Introduction to Biomonitoring - Kura River Basin
Introduction to Biomonitoring - Kura River Basin
Introduction to Biomonitoring - Kura River Basin
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
INTRODUCTION TO BIO-MONITIORING<br />
OF WATER QUALITY<br />
ԾԱՆՈԹՈՒԹՅՈՒՆ ՋՐԻ ՈՐԱԿԻ<br />
ԿԵՆՍԱԲԱՆԱԿԱՆ ՄՈՆԻՏՈՐԻՆԳԻՆ<br />
Guidance Document<br />
prepared by<br />
Jesper Ansbaek & Ana<strong>to</strong>ly Pichugin<br />
Ուղեցուցային փաստաթուղթ<br />
Մշակվել է Ջեսփեր Անսբեկի և Անատոլի Պիչուգինի կողմից<br />
Translation from English<br />
Թարգմանություն անգլերենից<br />
EU Project Trans-Boundary <strong>River</strong> Management Phase II for the <strong>Kura</strong> <strong>River</strong> basin<br />
ԵՄ ծրագիր - Անդրսահմանային գետերի կառավարման երկրորդ փուլ – Քուռի գետավազան<br />
(TACIS/2007/134-398)<br />
This project is funded by the European Union and implemented by<br />
Eptisa & Grontmij-CarlBro consortium<br />
Ծրագիրը ֆինանսավորվում է Եվրոպական միության կողմից,<br />
իրականացվում` Էպտիսա և Գրոնտմիջ-Կարլբրո կոնսորցիումի կողմից
ԾԱՆՈԹՈՒԹՅՈՒՆ ՋՐԻ<br />
ՈՐԱԿԻ ԿԵՆՍԱԲԱՆԱԿԱՆ<br />
ՄՈՆԻՏՈՐԻՆԳԻՆ<br />
ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ<br />
Ինչու կենսաբանական մոնիտորինգ....................................................... 3<br />
ԵՄ ծրագիր - Անդրսահմանային գետերի կառավարման երկրորդ փուլ – Քուռի գետավազան<br />
Ծանոթություն ջրի որակի կենսաբանական մոնիտորիգին – տեխնիկական ուղեցույց<br />
ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ.<br />
Աղտոտող նյութերի հոսքը գետեր, լճեր, ջրամբարներ և ծովի ջրեր ունի<br />
երկու ազդեցություն.<br />
(i) դրանք փոխում են էկոհամակարգերի կառուցվածքը և<br />
գործունեությունը:<br />
(ii) դրանք վտանգ են ներկայացնում մարդկանց առողջության համար`<br />
պարունակելով ֆեկալ բակտերիաներ և վիրուսներ, ինչպես նաև տոքսիկ<br />
նյութեր:<br />
Սույն փաստաթուղթը վերաբերվում է առաջին ազդեցությանը (i):<br />
Գետերի կենսաբանական մոնիտորինգ ................................................. 4<br />
Մանրէաբանական ցուցանիշներ............................................................. 8<br />
Լճերի և ջրամբարների կենսաբանական մոնիտորինգ....................... 8<br />
Կենսաբանական և քիմիական մոնիտորինգի կապը........................ 10<br />
Կենսաբանական մոնիտորինգը և ճնշումները................................... 10<br />
Մոնիտորինգի դիտակետերի տարբեր տեսակները.......................... 12<br />
Կենսաբանական մոնիտորինգի պահանջները և արժեքը................ 13<br />
Խոշոր անողնաշարավորների մոնիտորինգի<br />
ներդրումը գետերում ................................................................................ 14<br />
Հավելված 1. Գետեր, խոշոր անողնաշարավորներ: Էկոլոգիական<br />
կարգավիճակի գնահատման բիոտիկ ցուցիչները............................. 15<br />
2
ԵՄ ծրագիր - Անդրսահմանային գետերի կառավարման երկրորդ փուլ – Քուռի գետավազան<br />
Ծանոթություն ջրի որակի կենսաբանական մոնիտորիգին – տեխնիկական ուղեցույց<br />
Ինչու կենսաբանական մոնիտորինգ 1<br />
Սովորաբար մոնիտորինգ տերմինը նշանակում է գետերում, լճերում<br />
և օվկիանոսում դիտարկում կամ տեղեկատվության հավաքագրում<br />
հոսքի, ջրի մակարդակի, քիմիական կազմի վերաբերյալ:<br />
