meel ka baxsan xuduudka <strong>Danmark</strong>,<br />

waxaa dhici karta in la ogaado waxay<br />

tacliintaasi ey tahay, iyo xirfadaada cilmiyeedka<br />

lugu issssticmaali karo <strong>Danmark</strong><br />

– ama in aad u baahan tahay tacliin<br />

aqoon kororsi ah si aad u isticmaasho<br />

tacliintaada.<br />

Haddii aad ku xiran tahay barnaamijka<br />

soo dhoweynta ee kumuunaha ama<br />

barnaamijka kale ee tababarka shaqada,<br />

waxaad weeydii kartaa tallo qofka<br />

kiiskaaga qaabilsan ee kumuunaha.<br />

Xarunta Qiimeynta waxbarashooyinka<br />

Dibedda (CVUU) waa xarunta dhexe ee<br />

<strong>Danmark</strong>, halkaasoo aad la xiriiri karto,<br />

haddii aad qiimeyn u dooneyso waxbarashadaada,<br />

marka loo eego nidaamka<br />

tacliinta deenishka iyo suuqa shaqada.<br />

Tacliintaada ma ku<br />

isticmaali kartaa<br />

<strong>Danmark</strong><br />

Kaalmada qiimeynta<br />

waxbarashooyinka<br />

dibedda<br />

ISKUULKA IYO WAXBARASHADA

82 Luqadda deenishka ee ajaanibta<br />

waaweyn<br />

ISKUULKA IYO WAXBARASHADA<br />

Baridda deenishka ee<br />

dhamaan dadka<br />

waaweyn ee dhalasho<br />

ajnabi heysta<br />

Dhamaan dadka ajaanibta ah, kana<br />

weyn18 sano, sharcina ku leh <strong>Danmark</strong>,<br />

waxaa loo fidiyaa barashada deenishka<br />

iyo arrimaha bulshada deenishka oo lacag<br />

la’aan ah.<br />

Waxbarashada waxaa lugusoo gunaanadaa<br />

imtixaan, kaasoo loo isticmaali karo<br />

tusaale ahaan, haddii qofku waxbarasho<br />

bilaabayo. Sidoo kale hadaynan aysan<br />

jirin sababo khaas ah – loo baahanyahay<br />

in aad imtixaanka ku gudubto, haddii aad<br />

dooneyso in aad hesho sharciga abadiyada<br />

ama dhalashada deenishka.<br />

Haddii oo qofka ka qeyb qaadanaayo<br />

barnaamijka soo dhoweynta ajaanibta<br />

cusub, waa khasab in uu kumuunuhu<br />

kooraska kuu fidiyaa ugu dambeyntii bil<br />

kadib marka uu usoo guuro kumuunaha.<br />

Duruusta runtii waxaa loo qaadan karaa<br />

qaabab badan oo kala duwan – kali kali,<br />

kooxo waaweyn ama yar yar, xarunta<br />

luqadda ee kumuunaha, iskuul xirfadeed<br />

ama xarun shirkadeed – oo laga yaabo in<br />

lugu siyaadiyo duruus aqoon dirsad ah.<br />

Waajibka ka qeybqaadashada<br />

barashada deenishka<br />

Haddii uusan qofku marka uu <strong>Danmark</strong><br />

yimaado kadib dhakhsa shaqo helin,<br />

wuxuu u baahnaan doonaa inuu kaalma<br />

dhaqaale ka helo bulshada deenishka –<br />

lacagta soo dhoweynta. Shardiga<br />

qaadashada lacagta soo dhoweyntu waa,<br />

in qofku uu si firfircoon uga qeyb galaa<br />

barashada deenishka iyo fursadaha<br />

tababarka shaqo, iyo waana inuu diyaar u<br />

yahay suuqa shaqada, si uu shaqadii uu la<br />

kulmo deg deg ugu qaato, markii oo hello<br />

fursad. Iskuulku sababtiise darteed soo<br />

xaadiridda dadka wuu diiwaan geliyaa,<br />

iyo waxaana waajib ka saaran yahay in<br />

uu kumuunaha ku wargeliyo qofkii<br />

iskuulka imaanin. Maqnaasho aan<br />

cudurdaar laheyn waxay keeni kartaa, in<br />

kumuunuhu qofka ka dhimo amaba ka<br />

joojiyo caawinaanta dhaqaale.<br />

Saacidaadda dhaqaale<br />

waa lasoo dhimi karaa

Deenishku waa albaabka bulshada<br />

Deenishku waa albaabka waxbarashada, shaqada iyo wadajir bulsho.<br />

Waana muhiim sidoo kale in aad deenishka barato, si aad u fahamto<br />

xuquuqdaada iyo waajibaadka bulshada deenishka. Aqoon la’aanta<br />

sharcigu kaa saamixi maayo in aad raacdo ama ilaaliso. Sharciyada<br />

amaanka ee aad la kulanto maalin walba, sidoo kale waxay sida<br />

badan ku qoran yihiin af deenish.<br />

Markii dhexgalkaaga deenishku sii kordhaba, waxaa kuusii fududaanaaya<br />

fahamka luqadda. Haddaba dhexgal deenishka – tusaale<br />

ahaan iskuulka habeenkii, xarakaadyada jimicsiga ama munaasabad<br />

waqtiyada fasaxa ah oo kale. Ama waxaad ku biiri kartaa ururro<br />

maxalliya ama guddiyada waalidiinta.<br />

Meela badan oo maxalliya waxaad ka heli kartaa ka caawinta duruusta<br />

iyo saacidaadda barashada deenishka oo kooxo tabaruca ay ku<br />

bixinayaan tusaale ahaan Heyadda Qaxootiga deenishka.

8 SHAQADA IYO SUUQA SHAQADA

Nolosha shaqaalanimada ee <strong>Danmark</strong><br />

85<br />

Shaqo heysashadu<br />

waxay leedahay qiima<br />

weyn<br />

Intooda badan waxay<br />

xiriir la leeyihiin suuqa<br />

shaqada<br />

In aad heysato shaqo waxay ku siineysaa<br />

isku kalsooni iyo in lugu qadariyo intaba,<br />

waayoo waxay qofka u keeneysaa inuu<br />

naftiisa iyo qoyskiisaba biisho, sidoo<br />

kalana waxay qofka u keeneysaa inuu<br />

gacan siiyo wadajirka.<br />

<strong>Danmark</strong> waxay dadka ugu badan ee<br />

da’da shaqadu ku xiran yihiin suuqa<br />

shaqada. Waxayna khuseysaa rag iyo<br />

dumar intaba, oo ilaa heer ay tira isku<br />

mid ahi ku jiraan suuqa shaqada.<br />

<strong>Dadka</strong> intooda waxay u shaqeeyaan dad<br />

kale – shirkado biribaatiya ama shirkado<br />

dowliya –ayagoo mushaar qaata.Waxaase<br />

jira dad kale oo badan, oo ganacsato<br />

madax banaan ah, oo ah dukaan, maqaayad,<br />

shirkad ama beero u gooniya.<br />

Suuqa shaqada deenishku waa mid aad<br />

takhasus u leh. Sidaa darteed waxaa la<br />

raadiyaa khibrado iyo aqoon ku haboon<br />

suuqa shaqada. Waxayna khuseysaa,<br />

ayadoo aan loo eegin inuu qofku ka<br />

shaqeynaayo nadaafad, wershed, injineernimo,<br />

ama guryaha xanaanada waayeellada.<br />

Sidoo kalena waxay khuseysaa<br />

haddii qofku maamulaayo dukaan ama<br />

shirkad uu leeyahay.<br />

In aad ka bilaawdo ka faa’iideysiga fursad<br />

waxbarasho ama aad isku daydo in aad<br />

suuqa shaqada toos u gasho waxay ku<br />

xiran tahay, waxa aad hore u taqaan.<br />

Haba yaraatee haddii aadan wax tacliina<br />

laheyn, waxaa laga yaabaa in arrinta ugu<br />

macquulsani tahay in aad ku bilaawdo<br />

shaqada gacanta – ayadoo laga yaabo in<br />

aad koorsooyin gaagaaban qaadato, oo<br />

kuu sahlaya fulinta shaqadaa.<br />

Suuqa shaqada ee<br />

khibradaha gaarka ah<br />

Maxaad hore u<br />

awoodda<br />

SHAQADA IYO SUUQA SHAQADA<br />

Shaqada <strong>Danmark</strong>.<br />

Heerka suuqa shaqada ee dadka u dhexeeya<br />

16-66 sano, ee 1. janaayo 2001:<br />

Cadadka oo tiro dhan ah Percent<br />

Inta shaqeysa 2.681.438 75 %<br />

Inta aan shaqeyn 118.520 3 %<br />

Ka baxsan cududda shaqaale 798.346 22 %<br />

Wadar 3.598.304 100 %<br />

Xigasho: <strong>Danmark</strong>s statistik<br />

Shaqada ugu horreysa laga yaabee<br />

ineysan noqon mid mushaar fiican leh.<br />

Waxaana sidoo kale laga yaabaa ineysan<br />

kamid noqon shaqooyinka aad aqoonta u<br />

laheyd ama aad si aada u dooneysay in<br />

aad ka shaqeyso. Laakiin waxay ku siin<br />

kartaa aqoontii suuqa shaqada ee kuu<br />

furi laheyn albaabka shaqo wanaagsan.<br />

Yeelo aqoonta suuqa<br />

shaqada<br />

22%<br />

3% 75%<br />

Shaqaalaha<br />

Shaqa laawayaasha<br />

Ka baxsan cududda shaqaalaha<br />

Qeybaha ku saabsan barnaamijka soo<br />

dhoweynta deganayaasha cusub iyo iskuul<br />

iyo waxbarasho ayaad ka akhrisan kartaa<br />

wixii dheeraada ee ku saabsan sidii aad u<br />

kobcin laheyd cilmigaaga, tusaale ahaan<br />

adoo adeegsanaya waxbarasho ama tababar<br />

shirkadeed.

86<br />

SHAQADA IYO SUUQA SHAQADA<br />

Dad badan ayaa<br />

shaqooyinka doonaya<br />

Baahida loo qabo<br />

cudud shaqaale oo<br />

shaqada kabixi kara<br />

Cidina shaqo iskuma hubto. Markii aad<br />

ku dhaqaaqdo in aad codsatana waxaad<br />

ogaan doontaa in dad badani halka shaqo<br />

wada codsanayaan. Si gaara ayeyna u<br />

adag tahay, haddi qofku uusan aqoon<br />

laheyn, iyo haddii qofku uusan af deenish<br />

ku hadleyn.<br />

Shaqa la’aantu <strong>Danmark</strong> aad ayey ugu<br />

badan tahay dadka ajaanibta ah dhexdooda<br />

– xatta in kastoo shaqa la’aanta<br />

guud ey <strong>Danmark</strong> hoos ugusii dheceyso<br />

laga bilaabo qiyaastii 10% 1990meeyadii<br />

ilaa 5% sanadkii 2001. Hoos u dhacaas<br />

wuxuu keenay waaxo farabadan looga<br />

baahan yahay cudud shaqaale oo wax<br />

taqaan. Deganayaasha ajaanibta ah, ee ku<br />

hadla afka deenishka isla markaana<br />

tacliinta leh, aad ayaa sidaa darteed weli<br />

loo daneeyaa.<br />

Nooca suuqa shaqada<br />

deenishka<br />

Waajibka nabadda ee<br />

muddada heshiiska<br />

Suuqa shaqada deenishka<br />

<strong>Danmark</strong> waxay shaqaalaha iyo shaqabixiyaashu<br />

isla gaaraan heshiisyo madax<br />

banaan oo ku saabsan tusaale ahaan<br />

mushaarka, waqtiga shaqada, waxbarasho<br />

iyo sharciyada la xiriira rukhseynta.<br />

Marka loo eego dalal kale oo badan<br />

<strong>Danmark</strong> kama jirin dhaqanka ah in sharciyo<br />

laga soo saaro arrimahaas. Sidaa<br />

darteed ayaa laga hadlaa "nidaamka<br />

suuqa shaqada deenishka".<br />

Dowladdu mar dhifa ayey faraha la<br />

gashaa wada xaajoodyada suuqa shaqada.<br />

Marka heshiis labada ay isku<br />

raacaan, waajib nabadeed ayaa ka jira<br />

suuqa shaqada deenishka. Waxaa laga<br />

wadaa, in aan shaqa joojin iyo irid<br />

kaxirasho midna aan la sameyn karin<br />

muddada uu heshiisku khuseeyo.<br />

Waqtiga hadda la joogo waxaa u taalla<br />

suuqa shaqada deenishka, in waqti shaqo<br />

oo buuxaa yahay asbuucii 37 saacadood<br />

iyo fasax 5 asbuuca oo mushaar leh.<br />

Ragga iyo dumarka intuba waxay xaq u<br />

leeyihiin fasax dhalmo. Waxaa jira<br />

sharciyo adag oo la xiriira bii’ada shaqada<br />

iyo amaanka. Carruurta da’doodu 13<br />

sano ka yar tahayna waa ineysan guriga<br />

dibeddiisa ka shaqeyn.<br />

Suuqa shaqada ee<br />

nidaamsan

87<br />

Inta ugu badan waxay<br />

ka tirsan yihiin urur<br />

shaqaale<br />

Xaalado hubban oo<br />

habeysan<br />

Ururrada shaqaalaha<br />

<strong>Danmark</strong> waxaa ka jira dhaqan fog oo<br />

ah, in shaqaaluhu ay xubin ka yihiin urur<br />

shaqaale. Ururrada shaqaaluhu waxay u<br />

adeegaan danaha xubnaha ee ku wajahan<br />

shaqabixiyaasha, waxayna u sugaan<br />

mushaar iyo xaalado shaqo oo macquul<br />

ah.<br />

Sidoo kale shaqabixiyaashuna si aad ah<br />

ayey ugu mideysan yihiin xiriirro shaqabixiyaal.<br />

Shaqabixiyaasha intooda<br />

badan waa doonayaan iney la shaqeeyaan<br />

ururrada shaqaalaha. Waxayna u arkaan<br />

faa’iido, in shaqaaluhu qanacsan yihiin oo<br />

ay ku kalsoon yihiin goobta shaqada. Isla<br />

markaana waxay shaqabixiyaasha u<br />

sugeysaa in xaaladdu degan tahay, marka<br />

loo eego tusaale ahaan mushaar koror,<br />

shaqa joojin iyo waqtiga shaqada.<br />

Haddii aad shaqa beesho<br />

Haddii aad shaqa beeshso, marka aad gashay<br />

ceymiska shaqa la’aanta kadib, waa in aad:<br />

• La xiriirto xafiiska shaqada (AF)<br />

ee xaafadda aad degan tahay.<br />

• Halkaa shaqa laawe ahaan ayaa luguu<br />

diiwaan gelinayaa, kaarka lacagta maalinlaha ah (dagpengekort)<br />

ayaana lugu siinayaa, kaasoo aad u isticmaaleysid in a-kaasuhu<br />

ku siiyo lacagta maalinlaha ah.<br />

• Waa in aad diyaar u tahay suuqa shaqada.Taasoo loola jeedo in<br />

aad digniin maalina gudaheed shaqo aqbasho, haddii fursadda<br />

aad hesho.<br />

• Waa in aad adigu ku dadaasho in aad shaqa hesho, inta aad<br />

qaadatid lacagta maalinlaha ah.<br />

• Haddii aysan kuu hirgelin, waa in xafiiska shaqadu ku dadaalaa<br />

inuu kuu fidiyo tababar, halkaasoo aad aqoon kororsan karto<br />

ayadoo la adeegsanaayo koorsooyin ama tababar shirkadeed.<br />

tahay urur shaqaale waa in aad dhiibto<br />

lacagta xubinnimada ururka shaqaalaha.<br />

SHAQADA IYO SUUQA SHAQADA<br />

Xorriyadda ururnimada<br />

<strong>Danmark</strong> xoriyad xagga urur sameysashada<br />

ayaa ka jirta. Sidaa darteed shaqabixiyuhu<br />

uma diidi karo qofku inuu<br />

urur shaqaale ku biiro.Taas caksigeedana<br />

dadka aad wadashaqeysaan kuguma xiri<br />

karaan xubin ka tahay. Goobaha shaqada<br />

intooda badan waxay dadka aad wada<br />

shaqeysaan hase yeeshee rejeynayaan in<br />

aad xubin ka tahay ururka shaqaalaha ee<br />

heshiiska kula jira shaqabixiyaha.Waayoo<br />

waxay ka baqayaan in aan la sugi kareyn<br />

mushaar iyo xaalado shaqo macquul ah.<br />

Ururkee shaqaale ayaad ku biireysaa<br />

waxay ku xiran tahay ururka ururiya koox<br />

xirfadeedkaaga. Haddii aad xubin ka<br />

Ceymiska shaqa la’aanta<br />

Marka aad shaqo bilaawdo waxaa wanaagsan<br />

in aad iska diiwaan geliso sanduuqa<br />

shaqa la’aanta*.Waxay fursad kuu<br />

siineysaa in aad hesho kaalmo iyo saacidaad<br />

dhaqaale – lacagta shaqa la’aanta<br />

maalinlahaa* – haddii aad shaqa beesho.<br />

Qarashka xubinnimada ururka shaqaalaha<br />

iyo sidoo kale lacagta xubinnimada<br />

sanduuqa shaqa la’aanta labadaba waxaa<br />

laga jaran karaa canshuurta.<br />

Waa in qofku sanduuqa shaqaalaha xubin<br />

ka ahaado hal sano, inta uusan xaq ugu<br />

yeelan karo lacagta maalinlahaa haddii<br />

uu shaqa beelo.

88<br />

SHAQADA IYO SUUQA SHAQADA<br />

Goobta shaqadu dowr<br />

dhextaal ah ayey uga<br />

ciyaartaa dadka<br />

intooda badan<br />

Nolosha goobta shaqada<br />

Farqi weyn ayaa u dhexeeya goobaha<br />

shaqada ee <strong>Danmark</strong>. Laakiin waxay<br />

kawada siman yihiin, iney dowr dhextaala<br />

ka dheelaan nolosha dadka intooda<br />

badan. Shaqo nololeed wanaagsan,<br />

asxaab fiican iyo xaaladda shaqada oo<br />

wacan ayaa kamida gaaridda nolol tayo<br />

sare leh.<br />

Xafladaha iyo khamriga ee goobta shaqada<br />

Goobaha shaqada intooda badan xilliga shaqada khamri luguma cabi<br />

karo. Laakiin abaabullada ijtimaaciga ah ee kala duwan ee lugu<br />

qabto goobta shaqada – xilliga shaqada kadib – waxaa marar badan<br />

lugu cabaa khamri.<br />

Waxaa kamida xafladda gebegebada yuulka ee sanad walba, halkaasoo<br />

qofku quraacda dusheeda ku yiraahdo asxaabtiisa yuul iyo sanad<br />

wacan. Waxaa kamida safarro gaaban iyo xaflado. Meelaha qaarna<br />

waxaa weli caada ah la cabo "biirka waqtiga xiritaanka" ee jimcaha<br />

marka waqtiga shaqadu dhamaado.<br />

Si heer sare ah ayey masuuliyadda<br />

shaqaalaha u tahay iney goobta shaqada<br />

ka dhigtaan meel joogitaan ku habboon.<br />

Halkaana la joogidda asxaabtu waxay ka<br />

tahay qeyb muhiima.<br />

Dhibaatooyinka goobta shaqada<br />

Waxaa goobta shaqada ka abuurmi kara<br />

dhibaatooyin kala duwan. Waxaa ka jiri<br />

kara xaalado xagga caafimaadka iyo<br />

amaanka ah oo xun. Waxaa ka jiri kara<br />

wadashaqeyn xumo ama – marar dhifa –<br />

xataa rakaato, aflagaado ama henjebaad.<br />

Arrimahaasoo kale dabcan waa inaan loo<br />

dulqaadan.<br />

Goobaha shaqada intooda badan waxay<br />

shaqaaluhu doortaan wakiil shaqaale*,<br />

oo uga wakiila shaqabixiyaha. Wakiilka<br />

shaqaaluhu waa wakiilka ururka shaqaalaha<br />

ee goobta shaqada.<br />

Haddii dhibaata kaa heysato goobta shaqada<br />

ama ey kula tahay in si xun ama<br />

xaq darro luguula dhaqmay, la xiriir<br />

wakiilka shaqaalaha. Kaasina wuxuu<br />

kiiska u bandhigayaa shaqabixiyaha ama<br />

ururka shaqaalaha. Wakiilka shaqaalaha<br />

waxaa laga badbaadiyey in shaqada laga<br />

eryo, wuxuuna sidaa darteed soo dhexgeli<br />

karaa iska horimaadyada dadka kale ku<br />

adag. Haddii aadan laheyn wakiil<br />

shaqaale, waa in aad la xiriirto ururkaaga<br />

shaqaalaha – ama haddii kale toos ula<br />

xiriir madaxda – haddii dhibaato jirto.<br />

Kamid ahaanshaha<br />

asxaabta ee muhiimka ah<br />

Intooda badan wakiil<br />

shaqaale ayey leeyihiin

Helitaanka<br />

shaqada<br />

89<br />

Wakiilka amaanku<br />

wuxuu isha ku haayaa<br />

bii’ada shaqada<br />

Dhaawacyada shaqada<br />

waa in laga warbixiyaa<br />

Gooba shaqo oo badan waxaa sidoo kale<br />

shaqaaluhu doortaan wakiil xagga<br />

amaanka*, oo il gaara ku heynaya bii’ada<br />

shaqada. Wakiilka amaanku waa inuu<br />

sugaa, in shaqaaluhu tusaale ahaan eysan<br />

ku shaqeyn mashiinno khatar ah ama<br />

waxyaabo caafimaadka halis u ah ayagoo<br />

aan gashaneyn qalab ka difaaca oo<br />

sharciyeysan.<br />

Haddii aad ku dhaawacanto goobta<br />

shaqada, waa in wakiilka amaanka ama<br />

shaqabixiyuhu ku dadaalo in dhaawac<br />

shaqo ahaan loogu wargeliyo Waaxda<br />

Kormeerka Shaqada* iyo Waaxda<br />

dhaawacyada Shaqada*. Intaa kadibna<br />

waxaa la qiimeynayaa in aad heli karto<br />

magdhaw.<br />

Midab takoor<br />

Waa mamnuuc in qofka suuqa shaqada<br />

lugu midab takooro sababtoo ah jinsi,<br />

asal, midab, diin, aragti siyaasadeed,<br />

nolosha xagga jinsiga, dal ahaan, bulsho<br />

ahaan, ama meesha uu ka yimid.<br />

Haddii aad xubin ka tahay urur<br />

shaqaale wuu ku saacidi karaa, haddii<br />

mamnuucidda lugu xadgudbo.<br />

Waa adag tahay in aad shaqo hesho,<br />

haddii aadan ku hadleyn xoogaa af deenish<br />

ah. Shardiga aqoonta af deenishka<br />

shaqooyinku isaga mid maahan. Laakiin<br />

xataa shaqooyinka gacanta waxaa<br />

muhiima in qofku fahmi karo tilmaanbixinnada<br />

iyo buugaagta tixraaca.<br />

Inkastoo maanta baahi shaqaale oo xoog<br />

leh ey ka jirto waaxo badan, qaarka afka<br />

deenishka ku hadla ayaa horta ka gelaya<br />

safka shaqada.<br />

Qaar badan oo ajaaniba – xataa kuwa<br />

aadka wax u yaqaan – waxaa dhibaato ka<br />

heysataa xataa iney soo gaaraan wareysiga<br />

shaqaaleynta.Waxaan kaxunahay ineysan<br />

jirin wax la sameyn karo oo aan aheyn in<br />

aad iska codsaheyso, ilaa aad ka hesho<br />

shaqabixiyaha fahmi kara isticmaalina<br />

kara aqoontaada.<br />

Adiga ayeyse kugu xiran tahay in aad<br />

gasho dadaal dheeraada si aad shaqo u<br />

hesho. Waxaana jira jidad badan oo shaqada<br />

loo raadsado:<br />

• Fiiri xayeesiimaha shaqada ee<br />

joornaallada iyo magasiinnada xirfadaha.<br />

• Weydii ama u qor codsiyo aan la weydiisan<br />

goobaha shaqada aad dooneyso<br />

in aad ka shaqeyso.<br />

• Isticmaal xiriiradaada gaarka ah ee<br />

dad kale oo hore ugu jira suuqa shaqada.<br />

• Raadso warbixin iyo kaalmada xafiiska<br />

shaqada.<br />

Shardi ku wajahan<br />

aqoonta afka deenishka<br />

Iska codsahaay<br />

Jidadka badan ee<br />

shaqada loo maro<br />

SHAQADA IYO SUUQA SHAQADA

90<br />

SHAQADA IYO SUUQA SHAQADA<br />

• Raadso warbixin iyo talada ururkaaga<br />

shaqada.<br />

• Shaqo ka raadso xafiisyada shaqo<br />

qorista ee biribaatiga ah.<br />

• Internetka ka raadso (internetka waxaad<br />

ka geli kartaa maktabadda).<br />

• Adigu xayeesiin ku qoro joornaalka<br />

ama internetka.<br />

• Ka raadso talabixin kumuunahaaga<br />

ama xafiiska shaqada ee la xiriirta<br />

sidii aad u xoojin laheyd aqoontaada.<br />

Marka lugu shaqaaleeyo, waa in lugu<br />

siiyo kontaraad shaqo.Waxaana ku xusan<br />

warbixin ey kamid yihiin:<br />

• Mushaarka iyo waqtiga shaqada<br />

• Fasaxa<br />

• Xilliyada shaqada lasoo galo<br />

• Digniinta rukhseynta.<br />

Kontaraadda<br />

shaqaaleynta<br />

Codsiga qoraalka ah<br />

Wareysiga shaqada<br />

Codsi iyo wareysiga shaqada<br />

Marar badan waxaa lugu weydiin doonaa<br />

in aad codsi shaqo oo qoraala dirto.<br />

Waxaad markaa saacidaadda qoridda<br />

codsiga ka heli kartaa xafiiska shaqada,<br />

kumuunaha ama ururka shaqaalaha.<br />

Marka luguugu yeero wareysiga shaqada,<br />

in ka badan hal qof ayaa inta badan goob<br />

jooga. Waxay tusaale ahaan noqon<br />

karaan sheefka iyo qof shaqaalaha wakiil<br />

u ah.<br />

Wareysiga dhexdiisa waxay dhab ahaantii<br />

isku dayayaan iney ogaadaan in aad<br />

shaqada ka bixi karto aqoon ahaan – iyo<br />

in aad ku haboon tahay goobta shaqada.<br />

Sidoo kale wareysiga u adeegso in aad si<br />

firfircoon u weydiiso waxyaabaha aad<br />

dooneyso in aad ka ogaato shaqada,<br />

goobta shaqada iyo waxa lagaa sugayo.<br />

Shaqabixiyaashu waxay<br />

xoogga saarayaan:<br />

• Deenish wanaagsan lana fahmaayo, una<br />

dhigma shuruudaha shaqada u dhigan.<br />

• Khibrad shaqo oo dhaxgal ah<br />

• Codsi qoraala oo qeexan aadna loo qurxiyey,<br />

luguna soo lifaaqay "curriculum<br />

vitae" – oo ah sharaxaad kooban ee ku<br />

saabsan tacliintaada, khibraddaada<br />

shaqo, da’daada iyo waxa aad daneyso –<br />

caddeynta aqoontaada.Tusaale ahaan,<br />

koobiga caddeynta imtixaanaadka, shahaaddada<br />

koorsooyinka iyo waraaqaha<br />

warbixinta ah. Codsigu waa inuu sidoo<br />

kale ka hadlaa xiisahaaga waqtiga<br />

fasaxa, oo ay kamid tahay haddii aad ka<br />

qeyb qaadatay shaqo tabaruca.<br />

• Kartida iyo rabitaanka shaqeynta si madax<br />

bannaani ah iyo la shaqeynta dad kale.<br />

• Qaninimada talakeenidda<br />

• Jajabnaan iyo u furnaanta arrimo cusub.

