12 cạnh tranh & người tiêu dùng

NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
sử dụng các cơ chế linh hoạt cho phép
nói trên làm đòn bẩy trong đàm phán
giá. Việc sử dụng các cơ chế linh hoạt
mà TRiPS cho phép đã được áp dụng
chủ yếu với thuốc liên quan đến bệnh
AiDS, đặc biệt là hội chứng suy giảm
miễn dịch. Một ngoại lệ là trường hợp
gần đây của Thái Lan, theo đó chính
phủ đã tận dụng quyền ưu tiên sử
dụng của mình để điều trị cho bệnh
tim mạch và ung thư trong năm 2007.
Tuy nhiên, phạm vi và khả năng
của các quốc gia đang phát triển
trong việc sử dụng các cơ chế linh
hoạt mà TRiPS cho phép vẫn còn hạn
chế ở một số mặt. Phản ứng của
ngành dược với việc sử dụng các cơ
chế linh hoạt này chỉ làm vấn đề trầm
trọng thêm. Các điều khoản vượt lên
trên quy định của TRiPS (TRiPS-plus)
trong các thỏa thuận tự do hóa
thương mại, trả đũa thương mại và áp
lực chính trị đã cản trở nghiêm trọng
việc tận dụng hết các cơ chế linh hoạt
này.
Quan hệ giao thoa giữa
chính sách cạnh tranh và sở
hữu trí tuệ
Luật Cạnh tranh (LCT) và Quyền sở
hữu trí tuệ (QSHTT) được ràng buộc
với nhau bởi kinh tế học của sự sáng
tạo và một màng lưới phức tạp của
các quy tắc pháp lý, nhằm cân bằng
phạm vi và hiệu quả của từng chính
sách.
Bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ là một
công cụ chính sách hướng tới đẩy
mạnh sáng tạo, làm lợi cho người tiêu
dùng thông qua việc phát triển các
sản phẩm và dịch vụ cải tiến mới, và
thúc đẩy phát triển kinh tế. Nó cho
phép người sáng chế có quyền loại trừ
hợp pháp, trong một khoảng thời
gian nhất định, các đối thủ khác khỏi
các lợi ích có được từ kiến thức mới, và
cụ thể hơn, khỏi việc sử dụng các sản
phẩm và quy trình sáng tạo vì mục
đích thương mại trên cơ sở kiến thức
mới đó. Nói cách khác, người sáng chế
hay người nắm quyền sở hữu trí tuệ
theo luật có được đặc quyền độc
quyền tạm thời để bù đắp các chi phí
phát sinh trong quá trình nghiên cứu
và sáng tạo. Do đó, họ kiếm được lợi
nhuận hợp pháp và hợp lý, để họ có
động lực để sáng tạo hơn nữa.
Mặt khác, hầu hết mọi người vẫn
luôn coi Luật Cạnh tranh là cần thiết
trong việc hạn chế các hành vi bóp
méo thị trường, xử lý các hành vi phản
cạnh tranh, ngăn cản độc quyền và
lạm dụng độc quyền, mang lại sự
phân bổ tối ưu các nguồn lực và làm
lợi cho người tiêu dùng với giá cả hợp
lý, nhiều lựa chọn hơn và chất lượng
tốt hơn. Do đó, Luật Cạnh tranh đảm
bảo rằng sức mạnh độc quyền gắn với
QSHTT không quá phức tạp hay được
mở rộng và đẩy lên đến mức gây hại
cho cạnh tranh. Bên cạnh đó, trong
khi cố gắng bảo vệ cạnh tranh và quy
trình cạnh tranh, do đó khuyến khích
nhà sáng chế là người đầu tiên đem ra
thị trường sản phẩm hay dịch vụ mới
ở mức giá và chất lượng mà người tiêu
dùng mong muốn, Luật Cạnh tranh
chú trọng đến tầm quan trọng của
việc thúc đẩy sáng tạo như những giá
trị đầu vào cho cạnh tranh, và trên cơ
sở đó thúc đẩy lợi ích người tiêu dùng.
Thực tế, mối quan hệ giữa QSHTT
và Luật Cạnh tranh là một mối quan
hệ phức tạp và còn gây nhiều tranh
luận. Đó không chỉ là việc cân bằng
giữa các hệ thống nguyên tắc bổ sung
hay đối lập nhau, mà còn là mối quan
hệ giữa các mức điều tiết thị trường
khác nhau. Các thiếu sót hay sai lệch
có hệ thống trong việc giải thích và áp
dụng các quy định của một chính
sách có thể gây hại đến hiệu quả của
chính sách còn lại. Thách thức đặt ra
với cả hai chính sách là tìm ra sự cân
bằng hợp lý của cạnh tranh và bảo hộ
sở hữu trí tuệ.