Սակայն, համաձայն Ջրային շրջանակային դիրեկտիվի, ջրային<br />
մարմինների դասակարգման համար (գերազանց, լավ, միջին, բավարար<br />
և վատ կարգավիճակ) անհրաժեշտ հիմնական տեղեկատվությունը<br />
տրամադրվում է կենսաբանական մոնիտորինգի շնորհիվ,<br />
մինչդեռ քիմիական և հիդրոմորֆոլոգիական մոնիտորինգը<br />
տրամադրում է աջակցող տեղեկատվություն: Հետևաբար, «Ինչու՞ է<br />
անհրաժեշտ կենսաբանական մոնիտորինգը» հարցի պատասխանը<br />
կարող է լինել այն, որ կենսաբանական մոնիտորինգի իրականացումը<br />
ՋՇԴ-ի սկզբունքների իրականացման բեկումնային քայլերից է:<br />
Մեկ այլ պատասխան «Ինչու՞ է անհրաժեշտ կենսաբանական մոնիտորինգը»<br />
հարցին այն է, որ միայն այն ժամանակ, մենք հստակ<br />
պատկերացում ենք կազմում էկոհամակարգի կառուցվածքի և գործունեության<br />
վրա աղտոտման ազդեցության վերաբերյալ միայն այն<br />
ժամանակ, երբ սկսում ենք դիտարկել գետերի, գետակների և լճերի<br />
պոպուլյացիաները մոնիտորինգի դիտակետերում:<br />
Կենսաբանական մոնիտորինգի (մասնավորապես գետերի խոշոր<br />
անողնաշարավորների դեպքում) առավելություններից մեկն է այն,<br />
որ դրանք արձագանքում են ազդեցությանը ժամանակի ընթացքում:<br />
Քիչ է հավանական, որ քիմիական մոնիտորինգի միջոցով տեղեկատվություն<br />
կստանաք հանկարծակի և կարճատև աղտոտող<br />
արտանետման վերաբերյալ, որը սակայն երկարաժամկետում ազդեցություն<br />
կունենա կենսաբազմազանության վրա (կախված ազդեցության<br />
ենթարկվող օրգանիզմների կենսացիկլի տևողությունից):<br />
1<br />
Տես նաև<br />
http://www.maine.gov/dep/blwq/docmoni<strong>to</strong>ring/biomoni<strong>to</strong>ring/why.htm և<br />
http://www.ni-environment.gov.uk/water/quality/rivers/river_moni<strong>to</strong>r.htm<br />
3<br />
ԵՄ ծրագիր - Անդրսահմանային գետերի կառավարման երկրորդ փուլ – Քուռի գետավազան<br />
Ծանոթություն ջրի որակի կենսաբանական մոնիտորիգին – տեխնիկական ուղեցույց<br />
Շրջակա միջավայրի իրավիճակի վերաբերյալ տեղակատվություն<br />
ստանալու առումով քիմիական մոնիտորինգի հետ համեմատ խոշոր<br />
անողնաշարավորների մոնիտորինգը գետերում համեմատաբար<br />
էժան է, և շատ նպատակահարմար է մի շարք գետերում/դիտակետերում<br />
շրջակա միջավայրի իրավիճակի վերաբերյալ<br />
պատկերացում կազմելու համար:<br />
Կենսաբանական մոնիտորինգի ծրագիրն օգտագործում է նմուշառման<br />
արդյունքները` կառավարման տարբեր գործողութունների<br />
համար տեղեկատվություն տրամադրելու նպատակով:<br />
Կենսաբանական մոնիտորինգը կարևոր տվյալներ է տրամադրում<br />
այն տեղեկատվության համար, որը հնարավորություն է տալիս.<br />
• Որոշել` արդյո՞ք ջրային մարմինները համապատասխանում են<br />
բնապահպանական նպատակներին/խնդիրներին:<br />
• Փաստագրել ջրային մարմնի ներկա վիճակը և հետևել<br />
փոփոխություններին` ժամանակի ընթացքում:<br />
• Վերհանել և առաջնահերթություն տալ այն ջրային մարմիններին,<br />
որոնք չեն համապատասխանում շրջակա միջավայրի նախանշված<br />
նպատակներին և վերականգնման գործողությունների<br />
կարիք ունեն:<br />
• Բարելավել թույլտվությունների և արտոնագրերի հետ կապված<br />
որոշումների կայացումը՝ գիտակցելով և հաշվի առնելով<br />
շրջակա միջավայրի վրա ազդեցությունը:<br />
• Գնահատել և փաստագրել վերականգնման, պահպանման<br />
մեթոդների հաջողությունը, ինչպես նաև թույլտվություններին և<br />
արտոնագրերին վերաբերող որոշումները ջրային<br />
կենսաշխարհի պահպանման և վերականգնման առումով 1 :<br />