Furashada shirkad ganacsi<br />

91<br />

Shuruuc iyo qawaaniin<br />

farra badan<br />

Bulshada deenishku waxay u baahan<br />

tahay dad leh hal abuur iyo rabitaanka<br />

iney aasaastaan shirkad ey ayagu iska<br />

leeyihiin. Laakiin in shirkad la sameysto<br />

waxay u baahan tahay ka baaraan degid<br />

iyo diyaar garow badan. Waayoo ayadoo<br />

aan loo eegin nooca shirkadda aad<br />

furaneyso, wada jira shuruuc iyo<br />

qawaaniin kala duwan oo lagaa rabo in<br />

aad taqaan oo dhowrto.<br />

SHAQADA IYO SUUQA SHAQADA<br />

Shirkadaha waa in laga diiwaan geliyaa<br />

xafiiska canshuuraha ee maxalliga ah.<br />

Waa in si xiriira xisaabaad loogu geeyo<br />

xafiiska canshuuraha. Maqaayaddu waa<br />

iney codsataa shatiga khamriga kushiinkuna<br />

waa inuu soo buuxiyaa shuruudaha<br />

heyadaha caafimaadka u dhigan.<br />

Haddii luguu shaqeeyo, waa in aad u<br />

sameysaa ceymiska dhaawacyada shaqada<br />

iyo ceymiska caafimaadka. Hadafkuna<br />

waa in dadweynaha iyo shaqaalaha laga<br />

difaaco tusaale ahaan nadaafad darro,<br />

shilalka shaqada iyo khiyaanada canshuuraha.<br />

Raadso talo iyo<br />

tusaale inta aadan ku<br />

dhaqaaqin<br />

Inta uusan qofku ku dhqaaqin inuu<br />

shirkad furto, waxaa jira fursado wanaagsan<br />

oo la xiriira in la helo talabixin.<br />

Waxaad tusaale ahaan la xiriiri kartaa<br />

xafiiska shaqooyinka maxalligaa ee<br />

kumuunaha, lataliyaha furashada shirkadaha<br />

ee heerka gobol ah, xafiiska<br />

canshuuraha iyo xafiiska shaqada oo aad<br />

ka heleyso faahfaahin dheeraada. Internetka<br />

ayaad ka heli kartaa faahfaahin ku<br />

saabsan fursadaha talabixineed iyo warbixin<br />

la xiriirta shuruucda, qawaaniinta,<br />

fursadaha maalgelinta iwm.

92 Fursadda tababaridda<br />

qofka aan shaqeyn<br />

SHAQADA IYO SUUQA SHAQADA<br />

Tababarka dadka aan<br />

shaqo helin<br />

<strong>Danmark</strong> waxay leedahay "shabakad<br />

amaan" oo aad u horumarsan, oo gacan<br />

ku siisa dadka aan heysan waxay biishaan,<br />

iney kobciyaan aqoontooda kuna<br />

biiraan suuqa shaqada. Inta haddaba<br />

qofku u diyaar yahay suuqa shaqada,<br />

waxaa qofka lasiinayaa caawimaad<br />

dhaqaale oo ah lacagta soo dhoweynta*,<br />

lacagta ceyrta ama lacagta shaqa<br />

la’aanta maalinlaha*.<br />

Nidaamku wuxuu ku dhisan yahay<br />

mabda’a, in dhamaan dadka ey u<br />

suurageleyso, ey ayagu isdebberaan iyo<br />

mabda’a, in waajibaadka iyo xuquuqdu ey<br />

isku xiran yihiin. Haddaba waxaa qofka<br />

ku waajiba inuu raadsado shaqo, aqbalo<br />

shaqada kuna dheganaado. Haddii uusan<br />

qofku isla markiiba shaqo caadiya heli<br />

kareyn, waxaa – si uu u helo saacidaad<br />

dhaqaale – ku waajiba inuu guddoomo<br />

tababarka bulshadu u fidiso. Fidintaa<br />

waxaa ku hoos jirta, in dayacid iyo<br />

waajibka oo aan lagasoo bixin ey keeni<br />

doonaan cunaqabateyn, sida tusaale<br />

ahaan in qofku waayo dhamaan ama qeyb<br />

kamida saacidaadii dhaqaale ee caadi<br />

ahaan uu xaqa u lahaa.<br />

Fursadda tababarka kumuunaha<br />

Kumuunuhu waa inuu tusaale ahaan kuu<br />

fidiyo tababar* ku wajahan shaqo, taasoo<br />

la xiriirta barnaamijka soo dhoweynta<br />

<strong>deggan</strong>ayaasha cusub. Tan arrinta khuseysa<br />

ka eeg qeybta caawimaadda iyo<br />

talabixinta kumuunaha, bogga 31.<br />

Qofku mar kale caawimaad kumuunaha<br />

waa ka heli karaa, haddii uu weli shaqa<br />

la’aan yahay seddaxda sano ee hore kadib<br />

ee <strong>Danmark</strong>. Sidoo kalana waa heli karaa,<br />

haddii uu shaqa beelo mudda kadib isla<br />

markaana uusan laheyn ceymiska shaqa<br />

la’aanta.<br />

Kumuunuhu waa inuu fidiyaa tababar.<br />

Taasoo laga wado, in qofka tababarka ku<br />

jiraa uu garaadkiisa sii kordhiyo si uu u<br />

bilaabo waxbarasho ama shaqo, tusaale<br />

ahaan ayadoo la adeegsanayo koorsooyin<br />

shaqooyinka xirfadaha la xiriira iyo<br />

tababar shaqo oo shirkad lugu qaadanaayo.<br />

Saacidaadda dhaqaale ee qofku qaadanaayo<br />

inta uu tababarka ku jiro waxaa<br />

shardi u ah in qofku uu firfircooni<br />

dheeraada muujiyo. Haddaba waa inuusan<br />

qofku ka baaqan koorsooyinka iyo<br />

tababarka socda sabab la aqoonsan<br />

yahay – tusale ahaan in qofku jiran yahay.<br />

Haddii qofka shaqo loo fidiyo, inta uu<br />

tababarka ku jiro, waa inuu qaataa. Haddii<br />

kale wuxuu halis u yahay inuu waayo<br />

lacagta soo dhoweynta ama kaalmada<br />

ceyrta oo dhan ama qeyb kamida.<br />

Aqoon kororsi loo<br />

maraayo waxbarasho<br />

ama shaqo<br />

Shardiga dadaalka<br />

dheeraadkaa ah

93<br />

Tababaridda shaqa laawayaasha<br />

ceymiska ku jira<br />

Haddii aad xubin ka tahay sanduuq shaqa<br />

la’aaneed* (eeg qeybta ku saabsan ceymiska<br />

shaqa la’aanta), waxaad adigoo<br />

shuruuda dhowra soo buuxinaaya heli<br />

kartaa in luguu fidiyo tababar iyo kaalma<br />

dhaqaale, haddii aad haddana shaqa<br />

la’aan noqoto. Hadafku waa in aad aqoon<br />

sii kororsato sida ugu dhakhsaha badanna<br />

aad shaqo ugu hesho mar kale.<br />

SHAQADA IYO SUUQA SHAQADA<br />

Farqiga ugu muhiimsan ee u dhexeeya<br />

tababaridda shaqa laawayaasha ceymiska<br />

ku jira iyo kuwa aan ku jirin waa, in<br />

xafiiska shaqadu uu ka masuul yahay ku<br />

ceymiska ku jira, ee eysan kumuunaha<br />

aheyn.

9 DHAQAALAHA IYO ISTICMAALKA

Hagidda dhaqaalaha gaarahaaneed<br />

95<br />

Wax badan oo hagid<br />

u baahan<br />

Xawilaadaha<br />

elektoroonikada ah<br />

Bixinta biilalka si<br />

otomaatig ah<br />

Waxaa jira waxyaabo badan oo lagaa<br />

rabo in aad hagto xagga dhaqaalahaaga<br />

gaarka ah. Dhinac waxaa kusoo gala<br />

mushaar ama dakhli kale. Dhanka kalena<br />

waa in aad dhiibto kiro guri, kuleyl,<br />

koronto, raashin, dhar iyo waxyaabo kale<br />

oo badan. Sidoo kalena waa cashuur ka<br />

bixiso dakhliga aad leedahay.<br />

Koonto ku leh bangiga<br />

Weli lacaga badan oo kala duwan ayaa<br />

elektaroonik ahaan loogu xawilaa koontooyinka<br />

dadka ee bangiga.Waxay khuseysaa<br />

tusaale ahaan bixinta mushaarka,<br />

kaalmada ceyrta, lacagta carruurta iyo<br />

howlgabka. Sidaa darteed dadka intooda<br />

badan koonto bangi ayey leeyihiin.<br />

Waxaad geli kartaa bangi alla kii aad<br />

doonto oo aad ka furan kartaa koonto.<br />

Haddii aad koonto bangiga ku leedahay,<br />

waxaad kula ballami kartaa in biilashaada<br />

otomaatig ahaan loo bixiyo oo toos<br />

looga goosto koontada.<br />

Sidaa darteed waxaad sameysan<br />

kartaa koonto-miisaaniyadeed loogu<br />

talagalay oo kaliya bixinta biilasha. Iyo<br />

Waa in eysan dhalashada deenishka kugu xirin<br />

Heyadaha lacagtu waa in eysan shuruud kaaga dhigin in aad leedahay<br />

dhalashada deenishka, si ey lacag kuu amaahiyaan.<br />

Dukaamadu waa in eysan shuruud kaaga dhigin in aad leedahay<br />

dhalashada deenishka, si aad wax uga kireysato ama aad amaah uga<br />

iibsato. Laakiin waxay kugu xiri karaan in aad leedahay dakhli<br />

joogto ah iyo in aad adarees ku leedahay <strong>Danmark</strong>.<br />

koonto keydsi, halkaasoo luguu saaraayo<br />

dulsaar si aada u sarreeya.<br />

Kaar lacag bixin<br />

Haddii bangigu u arko in dhaqaalahaagu<br />

gaaro, waxaad heli kartaa Dankort*.<br />

Waxaadna u adeegsan kartaa in aad wax<br />

uga gadatid ganacsiyada intooda ugu<br />

badan. Sidoo kalena waa bangiga cidda<br />

qiimeyneysa in lugu siiyo kaarka amaahda.<br />

Ganacsiyo badan ayaa leh nidaam koontooyin.<br />

Ganacsiga oo kaliya ayaana qiimeynaya,<br />

in luguu sameeyn karo kaar koonto<br />

oo aad koonto ku ag yeelato.<br />

Amaahda iyo deynta bangiga<br />

Bangiyada intooda badan way daneynayaan<br />

iney amaah iyo deymo u fidiyaan<br />

macaamishooda.Waxayse u baahan tahay,<br />

in aad leedahay dakhli ilaa heer joogto ah<br />

iyo dhaqaale macquula.<br />

Haddii aad madax bannaan tahay oo aad<br />

leedahay dakhli aan isdaba joog aheyn,<br />

deynta furan ayaa kugu haboon in aad<br />

leedahay. Deynta furani waa heshiis xaq<br />

kuu siinaya in aad lacag kala baxdo<br />

koonto aasaasiya. Waa in aad ka feejignaato<br />

oo kaliya in dulsaarka amaahda<br />

furani uu sarreeyo, iyo in amaahda furan<br />

ay shardi u tahay, in bangigu qiimeynayo<br />

in dhaqaalahaagu ka bixi karo.<br />

Qiimaha sameynta amaahda bangiyadu<br />

waa ku kala duwan yihiin. Badnaanta<br />

dulsaarkuna waxay ku xiran tahay nooca<br />

Dankort<br />

(kaar dukaamada<br />

wax looga iibsado)<br />

Kaarka amaahda iyo<br />

koontada<br />

Shardi ku saabsan<br />

dhaqaale macquul ah<br />

Amaah furan<br />

Baar fursadaha<br />

DHAQAALAHA IYO ISTICMAALKA

96<br />

Kireysashada iyo<br />

amaah ku iibsashada<br />

DHAQAALAHA IYO ISTICMAALKA<br />

Si fiican isaga hubso<br />

Maahan talabixin<br />

madax bannaan<br />

Xisaabiye loogu<br />

talagalay howsha adag<br />

amaahda aad qaadaneyso. Sidaa darteed<br />

waxaa haboon in aad iska baarto halka<br />

ugu jaban ee aad amaahda ka heli karto.<br />

Talabixin dhaqaale<br />

Bangiyada intooda badan waxaad ka heli<br />

kartaa iney kuu fidiyaan talabixin la<br />

xiriirta dhaqaalahaaga. Waxay tusaale<br />

ahaan noqon kartaa in la qorsheeyo<br />

miisaaniyad – ama laysu fiiriryo fursado<br />

amaaheed oo kala duwan. Inta aadan<br />

gelin tusaale ahaan amaah farabadan,<br />

waa in aad sidoo kale si qota dheer<br />

arrinta uga baaraan degtaa.<br />

Inkastoo bangigu sida caadiga ah ku<br />

siinayo talo wanaagsan oo dhab ah,<br />

haddana waa in aad xusuusnaataa<br />

inuusan aheyn talabixiye madax bannaan<br />

– waana shirkad ganacsiya oo gaar<br />

ahaaneed.<br />

Haddii aad leedahay dhaqaale culus, sida<br />

tusaale ahaan in ganacsi kuu furan yahay,<br />

waa in aad xisaabiye la xiriirto.<br />

Ganacsiyo badan ayaa macaamisha u<br />

fidiya iney kireystaan gaar ahaan alaabta<br />

qaaliga ah. Waxay noqon kartaa tusaale<br />

ahaan firinjiteerrada, qaboojiyaasha,<br />

televishinka iyo video.<br />

Qaar kale waxay kuu fidinayaan in aad<br />

alaabta deyn ku iibsato. Caadi ahaanna<br />

waxaad lacagta ku amaahaneysaa dulsaar<br />

go’an. Mararkaana waa in aad ku baraarugsanaato,<br />

in inta badan uu dulsaarku<br />

aad u sarreeyo. Isla markaana waa in aad<br />

bixisaa qarashka adeegga, marka aad<br />

amaahda furaneyso.<br />

Marka aad kireysaneyso ama aad deyn<br />

ku gadaneyso ilaa xad lacaga, waa in aad<br />

saxiixdaa heshiis qeexaya shuruuudaha.<br />

Waana muhiim in aad iska akhriso – ama<br />

luguu sharxo – heshiiska si qota dheer.<br />

Haddii kale waxaad halis u tahay in aad<br />

la kulanto waxyaabo kaa nixiya.<br />

Amaah ku iibsasho<br />

Kontaraadda si qota<br />

dheer u akhri<br />

Haddii kontaraadda la jebiyo<br />

Haddii qofku uusan bixin dulsaarka iyo raatada amaahdiisa, waxaa<br />

dhici karta in loo diiwaan geliyo inuu yahay qof aan deynta iska<br />

bixin. Markaana wax lagaa kireyn maayo amaahna wax kuma iibsan<br />

kareysid mar kale – ha ahaato dukaanka aad deynta ka qabtay ama<br />

meela kale.<br />

Qofku haddii uu dalka ka tago isagoo aan amaahda weli iska bixin,<br />

waxaa lacagtaa looga heli karaa ayadoo loo adeegsanaayo shirkado<br />

maxalliya oo lacagta kasoo uruuriya halka uu qofku degay, kuwaasoo<br />

shirkadaha deenishka ay isla shaqeeyaan.

Ceymisyada<br />

Xuquuqda<br />

isticmaalayaasha<br />

97<br />

Ceymisyo gaar<br />

ahaaneed<br />

Naftaada iyo qoyskaaga waad difaaci<br />

kartaa adigoo kaashana ceymis gaar<br />

ahaaneed.<br />

Haddii tusaale ahaan lugu xado, haddii<br />

hantidaada dhaawac gaaro, ama aad<br />

shil gasho, oo markaa aad shaqeysan<br />

kareyn – markaa waxaad heli kareysaa<br />

magdhaw u dhigma khasaaraha, haddii<br />

aad ceymis ku jirto.<br />

Kan ugu muhiimsani waa ceymiska<br />

masuuliyadda.Wuxuuna daboolaya dhaawacyada<br />

aad u geysato dad kale ama hanti.<br />

Isticmaale ahaan waxaad leedahay xuquuq<br />

kaa diffaaceysa in lugu khiyaano.<br />

Waxaad tusaale ahaan xaq u leedahay in<br />

lagaa beddelo ama luguu dayactiro alaabta<br />

dhaawacantay (ama jabtay) – ama<br />

aan u qalmin sidii uu gaduhu ku ballan<br />

qaaday. Waana in aad kaliya la xiriirtaa<br />

gadaha ugu dambeyn 24 bilood kadib<br />

marka aad iibsatay.Waana in aad keentaa<br />

Ka dacwoosho<br />

24 bilood gudahooda<br />

DHAQAALAHA IYO ISTICMAALKA<br />

Doorasho adag<br />

Waxaa jira shirkado ceymis oo badan iyo<br />

noocya badan oo ceymis ah.Waana kuwa<br />

sida ceymisyada nafta iyo shilalka iyo<br />

masuuliyadda, ceymisyada qoyska, jirrada<br />

iyo baabuurta.<br />

Shirkaduhu waxay leeyihiin qiimo iyo<br />

shuruudo kala duwan, taasoo noqon karta<br />

wax aan la fahmi karin. Mana ahan mar<br />

walba, in tusaale ahaan ceymiska ugu<br />

qaalisani uu yahay kan ugu fiican.<br />

Waa in aad ka fekerto tusaale ahaan<br />

noocyada adeega ceymiska ee aad u baahan<br />

tahay, xadiga uu daboolayaa inta uu la<br />

ekaanaayo iyo qarashka khasaaraha ee aad<br />

adigu iska bixineyso inta uu la ekaanaayo.<br />

Ceymisyo sharcigu<br />

waajib kaaga dhigayo<br />

Ceymisyada qaar waxaa kugu waajiba in<br />

aad leedahay.Waa in aad leedahay ceymiska<br />

dabka, haddii aad dhismo guri leedahay.<br />

Waana in aad ku jirto ceymiska masuuliyadda,<br />

haddii aad leedahay ey, baabuur,<br />

mooto ama mootasheellaro. Ceymisyada<br />

masuuliyaddu waxay daboolayaan dhaawacyada<br />

dad kale ee aan adiga aheyn.

98 Nidaamka<br />

canshuuraha<br />

deenishka<br />

DHAQAALAHA IYO ISTICMAALKA<br />

Haddii aad ka noqoto<br />

Caddeyn iyo<br />

calaameyn<br />

rasiidkii. Sidoo kalena waa in aad soo<br />

caddeysaa, in aadan adigu khaladka<br />

laheyn.<br />

Xaq uma lihid in lagaa beddelo alaab aad<br />

ka shallayneyso, in aad iibsatay. Hase<br />

yeeshee taasi dukaamo badan ayey<br />

suuragal ka tahay. Meelaha qaar lacagtaada<br />

ayaa luguu celin karaa. Qaar kalena<br />

waxay ku siinayaan caddeyn iney lacagtaa<br />

kaa hayaan ama fursadda in aad alaabta<br />

wax kale dukaanka uga beddelato.<br />

Waxaad xaq u leedahay in luguu sheego<br />

waxyaabaha uu ka kooban yihiin cuntooyinka<br />

aad iibsaneyso, goormaa lasoo<br />

saaray, iyo goormeyse dhacayaan. Waxaa<br />

jira nidaamyo badan oo kala duwan kuna<br />

saabsan calaameynta iyo kontaroolidda<br />

cuntooyinka.Waxay tusaale ahaan noqon<br />

kartaa damaanadda, in sheyga loosoo<br />

saaray qaab dabiici ah, ama in laga<br />

baaray waxyaabaha xasaasiyada keena.<br />

Fursadaha dacwadda<br />

Haddii ay kula tahay in dukaanku, gaduhu<br />

ama farsamayaqaanku uusan si xaqa kuula<br />

dhaqmin, marka aad ka dacwootay<br />

alaabtooda, waxaad u dacwoon kartaa<br />

guddiga dacwooyinka isticmaalayaasha ama<br />

guddi dacwadaha iyo abiillada gaarka ah.<br />

Waa in aad sida caadiga ah bixisaa curaar,<br />

marka aad dacwada soo gudbineysid. Haddii<br />

aad dacwadda ku guuleysato lacagtaada waa<br />

luguu soo celinayaa.<br />

Nidaamka canshuuraha deenishku wuxuu<br />

u shaqeeyaa qaabka ah, in dhamaan<br />

dadka shakhsiga ah ey dakhligooda ka<br />

bixiyaan canshuurta qaranka, gobolka iyo<br />

kumuunaha. <strong>Dadka</strong> xubnaha ka ah kaniisadda<br />

dadweynaha waxay bixinayaan<br />

canshuurta kaniisadda, shirkaduhuna<br />

waxay bixinayaan canshuurta shirkadaha.<br />

Canshuurta dakhliga kasokow waxaan<br />

bixinaa canshuuraha dadban oo ah qaabka<br />

moms, mar kasta oo shey ama adeeg<br />

aan iibsano. Sidoo kale waxaan canshuurta<br />

dadban ka bixinaa alaabo badan<br />

sida shidaalka, khamriga iyo tubaakada.<br />

Haddii aad mushaar qaadato, canshuurta<br />

dakhliga si toosa ayaa dakhligaaga looga<br />

jarayaa, inta aan lugu siin.<br />

Waa in aad sanad kasta buuxisaa<br />

foomka iska warbixinta, oo la doonayo<br />

iney ku qoran yihiin warbixin la xiriirta<br />

dakhligaaga iyo canshuur dhaafka aad<br />

leedahay intaba.Waxaa luguu soo dirayaa<br />

foomka iska warbixinta bisha janaayo/<br />

feberaayo, waana in lasoo celiyaa ugu<br />

dambeyn 1da maajo.<br />

Gaar ahaan dadka mushaarka qaata<br />

waxay heydaha canshuurtu hore uga haayaan<br />

warbixinno badan, waayo si toosa<br />

ayaa loo wargeliyaa.<br />

Qarashaadka canshuur dhaafka leh waa<br />

qarashaad gooniya, oo laga jari karo aasaaska<br />

dakhliga, ee heyadaha canshuuruhu<br />

ey canshuurta ku saleeyaan.<br />

Waana tusaale ahaan qarashka dulsaarka<br />

deynta, qarashka xubinnimada<br />

Canshuuraha toosan<br />

iyo kuwa dadban iyo<br />

dugaanno<br />

Inta boqolkii canshuur<br />

ahaan lagaaga jarayo<br />

iyo iska warbixinta<br />

Fursadaha canshuur<br />

dhaafka

99<br />

ururka shaqaalaha, ceymiska shaqa<br />

la’aanta iyo lacagta carruurta iyo<br />

mararka qaarkood qarashyada safarka ee<br />

la xiriira shaqo. Sidoo kale waxaa jira<br />

canshuur dhaaf qofku gaar u leeyahay, oo<br />

aan ku xirneyn wax qarasha oo gooniya.<br />

Sidoo kalena marka laga hadlaayo qarashaadka<br />

canshuur dhaafka leh, waaxda<br />

canshuuruhu inta badan hore ayey warbixinta<br />

u heystaan. Waxaase dad badan<br />

laga rabaa, iney ayagu ka taxaderaan,<br />

iney soo sheegaan qarashaadkooda<br />

canshuur dhaafka muteystay.<br />

Meeqa ayuu qofku canshuur u bixinayaa<br />

waxay ku xiran tahay inta dakhliga iyo<br />

hantidu la egtahay iyo fursadaha canshuur<br />

dhaafka.Waxaana intaa sii dheer, in<br />

inta boqolkiiba canshuur ahaan loo<br />

bixinayo waa kala tahay kumuune ilaa<br />

kumuune iyo gobol ilaa gobol.<br />

Nidaamka cashuurtu waa sii kordhaa.<br />

Taasoo macnaheedu yahay, in markii<br />

dakhligaagu sii kordhaba, waxaa sii kordhaya<br />

inta aad boqolkiiba canshuur u<br />

dhiibeysid. Hadafkuna waa in garbaha<br />

ugu ballaarani ey qaadaan culeyska<br />

qeybta ugu culus.<br />

Badnaanshaha<br />

canshuurta<br />

Inta boqolkiiba canshuur<br />

lagaaga jarayo waxay la<br />

kordheysaa dhakhliga<br />

DHAQAALAHA IYO ISTICMAALKA<br />

Maalgelinta bulshada daryeelka<br />

leh<br />

Udub dhexaadka nidaamka daryeelka deenishku<br />

waa, in qof kasta oo awoodaa uu debberaa naftiisa<br />

iyo qoyskiisa – oo sidoo kalena midnimada<br />

gacan u fidiyaa isagoo adeegsanaya nidaamka<br />

canshuurta.<br />

Ujeeddada canshuuraha waxaa kamida lahaanshaha<br />

heer adeeg, oo muwaadiniinta oo dhan u ballan<br />

qaadi kara xayaata macquula – ayadoo aan<br />

loo eegin iney heystaan in yar ama lacag badan.<br />

Canshuuraha waxaa tusaale ahaan loo adeegsadaa<br />

waaxda caafimaadka, waxbarashada iyo<br />

cilmi baarista, dhismaha jidad iyo khadadka tareennada,<br />

ciidamada, dadaalka bii’ad wanaagsan,<br />

iyo sidoo kale lacagaha sooshalka sida lacagta<br />

howl gabnimada, lacagta ceyrta iyo kaalmada<br />

gaarka ah ee dadka siyaaba kala duwan aan isu<br />

debberi karin.

