Taytothta #2

...λογοτεχνία
...μουσική
Βυζαντινή μουσική
και υμνογραφία
του Κωνσταντίνου Νικολακόπουλου
Καθηγητή Πανεπιστημίου Μονάχου
Πρωτοψάλτη της Ιεράς Μητροπόλεως Γερμανίας
Μουσικοδιδάσκαλου Βυζαντινής Μουσικής
Aναμφίβολα την Ορθοδοξία την χαρακτηρίζουν
ανέκαθεν σημαντικές πολιτιστικές διαστάσεις,
που έχουν άμεση τη σύνδεσή τους με τον Ελληνισμό
και τους δικούς του τρόπους πολιτιστικής έκφανσης.
Θαυμάσια παραδείγματα πρόσληψης και χριστιανικής
επεξεργασίας ελληνικών στοιχείων στην Ορθοδοξία
μπορούμε να αντλήσουμε, λόγου χάριν, από
το χώρο της τέχνης, η οποία τέθηκε εξ αρχής στην
υπηρεσία της εκκλησιαστικής λειτουργικής πράξης
και αναπτύχθηκε κυρίως σε όλα τα στάδια της βυζαντινής
περιόδου. Ακριβώς εντός αυτού του χώρου
παραγωγής τέχνης αξίζει να αναφερθούν δύο βασικές
«επιδόσεις» του Βυζαντίου, που εξ αρχής συνδέθηκαν
άρρηκτα με την πηγαία και κρυστάλλινη έκφραση της
χριστιανικής αλήθειας: η λατρευτική Υμνογραφία
καθώς και η λειτουργική (βυζαντινή) Μουσική.
Η ορθόδοξη Υμνογραφία, ως ένα από τα βασικά όργανα
έκφρασης του δόγματος της Εκκλησίας, συνδέεται
κατά κάποιον ιδιαίτερο τρόπο με τη βυζαντινή
Μουσική. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι ο γραπτός
λόγος (Υμνογραφία) ενισχύει αποφασιστικά την «επίδρασή
του» και αφομοιώνεται εντονότερα το βαθύτερο
νόημά του, όταν επενδύεται συνάμα και με τη
μελωδική συνοδεία της ανθρώπινης φωνής (Μουσική).
Είναι σαφές ότι η Υμνογραφία, η οποία διατυπώνει
ποιητικά τη χριστιανική διδασκαλία, αποτελεί τη «λυρική
Θεολογία», ενώ η Μουσική, η οποία εκφράζει
μελωδικά αυτή τη διδασκαλία και συμβάλλει στην
αποτύπωσή της στις καρδιές των πιστών, αποκτά το
χαρακτήρα της «αδομένης Θεολογίας».
Ήδη από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, αλλά
κυρίως κατά τη διάρκεια της υπερχιλιετούς ιστορίας
του Βυζαντίου (τόσο σε ειρηνικούς καιρούς αλλά και
σε εποχές μεγάλων αναγκών και υποτέλειας), αναδεικνύεται
μια αδιάκοπη εντυπωσιακή εκδίπλωση της
Υμνογραφίας σε πολλαπλές υμνολογικές-ποιητικές
μορφές (Τροπάρια, Καθίσματα, Κοντάκια, Κανόνες,
Εξαποστειλάρια κ.α.). Ας σημειωθεί δε ότι από την
τεράστια υμνογραφική παραγωγή χειρογράφων της
βυζαντινής περιόδου, μόνο περίπου ένα 10% των
υπαρχόντων ύμνων είναι σε λειτουργική χρήση.