Գետերի կենսաբանական մոնիտորինգ<br />
Որպես կենսաբանական որակի տարրեր օգտագործվող հիմնական<br />
բացահայտիչ օրգանիզմները բենթոսային խոշոր անողնաշարավորներն<br />
են: Գետերի կենսաբանական մոնիտորինգի առաջին փու-<br />
4
ԵՄ ծրագիր - Անդրսահմանային գետերի կառավարման երկրորդ փուլ – Քուռի գետավազան<br />
Ծանոթություն ջրի որակի կենսաբանական մոնիտորիգին – տեխնիկական ուղեցույց<br />
լում առաջարկվում է օգտագործել միայն խոշոր անողնաշարավորներին:<br />
Հետագայում այլ բացահայտիչ օրգանիզմներ, ինչպիսին են<br />
բենթոսային ջրիմուռները և մակրոֆիտները, կարող են ևս<br />
ընդգրկվել գետերի կենսաբանական մոնիտորինգում: Հիմնական<br />
պատճառն այն է, որ այլ բացահայտիչ խմբերի վերաբերյալ մեթոդաբանությունը<br />
շատ ավելի թույլ է զարգացած:<br />
Նկար 1. Որպես բացահայտիչ (ինդիկատոր) օրգանիզմներ օգտագործվող<br />
անողնաշարավոր կենդանիների օրինակներ<br />
Բենթոսային խոշոր անողնաշարավորներն այն օրգանիզմներն են,<br />
որոնք բնակեցնում են քաղցրահամ ջրերի հատակային սուբստրատները<br />
(անօրգանական նստվածքներ, աղբ, փայտանյութ,<br />
մակրոֆիտներ, թելանման ջրիմուռներ և այլն): Դրանք համարվում<br />
են այն օրգանիզմները, որոնք բավարար չափեր ունեն, որպեսզի<br />
տեսանելի լինեն առանց խոշորացման, այսինքն` մնում են 0.2-0.5մմ<br />
ցանցի անցքերում: Այս օրգանիզմները, ջրիմուռների հետ մեկտեղ,<br />
քաղցրահամ ջրերի որակի գնահատման ամենալայնորեն կիրառվող<br />
բացահայտիչներն: Այնուամենայնիվ, բենթոսային խոշոր ա-<br />
նողնաշարավորների ուսումնասիրությունները ջրի որակի կենսաբանական<br />
գնահատման ամենատարածված գործիքն են հանդիսանում:<br />
Ընդհանրապես, խոշոր անողնաշարավորները կարղ են ար-<br />
5<br />
ԵՄ ծրագիր - Անդրսահմանային գետերի կառավարման երկրորդ փուլ – Քուռի գետավազան<br />
Ծանոթություն ջրի որակի կենսաբանական մոնիտորիգին – տեխնիկական ուղեցույց<br />
տացոլել մարդածին տարբեր վայրիվերումները և դրանով հնարավոր<br />
դարձնել գետերի ամբողջական գնահատումը: Խոշոր անողնաշարավորների<br />
բացահայտչական բարձր արժեքը ուղղակիորեն<br />
կապված է դրանց էկոլոգիայի և կյանքի պատմության հետ:<br />
Դիմացկունության զգայունությունը աղտոտման տեսակների հանդեպ<br />
և աղտոտման մակարդակի հանդեպ տարբեր է զանազան տեսակների<br />
մոտ, և խոշոր անողնաշարավորները արագ են արձագանքում<br />
ստրեսի գործոններին: Այս և հետևյալ կետերը այն պատճառներն<br />
են, թե ինչու են գետերի անողնաշարավորները հանդիսանում<br />
գետի էկոլոգիական որակի հիմնական բացահայտիչներ.<br />
• Խոշոր անողնաշարավորները լայնորեն տարածված են գետի<br />
ողջ երկայնքով, նմուշառումը դյուրին է, և համեմատաբար<br />
հեշտ է որոշել տեսակները (համեմատած այլ խմբերի,<br />
օրինակ` պլանկտոնային օրգանիզմների հետ),<br />
• Խոշոր անողնաշարավորները համեմատաբար նստակյաց<br />
են և դրա շնորհիվ կարող են ներկայացնել տեղական պայմանները,<br />
• Խոշոր անողնաշարավորները կյանքի բավարար ցիկլ ունեն<br />
(ամիսներից մինչև տարիներ) ժամանակի ընթացքում կրած<br />
ազդեցությունները ինտեգրելու համար,<br />
• Խոշոր անողնաշարավորների համակեցությունները բազմատարր<br />
են և ընդգրկում են բազմաթիվ տեսակներ:<br />
Հետևաբար, հավանականությունը, որ գոնե մեկ տեսակ<br />
կարձագանքի միջավայրի փոփոխություններին` բավականին<br />
մեծ է:<br />
Կենսաբանական մոնիտորինգի ծրագիրը կարող է ասել, թե ինչքանով<br />