10 DHAQANKA IYO WAQTIGA FIRAAQADA

101<br />

Fursado qani ah<br />

Dhaqanku wax kasta<br />

ayuu noqdaa<br />

Fursado farabadan iyo<br />

ka qeybgal sarreeya<br />

<strong>Danmark</strong> waxay leedahay dhaqan iyo<br />

nolol fasaxeed gani ah, taasoo ka dhalata<br />

tusaale ahaan caadooyinka dalka ee taariikhiga<br />

ah ee xagga wacyigelinta dadweynaha*<br />

iyo nolol urureedka iyo xorriyadda<br />

xagga fekerka iyo hadalka si xor ah.<br />

Nolol dhaqameedku wuxuu ka kooban<br />

yahay tusaale ahaan noocyada farshaxanka<br />

abuuritaanka ah, saxaafadda iyo meediyada<br />

aasaasigaa, ka qeybgalka <strong>deggan</strong>ayaasha<br />

ee xagga afkaarta iyo diinta iyo<br />

caadooyinka nolol maalmeedka.<br />

Dad badan waxay xubin ka yihiin ururro<br />

(guud) ama ururro dano gaara, aadaan<br />

cayaaro ama qaataan duruus xilliga<br />

fasaxa, aadaan safarro lasoo qabqaabiyey<br />

ama dhigtaan dugsiga sare* (eeg sidoo<br />

kale qeybta ku saabsan wacyi gelinta<br />

dadweynaha, bogga 104).<br />

Fursado kalena waa tiyaatar, shineemo,<br />

booqashada matxafka iyo bandhig<br />

farshaxan, khudbado iyo maktabado.<br />

Qaar kamida xarakaadyadu lacag badan<br />

ayey joogaan, laakiin dadka shaqa la’aanta<br />

ah, waayeellada iyo ardadu waxay<br />

mararka qaarkood heli karaan qiima<br />

dhaaf.<br />

Magaalooyinka waaweyn intooda<br />

badan waxay leeyihiin xafiisyo dalxiis,<br />

halkaasoo uu qofku ka heli karo warbixin<br />

la xiriirta bandhigga farshaxanka iyo<br />

dhaqanka ee nawaaxigaa. Wuxuu qofku<br />

sidoo kale warbixinnada sidaa oo kale ah<br />

ka heli karaa maktabadda ama joornaallada,<br />

magasiinada iyo internetka.<br />

Qeyb kamida nolosha dhaqanku sidoo<br />

kale waa caadooyinka iyo dabeecadaha<br />

isku xiraya saaxiibtinimada, isu imaatinnada,<br />

xafladaha iyo maalmaha dhalashada.<br />

Xorriyadda fekerka<br />

iyo hadalka<br />

Saxaafadda iyo doodda<br />

dadweynaha<br />

Xornimada fekerka iyo u hadlidda si xor<br />

ah waa qeyb muhiima oo kamida dimoqoraadiyadda.<br />

Waxaana kamida sida ey<br />

kusoo banbaxdo saxaafadda xorta ah iyo<br />

doodda dadweynaha.<br />

<strong>Danmark</strong> waxaa howl maalmeedka saameeya<br />

idaacado tv iyo raadiyo kala<br />

duwan oo fara badan, wargeysyo iyo<br />

joornaallo iyo isgaarsiinta sii kordheysa<br />

ee internetka. Marba marka kasii dambeeya<br />

waxaa sidoo kale jira qeyb kamida<br />

saxaafaddaa oo si gaara ugu wajahan<br />

dadka ajaanibta ah.<br />

Qeyb muhiima oo kamida<br />

dimoqoraadiyadda<br />

Sidoo kale warbaahinno<br />

ku jeeda umadaha<br />

ajaanibta ah<br />

<strong>Danmark</strong> iyo ururrada<br />

<strong>Danmark</strong> waxay kamid tahay dalalka adduunka ee dadweynahoodu<br />

leeyihiin cadadka xubinnimo urur ee ugu sarreeya. 73% ayaa xubin<br />

ka ah ugu yaraan laba urur.<br />

Haddii <strong>deggan</strong>e cusub ahaan aad dooneysid in aad dad cusub barato,<br />

ka qeyb qaadashada xarakaadyada ururrada ayaa noqon kara jid<br />

wanaagsan.<br />

DHAQANKA IYO WAQTIGA FIRAAQADA

102<br />

DHAQANKA IYO WAQTIGA FIRAAQADA<br />

Sawirka warbaahineed<br />

ee ballaaran<br />

Xaduudaha u yaalla<br />

warbaahinta xorta ah<br />

Qeyb weyn oo kamida dunida saxaafaddu<br />

waa maaweelo aan la barxin. Hase yeeshee<br />

doodaha xagga dhaqanka, siyaasadda iyo<br />

bulshada inteeda kale ayaa dowr muuqda<br />

ka qaata sawirka saxaafadda. Doodaha<br />

xorta ahina waxay ka qeyb qaataan in<br />

diiradda lasaaro dhibaatooyinka qiimaha<br />

u leh bulshada iyo xalkooda intaba.<br />

Waxaan leenahay saxaafad xor ah, oo aan<br />

soo marin wax jensuuro ah. Hase yeeshee<br />

wada jira waxyaabo aan la ogoleyn in la<br />

shaaciyo.<br />

Tusaale ahaan saxaafaddu waa in<br />

eysan kashifin asraarta qaranka, geysan<br />

wax aflagaddo ah ama eysan faafin<br />

aragtiyo meel kadhac, midab kala sooc<br />

ama takoorid ah.<br />

Macnuhuse dabcan maahan, in aragtiyada<br />

noocaasa eysan la tacaalin saxaafaddu.<br />

Waase kaliya iney ula tacaasho<br />

qaab waaqici ah ama iney abuurto dood.<br />

Bixinta canshuurta idaacadaha (licens)<br />

<strong>Danmark</strong>s Radio iyo TV2 waa idaacado adeeg guuda*. Waxaana waajib<br />

ku ah iney soo daayaan kala doorasho ballaaran ee barnaamijyo raadiyo<br />

iyo TV ah oo dadweynaha qeybihiisa kala duwani ay daneeyaan.<br />

Aasaaska idaacadaha adeegga guud ah waxaa kamida in canshuurta<br />

raadiyaha iyo TV-ga, oo sidoo kale loo yaqaan licens*, oo qof kasta<br />

oo raadiyo ama tv heysta laga doonayo in uu bixiyo sanadkii laba jeer.<br />

Baarlamaanka ayaana xadida cadadka canshuurtaa.<br />

Diiwaan gelinta bixinta canshuurtaa waxaa sameeya dukaanka, marka<br />

qofku iibsado TV ama raadiyo cusub. Wuxuu qofku sidoo kale si toosa<br />

ula xiriiri karaa xafiiska canshuurta ee <strong>Danmark</strong>s Radio.

Gudashada arrimaha diinta ee <strong>Danmark</strong><br />

103<br />

Cid kastaa si xoriyad<br />

ah diinteeda waa ugu<br />

dhaqmi kartaa<br />

Xubinnimada kaniisadda<br />

dadweynaha<br />

"Muwaadiniintu waxay xaq u leeyihiin<br />

iney isku uruursadaan bulshada dhexdeeda<br />

si ey Ilaahey ugu caabudaan qaabka<br />

mabaadi’dooda waafaqsan", ayuu leeyahay<br />

dastuurka deenishku.<br />

<strong>Danmark</strong> dhamaan dadku haddaba<br />

waxay si xora ugu cibaadeysan karaan<br />

diinta ey doonayaan. Waxaa jira oo sidoo<br />

kale lugu cibaadeystaa aragtiyo diineed<br />

oo badan kalana duwan – sida dad<br />

badanina ay u yihiin cawaan oo eysan u<br />

aaminsaneyn wax ilaah la yiraahdo.<br />

Kaniisadda dadweynaha deenishka<br />

Sida uu dhigayo dastuurku kaniisadda<br />

evangelish lutherka* ayaa ah Kaniisadda<br />

Dadweynaha Deenishka*, qarankuna<br />

sidaa ahaan ayuu ku gacan siiyaa.<br />

Kaniisadda dadweynuhu waxay qabataa<br />

howlo kala duwan oo faa’iido u leh<br />

bulshada guud ahaan.Waxayna khuseysaa<br />

tusaale ahaan diiwaan gelinta dhalashooyinka,<br />

magac bixinta iyo dhimashada.<br />

Cadadka ugu badan ee shacabka <strong>Danmark</strong><br />

– qiyaastii 85% - waxay xubin ka<br />

yihiin kaniisadda dadweynaha. Intooda<br />

badan waxay xubin noqdeen marka<br />

carruurnimadooda loogu waqlalaayo<br />

kaniisadda.<br />

Haddii adigoo dibedda kasoo guuray<br />

aad dooneysid in aad xubin ka noqotid<br />

kaniisadda dadweynaha, waxaa jira fursadaha<br />

soo socda:<br />

<strong>Dadka</strong> soo guuray ee sheega iney<br />

xubin ka yihiin kaniisad kale oo<br />

evangelish luther ah, oo aan aheyn kaniisadda<br />

dadweynaha, waxaa marka<br />

diiwanka dadweynaha laga diiwaan<br />

gelinayo lugu war gelinayaa, in hadda<br />

wixii ka dambeeya ey diiwaanka ugu jiri<br />

doonto iney xubin ka yihiin kaniisadda<br />

dadweynaha (ka eeg sidoo kale warbixin<br />

dheeraada oo la xiriirta diiwaan gelinta<br />

dadweynaha qeybta ku saabsan kaalmada<br />

iyo latalinta kumuunaha bogga 31).<br />

Haddii luguu waqlalay, laakiin aan<br />

luguugu waqlalin kaniisadda evangelish<br />

lutherka, waxaad fursad u leedahay in<br />

aad xubin ka noqoto kaniisadda dadweynaha<br />

adigoo la xiriirraya wadaadka<br />

kaniisadda ee halka aad guri hesho.<br />

Haddii aan luguu waqlalin, waxaad<br />

xubin uga noqon kartaa kaniisadda<br />

dadweynaha in luguu waqlalo.<br />

Xubnaha kaniisadda dadweynaha, ee<br />

halkaan dalka uu saaran yahay waajibka<br />

canshuur bixinta aan xadeysneyn, waa<br />

iney bixiyaan canshuurta kaniisadda.<br />

Canshuurta kaniisadda waxaa loo adeegsadaa<br />

maamulka kaniisadaha iyo qubuuraha.<br />

Kaniisadaha waxaa loo isticmaalaa<br />

alla caabididda iyo howlaha kaniisadda<br />

sida tusaale ahaan waqlasha, arooska iyo<br />

duugta.<br />

DHAQANKA IYO WAQTIGA FIRAAQADA

104<br />

DHAQANKA IYO WAQTIGA FIRAAQADA<br />

150 bulsho-diimeedyo<br />

oo kala duwan<br />

Bulsho-diimeedyada la<br />

yaqaan lana aqoonsan<br />

yahay<br />

Haddii uusan qofku dooneyn inuu xubin<br />

kasii ahaado kaniisadda dadweynaha,<br />

wuu ka bixi karaa asigoo la xiriiraya<br />

wadaadka xaafadda uu degan yahay.<br />

Haddii kabixiddu ka yar tahay lix bilood<br />

gudahood kadib taariikhdii uu diiwaanka<br />

dadweynaha galay, kabixiddu waxay ka<br />

bilaabaneysaa taariikhdaa.<br />

Bulsho-diimeedyo kale<br />

Bulsho-diimeedyo kale oo badan ayaa<br />

<strong>Danmark</strong> ka jira oo aan aheyn kaniisadda<br />

dadweynaha evangelish lutherka*.Waxaa<br />

lugu qiyaasaa in 150 bulsho-diimeed oo<br />

kala duwan oo waaweyn ama yar yari ey<br />

ka jiraan <strong>Danmark</strong>.<br />

Bulsho-diimeedyadu waxay xaq u<br />

leeyihiin iney shaqaaleystaan wadaaddo –<br />

imaamyo, rabiinyo (sheekhyada yuhuudda)<br />

ama maamulayaasha macbadyada. Bulsho-diimeedyadu<br />

waxay sidoo kale, ayadoo<br />

waafaqsan shuruucda caadigaa ee<br />

qorsheynta, xaq u leeyihiin iney dhistaan<br />

dhismayaal loo adeegsan karo gudashada<br />

cibaadada diiniga ah, waxayna ogolaasho<br />

u heli karaan iney sameystaan goob<br />

dadka lugu aaso. Bulsho-diimeedyadu<br />

waxay sidoo kale furan karaan iskuullo,<br />

waxayna daabacan karaan joornaallo.<br />

Qiyaastii 90 bulsho-diimeedyo, oo ey<br />

kamid yihiin islaamka, budiisimka, hiduuska,<br />

ayaa la aqoonsan yahay ilaa heer ey<br />

wadaaddadoodu ey xaq u leeyihiin iney<br />

wax mehriyaan.<br />

11 bulsho-diimeedyo ayaa helay aqoonsi<br />

gaara, taasoo xaq u siineysa iney<br />

sameeyaan magacbixin ama waqlal iyo<br />

sidoo kale nikaax iyo soo saaridda<br />

caddeymo la meel jooga kuwa kaniisadda<br />

dadweynaha.<br />

Wacyigelinta<br />

dadweynaha ee<br />

<strong>Danmark</strong><br />

Maktabadaha dadweynaha<br />

Maktabaduhu waa meel wanaagsan oo<br />

laga bilaabo, marka aad dooneysid in aad<br />

ogaato waxa kasocda kumuunaha aad<br />

degan tahay.<br />

Waa lacag la’aan in aad maktabadda<br />

adeegsato, maktabadaha intooda badanna<br />

waxay leeyihiin fursado ballaaran oo wax<br />

walba ah.<br />

Kasokow amaahashada buugaagta,<br />

muusig iyo video waxay maktabado<br />

badani leeyihiin bandhigyo farshaxaneed,<br />

bandhigyo filimo, masrixiyadaha carruurta<br />

iyo muxaadarooyin.<br />

Waxaad sidoo kale ka geli kartaa<br />

internetka, akhrisan kartaa wargeysyada<br />

maalintaa ama heleysaa in lagaa saacido<br />

helidda warbixin gaara ama qalab.<br />

Maktabadaha waaweyn intooda badan<br />

waxay leeyihiin qof shaqaalaa loo qabtay<br />

iney dadka afka qalaad ku hadla ka<br />

saaciddo helitaanka buugaagta iyo<br />

joornaallada. Haddii eysan maktabaddu<br />

heyn qalabkaa, waxaa laga dalban karaa<br />

Maktabadda ka<br />

billaaw<br />

Qalabka afafka qalaad<br />

ku qoran

105<br />

Wax cusub baro<br />

xilliga fasaxa<br />

Iskuullada sare ee<br />

dadweynaha<br />

maktabadda ajaanibta oo qeyb ka ah<br />

maktabadaha dadweynaha, kuwaasoo leh<br />

in kabadan 140.000 oo cinwaan oo ku<br />

kala qoran qiyaastii 100 luqadood.<br />

Maktabadda ajaanibtu waxay amaah<br />

siisaa maktabadaha kale, laakiin uma<br />

furna dadweynaha.<br />

Duruusra xilliga fasaxa<br />

<strong>Danmark</strong> waxaa caana in waqtigaaga<br />

fasaxa aad u adeegsato in aad aqoon<br />

kororsato oo ku saabsan maaddo ama<br />

eeryo gaara.<br />

Wuxuu qofku tusaale ahaan baran<br />

karaa dhar-tolid, jilid, qoob-ka-ciyaar,<br />

muusig, heesokooxeed, edb (kumbiyuutar),<br />

raashin sameyn, luqad, filosoofiyad ama<br />

taariikh.<br />

Dugsiyada sare<br />

Bartamihii 1800meeyadii ayey caadada<br />

wacyi gelinta dadweynuhu abuurantay,<br />

taasoo weli maanta saameysa bulshada<br />

deenishka, ayadoo looga jeeday, in qof<br />

kastaa helaa fursad uu wax ku barto<br />

kuna helo aqoon ku saabsan bulshada.<br />

Waxayna aheyd qeyb kamida xarakaadkaa<br />

xagga dhaqanka, in dugsiga sare<br />

dadweynaha* ee deenishka la aasaasay.<br />

Maanta waxaa dalka oo dhan ka jira<br />

87 dugsiyada sare ee dadweynaha oo<br />

kabid xaq u leh – oo caadi ahaan loogu<br />

yeero "dugsiya sare". Waxay soo fidiyaan<br />

koorsooyin laga bilaabo maadooyinka hal<br />

abuurka iyo isboortiga ilaa maadooyina<br />

buugaagta leh iyo warbixin bulshadeed<br />

guud.<br />

Iskuulka sare waa bar kulan oo wanaagsan<br />

Iskuullada sare waa albaab wanaagsan oo laga galo bulshada<br />

deenishka. Waxay si qayaxan u biyaan dhaxaltooyada dhaqanka<br />

deenishka iyo mowduucya kale oo kala duwan. Waxayna qofka u<br />

fidiyaan qaab wanaagsan oo uu kula kulmo deenishka caadiga ah.<br />

Qofku wuxuu degan yahay kana cunteynayaa<br />

iskuulka muddada kooraska<br />

dugsiga sare qaadanayo. Waxayna noqon<br />

kartaa laga bilaabo hal asbuuc ilaa hal<br />

sano. Kasokow duruusta joogitaanku<br />

wuxuu ka kooban yahay xarakaad<br />

dhaqameedyo kala duwan – dibirteynyo,<br />

xaflado iyo habeennada muxaadarooyinka.<br />

Haddii uusan qofku dooneyn ama uusan<br />

fursad u helin inuu dugsiga sare deganaado,<br />

wuxuu qofku deganaan karaa gurigiisa<br />

asigoo noqonaya arday maalmeed.<br />

Kasokow dugsiyada sare ee dadweynaha<br />

waxaa jira dugsiya sare oo maalinle ah.<br />

Halkaana ardada oo dhan guryahooda<br />

ayey aadaan marka duruustu dhamaato.<br />

Xarakaad-dhaqameedyada<br />

DHAQANKA IYO WAQTIGA FIRAAQADA

106<br />

Xarakaadka<br />

ururrada<br />

DHAQANKA IYO WAQTIGA FIRAAQADA<br />

Gacan u fidinta<br />

dadka cusub<br />

Iskuullada habeenkii<br />

Ugu dambeyntiina waxaa jira dad badan<br />

oo ka qaata duruusta xilliga firaaqada<br />

mid kamida iskuullada habeenkii* ee<br />

dalka ee tirada badan. Qaar badan oo<br />

kamida iskuullada habeenkii waxay<br />

leeyihiin fidin si gaara ugu wajahan<br />

deganayaasha dhowaan yimid.<br />

Koorsooyinku waa lacag, laakiin<br />

maadaama iskuulladu kabid ka helaan<br />

qaranka, ardadu kaligood ma bixinayaan<br />

qarashka oo dhan.<br />

Mid kamida waxyaabaha aadka calaamadda<br />

ugu ah nolosha xilliyada firaaqada<br />

ee deenishku waa dhaqanka ururrada.<br />

Urur waa isutagga dad isku dano ah<br />

– xirfad ahaan, siyaasad ahaan, dhaqan<br />

ahaan ama si kale.<br />

Waxaa jira ururro, organasashinno iyo<br />

naadiyo aan tiro laheyn. Ururrada ciyaaraha,<br />

ururo xisbiyeed, ururrada guryaha,<br />

ururrada farshaxanka, ururrada ajaanibta,<br />

ururro diimeed iyo ururro ey leeyihiin dad<br />

xiisado gaara leh.<br />

Waxaa sidoo kale jira ururro u<br />

adeega danaha dadka cuuryaamiinta ah,<br />

kooxo bukaanno ah oo kala duwan,<br />

waayeellada ama qaniisiinta. Iyo ururro u<br />

shaqeeya arrimo siyaasadeed oo gaara,<br />

tusaale ahaan bii’ada ama daryeelka<br />

xayawaanaadka.<br />

Ugu dambeyntii waxaa sidoo kale<br />

jira goobo kulan, naadiyo iyo guryo<br />

dhaqameedyo, kuwaasoo inta badan la<br />

xiriira nawaaxiga guryaha, halkaasoo<br />

dadku ey turub ku ciyaaraan, ku<br />

Dad dano isku mida ah<br />

Fursado ballaaran ee<br />

dano ah<br />

Ururrada sida gaarka ah u daneeya qaxootiga<br />

iyo ajaanibta<br />

Waxaa jira in kabadan 200 oo urur oo si gaara u daneeya anaanibta<br />

iyo qaxootiga – urur dhaqameedyo, ururro siyaasadeed iyo ururro<br />

saaxiibtinimo.<br />

Hadafkoodu waa xoojinta xiriirka qaxootiga iyo ajaanibta dhexdooda<br />

iyo kan deenishka intaba – iyo sidoo kale baabi’inta xanta iyo<br />

warxumo tashiilka labada dhinacba.

Ciyaaraha iyo<br />

isboortiga<br />

107<br />

Cid kasta ayaa urur<br />

furan karta<br />

doodaan, ku qabsadaan danaha waqtiga<br />

firaaqada ama ey ku dhegeystaan muxaadaro.<br />

Cid kastaa xaq ayey u leedahay iney urur<br />

furato. Waxay u baahan tahay oo kaliya<br />

in shir la qabto – shirweynaha guud oo<br />

lugu aasaasayo – halkaasoo lugu jaangoynayo<br />

hadafka iyo xeerarka ururka.<br />

Dad badan – gaar ahaan carruurta iyo<br />

dhallinyarada – ayaa ciyaara nooca kala<br />

duwan oo isboortiya waqtigooda firaaqada.<br />

Qaar ayaa sidaa sameeya ayagoo<br />

xubin ka ah naadiyada isboortiga,<br />

waxayna ciyaaraan tusaale ahaan kubadda<br />

cagta, kubadda gacanta, tenis, jimicsi<br />

ama dabaal. Qaar kale waxay ka jecel<br />

yihiin ku ordidda kobaha barafka, orodka<br />

iyo faracyo kale oo isboorti oo bilaash<br />

ah, oo uu qofku ciyaari karo goortuu<br />

doono.<br />

Gudaha iyo ka dibedda<br />

naadi isboorti<br />

DHAQANKA IYO WAQTIGA FIRAAQADA<br />

In yar maahee kumuunayaasha oo dhan<br />

waxaa laga helaa garoomada ciyaaraha<br />

oo qofku uu adeegsan karo – mararka<br />

qaarkood asigoo lacag dhiibaya.<br />

In yar maahee dhamaan noocyada<br />

jimicsiga iyo ciyaaraha habeysan waxaa<br />

maamula ururro ama organasashinno uu<br />

qofku xubin ka noqon karo.<br />

Xubinnimadu sidoo kale waa lacag,<br />

laakiin kumuunaha ayaa kaba, si lacag<br />

bixinta isticmaaluhu u noqoto mid uu<br />

awoodo – xataa haddii dhaqaaluhu<br />

xadidan yahay.<br />

Lacag bixin xadeysan<br />

Waa caadi in waalidiintu carruurtooda<br />

ku saacidaan ka qeyb galka ciyaaraha<br />

khiyaariga ah – tusaale ahaan sida iney<br />

bixiyaan lacagta xubinnimada iyo iney<br />

keenaan soona doonaan carruurta.<br />

Waalidiintu waa gacan<br />

siinayaan

11 CAAFIMAAD IYO CUDUR

Heyadaha caafimaadka deenishka<br />

109<br />

Daaweyn iyo ka hortag<br />

Cudurro la xiriira qaab<br />

nololeedka<br />

Waaxda caafimaadka deenishku waxay<br />

xogga saartaa ka hortagga iyo daweynta<br />

cudurrada labadaba. Ka hortagga waxaa<br />

kamida in qofku – ayadoo aan aheyn oo<br />

kaliya in laga warbixiyo hab nololeed<br />

caafimaad leh – isku dayo yareeyo khatarta<br />

cudurrada. Daaweyntu waxay ka<br />

koobnaan kartaa in la dhimo lana daaweeyo,<br />

marka qofku jirrado ama uu shil<br />

galo.<br />

Kuwa ugu caansan cudurrada ka jira<br />

<strong>Danmark</strong> waa kansarka, sokorta, cudurrada<br />

halbowlayaasha wadnaha iyo xanuunno<br />

kale, oo ey si toosa isugu xiran yihiin<br />

hab nololeedka dadka. Waxaana sababahooda<br />

kamida buurnaanta, cigaar<br />

cabidda, isticmaalka aadka ah ee<br />

khamriga iyo xarakaad yari.<br />

U sheeg oo weydii<br />

<strong>Dadka</strong> intooda badan caafimaadka iyo cudurradu waxay u yihiin<br />

arrimo xasaasiya oo shakhsi ah, lana xiriira dhaqamo adag. Sidaa<br />

darteed waxaa si fudud u abuurmi kara isafgaranwaa iyo iska<br />

horimaad, marka aragtida xagga caafimaadka ee dhaqamo kala<br />

duwani ay kulmaan. Gaar ahaan marka ay sidoo kale adag tahay in<br />

la isfahmo.<br />

Waa adag tahay sidii waxa aad rabtid iyo waxa aad sugeysid loogu<br />

sheegi lahaa luqad kale. Waxaana shaqaalaha caafimaadka deenishka<br />

ku adkaan karta iney kasiiyaan waafiya warbixin ee qaabka<br />

daaweynta – ama xuquuqda iyo waajibaadka aad leedahay bukaan<br />

ahaan.<br />

Sidaa darteed waa muhiim in aad sheegtid waxa aad rabtid iyo<br />

rajadaada tusaale ahaan xagga daaweynta ama raashinka. Si loo<br />

xaq dhowro bukaanka kale loona ilaaliyo nadaafadda, waxaa<br />

muhiima in aad u dhega nuglaato qaabka shaqaaluhu ay wax<br />

yeelayaan, oo aad dhowrto shuruudaha ay kuusoo jeediyaan.<br />

CAAFIMAAD IYO CUDUR<br />

Tayada nolosha oo<br />

hoos u dhacday iyo<br />

qarash farabadan<br />

Waa cudurro dad badan u keena hoos u<br />

dhac tayada nolosha, kuwaasoo sanad<br />

walba waaxda caafimaadka ugu kaca<br />

intaasoo milyaardi oo krone. Waana<br />

sababta ey dowladdu xoogga u saareysaa<br />

ka hortagga iyo horumarinta caafimaadka.<br />

Taasina waxay ku imaaneysaa in<br />

laysku dayo in la baro shacabku iney<br />

badsadaan qudaarta cagaaran eyna iska<br />

yareeyaan dufanka, oo yareeyaan cabidda<br />

cigaarka iyo khamriga iyo iney sameeyaan<br />

xarakaadyo dheeraada.

110<br />

Ceymiska caafimaadka iyo<br />

maamulka isbitaallada<br />

CAAFIMAAD IYO CUDUR<br />

Cid kastaa waxay leedahay<br />

dhakhtar u gaara<br />

Ceymiska caafimaadka waxaa<br />

lugu bixiyaa canshuurta<br />

Dhamaan dadka degan <strong>Danmark</strong> waxaa<br />

loo yeelayaa dhakhtar gaara. Dhakhtarkaa<br />

ayaadna marka hore la xiriireysaa,<br />

haddii aad xanuunsato. Dhakhtarkaagu<br />

wuxuu kaala talin karaa ka hortagga<br />

caafimaadka kaana daaweynayaa xanuunno<br />

kala duwan. Waana sidoo kale dhakhtarkaaga<br />

cidda sida ugu haboon ee<br />

qiimeyneysa in aad u baahan tahay daaweyn<br />

kale ama inuu ku baaro dhakhtar<br />

gaar ah.<br />

Waa ceymiska guud ee caafimaadka iyo<br />

waaxda maamulka isbitaallada guud<br />

cidda u xilsaaran in aad dhakhtar u tegi<br />

karto ama luguugu daaweeyo isbitaalka,<br />

marka aad u baahato. Qarashka waxaa<br />

loo bixiyaa canshuur ahaan, daaweyntuna<br />

sidaa darteed waa u bilaash bukaanka.<br />

Tan kalese waa in aad adigu bixisaa qeyb<br />

kamida qarashka tusaale ahaan daawada,<br />

muraayadaha, dhakhtarka ilkaha iyo<br />

daaweynada kale oo ka baxsan xuduudka<br />

dhakhtarkaaga ama isbitaalka. Waxaase<br />

jira fursado kala duwan oo kabid, taasoo<br />

u xiran xaaladdaada iyo dakhligaaga.<br />

Marka luguugu qoro diiwaanka guud ee<br />

kumuunahaaga, waxaa si toosa luguu<br />

weydiinayaa in aad doorato dhakhtarka<br />

aad dooneyso – iyo inuu tusaale ahaan<br />

noqdo nin ama naag.<br />

Qarash ey tahay in<br />

qofku uu isagu iska<br />

bixiyo<br />

Doorasho xor ah ee<br />

dhakhtarka<br />

Kadibna waxaa toos luguugu soo dirayaa<br />

kaarka ceymiska caafimaadka. Waana<br />

kaar caaga oo yar oo jaallaa oo ey ku<br />

qoran yihiin magacaaga, adareeskaaga<br />

lambarkaaga shakhsiga ah iyo magaca<br />

dhakhtarkaagu. Kaarka ceymiska caafimaadku<br />

waa caddeyntaada, in aad xaq u<br />

leedahay in aad kaalma ka hesho ceymiska<br />

caafimaadka.<br />

Soo qaado kaarkaaga<br />

caafimaadka<br />

Waa in aad had iyo jeer hore usoo<br />

qaadataa, marka aad aadeysid dhakhtarkaaga,<br />

dhakhtarka ilkaha iyo waaxda<br />

gurmadka deg degga ah ama lugu jiifiyo<br />

isbitaalka. Waana in aad sidoo kale sii<br />

qaadato marka aad u dhoofeyso <strong>Danmark</strong><br />

dibeddeeda.