Do có mối liên hệ mật thiết với
nhau, QSHTT và Luật Cạnh tranh có sự
giao thoa đáng kể trong việc điều tiết
các vấn đề trong thế giới kinh doanh.
Nói ngắn gọn, sự giao thoa của chúng
có thể được xét đến trên hai phương
diện chủ yếu: (i) ảnh hưởng của
QSHTT trong việc hình thành các hình
thức xử lý của Luật Cạnh tranh, và (ii)
áp dụng Luật Cạnh tranh đối với việc
sử dụng quyền sở hữu trí tuệ sau khi
được cấp phép.
Chính sách về QSHTT có thể gây
một số hạn chế với việc cấm những
thỏa thuận hạn chế chiều dọc và
chiều ngang đơn thuần của Luật Cạnh
tranh, thường là dưới hình thức một
miễn trừ. Xét từ góc độ kinh tế, khi sở
hữu trí tuệ đóng vai trò trung tâm với
các thỏa thuận tập thể hay các liên
doanh trên thị trường sản phẩm, các
nguyên tắc chống độc quyền chung
sẽ phải nhường chỗ cho các cân nhắc
khác như giảm thiểu chi phí giao dịch
hay hợp tác tiền cạnh tranh. Xét từ
góc độ này, chính sách về QSHTT
đóng vai trò quy định một khung thể
chế cho thị trường các vấn đề phi vật
thể hoạt động đúng, và do đó được
miễn trừ khỏi các biện pháp kiểm soát
chống độc quyền. Do đó, Luật Cạnh
tranh của hầu hết các quốc gia đều có
quy định miễn trừ ngầm định hay cụ
thể cho các độc quyền có được từ bảo
hộ sở hữu trí tuệ do nhà nước cấp,
được coi là biện minh cho những hạn
chế mà thường thì sẽ chịu sự giám sát
của luật chống độc quyền.
Mặt khác, “vì cũng là một tài sản cá
nhân, QSHTT hoàn toàn cũng phải
chịu sự điều tiết của pháp luật về
chống độc quyền, bởi những gì mà
chủ sở hữu được hưởng chính là
quyền tự chủ đưa ra quyết định trong
cạnh tranh và quyền tự do ký kết theo
sở thích cá nhân có được từ bất kỳ tài
sản cá nhân nào, không kể đó là tài
sản hữu hình hay vô hình, và đó là đối
tượng và yếu tố kết nối để hạn chế
cạnh tranh” [1] . Do đó, Luật Cạnh tranh,
trong khi không có tác động gì đến sự
tồn tại của QSHTT, phải giới hạn việc
thực hiện các quyền này trong phạm
vi và giới hạn thích hợp. Đó là khi
chúng ta không còn chỉ xem xét các
nguyên tắc cao cả và những mục tiêu
được định hướng rộng rãi nữa mà
phải đi vào thi hành thực tế, để xử lý
những căng thẳng giữa hai chính sách
này, khi việc thực hiện QSHTT làm gia
tăng các quan ngại về cạnh tranh, vốn
tiềm ẩn trong các quyền này. Nói
chung, các vấn đề cạnh tranh liên
quan đến QSHTT gồm có:
l Các điều khoản loại trừ trong
cấp phép Li-xăng QSHTT; đặc biệt là
các hợp đồng cấp phép có điều khoản
hạn chế như hạn chế khu vực, cưỡng
chế cấp phép gói (package licensing),
thỏa thuận độc quyền giao dịch, cấp
phép kèm hay cấp phép ngược lại, các
điều kiện ngăn chặn việc hiệu lực của
các điều khoản có thể bị thách thức;
l Sử dụng QSHTT để củng cố hay
mở rộng vị trí thống lĩnh thị trường
trái pháp luật;
l QSHTT là một yếu tố của sáp
nhập và các thỏa thuận hợp tác;
l Từ chối giao dịch.
(Kỳ sau đăng tiếp)
QUẾ ANH
[1] Ullrich (2001), Sở hữu trí tuệ, Tiếp cận
thông tin , và Chống độc quyền: Hài hòa, Bất hòa
và Hài hòa trên phạm vi Quốc tế, được xuất bản
trong cuốn “Mở rộng những ranh giới của Sở
hữu trí tuệ” do Dreyfuss, Zimmerman and First
biên soạn,, Tin nhanh trường đại học Oxford,
2001, trang 374
28 CẠNH TRANH & NGƯỜI TIÊU DÙNG
Số 26 - 2011
v C
A