է ջրային մարմինը առողջ՝ հիմնվելով ջրային խոշոր անողնաշարավորների<br />
քանակի և տեսակների վրա: Անողնաշարավորների<br />
թվաքանակն ու տեսակային կազմը փոխվում է, երբ ջրային մարմինները<br />
աղտոտված կամ խաթարված են: Օրինակ, աղտոտված<br />
գետակում հաճախ կբացակայեն աղտոտման հանդեպ զգայուն այնպիսի<br />
օրգանիզմները, ինչպիսին են միօրիկները և գարնանաթևիկները,<br />
իսկ գերակշռող կլինեն աղտոտման հանդեպ դիմացկուն<br />
փափկամարմիններն ու տզրուկները:<br />
6
ԵՄ ծրագիր - Անդրսահմանային գետերի կառավարման երկրորդ փուլ – Քուռի գետավազան<br />
Ծանոթություն ջրի որակի կենսաբանական մոնիտորիգին – տեխնիկական ուղեցույց<br />
Խոշոր անողնաշարավորների նմուշառումը պետք է իրականացվի<br />
0.5մմ անցքեր ունեցող ցանցով ստանդարտացված նմուշառման միջոցով<br />
գետի հատակի բոլոր տեսակի սուբստրատներից, մասնավորապես՝<br />
քարերի, մանրախճի, բույսերի, խոշոր աղբակտորների և<br />
մանր հատիկավոր նստվածքների վրայից: Նմուշառումն իրականացվում<br />
է, օրինակ, 12 տարբեր կետերում, որոնք բաշխված են մոնիտորինգի<br />
տարածքոմ և ընդգրկում են գետի հատակի տարբեր<br />
տեսակի սուբստրատներ, և հավաքված կենդանիները լցվում են<br />
մեկ նմուշի մեջ:<br />
Շատ կենդանիներ, ինչպիսին են տափակ որդերը, տզրուկները,<br />
փափկամարմինները և գարնանաթևիկի թրթուրները ամուր կպչում<br />
են սուբստրատին և հաճախ անտեսվում և չեն հաշվառվում հիմնական<br />
նմուշում: Այդ պատճառով հիմնական նմուշը համալրվում է<br />
խորասուզված քարերի և խոշոր փայտային մնացորդների վրայից<br />
առանձնյակների ձեռքով հավաքելու միջոցով: Ձեռքով հավաքված<br />
կենդանիները հիմնական նմուշից առանձին են պահվում:<br />
Նմուշառման ժամանակը (սեզոնը) տարբեր կայանների համար<br />
պետք է լինի նույնը, որպեսզի առավելագույնի հասցվի համեմատելիությունը<br />
տարբեր կայանների միջև, ինչպես նաև ելակետային<br />
կայանների հետ: Նմուշառման սեզոնը պետք է ընտրվի գետային ա-<br />
նողնաշարավորների կյանքի ցիկլերին համապատսխան և նմուշառման<br />
պրակտիկ տեսանկյուններից ելնելով, ինչպիսին է, օրինակ`<br />
գետերին հեշտությամբ մոտենալու հնարավորությունը: Այս<br />
գործնական պատճառներից ելնելով նմուշառման ամենանպատակահարմար<br />
ժամանակահատվածներն են ուշ ամառը և աշունը:<br />
Անողնաշարավորները դասկարգվում, իսկ դրանց տեսակները<br />
որոշվում են լաբորատորիայում:<br />
Հիմնվելով տեսակների ցանկի և թվաքանակի վրա` հաշվարկվում<br />
են էկոլոգիական վիճակի մեկ կամ ավելի համապատասխան գործակիցներ<br />
(բիոտիկ ցուցիչներ): Կարևոր է, որ անողնաշարավորների<br />
վերջնական գնահատումը իրենից ներկայացնի մեկ գործակցի<br />
արժեք, որը կարտացոլի կենսաբանական կարգավիճակը:<br />
7<br />
ԵՄ ծրագիր - Անդրսահմանային գետերի կառավարման երկրորդ փուլ – Քուռի գետավազան<br />
Ծանոթություն ջրի որակի կենսաբանական մոնիտորիգին – տեխնիկական ուղեցույց<br />
Մանրէաբանական ցուցանիշներ<br />
Քիմիական անալիզի նպատակով վերցված նմուշին զուգահեռ<br />
նմուշ է վերցվում նաև որոշ ֆեկալ բակտերիաների մոնիտորինգի<br />
նպատակով, քանի որ դրանց առկայությունը ցույց է տալիս կոյուղու<br />
արտանետումներով մակերևութային ջրի աղտոտումը վերին<br />
հոսանքում, ինչը վտանգ է ներկայացնում մարդկանց առողջության<br />
համար:<br />
Լճերի և ջրամբարների կենսաբանական<br />
մոնիտորինգ<br />
Լճերում ու ջրամբարներում ֆիտոպլանկտոնային տեսակների առկայությունն<br />
ու բազմազանությունը կենսաբանական առաջնահերթ<br />