La xiriiridda dhakhtarka<br />

111<br />

Ballan sameyso<br />

Haddii aad dhakhtarka aadeyso waa in<br />

wacdaa oo ballan sameysataa. Dhakhaatiirta<br />

intooda badan waxay furan yihiin<br />

inta u dhexeysa 8.00 iyo 16.00 maalmaha<br />

shaqada waxayna telefoon wax ku<br />

qaabilaan subaxdii. Waxaa caadi ahaan<br />

ballan luguu qabanayaa ugu dambeyn<br />

shan shaqa-maalmeed, marka aad wacday<br />

kadib. Laakiin haddii aad daran<br />

tahay, wuxuu dhakhtarku caadi ahaan<br />

kuu qaban karaa isla maalintaa.<br />

CAAFIMAAD IYO CUDUR<br />

Baaris, daaweyn ama<br />

u dirid meel kale<br />

Dhakhtarku wuu ku baarayaa kadibna<br />

go’aaminayaa wuxuu luguugu sameyn<br />

lahaa. Waxay noqon kartaa inuu ku siiyo<br />

rasiidka daawada. Laakiin waa ka fogtahay<br />

in xaalad kasta lugu daaweeyo daawo.<br />

Laga yaabee in luguu diro dhakhtar gaara<br />

– tusaale ahaan dhakhtarka maqaarka<br />

ama dhakhtarka cudurrada dumarka.<br />

Dhakhtarku wuxuu sidoo kale kuu diri<br />

karaa khabiirka jimcinta lafaha ama<br />

murqaha jirka, haddii aad dhabarka<br />

la’dahay. Halkaana adiga ayaa iska bixinaya<br />

qeyb kamida daaweynta.<br />

Booqashada dhakhtarkaaga<br />

• Imaaw waqtiga aad ballanta leedahay<br />

• Wargeli in aadan imaaneyn, haddii aadan tegi karin, si qof kale<br />

waqtigaagi u qaato.<br />

• Dhakhtarku wuxuu ku mashquuli karaa bukaan aad u xanuunsanaya,<br />

marka laga yaabee in aad gasho adigoo waqtigaagii<br />

ballanta ka dib dhacay<br />

• Kaligaa imaaw ama soo wado ugu badnaan hal qof kaliya.<br />

maha ciidda ah ee habeen iyo maalinba –<br />

waa in aad wacdaa dhakhtarka heeganka.<br />

Lambarka dhakhtarka heeganka maxalliga<br />

ah, waxaa kamida meelaha aad ka heli<br />

karto buugga telefoonka ee xaafaddaada.<br />

Ka baxsan xilliga<br />

dhakhtarku wax<br />

qaabilo<br />

Ugu dambeyntii wuxuu dhakhtarku kuu<br />

diri karaa in luguugu baaro ama lugu<br />

seexiyo isbitaalka.<br />

Dhakhtarka heeganka iyo<br />

kaalmada deg-degga ah<br />

Haddii aad u baahato saacidaad dhakhtar<br />

waqti ka baxsan waqtiga dhakhtarku<br />

furan yahay – oo ah 16.00 kadib maalmaha<br />

shaqada iyo wiikendiga iyo maal-<br />

Marka aad wacdo dhakhtarka heeganka<br />

waxaa lugu weydiinayaa xaaladdaada<br />

(bukaanka). Haddii aad dhaawacan tahay<br />

heerkee ayuu halis yahay Qandho maku<br />

(bukaanka) heysaa waase heerkee<br />

Jawaabahaa ayuu dhakhtarka heeganku<br />

ku qiimeynayaa, in dhakhtar kugu soo<br />

booqdo guriga – ama in aad adinku u<br />

timaadaan dhakhtarka heeganka ama<br />

saalada gurmadka deg-degga ah.<br />

Su’aalo la xiriira<br />

xaaladda bukaanka

112<br />

CAAFIMAAD IYO CUDUR<br />

Isticmaal oo kaliya<br />

dhakhtarka heeganka,<br />

marka ey lagama<br />

maarmaanka tahay<br />

Marka ey tahay in la<br />

dedejiyo<br />

Waxaa sidoo kale lugu (bukaanka) weydiin<br />

doonaa lambarkaaga shakhsiga ah.<br />

Wac dhakhtarka heeganka oo kaliya, haddii<br />

ey muhiim tahay – ama haddii aad ka shakisan<br />

tahay, heerka xaaladdu halis tahay.<br />

Gurmadka deg-degga ah (112)<br />

Xaaladaha deg-degga ama khatarta ah<br />

waa in aad isla markiiba wacdaa xarunta<br />

gurmadka deg-degga ah oo lambarkeedu<br />

yahay 112. Waxay noqon kartaa haddii<br />

halbowle kala go’ay, haddii bukaanku<br />

uusan neefsan karin ama xanuun xoog<br />

lihi uu ka haayo xabadka.<br />

Haddii lagaa haayo dhabarka, caloosha<br />

ama madaxa ayadoo eysan jirin sabab la<br />

garan karo – ama haddii hurdo xumo ku<br />

heyso – markaa wuxuu dakhtarku baarayaa<br />

in sababtu tahay mid xagga maskaxda<br />

ah.<br />

Waxaana lugu weydiinayaa xaalkaagu<br />

guud ahaan siduu yahay. Inaad aad u<br />

welwesho. In dhibaatooyin kaa heystaan<br />

xagga guurka. In aad u hilowday dalkaagii<br />

iyo qoyskaagii. Ama in luguu geystay<br />

dhibaatooyin argagax leh – in aad xabsi<br />

ku jiri jirtay, lasoo kulantay dagaal ama<br />

luguu geystay jirdilyo.<br />

Ku su’aalayaa<br />

dhibaatooyinkaaga<br />

"Naftu xanuuneyso"<br />

Xarunta gurmadka deg-degga ah waxaa<br />

lugu weydiinayaa magacaaga, adareeskaaga<br />

iyo lambarka telefoonka aad kasoo<br />

waceyso. Markaa kadib ayey xarunta<br />

gurmadka deg-degga ahi ku dadaaleysaa<br />

in luguusoo diro ambulance ama kaalma<br />

kale oo loo baahan yahay.<br />

Turjumaad<br />

Heyadaha qaranka waxaa ku waajiba iney<br />

sugaan in warbixintooda la fahmay. Sidaa<br />

darteed waa in dhakhtarku ku dadaalo, in<br />

aad fahmi karto waxa la leeyahay – iyo in<br />

asigu ama ayadu uu ku fahmi karo. Haddii<br />

eysan taasi dhici karin, waa dhakhtarku<br />

kuu dalbaa saacidaad turjubaan.<br />

Dhibaatooyin xagga dhimirka ah<br />

<strong>Danmark</strong> tartiib ahaan ayaa si caadiya<br />

loogu aqoonsaday, in "xanuunka ruuxdu"<br />

uu keeni karo xanuun xagga jirka ah.<br />

Dhakhtarka waxaa saaran waajibka sirxafididda,<br />

haddaba si kalsooni ah ayaad<br />

uga hadli kartaa dhibaatooyinkaaga.<br />

Wixii aad u sheegto umasii gudbaayaan<br />

heyadaha qaranka ama shakhsiyaad kale<br />

midna.<br />

Ayadoo ku xiran qaabka hadal socodka<br />

waxaa dhici karta in dhakhtarku ku<br />

qiimeeyo, in calaamadahaaga aan lugu<br />

daaweyn karin daawo kaliya. Sidaa beddelkeedana<br />

waxaa dhici karta, in<br />

dhakhtarku kuu diro khabiirka cilminafsiga<br />

ama daaweyn kale oo lagama<br />

maarmaan ah.<br />

Qaar dadka kamida waxay saacidaad u<br />

doontaan khabiirka cilmi-nafsiga si uu<br />

ugu xalliyo dhibaatooyinkooda ama ey<br />

uga reystaan tusaale ahaan furriin ama<br />

murugo weyn.<br />

Dhakhtarka waxaa<br />

saaran waajibka<br />

sirxafididda<br />

Saacidaadda khabiirka<br />

cilmi-nafsiga

113<br />

Barnaamijka<br />

baaritaannada<br />

Baarista caafimaadka carruurta<br />

iyo dhallinyarada<br />

Laga bilaabo marka ilmuhu shan asbuuc<br />

yahay ilaa uu ka gaaro 15 sano waxaa<br />

loo fidiyaa ugu yaraan sagaal baariscaafimaad<br />

oo ka hortag ah ee dhakhtarku<br />

ku sameeyo ayadoo la raacayo barnaamij<br />

si wacan loo qorsheeyey.Toddobada baaris<br />

waxaa la qabanayaa inta uusan<br />

ilmuhu iskuul bilaabin.<br />

CAAFIMAAD IYO CUDUR<br />

Su’aalo ku saabsan<br />

ilmaha iyo qoyska<br />

Baarista ugu horreysa wuxuu dhakhtarku<br />

wax idinka weydiinayaa xaaladda guud ee<br />

qoyska, nuujin iyo hurdo – iyo koritaanka<br />

ilmaha iyo farxaddiisa. Ilmaha waxaa loo<br />

baaraa si qoto dheer, dhakhtarkuna<br />

wuxuu ka talabixiyaa raashinka carruurta<br />

iyo sida ugu haboon ee ilmaha loo<br />

dhiirrigeliyo.<br />

Adigu ballan dalbo<br />

Wixii kadambeeyana waxay baaritaannadu<br />

ku saabsan yihiin sidoo kale kartida ilmuhu<br />

inuu dhaqdhaqaaqi karo, adeegsigiisa<br />

dareemayaasha, horumarkiisa xagga luqadda,<br />

u bislaashada iskuulka iyo nolol<br />

maalmeedka.<br />

Baaritaannadu waa iney dhakhtarka uga<br />

digaan wixii dhibaatooyin ah ee la xiriira<br />

farxadda ilmaha iyo caafimaadkiisa,<br />

kuwaasoo ey tahay in wax laga qabto.<br />

Waalidiintu waa iney ayagu dalbadaan<br />

ballanta baaritaanka caafimaadka, ilaa<br />

ilmuhu ka bilaabayo iskuulka. Booqashada<br />

ugu horreysa ee kalkaaliyaha caafimaadka<br />

ayaa (waalidiinta) la siinayaa buug yar,<br />

halkaasoo tusaale ahaan ey ku qoran yihiin<br />

goorta baaritaannadu ku haboon yihiin.<br />

Tallaallada<br />

Carruurta oo dhan waxaa laga tallaali<br />

karaa cudurro kala duwan, kuwaasoo loo<br />

dhiman karo. Tallaalladu waa bilaash,<br />

waxaana badanaa lugu lifaaqaa baaritaannada<br />

caafimaadka ee ka hortagga ah.<br />

Barnaamijka tallaalka carruurtu wuxuu<br />

ka kooban yahay gowracato, teetano, xiiqdheer,<br />

dabeyl, jadeeco, qaamoqanshiir,<br />

busbus iyo minijiitis.<br />

Tallaallo bilaash ah

114<br />

CAAFIMAAD IYO CUDUR<br />

Bixinta qarashka<br />

tallaalka marka aad<br />

dibedda u safreeysid<br />

Dumarka uusan hore ugu dhicin busbusku<br />

isla markaana aan laga tallaalin, waxaa<br />

haboon iney istallaalaan, inta eysan uur<br />

yeelan. Haddii naagta busbus ku dhaco<br />

ayadoo uur leh, waxay run ahaantii halis<br />

weyn ugu jirtaa iney dhasho ilma<br />

cuuryaan ah.<br />

Waa in qofku asigu uu iska bixiyaa tallaallada<br />

khaaska ah oo la xiriira safarrada<br />

dibedda.<br />

Da’da Nidaamka tallaalka<br />

3 bilood Gowracato-teetano-xiiqdheer-dabeyl 1, haemophilus<br />

influenzae nooca B*<br />

5 bilood Gowracato-teetano-xiiqdheer-dabeyl 2, haemophilus<br />

influenzae nooca B*<br />

12 bilood Gowracato-teetano-xiiqdheer-dabeyl 3, haemophilus<br />

influenzae nooca B*<br />

15 bilood Tallaalka dalladda ah 1 (jadeeco, qaamoqanshiir,<br />

røde hunde (waa cudur busbus oo kale ah)<br />

2 sano Sokorta dabeysha 1**<br />

3 sano Sokorta dabeysha 2**<br />

4 sano Sokorta debeysha 3**<br />

5 sano Gowracato-teetano 4<br />

12 sano Tallaalka dalladda ah 2 (jadeeco, qaamoqanshiir, busbus)<br />

18 sano Busbus (dumarka)<br />

* kahortagga minajaytis iyo caabada (infektion) dahaarka dhuunta ee ay<br />

keento bakteeriyada haemophilus influenzae nooca B.<br />

** laga bilaabo luulyo 2001 carruurta laba jirka ah lama siinaayo<br />

tallaalka dabeysha ee afka lugu dhibciyo, laakiin waxaa loogu beddelayaa<br />

tallaal ka kooban gowracato-teetano-xiiqdheer-dabeyl marka ay 5 jir<br />

yihiin. Carruurta waaweyn ee tallaalka dabeysha ee afka lugu dhibciyo<br />

lugu bilaabay, tallaalkaa ayaa loogu dhameystirayaa marka baarista 3<br />

sano iyo 4 sano lugu sameynayo.

115<br />

Gudniinka gabdhuhu waa mamnuuc<br />

Gudniinka gabdhuhu waa dhaawac halis u ah jirka wuxuuna keeni<br />

karaa caabo (infektion), ilma la’aan, xanuun joogta ah, dhibaato<br />

xagga maskaxda ah iyo dhibaatooyin kale oo xagga caafimaadka ah<br />

oo fara badan. Sidaa darteed waa mamnuuc waana dembi in la gudo<br />

gabdhaha.<br />

Gudniinka wiilasha shuruuc gaara ayaa khusyesa. Weydii dhakhtarkaaga.<br />

CAAFIMAAD IYO CUDUR

116<br />

Gelidda isbitaalka<br />

CAAFIMAAD IYO CUDUR<br />

Doorasho isbitaal oo<br />

xor ah<br />

Waxaa luguu dhigi karaa isbitaalka si<br />

deg-dega sababtoo ah dhaawac ama<br />

xaalad kedis usoo baxday darteed. Ama<br />

isbitaalka waxaa luguu jiifin karaa<br />

daaweyn kadib markuu dhakhtarkaagu<br />

kuusoo diro.<br />

Kala doorasho xora oo xagga isbitaalladaa<br />

ayaa ka jirta <strong>Danmark</strong>. Bukaannada<br />

qaarkood waxay daneeyaan iney galaan<br />

isbitaal gooniya. Waxaana dhici karta in<br />

sababtu tahay inuu ku yaallo agagaarka<br />

meesha qoyskoodu degan yihiin – ama in<br />

sababtu tahay in waqtiga sugidda<br />

daaweyntu ey gaaban tahay. Qofku waa<br />

inuu dhakhtarkiisa u sheegaa isbitaalka<br />

uu doonaayo in lugu baaro ama la jiifiyo.<br />

Isbitaallada waxaa loo qaabeeyey, si 1-4<br />

bukaan u wadaagto hal qol. Dumarka iyo<br />

raggu qolal kala duwan ayey jiiftaan.<br />

Waxaa maalin kasta jira kormeer dhakhtar<br />

iyo kalkaaliso. Dhakhtarku wuxuu fiiriyaa<br />

bukaanka, sameeyaa qorshe baaritaan iyo<br />

daaweyn, siiyaana bukaanka fursad uu<br />

su’aalo ku weydiiyo.<br />

Shuruucda raashinka iyo<br />

booqashada<br />

Isbitaalladu waxay leeyihiin waqtiyo<br />

booqasho oo go’an. Waxaana sidoo kale<br />

jira rajo la xiriirta in dadka jiran ey<br />

helaan nabad iyo xasillooni. Weydii sidaa<br />

darteed qeybta, meeqa qof ayaa markiiba<br />

soo booqan karta.<br />

Qaabka qolalku u<br />

sameysan yihiin<br />

Kormeerka dhakhtarka<br />

ee qeybta<br />

Nabad iyo xasillooni<br />

– sidoo kale xilliga<br />

booqashada

117<br />

Isbitaalku wuxuu ku<br />

dadaalaa raashinka,<br />

dharka iyo nadaafadda<br />

Codsiyo gaara ee<br />

raashinka<br />

Waalidiintu waa la<br />

seexan karaan<br />

ilmahooda jirran<br />

Haddii qofku yimaado waqtiga booqashada<br />

waqti ka baxsan, waa inuu qofku si<br />

dheeraada u jabaq yaraadaa. Haddii<br />

bukaanku socon karana waa in bukaanka<br />

iyo qofka booqanayaa ka baxaan qolka<br />

oo fariistaan qolka wadaagga ah muddada<br />

booqashada oo dhan.<br />

Isbitaalku wuxuu ku dadaalaa in bukaannadu<br />

helaan raashin, dhardhaqid, qubeystaan<br />

lagana caawiyo wixii kale oo ey u<br />

baahan yihiin. Marka laga reebo qudaar,<br />

waa in aan bukaanka loo keenin raashin,<br />

maadaama ey ku jiri karaan waxyaabo<br />

aan kamid aheyn qorshaha raashinka<br />

bukaanka.<br />

Haddii bukaan ahaan aad daneyneyso<br />

waxyaabo gaara oo raashinka la xiriira –<br />

aad qabto xasaasiyad, vijateriyan ama<br />

aadan cunin doofaarka – waa in aad u<br />

sheegtaa shaqaalaha. Markaa waxaa lugu<br />

siinayaa raashin gaara.<br />

Raashinka isbitaalku bixiyo waxaa loogu<br />

talagalay bukaanka kaliya. <strong>Dadka</strong> soo<br />

booqdaa isbitaallada qaar waxay raashiin<br />

ka iibsan karaan maqaayad. Isbitaalla<br />

kale waxaa laga iibsan karaan tikidhada<br />

raashinka isbitaalka.<br />

Carrurta isbitaalka ku jirta<br />

Isbitaallada intooda badan waxay waalidiinta<br />

u fidiyaan iney (isbitaalka) seexdaan,<br />

marka ilmahooda la jiifiyo. Waalidiinta<br />

carruurtoodu jiran yihiin waa joogi<br />

karaan isbitaalka waqtiyada booqashada<br />

wax ka baxsan. Meelaha qaar waa in<br />

waalidiintu iska bixiyaan lacagta raashinka.<br />

Haddii aad heysato ilma aad u jiran kana<br />

yar 14 sano, waxaad adigoo kala heshiinaya<br />

shaqabixiyahaaga iyo kumuunahaaga<br />

heli kartaa in luguu gudo dakhliga<br />

shaqada ee kaa luma, haddii aad waqtiga<br />

dhinto ama aad gebigaba fasax qaadato,<br />

inta ilmuhu isbitaalka ku jiro.<br />

Isbitaalka dhimirka<br />

Haddii aad qabto dhibaatooyin dhimirka<br />

oo halis ah, ilaa heer aadan howl<br />

maalmeedkaaga qabsan karin, waxaa<br />

laga yaabaa in dhakhtarku kuu fidiyo in<br />

lugu jiifiyo isbitaalka dhimirka. Halkaana<br />

waxaa luguu fidinayaa wareysi – iyo wixii<br />

daawo ku daaweyn ah. Adiguna waxaad<br />

ka qeyb qaadaneysa qorsheynta qaabka<br />

daaweynta. Waxaadna la kulmeysaa dad<br />

xaaladdaada oo kale ku sugan. Qeyb weyn<br />

oo kamida isbitaallada dhimirku waxay<br />

leeyihiin qolal hal hal qof ah ee bukaannada<br />

intooda badan.<br />

Haddii qofku uu halis u yahay naftiisa<br />

ama wixii ka agdhow oo uuna diido in si<br />

khiyaariya ah isbitaal loo jiifiyo, waxaa<br />

qasab lugu jiifin karaa qeybta dhimirka<br />

ee xiran. Daaweynta halkaasina waxay la<br />

mid tahay sida qeybta furan. Kaliya qofku<br />

kama tegi karo qeybta ayadoo aan lala<br />

socon.<br />

Magdhawga dakhligii<br />

shaqada kaasoo geli<br />

lahaa<br />

Wadahadal iyo daawo<br />

ku daaweyn<br />

Jiifin qasaba<br />

CAAFIMAAD IYO CUDUR

118<br />

Daaweynta ilkaha<br />

CAAFIMAAD IYO CUDUR<br />

Ilka daaweyn bilaasha<br />

laga bilaabo 0 ilaa 18<br />

sano<br />

Baarista ilkaha carruurta iyo<br />

dhallinyarada<br />

Dhamaan carruurta <strong>Danmark</strong> waxaa loo<br />

fidiyaa ilka baaris lacag la’aan ah laga<br />

bilaabo 0 ilaa 18 sano. Waxaay u tagaan<br />

dhakhtarka ilkaha hal ilaa laba mar<br />

sanadkiiba. Halkaa waxay ku baranayaan<br />

sidey ilkahooda uga taxadari lahaayeen,<br />

waxaana loo daaweeyaa loona toosiyaa<br />

ilkahooda, haddii ey muhiim tahay.<br />

Ka hortaggaa wax ku oolka ah wuxuu<br />

keenayaa in carruurta <strong>Danmark</strong> leeyihiin<br />

ilka caafimaad qaba, oo kamida kuwa<br />

ugu wanaagsan adduunka. Carruurta<br />

intooda badan waxay ilkaha ku leeyihiin<br />

godad yar ama maba leh. Ilka la’aanta<br />

iyo ilka bixintu aad ayey dhif u yihiin.<br />

Ilmaha waxaa sida caadiga ah dhakhtarka<br />

ilkaha looga yeeraa intaan laba<br />

sano u buuxsamin. Inkastoo ilmuhu weli<br />

uusan ilka laheyn waa fiican tahay inuu<br />

yimaado, si ilmuhu ula kulmo dhakhtarka<br />

ilkaha una arko kiliinikada – waalidiintana<br />

waxaa la siinayaa talooyin ku<br />

saabsan sida looga taxadaro ilkaha<br />

ilmaha. Inkastoo ilkaha caanuhu ey<br />

dhacdaan inta ilmuhu yar yahay, waa in<br />

haddana la ilaaliyaa inta ey ku yaallaan.<br />

Haddii kale waxaa halisa in la dhaawaco<br />

ilkaha dambe ee hadhow soo bixi doona.<br />

Kumuunayaasha intooda badan waxay<br />

booqashada dhakhtarka ilkuhu ka dhacdaa<br />

kiliniik la xiriira iskuulka. Qaar<br />

kumuunyaal yar yar ahina waxay taas<br />

beddelkeeda heshiis la leeyihiin dhakhtar<br />

ilkaha oo gaara. Laakiin halkaana<br />

baarista ilkaha carruurtu sidoo kale waa<br />

u lacag la’aan waalidiinta.<br />

Sidoo kale iska jir<br />

ilka-caanoodka<br />

Marka ilmuhu iskuul bilaabo waxaa si<br />

toosa loogu yeeraa baaris ayadoo loo<br />

marayo iskuulka. Shaqaalaha baarista<br />

ilkaha ayaa sidoo kale u yimaada oo<br />

carruurta bara sidey ilkahooda uga<br />

taxadari lahaayeen.<br />

Ilka daaweynta<br />

iskuulka<br />

Inta ey ilmuhu dhiganayaan fasallada<br />

hoose waxaa fiican in waalidiintu u raacaan<br />

dhakhtarka ilkaha. Marka carruurtu<br />

waaweynaadaanse ayagaa kaligood tegi<br />

kara. Haddii lugu sameynayo daaweyn<br />

weyn, waalidiinta had iyo jeer waa lagala<br />

tashan doonaa.

119<br />

Dhakhtar ilkaha adigu<br />

raadso<br />

Baarista ilkaha dadka waaweyn<br />

<strong>Dadka</strong> waaweyn ee ka sarreeya 18 sano<br />

waa iney ayagu raadsadaan dhakhtar<br />

ilkaha oo gaara, tusaale ahaan buuga<br />

telefoonnada lokaalka ah. Waa in qofku<br />

iska bixiyo qarashka baarista iyo daaweynta,<br />

laakiin ceymiska caafimaadka<br />

guud ayaa ka kabaya qeyba badan oo<br />

shaqada kamida. Kabidda waxaa si toosa<br />

looga jarayaa xisaabta.<br />

Ceymiska caafimaadka gaar ahaaneed<br />

ayaa kaa caawin kara qarashka daaweynta<br />

xoogga leh ama qalliimada waaweyn.<br />

Joogteynta booqashada dhakhtarka ilkaha<br />

Waxaa (qofka) lugu waaninayaa inuu baaris joogta ah ugu tago dhakhtarka<br />

ilkaha qiyaasti laba jeer sanadkii – ee maahan oo kaliya<br />

markii dhibku dhaco ama xanuun ku qabto. Sidaa ayaana waqti fiican<br />

lugu ogaanayaa, haddii tusaale ahaan iligu ay duleeshaneyso.<br />

Markaana daaweyntu ma weynaaneyso mana noqoneyso qaali.<br />

waqti aan ku habooneyn. Haddii kale<br />

wuxuu qofku halis u yahay in dhibaatooyinku<br />

ey kasii weynaadaan sidii markii<br />

hore ey ahaayeen.<br />

Kumuunayaashu waa iney u fidiyaan<br />

xanaaneyn xagga baarista ilkaha ah<br />

dadka aan ayagu u tegi kareyn dhakhtarka<br />

ilkaha. Kuwaasoo caadi ahaan laga<br />

wado waayeellada ama dadka sida aadka<br />

ah cuuryaanka u ah. Markaana waa in<br />

bukaanku asigu bixiyaa oo kaliya in yar<br />

oo kamida qarashka.<br />

Kaalmada degdeggaa ee<br />

dhakhtarka ilkaha<br />

Haddii uu si kedisa kuu qabto xanuun<br />

daran oo ilkaha waqtiga dhakhtarka<br />

ilkuhu furan yahay kadib, waxaa sida<br />

caadigaa jira heeganka dhakhtarka ilkaha<br />

oo afar iyo labaatan saac furan oo kuu<br />

dhow. Waxaad lambarka ka heli kartaa<br />

buugga telefoonnada lokaalka ah.<br />

Ilka daaweynta ee<br />

waayeellada iyo<br />

cuuryaamiinta<br />

CAAFIMAAD IYO CUDUR<br />

Ballan sameyso<br />

Sidoo kale daaweyn<br />

waqti dheer soconeysa<br />

Sida dhakhtarkaaga oo kale waa in aad<br />

wacdaa oo aad hore ballan u sameysataa<br />

– kuna timaadaa waqtiga ballanta.<br />

Haddii aad joogto ula xiriirto dhakhtarka<br />

ilkaha, waxaa si toosa qoraal ahaan<br />

luguugu yeerayaa baaris.<br />

Daaweyn kasta dhamaantood luguma<br />

dhameyn karo hal booqasho ee dhakhtarka<br />

ilkaha oo kaliya. Daaweyntu waxay<br />

jiitami kartaa mudda dheer, tusaale<br />

ahaan haddii ilkaha la toosinayo.Waxaana<br />

muhiima in aan daaweynta la kala goyn

120 Daawooyinka<br />

CAAFIMAAD IYO CUDUR<br />

Kaliya daawo la<br />

aqoonsan yahay<br />

U baahan ama aan u<br />

baahneyn warqad<br />

dhakhtar<br />

Daawada waxaa halkaan dalka lugu gedi<br />

karaa oo kaliya, haddii ey leedahay ogolaasho<br />

suuqgelin oo la aqoonsan yahay, oo<br />

ama uu soo saaray guddiga yurub ama<br />

waaxda daawooyinka <strong>Danmark</strong>.<br />

<strong>Danmark</strong> waxaa la kala saaraa daawooyin<br />

rasiid u baahan iyo daawooyin gacanta<br />

laga iibsado. Daawooyinka rasiidka u<br />

baahan waa in farmashiyuhu ku iibiyaa<br />

oo kaliya warqad dhakhtar (rasiid).<br />

Daawooyinka gacanta laga iibsado waxaa<br />

la iibsadaa waraaq la’aan. Waa suuragal<br />

in daawooyinka gacanta laga iibsado oo<br />

dhan aad ka gadato farmashiyaha. Sidoo<br />

kale waxaa meela kale oo badan sida<br />

dukaamada qalabka iyo subarmarketyada<br />

loo aqoonsaday iney gedi karaan<br />

daawooyinka gacanta laga iibsado, in<br />

laga iibsado daawooyinka qaar – tusaale<br />

ahaan kuwa xanuunnada fudud, dhuun<br />

xanuunka iyo qunfaca iyo sidoo kale iska<br />

joojinta sigaarka.<br />

Marka la iibsanaayo daawooyinka qaar<br />

wuxuu ceymiska caafimaadka guud kuu<br />

fidinayaa kabid. Sidaana waxaa loo<br />

yeelay in la sugo, in jiranaanta iyo u baahnaanta<br />

daawadu eysan culeys dhaqaalaha<br />

oo weyn ugu noqon qofka. Inta kabiddu<br />

la egtahay waxay ku xiran tahay inta<br />

qofku shakhsi ahaan isticmaalo daawo<br />

muddo sanadkii. Weydii dhakhtarkaaga<br />

ama farmashiyahaaga, haddii aad dooneysid<br />

warbixin dheeraada oo ku saabsan<br />

kabidda daawada.<br />

Kabidda daawada<br />

Daawooyinka lugu gado farmashiyaasha<br />

kaliya, qiima isku mida ayaa looga gadaa<br />

dalka oo dhan.