Συνάμα θα πρέπει να τονισθεί ότι η βυζαντινή μουσική
ως αξιόλογο τμήμα της γενικότερης ελληνικής πολιτιστικής
παράδοσης, που αφορά τόσο στον κοσμικό
όσο και στον εκκλησιαστικό τομέα, ευρίσκει ανά τους
αιώνες και μέχρι τις ημέρες μας τη γνησιότερη έκφρασή
της στον ορθόδοξο λειτουργικό χώρο. Σ’ ένα χώρο, που
φέρει αναλλοίωτα τα ίχνη της συνάντησης του ελληνικού
στοιχείου και της ορθόδοξης παράδοσης, η βυζαντινή
μουσική παρουσιάζει έναν ακατάλυτο πλούτο
διαρκούς και ζωντανής ιστορικής εξελίξεως. Μαζί με
την Υμνογραφία ανήκει και η Μουσική σ’ εκείνη την οικογένεια
των λεγομένων «θείων» τεχνών – όπως επίσης
λόγου χάριν η αρχιτεκτονική, η αγιογραφία, η ξυλογλυπτική
κ.α. -, οι οποίες υπηρετούν την ορθόδοξη λατρεία,
εκείνο τον τομέα δηλαδή, στον οποίο έχουμε τη γνησιότερη
παρουσία του ορθόδοξου δόγματος και ζωής.
Στο πλαίσιο της αρχικής της δημιουργίας και εξελίξεως,
η βυζαντινή Μουσική παρέμεινε πιστή σε δύο
σημαντικές αρχές της ελληνικής μουσικής της αρχαιότητας:
Διατήρησε το φωνητικό χαρακτήρα, εφ’ όσον
οι ποιητικές συνθέσεις, μεστές από θεολογικό περιεχόμενο,
ανέκαθεν «άδονταν» στα χνάρια των αρχαίων
ωδών και παιάνων. Διαφύλαξε επίσης και τελειοποίησε
τη μοναδική θαυμαστή δυνατότητα της ανθρώπινης
φωνής του προσευχομένου πιστού να συνδυάζει ταυτοχρόνως
ποίηση (λόγο) και μουσική εκτέλεση (μέλος),
κάτι που παραπέμπει απ’ ευθείας στο μονοφωνικό
της χαρακτήρα. Έτσι η μουσική στο χώρο της ανατολικής
πλευράς του εκχριστιανισμένου ρωμαϊκού κράτους
ξεκινά σταδιακά να καλλιεργείται συστηματικά
και να αναπτύσσεται ήδη με τη δημιουργία των πρώτων
χριστιανικών κοινοτήτων στην Παλαιστίνη, Συρία,
Αίγυπτο και Ελλάδα. Τόσο οι ποιητικές δημιουργίες
όσο και η αρχική βυζαντινή μουσική γραφή βασίζονταν
ως κείμενα και ως «εκφωνητικά σημαδόφωνα»
στην ελληνική γλώσσα. Αναφορικά μάλιστα με την
κωδικοποίηση της σημειογραφίας της έχουμε ήδη στον
9ο αιώνα την ολοκλήρωση του γραπτού της συστήματος,
δηλαδή της λεγόμενης παρασημαντικής, η οποία
στα βασικά της σημεία παρουσιάζει μέχρι σήμερα με
την από το 1814 εξελιγμένη νεώτερη σημειογραφία
μία εντυπωσιακή και αδιαμφισβήτητη συνέχεια.
Μέσα στα σπλάγχνα της εκκλησιαστικής Υμνογραφίας
και της βυζαντινής Μουσικής είναι εμφανής η
σύζευξη των πολιτιστικών διαστάσεων Ορθοδοξίας
και Ελληνισμού. Πρόκειται για μία σημαίνουσα συνάντηση,
που χάραξε και σφράγισε από τότε πολλές
υφές της ελληνορθόδοξης ταυτότητας. Γι’ αυτό και
παραμένει μία από τις επείγουσες υποχρεώσεις του
λαού μας, η άσβηστη καλλιέργεια, διατήρηση και συνειδητοποίηση
αυτών των παραδοσιακών δεδομένων,
τα οποία πάμπολλες φορές σφετερίζονται και γίνονται
αντικείμενο διαφόρων αρπακτικών επιθέσεων. Η
σύγχρονη – και μάλιστα άκρως επίκαιρη – ιστορία
και πραγματικότητα αυτό μας υποδεικνύουν συνεχώς.