բաղադրիչներից է: Ֆիտոպլանկտոնի մոնիտորինգի համար օգտագործվող<br />
նմուշները նույնն են, ինչ քիմիական ցուցանիշների համար<br />
վերցված նմուշները: Առաջարկվում է պլանկտոնային ցանցով<br />
ևս նմուշառում կատարել:<br />
Ֆիտոպլանկտոնի քանակական մոնիտորինգի համար նմուշ է<br />
վերցվում (օրինակ՝ 100մլ) ջրի ընդհանուր նմուշից ամեն մեկ մետր<br />
դեպի ներքև` մինչև Սեկկիի խորության կրկնակին: Որակական<br />
նմուշ է վերցվում նաև պլանկտոնային ցանցով, օրինակ, 0.02մմ<br />
անցքերով՝ մեկ կամ մի քանի անգամ անցկացնելով պլանկտոնային<br />
ցանցը մոտավորապես Սեկկիի խորության կրկնակի խորությունից<br />
մինչև մակերես: Երկու նմուշներն էլ պահպանվում են:<br />
Ֆիտոպլանկտոնային քանակական նմուշը ուսումնասիրվում է<br />
մանրադիտակով` նմուշի 5-25մլ նստեցման խցիկում նստեցումից<br />
հետո: Տեսակների որոշման և ֆիտոպլանկտոնի տարբեր տեսակների<br />
հաշվարկի մակարդակը պետք է լինի առնվազն այնպես, որ<br />
հնարավոր լինի որոշել հիմնականում հանդիպող տեսակները և<br />
դրանց հարաբերական թվաքանակը (ասենք, 1-5 սանդղակով): Ա-<br />
վելի մանրամասն տեղեկատվություն կարելի է ստանալ, եթե հիմ-<br />
8
ԵՄ ծրագիր - Անդրսահմանային գետերի կառավարման երկրորդ փուլ – Քուռի գետավազան<br />
Ծանոթություն ջրի որակի կենսաբանական մոնիտորիգին – տեխնիկական ուղեցույց<br />
նական տեսակները հաշվարկված են և գնահատված է դրանց ծավալը՝<br />
հիմնվելով յուրաքանչյուր տեսակի չափերի վրա: Այս ավելի<br />
մանրամասն մանրադիտակային ուսումնասիրությունները հնարավորություն<br />
են տալիս հաշվարկելու (գնահատելու) հիմնական<br />
տաքսոնոմիական խմբերից կամ տեսակներից յուրաքանչյուրի կենսազանգվածը`<br />
դրանով իսկ մանրամասնորեն հետևելով տարբեր<br />
ֆիտոպլանկտոնային խմբերի քանակականորեն զարգացմանը:<br />
Պլանկտոնային ցանցով վերցվող որակական նմուշառումը կատարվում<br />
է, որպեսզի ֆիտոպլանկտոնի առավել խոշոր տեսակների<br />
տարածման առավել ամբողջական պատկերը ստանալու համար:<br />
Առաջարկվում է մշակել գործակից (ցուցիչ), որը կնկարագրի կենսաբանական<br />
որակը` հիմնվելով ֆիտոպլանկտոնի տեսակների/ընտանիքների<br />
վրա: Գործակցի կարևոր բաղկացուցիչը պետք է<br />
լինի տարբեր տաքսոնոմիական խմբերի զգայունությունը կամ դիմացկունությունը<br />
էվտրոֆացման նկատմամբ:<br />
Պլանկտոնի մոնիտորինգի այս նկարագրությունները և արդյունքների<br />
գնահատումը կարելի է գտնել ԵՄ Rebecca հետազոտական<br />
ծրագրի հաշվետվությունում 2 :<br />
Մոնիտորինգի արդյունքների ներկայացումը հաշվետվություններում<br />
կարող է լինել աղյուսակների կամ գծագրերի տեսքով, որոնք<br />
արտացոլում են գերակշռող տեսակների զարգացումը ժամանակի<br />
ընթացքում, կամ այնպիսի գծագրերի տեսքով, որոնք ցույց են տալիս<br />
ֆիտոպլանկտոնի հիմնական խմբերի ընդհանուր ծավալի զարգացումը:<br />
ԵՄ ծրագիր - Անդրսահմանային գետերի կառավարման երկրորդ փուլ – Քուռի գետավազան<br />
Ծանոթություն ջրի որակի կենսաբանական մոնիտորիգին – տեխնիկական ուղեցույց<br />
Կենսաբանական և քիմիական մոնիտորինգի<br />
կապը<br />
Կենսաբանական մոնիտորինգի արդյունքների մեկնաբանմանը ա-<br />
ջակցում է կեղտաջրերի հետ արտանետվող և ջրային կենսաշխարհի<br />
վրա ներազդող հիմնական քիմիական ցուցանիշների մոնիտորինգը:<br />
Կենսաբանական մոնիտորինգը պետք է համալրվի ֆիզիկա-քիմիական<br />
մոնիտորինգով (հիմնական ֆիզիկա-քիմիական ցուցանիշները պետք է<br />