12 CAADO IYO NOLOL MAALMEED

123<br />

Maalmaha ciidaha, maalmaha xusuusta<br />

iyo munaasabadaha diiniga ah<br />

Sanadka gudihiisa waxaa ku jira maalmo<br />

ciida ah iyo maalmo xasuus ah oo dhowr<br />

ah, kuwaasoo lugu muujiyo, in carruurta<br />

iskuulka laga fasaxo, in dadka waaweyn<br />

badankood ey shaqada fasax ka yihiin, iyo<br />

in dukaamadu wada xiran yihiin ama<br />

qeyb waqtiga kamida xiran yihiin.<br />

Maalmaha ciidaha adeegyo cibaadeysi ah<br />

ayaa lugu qabtaa kaniisadda dadweynaha.<br />

Maalmaha ciidaha ee ugu muhiimsan<br />

waxaa loo dabbaaldegaa tan la xiriirta<br />

seddaxda munaasabad diineed ee waaweyn<br />

sida Yuulka, halkaasoo loo dabbaaldego<br />

dhalashada Ciise, Booskaha halkaasoo<br />

alwaax ku taagidda Ciise, dhimashadiisa<br />

iyo soo bixiddiisu ey udub dhexaad<br />

u yihiin, iyo Biinsaha oo ah feestada ruuxda<br />

muqaddaska ah.<br />

Waxaa jira caadooyin badan oo ku<br />

xiran munaasabadaha diiniga ah, haba<br />

ugu weynaado yuulku, dadka intooda<br />

badanna waxay munaasabadaha diiniga<br />

ahi u yihiin sabab ey kula joogaan qoyska,<br />

qaraabada iyo asxaabta.<br />

Ciidaha kalena waa:<br />

• Maalinta sanadka cusub, 1da janaayo.<br />

• Maalinta cibaadada weyn, oo ey saldhig<br />

u yihiin maalmo cibaado waaweyn oo<br />

dhowra, oo mudda dheer ka hor laysku<br />

daray.<br />

• Maalinta sare u qaadidda Ciise, oo<br />

masiixiyiintu u dabbaaldegaan, in Ciise<br />

cirka sare loo qaaday.<br />

Kuwa ugu muhiimsan maalmaha xusuusta<br />

waa:<br />

• 1da maajo, maalinta halganka caalamigaa<br />

ee dhaqdhaqaaqyada shaqaalaha.<br />

• 5ta juun, maalinta dastuurka, halkaasoo<br />

loo dabbaaldego dastuurka boqortooyada<br />

<strong>Danmark</strong>. <strong>Danmark</strong> waxay<br />

dastuurkii ugu horreeyey heshay sanadkii<br />

1849.<br />

Yuulka<br />

Habeenka yuulku waa 24 december, halkaasoo qoysasku isu yimaadaan,<br />

isla casheeyaan, hadiyadana isi siiyaan. Intooda badan geedka<br />

yuulka ayey ku wareegaan, oo ah geed humbulan oo sharaxaad iyo<br />

xiddigo dusha looga dhedhejiyey, waxayna ku heesan digriga yuulka -<br />

iyo heesaha. Dad badan ayaa sidoo kale kaniisadda u aada cibaadada<br />

alle ee yuulka.<br />

Jidadka iyo dukaamada wuxuu yuulku hore uga billowdaa bisha<br />

november. Waxaa lasii sharxaa laamaha geedka, wadnayaal, malagyo<br />

iyo geelle-gaabowyaal (sawirro guryaha la surto si ay u ilaaliyaan)<br />

ayaana lugu dhejiyaa. Bisha december waxaa quraacda yuulka lugu<br />

qabtaa goobaha shaqada, carruurtuna waxay ku sameeyaan hadiyadaha<br />

yuulka iyo sharaxaadda yuulka xarumaha xanaanada, guriga<br />

waqtiga fasaxa iyo iskuullada. Carruur badan ayaa leh kalandarka<br />

yuulka, sida ay kanaallada tv-guna usoo daayaan barnaamijyada kalandarka<br />

yuulka, kuwaasoo tiriya maalmaha laga bilaabo 1da ilaa<br />

24ka december.<br />

25ka iyo 26ka december, oo loogu yeero maalmada koowaad iyo<br />

labaad ee yuulka, waxay qoysas badani isugu yimaadaan quraacda<br />

yuulka.<br />

CAADO IYO NOLOL MAALMEED

124<br />

CAADO IYO NOLOL MAALMEED<br />

Xafladaha iyo isu imaatinnada<br />

<strong>Danmark</strong> waxaa xaflado loo qabtaa<br />

munaasabado badan oo kala duwan: aroos,<br />

waqlasha ilmaha, sugitaanka, maalmaha<br />

dhalashada iyo munaasabadaha diiniga<br />

ah. Marka qofku helo guri cusub, uu dhameeyey<br />

waxbarashada, uu safar aadayo –<br />

ama uu iska jecleysto oo kaliya.<br />

Markaa waxaa lugu marti qaadaa<br />

saaxiibbada, qoyska ama asxaabta<br />

shaqada cunto iyo cabitaan – mararka<br />

qaarna waa la ciyaara habeenkii oo dhan.<br />

Haddii luguugu marti qaado xaflad<br />

ama qado, waxaa wanaagsan in aad wax<br />

yar hore usii qaadid martigeliyaha. Hal<br />

dhalo oo wayna, xirma ubaxa, shokolaato<br />

ama wax kale. Haddii luguugu marti<br />

qaado dhalasho, waxaa lagaa sugayaa in<br />

hadiyad geyso.<br />

Booskaha ioy Binsaha<br />

Booskuhu wuxuu sanad kasta soo galaa bilaha maarso ama abril,<br />

binsuhuna bilaha maajo ama juun. Marka laga reebo caadooyinka<br />

diiniga ah, halkaasoo masiixiyiintu u dabbaaldegayaan kasoo bixidda<br />

Ciise ee dhimashada,booskaha waxaa caadaa, in la isguddoonsiiyo<br />

ukunta booskaha.Taasoo sida caadigaa ah ukun laga sameeyey<br />

shokolaato. Ukuntu waa astaan bacrinnimo oo qadiim ah. Xilliga<br />

binsaha dad ayaa leh caadada ah iney waqti hore kacaan oo fiiriyaan<br />

qorraxdoo "ciyaareysa" ee sameysta quraacda binsaha – tusaale<br />

ahaan sida iney dambiil raashina duurka u qaataan.<br />

Dhalashada carruurta<br />

waalidiin badan ee carruurta ku jira da’da<br />

xanaanada iyo iskuulka ayaa ku marti<br />

qaada saaxiibada ilmaha ama saaxiibada<br />

fasalka dhalashada carruurta. Qaar ayaa<br />

marti qaada gabdhaha kaliya ama wiilasha<br />

kaliya. Keegga isdulsaarkaa, rootiga wareegsan<br />

iyo kakaaw ama sharaab iyo sidoo<br />

kale in lugu heeso heesta dhalashada ama<br />

la dheelo ciyaaro waxay kamid yihiin<br />

caadada dhalashada carruurta ee deenishka.<br />

Waxaa laga sugayaa carruurta la<br />

marti qaaday iney hadiyad u keenaan<br />

ilmaha dhalashada leh. Haddii aad ka<br />

shakido nooca iyo heerka hadiyadda<br />

ilmahaagu qaadayo ey la ekaaneyso, waa<br />

in aad weydiisaa waaalidiinta kale.<br />

Kajan iyo kaftan<br />

<strong>Danmark</strong> kaftanku waa qaab muhiima oo<br />

laysku dhexgalo. Dad badanina waxay<br />

sidoo kale adeegsadaan kajan aad u<br />

badan. Taasi waa, in qaabka sheekadu<br />

gaar ahaan goobo shaqo oo badan uu<br />

caadi ahaan muuqan karo mid aad u<br />

"qallafsan". Dadku waxaa dhici karta iney<br />

isku yiraahdaan waxyaabo xun xun,<br />

kuwaasoo marka qofku meesha ku cusub<br />

yahay si fudud uga nixiya. Hase yeeshee<br />

waxay taasi ka turjuntaa oo kaliya iney<br />

yihiin dad isku wanaagsan oo ey isixtiraamaan,<br />

inkastoo sidoo kale xoogaa lays<br />

dhibaayo.<br />

Waqtiga<br />

Deenishku waxay si aad ah ugu noolyihiin<br />

"saacadda". Waxay kaa sugayaan in aad

125<br />

ku timaado ballanta waqtigeeda, maahan<br />

kahor iyo kadib midna.Waxayna khuseysaa<br />

ballamaha shaqada iyo kuwa gaarka ah<br />

intaba – waxayna khuseysaa oo kale<br />

ballamaha dhakhtarka, dhakhtarka ilkaha<br />

iyo heyadaha qaranka. In aad soo daahdo<br />

– ama aad iska maqnaato – adigoo aan<br />

sabab muhiima heysan waa qaab la hubo<br />

in luguugu nacaayo.<br />

CAADO IYO NOLOL MAALMEED<br />

Khamriga iyo baabuur wedidda<br />

Waa sharci darro – bulsho ahaanna lama<br />

aqbalo – in aad baabuur waddo, haddii<br />

aad aad u cabsan tahay khamri. Lama<br />

ogola iney dhiiggaaga ku jirto in kabadan<br />

0,5 promille oo khamriya, marka aad<br />

wedeyso tusaale ahaan baabuur ama<br />

mooto.<br />

Deenishka iyo Dannebrog (calanka)<br />

Sida la weriyey calanka deenishku, dannebrog, cirka ayuu kasoo<br />

dhacay ayadoo dagaal lugu jiro dalka Estland 15kii juun 1219.<br />

Heyadaha qaranka iyo dadka caadiga ahba waxay calan saartaan<br />

maalma gaara ee calanka. Waana maalmaha ciidaha, maalmaha<br />

dhalashada dad katirsan qoyska boqortooyada iyo maalmaha<br />

qaranka astaanta u ah sida tusaale ahaan maalinta dastuurka oo ah<br />

5ta juun.<br />

Sidoo kale waxay deenishku Dannebrog u adeegsadaan siyaaba kale<br />

oo badan oo aan caam aheyn.Tusaale ahaan calanka ayaa miiska la<br />

saaraa maalmaha dhalashada ama dabbaaldegyada. Cadad calamo<br />

ah ayaana lugu dhedhejiyaa geedo badan ee yuulka iyo marka yuulka<br />

sharaxaayo jidadka iyo dukaamada.<br />

Isticmaalka caanka ah ee calanku waa caado qadiim ah, ee tusaale<br />

uma ahan in deenishku si gooniya muwaadiniin u yihiin.

126<br />

CAADO IYO NOLOL MAALMEED<br />

Jirka iyo galmada<br />

Ayadoo aan loo eegin in aad kahesho iyo<br />

in kale, wuxuu qofku kula kulmayaa qaawanaan<br />

iyo galmo meela badan oo bulshada<br />

dhexdeeda ah. Wargeysyada iyo<br />

joornaallada ayaa daabaca maqaallo ku<br />

saabsan galmada iyo xiriirka labada qof,<br />

iyo xayeesiimo muujinaaya jirka banii’aadanka.<br />

Taasi waxay ka turjumeysaa horumarka<br />

caadiga ah ee bulshada, kaasoo<br />

keentay aragtida xortaa ee nolosha xagga<br />

jinsiga. Tobannaankii sano ee ugu dambeeyey<br />

waxaa soo shaac baxay qaab<br />

xiriirro cusub, xoriyad dheerada ee qofku<br />

ugu taliyo jirkiisa iyo nidaam haboon ee<br />

tusaale ahaan qaniisnimada.Taasina waa<br />

xoriyad masuliyadi ku lifaaqan tahay.<br />

Taasoo loola jeedo, iney jiraan xuduudo u<br />

dhigan waxa la ogol yahay iyo waxa aan<br />

la ogoleyn. Ciqaab ayaa lugu muteysanayaa<br />

in loo galmoodo qof 15 sano ka<br />

yar, waana inaan qofna lugu qasbin wax<br />

uusan raalli ka aheyn. Aasaaskuna waa in<br />

qadariyo xuduudda xagga shakhsiga iyo<br />

jinsiga ah ee qof kasta.<br />

Maahan tusaale ahaan dhiirrigelin<br />

galmo, marka dadku isku qorrexeynayaan<br />

beerta iyo xeebta ama qubeysanayaan<br />

ayagoo xiran wax yar oo dhar ah ama dhar<br />

la’aan. Sida calaamadaha jirku uu bixinayo<br />

aan loo turjuman ku dhiirrigelin galmo.<br />

Kufsiga xagga jinsiga ah waa in lala<br />

socodsiiyaa booliska, si dembilaha ama<br />

dembilayaasha sharciga loola tiigsado.<br />

Waxaa ku jiri kara farqi weyn, goorta<br />

dadka dhallinyarada ah ee bulshada<br />

deenishku billaabaan nolol firfircoon oo<br />

xagga jinsiga ah. Laakiin aad ayey caadi<br />

u tahay in qofka yar uu yeesho saaxiib,<br />

xiriirka saaxiibtinimada inta ugu badanina<br />

waxay ku saleysan tahay ka helitaan<br />

iyo isqadarin.

128<br />

Dhowr warfaafuno oo muhiim ah<br />

GURMADKA DEG DEGGA AH<br />

Alarm<br />

Wax dhhaawac ah oo isla markiiba kugu<br />

dhaco iyo xaalada naftaada halse ama<br />

qatar u ah ku soo food saaraan sida shilalka,<br />

dabka, weerar iyo xanuun daran oo<br />

markiiba kugu dhaco: Wac 112.<br />

Bangiyada<br />

Bangiyadu waxay caadi ahaan furan yihiin<br />

10ka subaxsnimo ilaa 16 galabnimo<br />

maalmaha isniinta, talaadada, arbacada<br />

iyo jimcaha. Intooda badan khamiista<br />

waqti dheeraada ayey furan yihiin, taaso<br />

ah laga billaabo 10ka subaxnimo ilaa<br />

17.30 ama 18 galabnimo. Bangiyo badan<br />

waxay leeyihiin mashiinada lacagta<br />

lagala baxo, oo suuragal tahay in aad<br />

Dankortiga* ama kaarka deynta lacagta<br />

ugala bixi karto.<br />

Boostada<br />

Kiyosadda qaarkood ayaa gada tikidhada<br />

boostada, lakin amaba tikidhada boostada<br />

waxaa lugu gadaa xafiis boosto ee kasta.<br />

Howsha xafiisyada boostadu waa geynta<br />

iyo keenidda waraaqaha, baakadaha iyo<br />

bixinta lacagaha ee wadanka gudahiisa<br />

iyo dibeddiisaba. Sidoo kale waxaad ku<br />

dhiibi kartaa wargelinta la xiriirta<br />

beddelidda adareeska, wuxuuna xafiiska<br />

boostada maxaalliga ah ka heli kartaa<br />

galka guuritaanka. Sidoo kale waxaad<br />

xafiiska boostada ka dalban kartaa<br />

tikidhada masraxiyadaha, riwaayadaha<br />

iyo abaabullada isboortiga.<br />

Xafiisyada boostada Maxalliga ah<br />

waxay furan yihiin waqtiya kala duwan,<br />

laakiin intooda badan waxay furan yihiin<br />

maalmaha shaqada inta u dhexeysa 9.30<br />

iyo 17 galabnimo. Khamiistana ilaa 17.30.<br />

Sabtidana ilaa 13 duhurnimo. Bogga<br />

www.postdanmark.dk ayaad ka akhrisa<br />

kartaa dhamaan waqtiyada xafiisyada<br />

boostadu eey furan yihiin.<br />

Waraaqaha ku socda dalka iyo<br />

dibeddaba waa in lugu ridaa sanduuqyada<br />

guduudan ee boostada, ee ku yaalla guryo<br />

xaafadeedka oo dhan. Sanduuqyada boostada<br />

waxaa ka arki kartaa ,goorta<br />

waraaqaha laga bixinayo.<br />

Dukaamada<br />

Dukaamada oo dhan afar iyo labaatan<br />

saac wey furnaan karaan laga bilaabo<br />

isniinta 6da subaxnimo ilaa sabtida 17<br />

galabnimo. Sidoo kale waxay furnaan<br />

karaan 4 axadood sanadkiiba. Dukaamada<br />

yar yar ee gaar ahaan iibiya raashinka,<br />

cabitaanka iyo alaab maalmeedyada kale<br />

axad kasta waa furnaan karaan.<br />

Guud ahaan dukaamada yar yar sida<br />

kuwa dharka waxay furan yihiin isniinta<br />

ilaa khamiista inta u dhexeysa 10ka<br />

subaxnimo iyo 18ka galabnimo. Jimcaha<br />

waqti dheeraada ayey furan yihiind iyo<br />

sabtidana waqti hore ayaa la xiraa.<br />

Subermaarkiyada weeweyn oo badan iyo<br />

dukaamada weeweyn ee alaabada waxay<br />

furan yihiin inta u dhexeysa 8da ama 9ka<br />

subaxnimo ilaa iyo 20ka ama 21ka<br />

habeenimo.

129<br />

Farmashiyaasha<br />

Farmashiyaasha waxaad xilliga maalinimadii<br />

daawooyinka ku iibsan kartaa waraaq<br />

dhakhtar iyo waraaq la’aan intaba,<br />

taasoo caadi ahaan ah inta u dhexeysa<br />

9ka subaxnimo iyo 17.30 galabnimo<br />

maalin waliba, oo aysan sabtidu ku jirin,<br />

ayago badankooda la xiro 13ka ama<br />

14ka duhurnimo. Intaas wax sii dheer<br />

waxaa jira dukaamo daawada waraaq<br />

la’aanta ah lugu gado saacadaha dukaamadu<br />

furan yihiin, iyo kuwaasoo inta<br />

waraaqaha daawada kaa qaada farmashiyaha<br />

kaaga dalbaya. Supermarkadyo<br />

badan qaarkood iyo maxadooyinka shidaalkuba<br />

waxay gadaan noocya kala<br />

duwan oo kamida daawooyinka aan waraaq<br />

dhakhtar loo baahneyn sida tusaale<br />

ahaan daawooyinka xanuunka joojiya iyo<br />

dawooyinka qunfaca.<br />

Farmashiyaashu waxay kaltan u galaan<br />

furitaanka farmashiyha ee maalintii iyo<br />

habeenkiiba furan. Kuwa farmashiyaasha<br />

heeganka leh eemaalintii iyo habeenhiiba<br />

furan, waxaad ka ogaan kartaa haddii<br />

aad wacdo kan kuugu dhow ama bogga<br />

internetka ee ah www.sundhed.dk.<br />

Waxaad bixineysa lacag dheeraad<br />

markii aad daawo iibsaneyso waqti ka<br />

baxsan xilliyada furitaanka caadiga ah.<br />

Gaadiidka dadweynaha<br />

<strong>Danmark</strong> waxay sameeysatay qaab isku<br />

dibaridan ee jiheenta gaadiidks dadweynaha,<br />

oo loogu talagaya labbada dinac<br />

ee dalka dhamaantiisa iyo maxaaligaba<br />

ah. Waxaa suuragala in aad iibsatid<br />

kaarka bisha iyo kaar lacag lagaa dhimayo<br />

oo lugu raaco basaska iyo tareennada.<br />

Weydii isteeshinnada tareenka,<br />

isteeshinnada basaska ama kumuunaha,<br />

haddii aad warbixin dheeraada dooneysid,<br />

ama eeg bogga www.rejseplanen.dk.<br />

Maktabadaha<br />

Kumuunayaasha oo dhami waxay leeyihiin<br />

maktabado, oo lacag la’aan looga<br />

amaahdo buugaagta, CD-yada, Videofilimada,<br />

iyo waxa suurgal ah in ay<br />

internet leey yihiin. Intooda badan maktabadaha<br />

guud waxay furan yihiin inta u<br />

dhexeysa 10 subaxnimo iyo 19 habeenimo<br />

maalin walbo, inkastoo ay sabtida furan<br />

yihiin oo kaliya inta u dhexeysa 10<br />

subaxnimo iyo 13 ama 14 duhurnimo.<br />

Maktabaduhu waxay leeyihiin faracyo, oo<br />

caadi ahaan waqtiga ay furan yihiin uu<br />

gaaban yahay. Kumuunahaaga weydii.<br />

Matxafyada<br />

Waxaa jira ilaa 300 matxaf oo kala duwan<br />

ayaa dalka ku kala yaalla. Kala<br />

barkood qaranka ayaa leh ama dowlada<br />

ayaa kabid dhaqaale u fidisa. gelitaankooda<br />

lacag aya la baxsha intooda badan,<br />

qaar badan ayaase carruurta lacag la’aan<br />

u ah, iyo matxafyada qaranka qaarkood,<br />

sida muusiyamka qaranka iyo muusiyamka<br />

qaranka ee farshaaxanka, waxaa lacag<br />

la’aan lugu galaa arbacada.<br />

Telefoon<br />

Bokosyadda telefoonada waxay ku yaallaan<br />

meela fara badan. Halkaa ayaadna<br />

GURMADKA DEG DEGGA AH

130<br />

GURMADKA DEG DEGGA AH<br />

ka isticmaali kartaa adigoo lacag ku<br />

ridaya ama gelinaya kaarka khaaska ah<br />

ee lacagta, oo lugu gado kiyosadda iyo<br />

supermaarkayada.<br />

Maxaali nawaxiid kasto dhan waxay<br />

leedahay buug telefoonada oo maaxili ah,<br />

oo loo qaybiyo guryaha oo dhan ee boostadooda<br />

loogu ridayo.Waxaana ku qoran<br />

ka sokow lambarrada telefoonada warbixinno<br />

wax ku ool ah oo tiro badan lana<br />

xiriira kumuunaha, dhakhtarka heeganka,<br />

booliska, ururrada, matxafyada, maabka<br />

nawaaxiga iyo "bogagga jaallaha ah" (de<br />

gule sider) oo la xiriira warbixinno ganacsiyeed<br />

ee nawaaxiga.<br />

Waxaa lambarrada telefoonada waxaad<br />

ka heli kartaa "Oplysningen" oo<br />

lambarkiisu yahay 118 ama bogga<br />

www.tele.dk. Halkaan warbixin dheeraada<br />

ayaad ka heli kartaa.<br />

Xafiisyada heyadaha qaranka<br />

Intooda badan xafiisyada dowladda waxay<br />

qabaan waqtiyo telefoon lugula xiriiro iyo<br />

waqtiyo loo tago. Qaar badan ayaa khamiista<br />

waqti dheeraada furan jimcahana<br />

waqti hore ayaa la xiraa. Heyadaha<br />

dowliga badankooda, sida kumuunayaasha,<br />

gobollada iyo wasaaradaha, waxay leeyihiin<br />

bogag internet oo leh warbixin iyo<br />

waxaa jira fursado aad kaligaa ku adeego<br />

karto adigo qofna ku wahelinin. Haddii<br />

aad warbixin dheeraada dooneysid,<br />

weydiiso kumuunahaaga ama eeg<br />

www.danmark.dk.

Halkaan warbixin dheeraad ah ayaad<br />

ka heli kartaa<br />

131<br />

Internet<br />

www.danmark.dk<br />

Warbixin la xiriirta bulshada deenishka<br />

oo af-deenish ah.<br />

www.finfo.dk<br />

Warbixin la xiriirta bulshada deenishka<br />

oo ku qoran afafka kala ah ee Albaaniga,<br />

Carabiga, Kurdiska, Farsiga, Soomaaliga,<br />

Turkishka, Viyatnaamiiska, Boosniga,<br />

Serbiga, Koreeshiga, Faransiiska, Ingiriiska<br />

iyo Deenishka.<br />

www.denmark.dk<br />

Warbixin la xiriirta bulshada deenishka<br />

oo ku qoran afafka kala ah ee Ingiriiska,<br />

Jarmalka, Faransiiska iyo Isbaanishka.<br />

Telefoon<br />

1881, telefoonka iska leh bulshada.<br />

Waxaa ka jawaabaya dad ku hadlaya<br />

afka-Deenishka iyo Ingiriiska.<br />

DR wararka adduunka<br />

DR Nyheder International<br />

Idaacada af Ingriisiga,Turkishka, Carabiga,<br />

Boosniga/Serbiga/Koreetiga, Urduuga iyo<br />

Soomaaliga ah. Waxaana laga helaa<br />

bogga: www.dr.dk/nyheder/fremmedsprog,<br />

Telefoonkana waa 70 26 80 80 ama DR<br />

Tekst-TV bogga 171, 172, 173 iyo 174.<br />

Shax-warbixineedda <strong>Danmark</strong><br />

Factsheet Denmark<br />

Waa tixane ee jaraa’id warbixin ah oo<br />

wax ka qoraaya warbixinno guud oo la<br />

xiriira taariikhda wadanka <strong>Danmark</strong>,<br />

siyaasadda, dhaqalaha iyo dhaqanka<br />

<strong>Danmark</strong> oo ku qoran afafka Igiriisga,<br />

Jarmalka, Faransiiska iyo Isbaanishka.<br />

Waxaana laga heli karaa: Wasaaradda<br />

arrimaha dibedda, Udenrigsministeriet,<br />

Asiatisk Plads 2, 1448 København K,<br />

Telefoon: 33 92 00 00, Bogga: www.um.dk,<br />

Email: um@um.dk<br />

GURMADKA DEG DEGGA AH<br />

Maktabad<br />

Maktabadda maaxaaliga ah ayaa kaa<br />

caawineysa wixii warbixin dheerada ah.<br />

Kumuunahaaga<br />

Bogga www.kl.dk ayaad ka heli kartaa<br />

kumuunaha adareesyadooda, bogaggooda,<br />

emaillyadooda, lambarrada telefoonyada<br />

iyo wax kale oo badan. Waxaad wici<br />

kartaa KL (ururka qaranaka kumuunayaasha<br />

deenishka) oo telefoonkiisu yahay<br />

33 70 33 70 oo aad warbixinnadaasi aad<br />

ka heleysaa.<br />

Af deenish fudud – På Let Dansk<br />

Waxaa jira joornal loogu talagalay<br />

deenishka akhrisku ku culusyahay iyo<br />

ajaanibta iyo qaxootiga aan weli afka<br />

deenishka si wacan u aqoon. Wuxuu soo<br />

baxaa sanadki taban jeer, wuxuuna wax<br />

ka qoraa akhbaaraha, dhaqanka iyo<br />

isboortiga. Waxaana laga heli karaa<br />

iskuullada luqadda, ama haddii lala<br />

xiriiro Kroghs Forlag, Chr. Hansens Vej 3,<br />

7100 Vejle, Telefoonka 75 82 39 00<br />

Bogga: www.kroghsforlag.dk<br />

Email: kf@kroghsforlag.dk

132<br />

Ururro iyo xarumo muhimad oo wax<br />

khaas ku ool u leh <strong>deggan</strong>ayaasha cusub<br />

GURMADKA DEG DEGGA AH<br />

Heyadda Qaxootiga Deenishka<br />

Dansk Flygtningehjælp<br />

Borgergade 10, 3. sal<br />

Postboks 53<br />

1002 København K<br />

Telefoon: 33 73 50 00<br />

Bogga: www.flygtning.dk<br />

Email: drc@drc.dk<br />

Waa heyad samafal ah, oo kaalma u fidisa<br />

qaxootiga, iyo isla markaan warbixin<br />

iyo talabixin la xiriirta qalabixinta iyo<br />

dibu laabashada wadankooda.<br />

Iskaashiga dadyowga dhexdooda ah<br />

Mellemfolkeligt Samvirke (MS)<br />

Borgergade 14<br />

1300 København K<br />

Telefoon: 77 31 00 00<br />

Bogga: www.ms.dk<br />

Email: ms@ms.dk<br />

Waa urur, ku howlan is-afgaradka dadka,<br />

qalabixin, howlo wacyi-gelineed, barnaamijyo<br />

tabarruca oo lacag la’aan ah iwm.<br />

Wasaaradda Qaxootiga, Ajaanibta<br />

iyo Qalabixinta<br />

Ministeriet for Flygtninge,<br />

Indvandrere og Integration<br />

Holbergsgade 6<br />

1057 København K<br />

Telefoon: 33 92 33 80<br />

Bogga: www.integrationsministeriet.dk<br />

Email: inm@inm.dk<br />

Waxay qabataa howlo khuseeya dhamaan<br />

ajaanibta- iyo siyaadda guud ee qalabixinta<br />

iyo dhalashada deenishka. Waana heyad<br />

looga dacwoodo go,aamada waaxda socdaalka<br />

ee la xiriira isu-keenidda qoyska,<br />

fiisaha, iqaamadda shaqa darteed ama<br />

sababo khaas lugu bixiyo.<br />

Guddiga guud ee Ajaanibta<br />

Rådet for Etniske Minoriteter<br />

Ministeriet for Flygtninge, Indvandrere<br />

og Integration<br />

Holbergsgade 6<br />

1057 København K<br />

Telefoon: 33 92 33 80<br />

Bogga: www.etniskeminoriteter.dk<br />

Email: rem@inm.dk<br />

Wuxuu wasiirka qalabixinta kalataliyaa<br />

arrimaha khuseeya ajaanibta iyo qaxootiga.<br />

Waxaa laga soo doortaa wakiillada wakiillada<br />

guddiyada qalabixinta ee degmooyinka.

133<br />

Waaxda Socdaalka<br />

Udlændingestyrelsen<br />

Ryesgade 53<br />

2100 København Ø<br />

Telefoon: 35 36 66 00<br />

Bogga: www.udlst.dk<br />

Email: udlst@udlst.dk<br />

Wuxuu ka shaqeeyaa kiisaska la xiriira<br />

soo gelidda iyo joogidda ajaanibta ee<br />

<strong>Danmark</strong>, oo kamid yihiin codsiga qaxootinimada,<br />

isu-keenidda qoyska, iqaamadda<br />

joogista iyo shaqada iyo fiisooyinka.<br />

Waana heyad looga dacwoodo go,aamada<br />

kiisaska ku saabsan iqaamadda joogista<br />

iyo shaqada ayadoo la tixraacayo shuruucda<br />

gaarka ah ee EF/EØS.<br />

GURMADKA DEG DEGGA AH

134<br />

Xafiisyada dowladda ee maamul goboleedyada<br />

– Statsamterne i <strong>Danmark</strong><br />

GURMADKA DEG DEGGA AH<br />

Xafiisyada dowladda ee maamul goboleedyadu<br />

waxay ka shaqeeyaan kiisaska la xiriira sida kala<br />

tegidda, furriinka, biilka xaaska, lacagta carruurta,<br />

masuuliyadda waalidnimada, kiisaska la joogidda<br />

carruurta, dhalashada deenishka, macagyada iyo<br />

dacwadaha bilaashka ah. Sidoo kale xafiisyada<br />

dowladda ee maamul goboleedyadu waxay ka<br />

shaqeeyaan kiisaska la xiriira iqaamadda joogista<br />

iyo shaqada ayadoo la tixraacayo shuruucda gaarka<br />

ah ee EF/EØS.<br />

Bogga: www.statsamt.dk<br />

Oo la mid ah xafiiska maamul goboleedka<br />

Københavns Overpræsidium<br />

Hammerensgade 1<br />

1267 København K<br />

Telefoon: 33 12 23 80<br />

Email: overpraesidiet@statsamt.dk<br />

Xafiiska maamul goboleedka København<br />

Statsamtet København<br />

Hejrevej 43<br />

2400 København NV<br />

Telefoon: 38 17 06 00<br />

Email: koebenhavn@statsamt.dk<br />

Xafiiska maamul goboleedka<br />

Frederiksborg<br />

Statsamtet Frederiksborg<br />

Roskildevej 10 A<br />

3400 Hillerød<br />

Telefoon: 48 22 73 00<br />

Email: frederiksborg@statsamt.dk<br />

Xafiiska maamul goboleedka Roskilde<br />

Statsamtet Roskilde<br />

Algade 12<br />

4000 Roskilde<br />

Telefoon: 46 30 60 00<br />

Email: roskilde@statsamt.dk<br />

Xafiiska maamul goboleedka Vestsjælland<br />

Statsamtet Vestsjælland<br />

Slagelse 7<br />

4180 Sorø<br />

Telefoon: 57 87 07 00<br />

Email: vestsjaellands@statsamt.dk<br />

Xafiiska maamul godoleedka Storstrøm<br />

Statsamtet Storstrøm<br />

Brovejen 4<br />

4800 Nykøbing F<br />

Telefoon: 54 84 18 00<br />

Email: storstroems@statsamt.dk<br />

Xafiiska maamul goboleedka Bornholm<br />

Statsamtet Bornholm<br />

Storegade 36<br />

3700 Rønne<br />

Telefoon: 56 93 02 60<br />

Email: bornholm@statsamt.dk<br />

Xafiiska maamul goboleedka Fyn<br />

Statsamtet Fyn<br />

Slottet<br />

Indgang A, 1. sal<br />

Nørregade 36-38<br />

5000 Odense C<br />

Telefoon: 66 11 90 00<br />

Email: fyn@statsamt.dk

135<br />

Xafiiska maamul goboleedka<br />

Sønderjylland<br />

Statsamtet Sønderjylland<br />

H.P. Hanssens Gade 42<br />

6200 Aabenraa<br />

Telefoon: 74 31 31 31<br />

Email: soenderjylland@statsamt.dk<br />

Xafiiska maamul goboleedka Ribe<br />

Statsamtet Ribe<br />

Bøge Allé 2<br />

6760 Ribe<br />

Telefoon: 76 88 66 66<br />

Email: ribe@statsamt.dk<br />

Xafiiska maamul goboleedka Viborg<br />

Statsamtet Viborg<br />

St. Sct. Hansgade 2-4<br />

8800 Viborg<br />

Telefoon: 87 26 20 00<br />

Email: viborg@statsamt.dk<br />

Xafiiska dowladda ee Nordjylland<br />

Statsamtet Nordjylland<br />

Aalborghus Slot<br />

Slotspladsen 1<br />

9000 Aalborg<br />

Telefoon: 96 31 92 00<br />

Email: nordjylland@statsamt.dk<br />

GURMADKA DEG DEGGA AH<br />

Xafiiska maamul goboleedka Vejle<br />

Statsamtet Vejle<br />

Vedelsgade 17 B<br />

7100 Vejle<br />

Telefoon: 75 82 33 00<br />

Email: vejle@statsamt.dk<br />

Xafiiska maamul goboleedka Ringkjøbing<br />

Statsamtet Ringkjøbing<br />

Holstebrovej 31<br />

Postboks 151<br />

6950 Ringkøbing<br />

Telefoon: 97 32 08 55<br />

Email: ringkjoebing@statsamt.dk<br />

Xafiiska maamul goboleedka Århus<br />

Statsamtet Århus<br />

Marselis Boulevard 1<br />

8000 Århus C<br />

Telefoon: 89 40 11 11<br />

Email: aarhus@statsamt.dk

136<br />

Xafiisyadda shaqada ka dalaala ee <strong>Danmark</strong><br />

– Arbejdsformidlingerne i <strong>Danmark</strong><br />

GURMADKA DEG DEGGA AH<br />

Xafiisyadda shaqada ka dalaala ee <strong>Danmark</strong> (AF)<br />

waa heyad dowliga ha aad la xiriireysid marka aad<br />

shaqa doon tahay. Waxaa jira 14 xafiisyo goboleed<br />

ee AF, oo mid walba bog internet leeyahay oo la<br />

socota warbixin maxaali ah eey shaqa doonayaasha<br />

iyo shaqa bixiyaashuba ay warfbixin ka heli karaan.<br />

Bogga: www.af.dk<br />

Xafiis goboleedka AF ee Bornholm<br />

AF – Bornholm<br />

Tornegade 5<br />

Postboks 119<br />

3700 Rønne<br />

Telefoon: 56 95 30 33<br />

Bogga: www.bornholm.af.dk<br />

Xafiis goboleedka AF ee Frederiksborg<br />

AF – Frederiksborg<br />

Datavej 36<br />

3460 Birkerød<br />

Telefoon: 48 22 85 00<br />

Bogga: www.frederiksborg.af.dk<br />

Email: frederiksborg@af.dk<br />

Xafiis goboleedka AF ee Fyn<br />

AF – Fyn<br />

Dannebrogsgade 3<br />

5000 Odense C<br />

Telefoon: 66 11 77 70<br />

Bogga: www.fyn.af.dk<br />

Xafiis goboleedka AF ee Nordjylland<br />

AF – Nordjylland<br />

Vestre Havnepromenade 15<br />

9100 Aalborg<br />

Telefoon: 99 33 90 00<br />

Bogga: www.nordjylland.af.dk<br />

Email: nordjylland@af.dk<br />

Xafiis goboleedka AF ee Ribe<br />

AF – Ribe<br />

Teglværksgade 4<br />

6701 Esbjerg<br />

Telefoon: 79 12 33 44<br />

Bogga: www.ribe.af.dk<br />

Xafiis goboleedka AF ee Ringkøbing<br />

AF – Ringkøbing<br />

Nørregade 44<br />

7400 Herning<br />

Telefoon: 96 27 34 00<br />

Bogga: www.ringkoebing.af.dk<br />

Xafiis goboleedka AF ee Roskilde<br />

AF – Roskilde<br />

Jernbanegade 12<br />

4000 Roskilde<br />

Telefoon: 46 18 11 00<br />

Bogga: www.roskilde.af.dk<br />

Xafiis goboleedka AF ee Storkøbenhavn<br />

AF – Storkøbenhavn<br />

Vesterbrogade 123<br />

1620 København V<br />

Telefoon: 33 55 10 20<br />

Bogga: www.koebenhavn.af.dk

137<br />

Xafiis oboleedka AF ee Storstrøm<br />

AF – Storstrøm<br />

Vestensborg Allé 8<br />

4800 Nykøbing Falster<br />

Telefoon: 54 88 05 05<br />

Bogga: www storstroem.af.dk<br />

Email: af.storstrom@af-dk.dk<br />

Xafiis goboleedka AF ee Sønderjylland<br />

AF – Sønderjylland<br />

"Bjergparken"<br />

Bjerggade 4 K<br />

6200 Aabenraa<br />

Telefoon: 74 63 21 20<br />

Bogga: www.soenderjylland.af.dk<br />

Email: soenderjylland@af.dk<br />

Xafiis goboleedka AF ee Viborg<br />

AF – Viborg<br />

Fælledvej 3<br />

8800 Viborg<br />

Telefoon: 96 15 22 00<br />

Bogga: www.viborg.af.dk<br />

Email: af-region.viborg@af-dk.dk<br />

Xafiis goboleedka AF ee Århus<br />

AF – Århus<br />

Søren Frichs Vej 38 K, st.<br />

8230 Åbyhøj<br />

Telefoon: 89 34 66 00<br />

Bogga: www.aarhus.af.dk<br />

Email: region.aarhus@af.dk<br />

GURMADKA DEG DEGGA AH<br />

Xafiis goboleedka AF ee Vejle<br />

AF – Vejle<br />

Fiskergade 1<br />

7100 Vejle<br />

Telefoon: 70 10 26 26<br />

Bogga: www.vejle.af.dk<br />

Email: afvejle@post4.tele.dk<br />

Xafiis goboleedka AF ee Vestsjælland<br />

AF – Vestsjælland<br />

Smedelundsgade 16<br />

4300 Holbæk<br />

Telefoon: 59 48 12 00<br />

Bogga: www.vestsjaelland.af.dk<br />

Email: af-region.vestsjaelland@af-dk.dk

138<br />

Xisbiyadda siyaasiga<br />

GURMADKA DEG DEGGA AH<br />

Liiskaan ku qoran magacyada xisbiyada siyaasiga,<br />

ayaa 1dii oktober 2002 xaqa u yeeshayeen iney isu<br />

sharaxaan doorashada baarlamaanka.<br />

Dansk Folkeparti<br />

Christiansborg<br />

1240 København K<br />

Telefoon: 33 37 51 99<br />

Bogga: www.danskfolkeparti.dk<br />

Email: df@ft.dk<br />

Enhedslisten - De Rød-Grønne<br />

Studiestræde 24, 1. sal<br />

1455 København K<br />

Telefoon: 33 93 33 24<br />

Bogga: www.enhedslisten.dk<br />

Email: landskontoret@enhedslisten.dk<br />

Konservative Folkeparti, Det<br />

Nyhavn 4<br />

Postboks 1515<br />

1020 København K<br />

Telefoon: 33 13 41 40<br />

Bogga: www.konservative.dk<br />

Email: info@konservative.dk<br />

Kristeligt Folkeparti<br />

Allégade 24 A, 1. sal<br />

2000 Frederiskberg<br />

Telefoon: 33 27 78 10<br />

Bogga: www.krf.dk<br />

Email: krf@ft.dk<br />

Minoritetspartiet<br />

Frederiksgade 22, 2. sal<br />

8000 Århus C<br />

Telefoon: 40 54 82 93<br />

Bogga: www.minoritetspartiet.dk<br />

Email: info@minoritetspartiet.dk<br />

Radikale Venstre, Det<br />

Christiansborg<br />

1240 København K<br />

Telefoon: 33 37 47 47<br />

Bogga: www.radikale.dk<br />

Email: radikale@radikale.dk<br />

Socialdemokraterne<br />

Thorvaldsensvej 2<br />

1780 København V<br />

Telefoon: 35 39 15 22<br />

Bogga: www.socialdemokratiet.dk<br />

Email: socialdemokratiet@net.dialog.dk<br />

Socialistisk Folkeparti<br />

Christiansborg<br />

1240 København K<br />

Telefoon: 33 12 70 11<br />

Bogga: www.sf.dk<br />

Email: sf@sf.dk<br />

Venstre, <strong>Danmark</strong>s Liberale Parti<br />

Søllerødvej 30<br />

2840 Holte<br />

Telefoon: 45 80 22 33<br />

Bogga: www.venstre.dk<br />

Email: venstre@venstre.dk

Faahfaahinta erayada<br />

139<br />

Adeegga guud (Public Service)<br />

Adeegga guud waxaa calaamad ahaan<br />

loogu isticmaalaa idaacadaha madaxa<br />

bannaan, ee aan ganacsiga aheyn, oo<br />

hadafkoodu yahay iney barnaamijyo usii<br />

daayaan dadweynaha oo dhan. <strong>Danmark</strong>s<br />

Radio (DR) waa goob shaqo ee adeeg<br />

guud ah, oo sida sharciga warbaahintu<br />

(radioloven) dhigayo ay tahay inuu sii<br />

daayo barnaamijyo dhan walba leh, kana<br />

hadlaaya dhaqanka iyo war faafin.<br />

Bogagga jaallaha ama huroodka<br />

ah (De gule sider)<br />

Bogagga jaallaha ah waa bogagga<br />

buugga telefoonnada ee laga helo<br />

warbixnta ku saabsan shirkadaha gaarka<br />

ah.<br />

Baarista dhegeysiga gudaha jirka<br />

dadka (Scanning med ultralyd)<br />

Scanner waa qalab loo isticmaalo si<br />

nidaamsan in loogu baaro qaybo jirk<br />

dadka. Baarista dhegeysiga gudaha wadata<br />

waxaa laga wadaa, in ayadoo la adeegsanayo<br />

codka hirarka gudaha la arkaayo<br />

sawirrada tusaale ahaanxubnaha jirka<br />

ama ilmaha uurka ku jira. Ayadoo la<br />

adeegsanayo baarista codadka hirarka<br />

gudaha waxaa la arki karaa inta ilmuhu<br />

la egyahay, jinsiga uu yahay, iyo inuu<br />

cuuryaannimo halisa leeyahay.<br />

Baarlamaanka yurub (Europa-<br />

Parlamentet)<br />

Baarlamaanka yurub wuxuu ka kooban<br />

yahay 626 xubnood, oo ay soo doorteen<br />

dadweynaha 15-ka dal ee xubnaha ka ah<br />

midowga yurub (EU). Xubnaha waxaa la<br />

doortaa shantii sanaba mar. Tirada<br />

xubnuhu waxay ku xiran tahay baaxada<br />

dalalka. <strong>Danmark</strong> waxay leedahay 16<br />

xubnood.<br />

Ceyrta shaqa-la’aanta<br />

(Arbejdsløshedsdagpenge)<br />

Ceyrta shaqa-la’aantu waa kaalma dhaqaale<br />

oo qofku leeyahay, haddii uu shaqa<br />

la’aan noqdo, isla markaana uu xubin ka<br />

yahay kaasa shaqa-la’aan (A-kasse).<br />

Dankort<br />

Dankort waa kaar khaas u ah deenishka<br />

wax looga gato, kaasoo ay bangiyadu<br />

sameysteen , kuna saleysan nidaam heer<br />

dalka oo dhan ah oo lacagta waayar<br />

ahaan u dira.<br />

Dibu tababarid shaqo (Aktivering)<br />

<strong>Dadka</strong> wadanka degan oo qaata soodhoweynta<br />

ceyrta*, kaalmada ceyrta*,<br />

ama ceyrta shaqa-la’aanta*, waxay xaq<br />

iyo waajibba u leeyihiin iney guddoomaan<br />

haddii tababar loo soo bandhigo. Kumuunayaasha<br />

ayaa soo diyaariya una bandhiga<br />

dadka qaata soo-dhoweynta ceyrta iyo<br />

kaalmada ceyrta. Xafiiska shaqada ayaase<br />

qaabilsan tababaridda dadka shaqa<br />

la’aanta ah ee ceyrta shaqa la’aanta.<br />

FAAHFAAHINTA ERAYADA

140<br />

FAAHFAAHINTA ERAYADA<br />

Tababarku wuxuu ka koobnaan karaa<br />

kala talinta fursadaha waxbarasho iyo<br />

shaqo, tababar shaqo ee shirkad dowliya<br />

ama shirkad biribaatiya ama xarakaadyo<br />

waxbarasho oo khaasa.<br />

Diinta masiixiga qaybta<br />

Boorotestanka loo yaqaano<br />

Evangelisk-Lutherka<br />

(Evangelisk-luthersk)<br />

Kaniisadda dadweynaha deenishku waa<br />

kaniisad Evangelish-Lutherka ah. Taasoo<br />

macnaheedu yahay in ka tirsan tahay<br />

kaniisadaha kirishtaanka ee dibu-habeyntii<br />

xilligii 1500 ka go’day kaniisadda<br />

Roman-katoligga. Aragtida kaniisadda<br />

Evangelish-Lutherku waxay ku saleysan<br />

tahay baybalka iyo seddax buugsummadeed<br />

oo ka yimid kaniisadahii<br />

kirishtaanka ee ugu horreeyey iyo sidoo<br />

kale qiraalkii augsburg, oo la qoray<br />

waqtigii dibu-habeynta, iyo sidoo kale<br />

"Katekismuska yar ee Luther", oo ah buug<br />

laga barto masiixiyadda, uuna qoray<br />

wadaadkii jarmalka ahaa Martin Luther.<br />

Doorasho guud (Folkeafstemning)<br />

Hadeeyba dacdo doorashada guud waxay<br />

dadweynuhu si toosa ugu codeeyaan<br />

go’aan mucayin ah, kaa soo baarlamaanku<br />

gaaray ama uu gaari rabo. Doorashooyinka<br />

guud waxay noqon kartaa in oo<br />

baarlamaanku ku qasban yahay ama waa<br />

ku tusaale qaataan. Sidoow dastuurka<br />

deenishku digaayo, waa in wax yaalaha ka<br />

mid ah sida wax ka bedalka ama wax<br />

lagu daraayo dastuurka, iyo su’aal la<br />

xiriirta ku-wareejinta madaxbannaanida<br />

qaranka ee heyad dowlada kasii sarreysa<br />

ay timaado waa in doorasho guud lugu<br />

go’aamiyo. <strong>Danmark</strong> doorashooyin guud<br />

loo isticmaalay waayihii ugu dambeyay<br />

arrin khuseysay xaalada EU.<br />

Dugsiga dadweynaha <strong>Danmark</strong><br />

khaas u ah (Højskole)<br />

Eeg Dugsiga sare ee dadweynaha*<br />

Dugsiga sare ee dadweynaha<br />

(Folkehøjskole)<br />

Dugsiga sare ee dadweynaha – oo caadi<br />

ahaan loogu yeero dugsiga sare – waa<br />

nidaam khaas ah oo iskuul jiif iyo raashin<br />

ah ee dhallinyarada iyo dadka waweynba,<br />

wuxuuna <strong>Danmark</strong> ka billowday bartamihii<br />

1800. Hadafka dugsiga sare ee<br />

dadweynaha waa inuu dhallinyarada iyo<br />

waayeellada siiyo aqoon la xiriirta<br />

dhaqanka iyo qaabka guud ee nolosha<br />

bulshadu sida weyn iskugu xiran tahay.<br />

Dugsiga sare waxaa lugu bartaa tusaale<br />

ahaan muusig, farshaxanka sawireed oo<br />

gacanta ah, siboortiga ama jimicsiga,<br />

filosofi iyo arrimaha xaladeeda bulshada.<br />

Waxbarashadu qofka ma siineyso awood<br />

xirfadeed oo la aqoonsan yahay, iyo<br />

ardaydana uma fariisanayaan imtixaan.<br />

Gadashada daawada ee rasiid la’aan<br />

(Håndkøb)<br />

Dawooyin badan oo kale nooc ah ayaa<br />

rasiid la’aan la iibsan karaa, taasoo aadan<br />

u baahneyn in aad dhakhtarka rasiid kala<br />

timaado.

141<br />

Garsooraha dadweynaha<br />

(Lægdommer)<br />

Garsoorayaasha dadweynuhu waa dad,<br />

ayagoo aan qaaddi sharci yaqaana aheyn<br />

ka qeyb qaata kiisaska ciqaabta ama ha<br />

ahadeen xeer-beegayaal ama garsoorayaal.<br />

Golaha shacabka (Folketinget)<br />

Golaha shacabku waa baarlamaanka<br />

qaranka ee <strong>Danmark</strong>. Golaha shacabku<br />

wuxuu ka kooban yahay 179 xubnood, oo<br />

labbo kamid ah ay ka yimaadeen Greenland<br />

iyo labbo kalana Faero Aaylands.<br />

Xubnaha waxaa la doortaa ugu<br />

badnaan afartii sanaba mar. Ra’iisul<br />

wasaaraha ayaana doorasho ku dhawaaqi<br />

kara mudo afarta sanno gudaheeda ama<br />

intey dhamaanin afarta sanno. Doorashadu<br />

waxay u dhacdaa qaab isu dheelli<br />

tiran. Taasoo waxaa la dhihi karaa, in<br />

xisbiyada isa soo sharaxay ay baarlamaanka<br />

ku yeelanoonaan tiro xubno ah oo u<br />

dhigma tirada codadka ay doorashada ka<br />

heleen.<br />

Goobta qashanka oo dib loo<br />

istimaalikaro (Genbrugsplads)<br />

Waa waajibka kumuunaha iney ku dadaalaan<br />

in qashanka intiisa badaan dib loo<br />

isticmaalo. Sidaas darteed ayaa kumuunayaashu<br />

leeyihiin xarumo qashanka lugu<br />

uruuriyo, meshaas oo qofku qashankiisa<br />

ku kala soocdo, kunna shubo konteennarrada<br />

loogu tala galay tusaale ahaan<br />

kartoonnada warqadaha ah, waxii dhalo<br />

ama galaas ka samaysan, biraha iyo<br />

qashanka beerta.Waxa intaas sii dheer in<br />

ey khasab tahay, in qashanka bii’ada u<br />

daran meel gooniya loo geeyaa.<br />

Guddiga dacwooyinka booliska<br />

(Politiklagenævn)<br />

Guddiyo dacwooyinka booliska ayaa ka<br />

jira København, Sjælland, Fyn, Aalborg,<br />

Viborg iyo Sønderborg. Waxay xeer<br />

ilaaliyaasha guud* kala shaqeeyaan dacwooyinka<br />

laga dacwoonaayo booliska, iyo<br />

waxayna soo gudbiyaan dacwooyinka<br />

arrimaha ciqaab mudan kara, ee shaqaalaha<br />

boolisku ku kacaan inta ay xilkooda<br />

shaqo gudanayaan. Guddiga dacwooyinka<br />

boolisku wuxuu ka kooban yahay qareen,<br />

oo ah guddoomiyaha, iyo laba garsoore<br />

dadweyne*.<br />

Guddiga kirada guryaha<br />

(Huslejenævn)<br />

Kumuunayaasho oo dhan waa ineey leeyihiin<br />

guddiga kirada guryaha. Kumuunayaal<br />

badan ayaa sameysan kara guddi<br />

kirada guryaha oo ka wada dhexeeyo.<br />

Guddiga kirada guryaha wuxuu ka kooban<br />

yahay seddax xubnood. Labba waxaa soo<br />

doorta kumuunaha isagoo kala tashada<br />

kireystayaasha maxalliga ah iyo ururada<br />

milkilayaasha dhulka. Kan seddaxaad,<br />

guddoomiyaha, waa sharci yaqaan,<br />

waxaana soo doorta wakiilka gobolka.<br />

Guddiga kirada guryaha wuxuu qaadaa<br />

dacwooyinka la xiriira inta kirada gurigu<br />

la egtahay iyo heerka guriga, iyo xaalada<br />

kale oo kirada la xiriira.<br />

FAAHFAAHINTA ERAYADA

142<br />

FAAHFAAHINTA ERAYADA<br />

Guddiga maamulka gobolka<br />

(Amtsråd)<br />

Laga billaabo 1.1.2003 <strong>Danmark</strong> waxay<br />

loo qeybiyay 13 gobol, kuwaasoo fuliya<br />

howla maxalliya oo waaweyn sida waaxda<br />

caafimaadka, ceymiska caafimaadka, dugsiyada<br />

sare, ilaalinta dabeecadda iyo<br />

bii’ada iyo dayactirka waddooyinka yar<br />

yar. Gobollada waxaa maamula guddi<br />

maamulka gobolka, kuwaasoo ay dadweynuhu<br />

doortaan, kana kooban ugu yaraan<br />

9 ugu badnaanna 31 xubnood. Guddiga<br />

maamulka gobolka waxaa la doortaa<br />

xiligaba afartii sannaba mar.<br />

Gudiga maamulka degmada<br />

(Kommunalbestyrelse)<br />

<strong>Danmark</strong> waxay 1.1.2003 u qeybsan tahay<br />

271 degmo, loona yaqaan "kumuunayaal".<br />

Kumuunuhu waa heyad dowli ah kaasoo u<br />

qabta bulshada maxalliga ah howla kala<br />

duwan. Ayadoo la tixraacayo ismaamul<br />

hoosaadka kumuunaha ayuu sharcigu<br />

gacan bannaani u siinayaa in kumuunuhu<br />

nawaaxiyo kala duwan uu go’aan ka<br />

gaaro. Sidoo kale waxay kumuunayaashu<br />

fuliyaan howlo – gaar ahaan xagga<br />

arrimaha bulshada – iyagoo tixraacaya<br />

xeerar tafatiran ee sharciga waa faqsan.<br />

Kumuunayaasha waxaa maamula guddi<br />

maamulka degmada oo ay dadweynaha<br />

degmadu soo doorteen 4 sano oo kasta.<br />

Heyadda amaahda hantida<br />

maguurtada ah<br />

(Realkreditinstitut)<br />

Amaahda hantida maguurtada ah waa<br />

amaah la qaadanayo ayadoo hanti maguurta<br />

ah dabaaji ahaan loo dhigaayo.<br />

Marka qofku amaahdaa qadanayo gurigiisa<br />

ayuu curaar ahaan u dhigayaa.Waa heyad<br />

amaahda hantida maguurtada ah, oo bixiso<br />

noocaano kale oo amaahad ah. Waxay u<br />

shaqeysaa sidii bangi khaasa oo kale.<br />

Heyadda socdaalka ee ajaanibta<br />

(Udlændingestyrelsen)<br />

Xafiiska socdaalka waxay hoose timaada<br />

wasaaradda qalabixinta. Hase yeeshee<br />

go’aamada ay gaareysaa waa ka madax<br />

bannaan yihiin wasaaradda. Xafiiska<br />

socdaalku wuxuu qabtaa howla farabadan<br />

oo la xiriira aasaaska soo gelidda iyo<br />

joogidda ajaanibta ee <strong>Danmark</strong> – tusaale<br />

ahaan qaxootinnimo, qoys isukeenidda,<br />

fiisaha iyo iqaamadda shaqada. Xafiiska<br />

socdaalku wuxuu go’aan ka gaaraa<br />

codsiyo mucayin ah, wuxuuna ka war<br />

bixiyaa shuruudaha soo gelidda iyo<br />

joogitaanka.<br />

Heyadda wacyi-gelinta<br />

(Oplysningsforbund)<br />

Heyadda wacyi-gelintu waa urur oo<br />

xariiriya, iyo maamulah howlo wacyigelineed<br />

– gaar ahaan kuwa la xiriira<br />

waxbaridda xilliga fasaxa. Eeg sidoo kale<br />

iskuullada habeenkii*.