ընդգրկվեն կենսաբանական մոնիտորինգի բոլոր դիտակետերի մոնիտորինգի<br />
ծրագրում):<br />
Ստորև բերված աղյուսակում առաջարկվում են հիմնական ֆիզիկական<br />
և քիմիական ցուցանիշները, որոնք պետք է դիտարկվեն<br />
տեղերում (բնական պայմաններում) և լաբորաորիայում՝ հիմնվելով<br />
այն նմուշների վրա, որոնք վերցվել են կենսաբանական նմուշների<br />
հետ մեկտեղ:<br />
Ջրի հոսք<br />
Ջերմաստիճան<br />
Թթվածին<br />
pH<br />
Պինդ մասնիկներ<br />
(կախված մասնիկներ)<br />
ԹՔՊ (դիքրոմատային) կամ ԸՕԱ<br />
ԹԿՊ5<br />
Ջրի թափանցիկություն (խորություն<br />
ըստ Սեկկիի) - (հիմնականում<br />
ջրամբարներում/լճերում)<br />
Ընդհանուր ֆոսֆոր<br />
Լուծված, ակտիվ ֆոսֆոր (PO4-P)<br />
Ընդհանուր ազոտ<br />
Ամոնիումի ազոտ (NH4-N)<br />
Նիտրատային ազոտ (NO3-N)<br />
Նիտրիտային ազոտ (NO2-N)<br />
Ակտիվ սիլիցիում (հիմնականում<br />
ջրամբարներում/լճերում)<br />
Քլորոֆիլ α (հիմնականում<br />
ջրամբարներում/լճերում)<br />
Կենսաբանական մոնիտորինգը և ճնշումները<br />
2<br />
ԵՄ REBECCA հետազոտական ծրագիր: Ազդեցության չափաբաժին–արձագանք<br />
հարաբերակցությունը կենսաբանական և քիմիական տարրերի<br />
միջև տարբեր տիպի լճերում:<br />
http://www.rbm-<strong>to</strong>olbox.net/docs<strong>to</strong>re/docs/3.1713.D11.pdf<br />
9<br />
Քիմիական մոնիտորինգի համար համեմատաբար հեշտ է բացահայտել<br />
այն կապը, որը գոյություն ունի ճնշման, օրինակ՝ կեղտաջրերի<br />
հոսքի և այդ ազդեցության արդյունքում ջրի մեջ առաջացած<br />
10
ԵՄ ծրագիր - Անդրսահմանային գետերի կառավարման երկրորդ փուլ – Քուռի գետավազան<br />
Ծանոթություն ջրի որակի կենսաբանական մոնիտորիգին – տեխնիկական ուղեցույց<br />
խտության միջև: Օրինակը ցուցադրված է ստորև բերված նկարում:<br />
Ստորև ներկայացված մոդելը կարող է օգտագործվել նաև ընդունող<br />
ջրերում (հայտնի հոսքով)` կոնկրետ աղտոտիչի խտությունը հաշվարկելու<br />
համար, եթե հայտնի է կեղտաջրում այդ աղտոտիչի<br />
խտությունը:<br />
ԵՄ ծրագիր - Անդրսահմանային գետերի կառավարման երկրորդ փուլ – Քուռի գետավազան<br />
Ծանոթություն ջրի որակի կենսաբանական մոնիտորիգին – տեխնիկական ուղեցույց<br />
Մոնիտորինգի դիտակետերի տարբեր<br />
տեսակները<br />
Ավելի դժվար է պատճառահետևանքային կապ ստեղծել<br />
կենսաբանական որակի բաղադրիչների համար: Ստոև բերված<br />
նկարը ցուցադրում է, թե ինչպես կարելի է օգտագործել<br />
կենսաբանական մոնիտորինգի արդյունքները քիմիական<br />
ցուցանիշի խտությունը որոշելու համար, որը այնուհետև կարող է<br />
համեմատվել արտանետվող կեղտաջրերի հետ:<br />
11<br />
Մոնիտորինգի ծրագիրը պետք է կազմված լինի այնպես, որ առավել<br />
արդյունավետ ու նպատակային ծախսերով հնարավորինս օգտակար<br />
տեղեկատվություն մատուցի մակերևութային ջրերի որակի<br />
պահպանմանն ուղղված միջոցառումների վերաբերյալ որոշումների<br />
կայացման համար: Դրան հասնելու համար նպատակահարմար<br />
է ծրագրում ընդգրկել մոնիտորինգի դիտակետերի տարբեր տեսակներ՝<br />
յուրաքանչյուրը կոնկրետ ցուցանիշների խմբով և նմուշառման<br />
հաճախականությամբ, որը համապատասխան անհրաժեշտ<br />
տեղեկատվություն կտրամադրի դիտարկվող ջրային մարմնի վերաբերյալ:<br />
Երեք տարբեր տեսակների օրինակ բերված է ստորև<br />
ներկայացված աղյուսակում («Մակերևութային ջրերի մոնիտորինգի<br />
առաջարկ», հուլիս 2008թ., Grontmij/Carl Bro A/S REC BiH և NERIի<br />
հետ համատեղ):<br />
12