143<br />

Heyadda xafiiseed ee maamulka<br />

gobolka (Overpræsidiet)<br />

Xafiiska maamulka gobolka Kobanheegan<br />

waa heyad dowliya, oo daboolaya nawaaxiga<br />

kumuunaha kobanheegan. Xafiiska<br />

maamulka gobolka waxaa maamula<br />

Sareey, wuxuuna qabtaa howlo lamida<br />

kuwa uu qabto xafiisyada maamulah<br />

gobollada ee heydda dowliga ah*.<br />

Hoggaaminta shacabka<br />

(Folkestyre)<br />

Hoggaaminta shacabku waxay la mid<br />

tahay dimoqoraadiyadda.<br />

Iskuulka habeenkii (Aftenskole)<br />

Waa waxbarid khayaariya ah oo waqtiga<br />

fasaxa la dhigto.Waxay isugu jirtaa noocya<br />

badan oo kala duwan sida luqadaha,<br />

taariikh, waxfaafinta casriga ah, filoosofi<br />

iyo maadooyinka hal-abuurka. Waxbarashadu<br />

kuma siineyso qiimeyn gaara, wax<br />

imtixaanana maleh. Sida caadiga ahna<br />

heyadaha waxbarashada dadka waaweyn*<br />

ayaa kadambeeya waxbariddaa.<br />

Iskaashiga wada shaqeynata ee<br />

Schengen (Schengensamarbejdet)<br />

Iskaashiga Schengen waa wadashaqeyn u<br />

dhexeysa dalalka EU Beljinka, <strong>Danmark</strong>,<br />

Finland, Faransiiska, Gariiga, Holland,<br />

Talyaaniga, Luxemburg, Bortigal, Isbanya,<br />

Iswidan, Jarmalkad iyo Aawstiriya iyo<br />

sidoo kale Noorwey. Waxay ximbaarsan<br />

tahay in dadka u dhashay dalalka ku jira<br />

si xor ah ay xuduudaha dalalka u dhexeeya<br />

uga gudbi karaan, taaso macnaheed<br />

waxay tahay in oo jirin kontorool xadeed.<br />

<strong>Danmark</strong> waxay Iskaashiga Schengen<br />

kamid noqotay 1997.<br />

Joornaalka degmada<br />

(Distriktsblade)<br />

Joornaalka degmada waa jaraa’idyo<br />

asbuucle ah maxalliya, oo lugu fangareeyo<br />

dakhliga xayeesiinta, oo lacag<br />

la’aan ah.<br />

Kali-talis (Enevælde)<br />

Waa nidaam siyaasadeed, kaasoo awoodda<br />

oo idil ay gacanta ugu jirto boqorka<br />

ama amiirka. <strong>Danmark</strong> waxay lahaan<br />

jirtay nidaamyo kali-talisa oo kala duwan<br />

xilligii 1661-1848.<br />

Kanaysadda dadweynaha<br />

(Folkekirke)<br />

Kaniisadda evangelish-lutherka sida<br />

dastuurku qabo waa kaniisadda dadweynaha<br />

ee deenishka. Erayga "kaniisadda<br />

shacbiga" waxay tilmaameysaa, in<br />

dadweynaha badankood ay ayada ka<br />

tirsan yihiin, iyo in ay xiriir sokeeye la<br />

leedahay qaranka, marka loo fiiriyo<br />

diimaha kale. Qaranku sida dastuurku<br />

dhigayo waa inuu kaniisadda shacbiga<br />

kabaa, iyo golaha shacabka ayaana sharci<br />

ku ansixiya shuruucda maamulka kaniisadda<br />

dadweynaha, hase yeeshee qaranku<br />

caadi ahaan ma-fara-geliyo nolosha<br />

kaniisadda gudaheeda ah. Tukashadda<br />

axadaha ama acmaasha kaniisadda<br />

shacbiga waa furan yihiin, iyo dad<br />

weynaha xubnaha ka ah kaniisadda<br />

FAAHFAAHINTA ERAYADA

144<br />

FAAHFAAHINTA ERAYADA<br />

shacbiguna shuruud la’aan ayey xaq u<br />

leeyihiin howlaha kaniisadda sida magacbixinta,<br />

xaflada qaangaarka ah, nikaaxa<br />

iyo duugta. Wadaaddada iyo kalkaaliyaashoodu<br />

kasiinasadda shacbigu waxay<br />

waqtigii hore laga bilaawo qaban jireen<br />

howsha ah diiwaan gelinta aasaasiga ah<br />

ee dhamaan dadka ku dhasha <strong>Danmark</strong>.<br />

Hase yeeshee taas waxaan ku jirin<br />

Sønderjylland, halkaasoo uu diiwaan geliye<br />

gooniyahi uu howshaa fuliyo.Wadaaddada<br />

kaniisadda shacbigu sidoo kale wax u<br />

shaqayaan sida heyadda duugista,<br />

kuwaasoo bixinaya ogolaashada duugista<br />

inta aan meydka la duugin ama aan la<br />

gubinba.<br />

Kitaabka Masiixiyadda (Bibelen)<br />

Kitaabka masiixiyaddu waa qoraalka<br />

muqadaska ah ee kirishtaanka oo dhan.<br />

Kitaabka masiixiyaddu wuxuu u qeybsan<br />

yahay laba qeybood, Dardaarankii Hore<br />

iyo Dardaaranka Cusub. Dardaarankii<br />

Hore wuxuu markii hore ku qornaa afka<br />

hebrooga, wuxuuna ku saabsan yahay<br />

xiriirka Ilaahey iyo dadka yuhuudda ah.<br />

Dardaaranka Cusub wuxuu markii hore<br />

ku qornaa afka giriigga, wuxuuna ka<br />

hadlayaa willka Ilaahey, Ciise Masiixi,<br />

taageerayaashiisii ugu horreeyey iyo<br />

kaniisaddii kirishtaanka ee ugu horreysay.<br />

Ciise Masiixi wuxuu u qofka baybalka<br />

ugu muhiimsan. Turjumada ee deenishka<br />

ee baybalka ugu dambeysay waxaa la<br />

qoray 1992, waxaana la yiraahdaa<br />

baybalka deenishka ee Margrethe II.<br />

Kaalmada ceyrta (Kontanthjælp)<br />

<strong>Dadka</strong> wadanka wada degan aan dakhli<br />

ama hanti laheen, iyo oo sidaa darteed<br />

aan isbixin karin ama aan qoyskooda<br />

biilan karin, waxaa loo oggol yahay<br />

kaalmada ceyrta. Taana waxaa laga wadaa<br />

in kumuunuhu qofka siiyo lacag uu<br />

ku noolaado. Sharuuda in kaalmada<br />

ceyrtu waxay tahay, in qofku ka faa’iideysto<br />

fursadaha, uu shaqa ku heli karo<br />

ama uu oggolaado tababar shaqo* ee<br />

kumuunuhu u fidiyo. <strong>Dadka</strong> cusub wadanka<br />

ku soo biiray kaalmada ceyrtu ma<br />

khuseyso seddaxda sano ee hore ee ay ka<br />

tirsan yihiin sharciga qalabixinta*.<br />

Kaasada shaqa-la’aanta<br />

(Arbejdsløshedskasse)<br />

Kaasada shaqa-la’aanta ama a-kasse<br />

waa urur biribaati ah oo shaqaale mushaar<br />

u soo xaadiro ama ganacsato madax<br />

bannaan ay leeyihiin, kaasoo hadafkiisu<br />

yahay inuu xubnaha u ballan qaado<br />

kaalma dhaqaale, haddii ay shaqa la’aan<br />

noqdaan. A-kassayaashu aad ayey ugu<br />

xiran yihiin ururrada shaqaalaha, laakiin<br />

qofku a-kaase xubin waa ka noqon karaa<br />

asigoo aan urur shaqaale xubin ka aheyn.<br />

La qabsiga iskuulka (Indskoling)<br />

Xiliga laga billaabo ilmuhu fasalka xanaanada<br />

caruurta bilaabaan ilaa iyo fasalka<br />

labaad waxaa loogu yeeraa muddada<br />

la qabsiga. Muddadaas iskuulka iyo macallimiintuba<br />

howl dheeraada aya qabtaan<br />

oo la xiriirta sidii ardadu ula qabsan<br />

lahaayeen bii’adda iskuulka. Hadafkuna

145<br />

waa in arday kasta la xoojiyo horukaciisa<br />

xagga aqoonta, maadada oo ku fiicanyahay,<br />

kor dhaqdhaqaaqiisa jismiyeedka, iyo<br />

bulsho hormareedka.<br />

Lacagta soo-dhoweynta<br />

(Introduktionsydelse)<br />

Lacagta soo-dhoweynta waa lacag kumuunayaashu<br />

ay siiyaan dadka cusub oo<br />

ku soo biiray mujtamaca deeenishka oo<br />

lagu xusay sharciga qalabixintu*, iyo<br />

kuwaasoo aan isdebberi karin ama cid<br />

kalena aysan biilin.<br />

Haddii waalidiintu kala tageen ama isfureen,<br />

waa laga wada hadlaa cidda<br />

masuuliyadda waalidnimada qaadaneysa.<br />

Waalidiintu waxay isla go’aansan karaan<br />

in masuuliyadda waalidnimadu ka wada<br />

wadaagaan.<br />

Maxkamadda degmada (Byret)<br />

Maxkamadda degmada waa maxkadda<br />

koowaad ee nidaamka maxkamadaha<br />

deenishka. Waxaana halkaa lugu qaadaa<br />

kiisaska madaniga ah iyo dacwooyinka<br />

ciqaabta intooda badan.<br />

FAAHFAAHINTA ERAYADA<br />

Liistada wadanigeedka ama<br />

dadweynaha (Borgerliste)<br />

Liistada dadweynuhu waa liisto ka<br />

kooban murashaxiin aan xisbi ka socon ee<br />

doorashada dowladaha hoose. Liistooyinka<br />

dadweynaha waxaa loo aasaasaa si loo<br />

hirgeliyo dana maxalliya oo khaasa,<br />

kuwaasoo aan xisbiyada siyaasaddu aysan<br />

ku howlaneyn.<br />

Masuuliyadda waalidnimada<br />

(Forældremyndighed)<br />

Masuuliyadda waalidnimadu waa waajibka<br />

waalidiinta iney carruurtooda<br />

xanaaneystaan ama ka warqabaan, iyo ay<br />

qaadaan go’aamo la xiriira arrimaha<br />

xaaladeed ee ilmaha ayagoo fiirinaayo<br />

wixii ilmaha u roon. Waalidiinta isqaba,<br />

masuuliyadda waalidnimadu si toosa ayey<br />

uga wada dhexeeysaa. Haddii waalidiintu<br />

aysan isqabin, hooyada ayaa masuuliyadda<br />

waalidnimada iska leh, haddii<br />

aysan waalidiintu wax kale ku heshiin.<br />

Maxkamadda dhaxalka<br />

(Skifteretten)<br />

Maxkamadda dhaxalku waa waax kamida<br />

ah maxkamadda degmada*. Waxay<br />

qabataa howlaha la xiriira hantida laga<br />

dhinto, hantida shirkadaha khasaara iyo<br />

arrimaha ku saabsan kala qeybinta<br />

hantida qoysku marka ay isfuraan.<br />

Maxkamadda gobolka (Landsret)<br />

<strong>Danmark</strong> waxay leedahay laba maxkamad<br />

goboleed: Østre landsret oo ku<br />

taalla Kobanheegan iyo Vestre landsret oo<br />

ku taalla Viborg. Maxkamaduhu gobalada<br />

waxay qaadaan dacwooyinka maxkamadeed<br />

eee go’aamiyay heyadaha<br />

dowliga ah, kiisaska ciqaabta, halkaas oo<br />

jiro shaki in fal dembiyeed culus la<br />

geystay, iyo go’aan maxkamadda degmadu<br />

ay gaartay, lakinse maxkamadda gobalka<br />

abbiil laga qaatay.

146<br />

FAAHFAAHINTA ERAYADA<br />

Midnimada Qaranka<br />

(Rigsfællesskab)<br />

Dhaqaalaha, sharciga iyo luqadda wada<br />

wadaagooda, waa waxa isku wada xirayaayo<br />

<strong>Danmark</strong>, Feeyro aaylaandi, iyo<br />

Greenland ee ka dhigaya hal dal oo wada<br />

hoos yimaada dastuurka deenishka. Feeyro<br />

aaylaandi, iyo Greenland waxay sameystiin<br />

ismaamul hoosaad madax bannaan oo<br />

hoos yimaadaan midnimada qaranka.<br />

Midowga Yurub (EU)<br />

Midowga yurub ilaa 1993 waxaa lugu<br />

magacaabi jiray EF, isu-tagga yurub.<br />

Iskaashigu si tartiiba ayuu usii kobcay<br />

laga billaabo markii lixda dal ay saxiixeen<br />

heshiiskii Rom 1957. <strong>Danmark</strong> waxay<br />

doorasho guud* kadib EF xubin ka<br />

noqotay 1972. EU waxay hadda ka kooban<br />

tahay 15 dal oo yurub ah. Waxayna<br />

kala yihiin marka laga reebo <strong>Danmark</strong>:<br />

Beljinka, Ingiriiska og Waqooyiga<br />

Aayrishka, Finland, Faransiiska, Gariiga,<br />

Holandeyska, Aayrishka, Talyaaniga,<br />

Luxemburg, Bortigal, Isbaanya, Iswiidan,<br />

Jarmalka iyo Aawstiriya.<br />

Maamulka xafiis madaxeedka ee<br />

guryaha mulki loo leeyahay<br />

(Ejendommens administration)<br />

Shaqaalha xafiiska maamulka ayagoo ka<br />

socoda ama danaynaayo dadka guryaha<br />

mulki u leh dantooda bey maamulaan<br />

guryaha.Waxay shaqaalahaaso diyarinaayaan<br />

shahaadaha heshiiska guriga, qabashada<br />

lacagta kirada, shaqaleenta<br />

shaqaalaha guryaha xaafadaha iyo xiriinta<br />

dadka kirada ugu jira guryah dhinaca<br />

maamul su’aaleed.<br />

Nidaamka waxbixinta Schengen<br />

(Schengeninformationssystemet)<br />

Arrinta iskaashiga Schengen* udub<br />

dhexaadka u ahi waa sameynta shabakad<br />

elektaroonik ah, oo dhamaan xafiisyada<br />

booliska iyo qunsuliyadaha dalalka<br />

Schengen xubnaha ka ahi uga qaataan<br />

waxbixinnada ku saabsan dadka, alaabada<br />

iyo gawaarida la raadinayo.<br />

Qeybta nasashada dumarka dhalay<br />

ee isbitaalka (Barselsgang)<br />

Qeybta nasashada dumarka dhalay waa<br />

qeyb ka tirsan isbitaalka, halkaasoo<br />

dumarka iyo ilmahooda la seexiyo dhalidda<br />

kadib.<br />

Shati ama Leysin (Licens)<br />

Leysin waa canshuurta laga qaado isticmaalaha,<br />

leysinka raadiyaha iyo televishinka,<br />

marka uu qofka TV ama raadiyo<br />

heysto.Waxaana loo bixiyaa si aad xaq u<br />

hesho barnaamijyada. Dakhliga ka soo galo<br />

leysinak waxaa lugu qarash gareeyaa idaacadaha<br />

<strong>Danmark</strong>s Radio – tv iyo raadiyo<br />

intaba – iyo TV2, oo dhamaantood qabta<br />

waxa loogu yeero waajib adeeg guud*.<br />

Dakhliga leysinka waxaa si isu dheelli<br />

tiran loogu qeybiyaa DR iyo TV2, taasoo<br />

wasaaradda dhaqanku soo qorsheyso.

147<br />

Shirkadda guryaha dadweynaha<br />

(Alment Boligselskab)<br />

Shirkadda guryaha dadweynaha waa urur<br />

aan faa’iido doon aheyn, wuxuuna qabtaa<br />

arrima badan oo arrima bulsheed ee<br />

guryaha la xiriira. Hadafka ugu muhiimsa<br />

ee shirkadda guryaha dadweynuhu waa<br />

dhisidda, kireynta, maamulka, dayactirka<br />

iyo casriyeenta guryo dowladdu saaciddo.<br />

Daboolidda baahida guryaha sooshalka<br />

waxaa kamida in kumuunayaashu ilaa heer<br />

dadka liita u fidiyaan guryaha dadweynaha.<br />

Qof kasta oo 15 sano u buuxsantay<br />

waxay isku qori karaan liiska guri sugidda<br />

ee shirkadda guryaha ayagoo bixinaya<br />

qarash yar sanadkii, waxaana la siinayaa<br />

guri marka safku ku yimaado.<br />

Shuruucda ajaanibta<br />

(Udlændingeloven)<br />

Shuruucda ajaanibta waxaa kamida<br />

sharciya ku saabsan soo gelidda iyo<br />

joogidda ajaanibta ee <strong>Danmark</strong>, oo ay<br />

kamid yihiin sharciyada la xiriira fiisaha,<br />

iqaamadda shaqada iyo joogitaanka iyo<br />

masaafurinta.<br />

Shuruucda qalabixinta<br />

(Integrationslov)<br />

Baarlamaanku wuxuu 1999 ansixiyey<br />

"shuruucda xaga qalabixinta ee ajaanibta<br />

<strong>Danmark</strong>", waxaana loo yaqaan sharciga<br />

qalabxinta. Ujeeddada ugu weyn ee<br />

sharciga qalabxintu waa inuu qeyb ka<br />

qaato sidii qaxootiga iyo ajaanibta cusub<br />

loo siin lahaa fursad la mida tan umadda<br />

kale ee noolosha bulshadeed ee xagga<br />

siyaasadda, dhaqaalaha, shaqa ahaan,<br />

arrimaha bulshada, diinta iyo dhaqanka.<br />

Waxaa intaas hadafku u sii dheer in<br />

dadka cusubi dhakhsi ugu guuleystaan<br />

iney isdebberaan, iyo qof kastaana u gaari<br />

lahaa fahmidda dhaqamada iyo caadooyinka<br />

aasaasiga ah ee bulshada deenishka.<br />

Sharcigu wuxuu kumuunayaasha qasab<br />

uga dhigayaa iney qaxootiga meel dejiyaan,<br />

kuna dadaalaan iney dhamaan qaxootiga<br />

iyo ajaanibta cusub u fidiyaan barnaamij<br />

soo dhoweyneed. Dhamaan dadka sharciga<br />

qalabixintu khuseeyo waxaa loo fidinayaa<br />

kooras la xiriira fahmidda bulshada iyo<br />

barashada afka deenishka. Haddii aan<br />

qofka si kale loo biilin, barnaamijka soo<br />

dhoweynta waxaa sidoo kale kamida in<br />

loo fidiyo tababar* ku wajahan shaqo iyo<br />

waxbarasho, iyo in la siiyo ceyrta soo<br />

dhoweynta*.<br />

Ururka <strong>deggan</strong>ayaasha<br />

(Beboerforening)<br />

Waa urur <strong>deggan</strong>ayaasha guryaha shirkaddu<br />

ay sameysteen. Ururku danaha<br />

<strong>deggan</strong>ayaasha ayuu uga masuul yahay<br />

xagga kireeyaha.<br />

Ururka milkilayaasha dhulka<br />

(Grundejerforening)<br />

Waa urur biribaati ah ay asaaseen dadka<br />

dhulka leh kunna yaalla gurya xafadeed,<br />

wuxuuna ka shaqeeyaa su’aalha danaha<br />

guud – tusaale ahaan dayactirka marshabiyeediga<br />

ama jidka dadka maraan ee<br />

wadada iyo haddii ay jiraan tashiilaad<br />

kawada dhexeeya ey wada isticmalaan.<br />

FAAHFAAHINTA ERAYADA

148<br />

FAAHFAAHINTA ERAYADA<br />

Wacyi gelinta dadweynaha<br />

(Folkeoplysning)<br />

Wacyi gelinta dadweynaha waa waxbarid<br />

iyo wacyi gelin dadka waaweyn loogu<br />

talgalay oo ku saabsan mowduucyo<br />

caadiya oo aan loogu talagelin in shaqo<br />

lugu helo Gaar ahaanna urur wacyi<br />

gelineed, dugsi sare ee dadweynaha,<br />

maktabadaha iyo dhaqanimo, kaniisadeed<br />

ama urur siyaasadeed ayaa wacyi gelinta<br />

dadweynaha soo qabanqaabiya. Eeg sidoo<br />

kale iskuulka habeenkii*.<br />

Wakiilashada Dimoqoraadiyeed<br />

loo dhan yahay (Repræsentativt<br />

demokrati)<br />

Dimoqoraadiyad loo dhan yahay waa<br />

qaab maamul, halkaasoo dadku dooranayaan<br />

xubnaha ey heyad wakiillo.<br />

Wakiilayaasha dimoqoraadiyeed loo dhan<br />

yahay waxay ka kooban yahiin baarlamaanka*,<br />

gobollada * (maamul goboleedyada)<br />

iyo degmooyinka (degmooyinka<br />

waaweyn).*<br />

Wakiilka amaanka<br />

(Sikkerhedsrepræsentant)<br />

Wakiilka amaanka waxaa iska dhex<br />

doorta shaqaalaha goobta shaqada ka<br />

wada shaqaya ee goobtooda shaqada si<br />

uu shaqaalaha ugaga wakiil noqdo<br />

shaqabixiyaha arrimaha la xiriira<br />

amaanka iyo caafimaadka goobta<br />

shaqada. Wakiilka amaanka waxaa la<br />

doortaa muddo labbo sanno ah sida<br />

wakiilka shaqaalaha* oo kale., waana<br />

inuu soo maraa waxbarasho gaara.<br />

Wakiilka shaqaalaha<br />

(Tillidsrepræsentant)<br />

Wakiilka shaqaalaha waxaa iska dhex<br />

doorta shaqaalaha goobta shaqada<br />

muddo laba sano ah. Wakiilka shaqaaluhu<br />

wuxuu danaha shaqaalaha uga<br />

masuul yahay xagga shaqabixiyaha.<br />

Sidoo kale wakiilka shaqaaluhu waa<br />

wakiilka ururkiisa uga masuulka ah<br />

goobta shaqada.<br />

Waaxda dhaawacyada shaqada<br />

(Arbejdsskadestyrelsen)<br />

Waaxda dhaawacyada shaqada waa<br />

heyad dowliya oo hoos tagta wasaaradda<br />

arrimaha bulshada. Shaqadeeduna waa<br />

maamulidda sharciyada dhaawacyada<br />

shaqada, kuwaasoo dhigaya go’aama la<br />

xiriira jaanisyada magdhawga marka<br />

qofku shaqada ku dhaawacmo.<br />

Waaxda Kormeerka shaqada<br />

(Arbejdstilsynet)<br />

Waaxda Kormeerka shaqada waa heyad<br />

dowliya, oo Shaqadeeduna tahay ka qeyb<br />

qaadashada abuuridda shaqo amaan iyo<br />

caafimaad leh, iyo in hormariyaan goob<br />

shaqo oo bii’adeedu sii wanaagsanaaneyso.Taaso<br />

waxey u suuro galeysa aygoo<br />

ilaha ku haayo shirkadaha shaqada loo<br />

tago, iyo diyaarinta shuruucda iyo daabacaadda<br />

waxbixin ku saabsan bii’ada shaqada.Waaxda<br />

Kormeerka shaqadu waxay<br />

xafiisya ku leedahay gobollada oo dhan<br />

iyo degmooyinka Kobenheegan iyo Frederiksberg.