ԵՄ ծրագիր - Անդրսահմանային գետերի կառավարման երկրորդ փուլ – Քուռի գետավազան<br />
Ծանոթություն ջրի որակի կենսաբանական մոնիտորիգին – տեխնիկական ուղեցույց<br />
Աղյուսակ - Մոնիտորինգի կայանների երեք տեսակների բնութագրերը<br />
Ջրի նմուշառում<br />
քիմիական<br />
փոխա-<br />
Տարեկան<br />
Կենսաբանական<br />
Մոնիտորինգի Ջրի հոսքի<br />
նմուշառում և հիդրոմորֆոլոգիա<br />
կայանի տեսակը մոնիտորինգ անալիզների<br />
դրման հաշվարկներ<br />
համար<br />
Ինտենսիվ,<br />
ամեն տարի<br />
Ինտենսիվ, ոչ<br />
ամեն տարի<br />
Էքստենսիվ<br />
(հիմնականում<br />
փոքր և<br />
միջին չափի<br />
գետեր)<br />
Ամենօրյա<br />
Ամենօրյա<br />
Հաշվարկված,<br />
գնահատված<br />
կամ դիտարկված<br />
նմուշառման<br />
օրը<br />
Ամենամսյա<br />
Ամենամսյա<br />
Մեկ անգամ<br />
առաջին 3<br />
տարիների<br />
ընթացքում<br />
13<br />
Տարին 1 անգամ<br />
(ջրամբարներում<br />
ամենամսյա)<br />
Տարին 1 անգամ<br />
(ջրամբարներում<br />
ամենամսյա)<br />
Մեկ անգամ առաջին<br />
3 տարիների<br />
ընթացքում<br />
Կենսաբանական մոնիտորինգի պահանջները և<br />
արժեքը<br />
Կենսաբանական մոնիտորինգի ծրագիր իրականացնելը համեմատաբար<br />
պարզ խնդիր է: Կարևոր է ունենալ բարձր որակավորմամբ<br />
կենսաբան մասնագետներ (ուսումնասիրվող ջրային մարմնի տեսակի<br />
էկոլոգիայի վերաբերյալ գիտելիքներ ունեցող տաքսոնոմիստներ):<br />
Կենսաբանության մասնագետը փորձառություն ունի<br />
մոնիտորինգի միայն մեկ տեսակի ասպարեզում: Օրինակ՝ գետերի<br />
խոշոր անողնաշարավորների մասնագետը տաքսոնոմիական բավարար<br />
գիտելիքներ չի ունենա լճերից նմուշառված ֆիտոպլանկտոնը<br />
դիտարկելու և մշակելու համար:<br />
Կենսաբանական նմուշառումների hամար անհրաժեշտ կլինեն լաբորատոր<br />
տարածք, նմուշառման սարքավորում, մեքենաներ,<br />
նմուշների պահպանման համար անհրաժեշտ քիմիական նյութեր,<br />
մանրադիտակներ, տեսակները որոշելու համար որոշիչներ, համակարգիչներ,<br />
համապատասխան համակարգչային ծրագրեր` մոնիտորինգի<br />
տվյալները մուտքագրելու և արդյունքները վերծանելու<br />
համար, սակայն կենսաբանական լաբորատորիա ստեղծելը ավելի<br />
Այո<br />
Այո<br />
Ոչ<br />
ԵՄ ծրագիր - Անդրսահմանային գետերի կառավարման երկրորդ փուլ – Քուռի գետավազան<br />
Ծանոթություն ջրի որակի կենսաբանական մոնիտորիգին – տեխնիկական ուղեցույց<br />
էժան է` քիմիական բարդ անալիզների համար նախատեսված լաբորատորիայի<br />
հետ համեմատ:<br />
Մոնիտորինգային ծրագիր (կենսաբանական, քիմիական և հիդրոմորֆոլոգիական<br />
(հոսքի) մոնիտորինգ) իրականացնելիս ընդհանուր<br />
արժեքից կենսաբանական մոնիտորինգին հատկացվելիք<br />
ծախսերի չափաբաժինը, իհարկե, կախված է մոնիտորինգային<br />
ծրագրի համակարգից: ՋՇԴ պահանջներին համապատասխանող և<br />
որոշումներ կայացնելու համար անհրաժեշտ տեղեկատվություն<br />
տրամադրող մակերևութային ջրերի «միջին» մոնիտորինգային<br />
ծրագրի համար անհրաժեշտ կլինի մոնիտորինգի ծրագրի ընդհանուր<br />
արժեքի մոտ 1/3-ը:<br />
Խոշոր անողնաշարավորների մոնիտորինգի<br />
ներդրումը գետերում<br />
ՋՇԴ մեթոդաբանաության համաձայն Հայաստանում, Ադրբեջանում<br />
և Վրաստանում կենսաբանական մոնիտորինգի ներդրման<br />
դեպքում առաջարկվում է կենտրոնանալ գետերի խոշոր անողնաշարավորների<br />
մոնիտորինգի վրա: Հետագա քայլերի ժամանակ ա-<br />
վելի շատ որակական բաղադրիչներ կարող են ընդգրկվել գետերի<br />
կենսաբանական մոնիտորինգի համար, ինչպես նաև լճերի, ջրամբարների,<br />