149<br />

Xabska aan xad laheyn<br />

(Varetægtsfængsling)<br />

Xabsiga aan xadka laheyn waa khiyaar<br />

ka qaadidda qofka lugu shakisanyahay<br />

inuu dembi ciqaab keenaya galay.<br />

Xafiiska dowladeed ee maamulka<br />

gobolka (Statsamt)<br />

Xafiisyada dowladeed ee maamulka<br />

gobaladu gobolladu waa heyada dowladda<br />

u metelaya gobollada, iyo waxayna<br />

baaxadeeda daboosha isla nawaaxiga<br />

gobolka laga xukumo. Waxaa jira 14<br />

xafiisyo maamulo goboleedyo iyo<br />

xafiiska maamul goboleedka Kobanheegan*<br />

, kaasoo ilaa heer qabta howsha<br />

xafiiska maamul goboleedyada. Xafiisyada<br />

dowladeed ee maamulka gobolka waxa<br />

maamula wakiil goboleed, waxaana<br />

shaqadooda kamida ah kala-tagga,<br />

furrinka, masuuliyadda waalidnimada iyo<br />

xaqa la joogidda carruurta. Sidoo kale<br />

wuxuu xafiiska maamul goboleedu howlo<br />

xogheyneed u qabtaa guddiyada kormeerka,<br />

kuwaasoo kormeer ku sameeya<br />

sida kumuunayaashu sharciga u dhowraan.<br />

qaranka ama danaha dhaqaale ee<br />

qaranka.<br />

Haddii qofku uu kiis qeyb ka yahay,<br />

wuxuu si dheeraara xaq ugu leeyahay<br />

daalacashada qoraallada kiiska.<br />

Xeer-ilaaliyaha guud<br />

(Statsadvokat)<br />

Xeer-ilaaliyaha guud waa dacwad kusoo<br />

oogaha qaranka ee kiisaska ciqaabta ah<br />

ee maxkamadaha gobollada*.<br />

SKOLE FAAHFAAHINTA OG UDDANNELSE ERAYADA<br />

Xaqa ogaanshaha warbixinta<br />

lagaa hayo (Aktindsigt)<br />

Sida uu dhigayo sharciga sir-qaris la’aanta,<br />

qof kasta wuxuu xaq u leeyahay inuu<br />

arko qoraallada ka yaalla xafiisyada<br />

qaranka ama kuwa degmada.<br />

Xaqa ogaanshaha warbixinta lagaa<br />

hayo xaaladaha qaarkood waa luguu<br />

diidi karaa, tusaale ahaan haddii ay la<br />

xiriirto dad kale noloshood, amaanka

150<br />

Liiska erayada Buuga<br />

LIISKA ERAYADA BUUGA<br />

A<br />

Aas 65<br />

Adeegga guud ee dadweynaha 102<br />

Amaah 95<br />

Amaah, bangi 95<br />

Amaah, guri gadasho 42<br />

Amaahda waxbarashada 80<br />

Amaanka shaqada 88<br />

Anteeno 43<br />

Aqoonsi, waxbarashooyinka<br />

wadamada kale 81<br />

Aroos ama guur 51<br />

Awood xoog ah, xukumidda 11, 13<br />

Awoodda, fulinta 11, 13<br />

Awoodda, sharci dejinta 11, 12<br />

B<br />

Baabuur wadid 125<br />

Baarista caafimaadka, ilmaha 57, 114<br />

Baarista iyo hagaajinta ilkaha<br />

ee iskuulka 118<br />

Baarista iyo hagaajinta ilkaha 118<br />

Baarista, dhegeysiga gudaha<br />

(Scanning, ultralyd) 54<br />

Baarlamaanka yurub 14<br />

Baarlamaanka 11, 12<br />

Baasaboor 19<br />

Baaskiilley ama dadka<br />

biskuleeytiga wato 8<br />

Ballan ka-sameysashada,<br />

dhakhtarka ilkaha 119<br />

Ballan ka-sameysashada,<br />

dhakhtarka 111<br />

Ballarinta ama wax ka badalka<br />

guriga dismihiisa 44<br />

Bangi 128<br />

Baridda afka deenishka 32, 72, 82<br />

Baridda afka hooyo 72<br />

Baridda diinta 71<br />

Baridda masiixiyadda 72<br />

Barnaamijka soo-dhoweynta 32<br />

Bii’ada shaqada 86, 89<br />

Biilka xaaska 52<br />

Billowga iskuulka 70<br />

Biyo 44<br />

Boolis 19<br />

Boos xanaano oo lacag laan ah 59, 73<br />

Boostada 129<br />

Boqortooyo, dastuuri ah 11<br />

Bulsho cilmi leh 7<br />

Bulsho daryeel leh 99<br />

Bulsho diini ah 104<br />

Bulsho dimoqoraadi ku dhisan<br />

sharci 10<br />

Bulsho sharci ku dhisan,<br />

dimoqoraadi ah 10, 17<br />

Bulsho 49<br />

Buugga telefoonnada<br />

(De Gule Sider) 36<br />

C<br />

Caadooyin 122<br />

Caafimaad 108<br />

Caasimad 7<br />

Caddeynta alaabada 98<br />

Caddeynta ciqaabta 18<br />

Caddeynta dhalashada 56<br />

Caddeynta dhimashada 65<br />

Caddeynta magacyada 56<br />

Caddeynta waqlasha 56<br />

Calanka <strong>Danmark</strong> (Dannebrog) 125<br />

Canshuur dhaaf 98<br />

Canshuur 98<br />

Canshuur 98<br />

Canshuurta dadban/moms 98<br />

Canshuurta kaniisadda 103<br />

Carruur 58<br />

Carruurta labada luqadood ku hadla 72<br />

Caruurta guryaha lagu xanaanayo 58<br />

Caruurta walaalaha ah sicir-jebinta<br />

ey helaan 59<br />

Ceymis 45, 97<br />

Ceymiska caafimaadka,<br />

guud 31, 110, 119, 120<br />

Ceymiska dabka 97<br />

Ceymiska jirrada, biribaatiga ah 119<br />

Ceymiska masuuliyadda (magdawga<br />

caymiska qeb wax ka bixinaysid) 97<br />

Ceymiska qalabka guriga aad<br />

degantahay 45<br />

Ceymiska shaqa-la’aanta 87<br />

Ceyrta A-kaasadu bixiso 87<br />

Ceyrta fasaxa dhalmada 57<br />

Ceyrta shaqa-la’aanta 87, 92<br />

Ceyrta soo-dhoweynta 32, 82, 92<br />

Ciidda masiixiga 123<br />

Ciidda masiixiyadda ee Binsaha 123<br />

Ciqaab 18<br />

Ciqaab 58<br />

Codsade qaxootinimo 23, 24<br />

Codsi qaxootinimo 24<br />

Codsi 90<br />

Cudur la xiriira qaab nololeedka<br />

qofka 109<br />

Cudur 108<br />

Curaar, dibaaje ama rahan 38<br />

Cuuryaan 53

151<br />

D<br />

Daawo 111, 120<br />

Da’da howlgabnimada 63<br />

Dabaaldaga dhalashada carruurta 124<br />

Dacwoosho bilaasha (Proces, fri) 18<br />

<strong>Dadka</strong> waxa ka wada dhexeeyo 51<br />

<strong>Dadka</strong> aad isku shaqatihiin ama<br />

isla shaqaysiin 88<br />

Dagaal ama dib 52<br />

Dal ku-noqosho 26<br />

Dallaalka guryaha 41<br />

Dankort (kaarka lacag loogugu soo<br />

baxsado iyo lacag loogu bixiyo) 95<br />

Darajo 69<br />

Dastuurka 11, 103, 123<br />

Daweynta cudurrada dhimirka<br />

ama waalida 117<br />

Debaaji 38<br />

Degmada 13, 26<br />

Dhaawaca shaqada ka soo gaaro 89<br />

Dhakhtar gaara 110, 111<br />

Dhakhtarka heeganka 111<br />

Dhakhtarka ilkaha ee heeganka leh 119<br />

Dhakhtarka ilkaha, biribaati ah 119<br />

Dhakhtarka, xafiisku u furan yahay 110<br />

Dhalashad deenishka 28<br />

Dhalidtaan 55<br />

Dhallinyarada, fal dembiyeed 19<br />

Dhaqan 100<br />

Dhaqanka dhallinyarada 62<br />

Dhaqaalaha 94<br />

Dhoofinta alaabta warshadeysan 8<br />

Dib isku abaabul cusub ee<br />

waxbarashadeed 77<br />

Dib u dhisid 44<br />

Dimoqoraadiyad 11, 101<br />

Dimoqoraadiyad, loo dhan yahay 11<br />

Dimoqoraadiyadda <strong>deggan</strong>ayaasha 40<br />

Dood, dadweynha u furan 101<br />

Doodaha baarlamaanka 12<br />

Doorashada baarlamaanka 14<br />

Doorashada dhakhtarka 110<br />

Doorashada isbitaalka, madaxa<br />

banaan 116<br />

Doorasho guud ee Qaranka 14<br />

Doorasho 14<br />

Dowladda hoose Siyaasadeeda 14<br />

Dowladda 11, 13<br />

Dugsi sare 31, 67, 101, 105<br />

Dugsi sare oo maalinle ah 105<br />

Dugsiga hoose/dhexe 68, 70<br />

Dugsiga sare (Gymnasium) 67, 75<br />

Dugsiga sare dadka waaweyn<br />

(HF) 67, 75<br />

Dugsiga sare farsamada (HTX) 75<br />

Dugsiga sare ganacsiga (HHX) 75<br />

Dukaan 128<br />

F<br />

Faa’iida shaqo, ee ku siigtay 117<br />

Faaf-reeb ama jensuuro 102<br />

Fal dembiyeed 62<br />

Fal dembiyeed 18<br />

Fal ku daqaaq ado booliska kaga<br />

dacwoonin 19<br />

Farmashiye 128<br />

Fasalka xanaanada carruurta 68<br />

Fasaxa dhalmada hooyooyink iyo<br />

aabayaasha shaqada laga siiyo 56<br />

Fasaxa waalidiinta la siiyo markii<br />

ey caruur u dhalato 56<br />

Fiiso 23<br />

Furriin 38, 50, 52<br />

Fursadaha dacwooshada 17<br />

Fursadda heynta carruurta 58<br />

G<br />

Gaadiid 8<br />

Gaadiidka, dadweynaha 129<br />

Galka guuridda 46<br />

Galka xaamilada 54<br />

Galmo 126<br />

Ganaax 18<br />

Garyaqaanka guud oo madax<br />

banaan (Ombudsmand) 17<br />

Geeri ama dhimasho 65<br />

Godka aaska 65, 104<br />

Gogall-dhaaf 52<br />

Golaha sare ee yurub 20<br />

Goobta qashanka ee marlabaad<br />

la isticmaali karo 43<br />

Goobta aaska 65<br />

Guddi, waxbarashada 77<br />

Guddig dacwooyinka<br />

<strong>deggan</strong>ayaasha 39, 43<br />

Guddig <strong>deggan</strong>ayaasha 40<br />

Guddiga ardada 69<br />

Guddiga dacwooyinka booliska 19<br />

Guddiga dacwooyinka isticmaalaha 98<br />

Guddiga kirada guryaha 39, 43<br />

Guddiga maamul goboleed 11<br />

Guddiga qalabixinta 15<br />

Guddiga waalidiinta 62<br />

Guddiga waayeellada 63<br />

Gudniin 115<br />

Guri beddelasho 39<br />

Guri ku-dhalid 54<br />

Guri 34<br />

Guri, ka guurid ama bixid 38<br />

Guri, la dhowray ama la amaaneyay<br />

oo loogu talagalay dad khaas ah 53<br />

LIISKA ERAYADA BUUGA

152<br />

LIISKA ERAYADA BUUGA<br />

Guriga <strong>deggan</strong>ayaasha ee xafladaha<br />

iyo waxii la mid ha ku<br />

sameystaan 40<br />

Guriga waqtiga fasaxa ee caruurta<br />

waaweyn imadaan iskulka<br />

ka dib 73<br />

Guriga xanaanada dadka duqoobay<br />

ama xanuunsan 64<br />

Guryaha dhallinyarada 36<br />

Guryaha kirada ah 36, 38<br />

Guryaha wadajirka loo iibsado 36, 41<br />

Guryaha waayeellada 36, 64<br />

Guryi mulkiyeed/la leeyahay 35, 36, 41<br />

Guudiga maamulka degmada 11, 14<br />

Guur qasab ah 51<br />

Guur, dhibaato iyo dil ka<br />

taagantahay 52<br />

Guur, aan waraaq laheyn 51<br />

Guurid 46<br />

H<br />

Hab nidameedka anteenada 43<br />

Hantida laga dhintay 65<br />

Heerka guryaha sideey yahiin 35<br />

Heshiis (Overenskomst) 86<br />

Heshiiska xuquuqul insaanka,<br />

ee yurub 20, 23<br />

Heshiiskii Geneve 23<br />

Heshiisyo, caalamiya 20<br />

Heyadda caafimaadka adduunka<br />

(WHO) 20<br />

Heyadda qaxootiga deenishka 26<br />

Heynta carruurta 58, 59<br />

Howlaha xilliga fasaxa iskuulka 73<br />

Howlgabka dadweynaha 63<br />

Howlgabka waqti hore 63<br />

I<br />

Idaacadda Raadiyaha <strong>Danmark</strong> 102<br />

Imtixaan 69<br />

Iqaamad 23, 25<br />

Isbitaal gelid 116, 117<br />

Isbitaal seexin qasab ah 117<br />

Isboorti 107<br />

Iska warbixinta canshuuraha 98<br />

Iskaashiga horumarinta 20<br />

Iskaashiga Schengen 23<br />

Iskaashiga SSP (iskuulka, heyadaha<br />

bulshada iyo booliska) 19<br />

Isku qorida, waxbarashada 77<br />

Iskuul Biribaati 71<br />

Iskuul farqi laheen ama caruur<br />

kala sooc 68<br />

Iskuul jiif iyo cunto leh 70<br />

Iskuul rixlada loo tago oona iyo<br />

laguu soo seexdo 73, 74<br />

Iskuul 66<br />

Iskuulka dadka waaweyn<br />

(ee habeenki la dhigto) 67, 106<br />

Iskuulka lugu xeroodo fasalka 8-aad<br />

kadib oo laseexdo ama Kuleejo 70<br />

Iskuulka wax soo saarka 76<br />

Ismaamulka, degmada 14<br />

Isticmaale 97<br />

Isticmaalid 94<br />

Isu-diyaarinta dhalidda 54<br />

Isu-imaatin 124<br />

Isu-keenidda qoyska 25, 26<br />

J<br />

Jimicsi 107<br />

Jir 126<br />

Joornaalka degmada/xaafada 36<br />

Joqoraafi 6<br />

K<br />

Ka caawinta duruusta 83<br />

Ka soo ceshid 98<br />

Kaalmada ceyrta 92<br />

Kaalmada iskubuuqa 53<br />

Kaalmada kamuunaha kirada ka<br />

kaboh guryaha 39<br />

Kaalmada qaranka ee ardayda<br />

waxbarata (SU) 80<br />

Kaarka caafimaadka 31, 110<br />

Kaarka doorashada 14<br />

Kaarka lacag bixinta 95<br />

Kabid, heynta carruurta 58<br />

Kabida kirada guryaha 39<br />

Kabidda daawada 120<br />

Kaftan 124<br />

Kajan 124<br />

Kala qeybinta guriga ama alaabta<br />

guriga marka laysfuroh 52<br />

Kala-tagid 52<br />

Kali-talis 11<br />

Kalkaaliso ama kalkaaliye cafimeed 57<br />

Kaniisadda dadweynaha, ee<br />

deenishka 56, 65, 103<br />

Kaniisadda Evangelish-Lutherka 103<br />

Khadka telefoonka ee dadka<br />

iskubuuqa 62<br />

Khamriga 88, 125<br />

Kharash, cudur 110<br />

Khibrad ama xirfad 85<br />

Kirada guriga 38<br />

Kireyn gurigaaga muddo kooban 39<br />

Kontaraad, shaqsi shaqsi ah 32<br />

Kontaraadda kirada 38<br />

Kontaraadda shaqaaleynta 90<br />

Koonto bangi 95<br />

Koox duruus wada akhrisata 68

153<br />

Koox hooyooyina 57<br />

Kormeerka dhakhtirnimo ee bukaan<br />

socodka jiifa ee isbitaalka 116<br />

Koronto 44<br />

Ku dhaqanka diintaada 103<br />

Kuleyl 44<br />

L<br />

La qabsiga iskuulka 67<br />

Lacagta carruurta waalidka laga<br />

soo gooyo 52<br />

Lambarka diiwaanka guud 31<br />

Lataliyaha waxbarashada 76<br />

Latashiga waalidiinta 69<br />

Liiska sugitaanka, heynta carruurta 59<br />

Liistada dadweynaha 14<br />

Luqad 7<br />

M<br />

Maalmaha calanka 125<br />

Maalmaha ciidda ah 123<br />

Maalmaha xasuusta 123<br />

Maamul Goboleedka degmo 14<br />

Maamulka gobolka (Statsamt) 23<br />

Maamulka guryaha shirkadaha 39<br />

Maamulka, heyadaha<br />

dowliga ah 11, 13<br />

Machadka amaahda hantida<br />

maguurtada ah 42<br />

Magacbixin 56<br />

Magacyo, la ansaxiyay/la<br />

aqoonsanyahay 56<br />

Magdhaw 45<br />

Maktabad 104, 128<br />

Maktabadda ajaanibta, ee<br />

maktabadaha guud 104<br />

Matxaf (Museyam) 129<br />

Maxkamadaha 11, 13<br />

Maxkamadda dacwooyinka,<br />

gaarka ah 13<br />

Maxkamadda degmada 13<br />

Maxkamadda dhaxalka 65<br />

Maxkamadda gobolka 13<br />

Maxkamadda qaxootiga 24<br />

Maxkamadda sare 13<br />

Midab kala sooc ama midab takoor 89<br />

Midnimada wadanimeed 7<br />

Midow, bulsho 77<br />

Mudaaharaad 19<br />

Munaasabadaha diiniga ah 123<br />

Mushaarka shaqa-ka-fariisashada<br />

waqti hore 63<br />

N<br />

Naadiga waqtiga fasaxa 73<br />

Naas nuujin 56<br />

Nidaamka maamulka 11<br />

Nidaamka suuqa shaqada, kan<br />

deenishka 86<br />

Nikaax 51<br />

Nolosha ururrada 101, 106<br />

Noocyada qoyska 50<br />

O<br />

Ogolaashada Tvga/licens 102<br />

Ogolaasho shaqo ama iqaamo 23<br />

Q<br />

Qaadashada dhalashada, deenishka 28<br />

Qabuuro 65<br />

Qadada la cunno xafladda ciidda<br />

masiixiga 123<br />

Qaniisnimo 52<br />

Qaramada midoobay 20<br />

Qareen lacag la’aan ah 18<br />

Qareen, guri gadasho 41<br />

Qareenka heeganka leh 18<br />

Qashan 42<br />

Qaxooti 23<br />

Qaybta dhalida isbitaalka 55<br />

Qeybta nasashada dumarka dhalay<br />

ee Isbitaalka 56<br />

Qeyledhaamiska degdegga<br />

ah (112) 112, 128<br />

Qofka guryaha wadajirka loo iibsado<br />

qeybta ka leh 41, 44<br />

Qofka guryaha xanaaneyo 42<br />

Qol dadka kawada dhexeeya 40<br />

Qoraalada warbixinta lagaa hayo 17<br />

Qoys 49, 50<br />

Qoyska ama guriga boqortooyada 11<br />

R<br />

Raashinka, isbitaalka 117<br />

Ra’iisul wasaare 13<br />

Rukhsadda wadidda baabuurka 19<br />

S<br />

Saacidaadda aaska 65<br />

Saacidaadda dibu-qalabixinta 27<br />

Saacidaadda howsha guriga 64<br />

Saacidaadda khabiirka cilmi<br />

nafsiga 112<br />

Saacidaadda qareenka 18<br />

Saacidaadda turjubaanka 33, 112<br />

Saameynta waalidiinta 75<br />

Sanduuqa shaqa-la’aanta<br />

(A-kasse) 87, 93<br />

LIISKA ERAYADA BUUGA

154<br />

LIISKA ERAYADA BUUGA<br />

Shabakadda isgaarsiinta/internet 104<br />

Shacabka 6<br />

Shaqa-la’aan 86<br />

Shaqo raadin 89<br />

Shaqo 31, 84, 85, 88<br />

Sharciga ajaanibta 25<br />

Sharciyada guriga 42<br />

Shirka waalidiinta 61, 74<br />

Shirkad, aasaasid 91<br />

Shirkadda guryaha 38<br />

Shirweynaha, ururka 107<br />

Shisheeye 14<br />

Shuruucda dugsiga hoose/dhexe 69, 74<br />

Shuruucda kireynta 38<br />

Shuruucda maamulka 17<br />

Shuruucda qalabixinta 13<br />

Shuruudaha ogolaashada,<br />

waxbarashada 77<br />

Siyaasadda waayeellada 63<br />

Soo rididda ilmaha uurka ku jira 52<br />

Suuqa shaqada 84, 86<br />

T<br />

Tababar shaqo 92<br />

Tababar 76<br />

Tababarid shaqo 32, 59, 87, 93<br />

Tacliin xirfadeed 67, 75<br />

Talabixin, dhaqaale 96<br />

Talabixinta dacwooyinka guryaha 39<br />

Talabixinta telefoon ahaan 62<br />

Talabixinta xagga guryaha 40<br />

Tallaal, carruurta 113<br />

Tallaal, safarka dibedda 114<br />

Telefoon 130<br />

Turjubaan 61<br />

TV2 102<br />

U<br />

Umuliso 54<br />

Ururka <strong>deggan</strong>ayaasha 39<br />

Ururka guryaha wadajirka loo<br />

iibsado 41, 44<br />

Ururka heshiiska woqooyiga<br />

atlantikada (NATO) 20<br />

Ururka iskaashiga dhaqaalaha iyo<br />

horumarinta (OECD) 20<br />

Ururka iskaashiga dhaqaale ee<br />

yurub (EØS) 23<br />

Ururka midowga shaqa-bixiyaasha 87<br />

Ururka midowga yurub 7, 20, 23<br />

Ururka milkilayaasha dhulka 41, 44<br />

Ururka shaqaalaha 87, 88, 89<br />

Ururka wadalahaanshaha<br />

anteenada 44<br />

Ururrada danaha gaarka ah 16<br />

Uur 54<br />

W<br />

Waajibka biilidda qooskaaga ama<br />

masaroofka caruurtaada 51<br />

Waajibka sir xafididda 17, 33, 112<br />

Waajibka waxbaridda 67, 68<br />

Waalid kali ah 50<br />

Waaxda ajaanibta 23, 24, 31<br />

Waaxda arrimaha bulshada iyo<br />

caafimaadka 57<br />

Waaxda caafimaadka, deenishka 109<br />

Waaxda dhaawacyada shaqada 89<br />

Waaxda isbitaallada 110<br />

Waaxda Kormeerka shaqada 89<br />

Wacyi-gelinta<br />

dadweynaha 67, 101, 104, 105<br />

Wada noolashada, diiwaan gashan 52<br />

Wadan ka saarid 25<br />

Wakiil, guddiga waalidiinta 61<br />

Wakiilka amaanka 89<br />

Wakiilka shaqaalaha 88<br />

Walaalaha hooyada ama kala<br />

aabaha ah 50<br />

Waqlal 56<br />

Waqtiga fasaxa/firaaqada 100<br />

Waqtiga shaqada 86<br />

Waqtiga 124<br />

War gelinta dhimashada 65<br />

Warbixin-nololeedka qofka 90<br />

Wareysiga shaqaaleynta 90<br />

Warfaafinta 101<br />

Warqada dawadeed ee takhtarka<br />

soo qoro 120<br />

Waraaqda dhoofinta meydka 65<br />

Wasaaradaha 13<br />

Wax barid gaar ah 71<br />

Wax soo saarka beeraha 8<br />

Waxbarashada arrimaha bulshada<br />

iyo caafimaadka 75<br />

Waxbarashada dadka waaweyn 81<br />

Waxbarashada dhallinyarada 75<br />

Waxbarashada aasaasiga ah 68<br />

Waxbarashada aasaasiga ah, ee<br />

madaxa bannaan 70, 71<br />

Waxbarasho 66, 77<br />

Waxbarid 32, 71<br />

Waxbaridda waqtiga fasaxa 104<br />

Woqooyiga (Norden) 7<br />

X<br />

Xabsi 18<br />

Xadka canshuurta dakhliga 99<br />

Xafiiska bixiya boosaska xananada 58

155<br />

Xafiiska canshuuraha 91<br />

Xafiiska dadka guryaha siiya ama<br />

u tilmaamo 36<br />

Xafiiska dalxiiska 101<br />

Xafiiska kaniisadda 56<br />

Xafiiska maamul gobaleedka<br />

(Overpræsidiet) 52<br />

Xafiiska shaqada 87, 90<br />

Xafiiska shaqooyinka ku meel<br />

gaarka ah 90<br />

Xafiisyada, qaranka 129<br />

Xaflad 124<br />

Xaqa doorashada 14<br />

Xaqa waalidnimada 51, 52<br />

Xaquuqda codeynta 14<br />

Xarig aan xad laheyn 18<br />

Xarun xanaano, oo isku jirta 58<br />

Xarunta dadka iskubuuqa 53<br />

Xarunta heynta ilmaha yar yar 58<br />

Xarunta qiimeynta<br />

waxbarashooyinka dibedda 81<br />

Xarunta talabixinta 53<br />

Xarunta waxbarashada dadka<br />

waaweyn 81<br />

Xarunta xanaanada carruurta 59<br />

Xarunta xanaanada carruurta 58<br />

Xarunta xanaanada dadka<br />

xanuunsan ee kaligood degan 64<br />

Xarunta xanaanada qoyska guura 58<br />

Xatooyo 45<br />

Xeerarka sharciyadooda 42<br />

Xeerilaaliyaasha 19<br />

Xilliga booqashada 116<br />

Xirfad shaqo 7<br />

Xiriirka labada qof wada nool 21<br />

Xisbi 14<br />

Xisaabiye 96<br />

Xukun, xadeysan 18<br />

Xukun, aan xadeysneyn 18<br />

Xukunka dilka ah 18<br />

Xukunka maamulka shacbiyeed 11<br />

Xuquuq, dastuurku dhigaayo 11, 19<br />

Xuquuqul insaanka 20<br />

Xurriyadda la asaasikaro ururo 87<br />

Xuska ciidda booskaha 123<br />

LIISKA ERAYADA BUUGA

156<br />

Kolofoon<br />

Magac:<br />

Degganaha <strong>Danmark</strong> – buug tixraaca oo ku saabsan<br />

bulshada deenishka looguna talagalay <strong>deggan</strong>ayaasha cusub<br />

Soo saaraha:<br />

Wasaaradda Qaxootiga, Soo galootiga iyo Qalabixinta, 2002<br />

Ministeriet for Flygtningen, Indvandrere og Integration<br />

Holbergsgade 6<br />

1057 København K<br />

Telefoon: 33 92 33 80<br />

E-mail: inm@inm.dk<br />

Isku dubbaridka:<br />

Wasaaradda Qaxootiga, Soo galootiga iyo Qalabixinta, oo ay<br />

iska kaashadeen latalinta waaxda IT iyo Isgaarsiinta.<br />

Isku dubbaridku wuxuu dhamaaday 1da oktober 2002.<br />

ISBN:<br />

87-91118-82-4.<br />

Qormada 1aad, daabacaadda 1aad:<br />

Af Somali, maarso 2003<br />

Daabacaad:<br />

10.000 xabbo<br />

Qoraalka:<br />

Annie Hagel, Bjarne Hesselbæk iyo Maja Plesner, oo ay iska<br />

kaashadeen Wasaaradda Qaxootiga, Soo galootiga iyo<br />

Qalabixinta<br />

Naqshadeynta sawirrada iyo jaangoynta:<br />

Mark Gry Christiansen<br />

Daabicidda:<br />

a-s Holbæk Eksprestrykkeri, Holbæk<br />

Isku dubbaridka sawirrada:<br />

Michael Daugaard<br />

Sawirrada:<br />

Per Morten Abramsen (112), Mark Andersen (118),<br />

Lars Bahl (19, 24, 26, 36, 37, 38, 45, 68, 74, 81),<br />

Claus Bonnerup (86), Anders Clausen (87), Jacob Dall (22)<br />

Michael Daugaard (bogga kore iyo bogga dambe, 8, 24, 28,<br />

30, 33, 34, 40, 43, 50, 55, 58, 66, 69, 73, 76, 79, 80, 91, 94,<br />

96, 97, 105, 107, 111, 122), Jan Djenner (6, 120, 126),<br />

Anne-Li Engström (48, 78, 123), Per Folkver (110),<br />

Klaus Holsting (43, 75, 108),Teit Hornbak (16, 84),<br />

Nikolaj Howalt (71), Sonja Iskov (60), Mikael Jonsson (88),<br />

Stuart MacIntyre (100), Kissen Møller Hansen (57),<br />

Heine Pedersen (103), Poul Rasmussen (113),<br />

Henrik Saxgren (12, 116), Mikal Schlosser (125),<br />

Stig Stasig (46, 62, 102), Søren Svendsen (63),<br />

Henrik Sørensen (83), Mikkel Østergaard (10, 17)<br />

Maabka <strong>Danmark</strong>: Kampsax/Cowi<br />

Turjimadda iyo habeenta:<br />

Hayadda Qaxiitiga ee Deenishka Qaybta turjimadda<br />

Flygtningehjælpens Tolkeservice<br />

Hagidda mashruuca:<br />

Commitment Kommunikation ApS<br />

Anders Michael Jensen iyo<br />

Signe Borup

<strong>Dadka</strong> cusub oo ku soo biiray <strong>Danmark</strong> wuxuu ku qoran yahay siddeed<br />

luqadood:<br />

Carabi<br />

Bosniga-kroatiga-serbiga<br />

Deenish<br />

Ingirisi<br />

Farsi<br />

Soomaali<br />

Turkiga<br />

Urduga<br />

Buugga waxaa laga iibsan karaa:<br />

Internetka buugaagta gada ee <strong>Danmark</strong>.dk<br />

Waaxda IT iyo Isgaarsiinta<br />

Tel.1881<br />

www.danmark.dk/netboghandel<br />

Qiimaha:<br />

20,00 kr. oo canshuurtu ku jirto.<br />

Buugga waxaa laga heli karaa bogga internetka Wasaaradda qalabixinta:<br />

www.integrationsministeriet.dk

logo

products

Resources

Company

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!