անցումային և առափնյա ջրերի կենսաբանական մոնիտորինգի<br />
համար:<br />
Քանի որ կենսաբանական մոնիտորինգի փորձը բավականին սահմանափակ<br />
է երեք երկրներում էլ, առաջարկվում է մշակել 2-3 տարի<br />
տևողությամբ տեխնիկական աջակցության ծրագիր, որի շրջանակներում<br />
երեք երկրների փորձագետները կուսուցանվեն գետերի<br />
խոշոր անողնաշարավորների մոնիտորինգի վերաբերյալ: Մասնագետները<br />
այնպես պետք է ուսուցանվեն, որ հետագայում իրենք կարողանան<br />
գործել որպես ուսուցանողներ:<br />
Ծրագիրը պետք է ուսուցանմանը զուգընթաց գետերի ջրային մարմինների<br />
տեսակների խոշոր անողնաշարավորների համակեցությունների<br />
վերաբերյալ ընդհանուր հետազոտություն կատարի երեք<br />
երկրներում, մշակի ձեռնարկներ և ուղեցույցներ և այլն:<br />
14
ԵՄ ծրագիր - Անդրսահմանային գետերի կառավարման երկրորդ փուլ – Քուռի գետավազան<br />
Ծանոթություն ջրի որակի կենսաբանական մոնիտորիգին – տեխնիկական ուղեցույց<br />
Հավելված 1. Գետեր, խոշոր անողնաշարավորներ:<br />
Էկոլոգիական կարգավիճակի գնահատման<br />
բիոտիկ ցուցիչները<br />
Գետերի էկոլոգիական կարգավիճակի դասակարգման համար ա-<br />
ռաջարկվում է մշակել և ներդնել խոշոր անողնաշարավորների<br />
վրա հիմնված բազմացուցչային գործակից: Առաջարկվում է կիրառել<br />
բիոտիկ գործակիցներ, որոնք նկարագրում են հետևյալ երեք<br />
ասպեկտները.<br />
ԵՄ ծրագիր - Անդրսահմանային գետերի կառավարման երկրորդ փուլ – Քուռի գետավազան<br />
Ծանոթություն ջրի որակի կենսաբանական մոնիտորիգին – տեխնիկական ուղեցույց<br />
Կենսաբանական գործակիցը հաշվարկվում է` հիմնվելով որոշված<br />
(և մինչև որոշակի մակարդակ հաշվարկված) անողնաշարավորների<br />
վրա: Մոնիտորինգի արդյունքները կարող են օգտագործվել բազմաթիվ<br />
գործակիցներ հաշվարկելու համար: Հետագայում հնարավոր<br />
է անցնել գործակցի մեկ այլ տիպի և շարունակել օգտագործել<br />
մոնիտորինգի նույն չմշակված տվյալները (տեսակների կամ ընտանիքների<br />
ցանկը և այլն)՝ գործակցի արժեքը նոր գործակցին համապատասխան<br />
հաշվարկելու համար:<br />
1. Զգայուն և դիմացկուն ձևերի միջև եղած համամասնությունը՝<br />
ներառյալ օրգանական աղտոտման հետևանքով առաջացած<br />
ձևերը,<br />
2. Խոշոր անողնաշարավորների թվաքանակը և հարաբերական<br />
թվաքանակը,<br />
3. Բազմազանությունը և տեսակների հարստությունը:<br />
Այս երեք կատեգորիաներից յուրաքանչյուրում կարող են օգտագործվել<br />
մեկից ավելի ցուցիչներ: Բազմացուցչային գործակիցը<br />
պետք է աշխատի կամ ձևափոխման ենթակա լինի 0-ից 1 սանդղակով,<br />
որտեղ 1-ը համապատասխանում է ազդեցության չենթարկված<br />
ելակետային վիճակին: Առաջին ասպեկտը հատկապես կարևոր է<br />
քաղաքային կեղտաջրերի ազդեցության գնահատման համար:<br />
Մեծ թվով ցուցիչներ, որոնք կարող են օգտակար լինել, նկարագրված<br />
են ԵՄ AQEM ծրագրում և ներկայացված են AQEM համակարգի<br />
կիրառման ձեռնարկում` AQEM-ի վեբ կայքում 3 , իսկ ԵՄ<br />
Euro-Limpacs ծրագիրը եվրոպական քաղցրահամ ջրերի ընդգրկուն<br />
տվյալների շտեմարան ունի 4 :<br />
3<br />
AQEM. ԵՄ Ջրային շրջանակային դիրեկտիվի համակարգ՝ եվրոպական<br />
գետերում բենթոսային խոշոր անողնաշարավորների միջոցով էկոլոգիական<br />
որակը գնահատելու համար. http://www.aqem.de/<br />
4<br />
Euro-Limpacs. Եվրոպական քաղցրահամ ջրերի տաքսոնոմիական<br />
տվյալների համընդհանուր շտեմարան: http://www.freshwaterecology.info/<br />
15<br />
16
Change language