Raport Social Watch 2008 - Pomocnik ngo - Kampania Przeciw ...

Sytuacja osób pozbawionych wolności.Podstawowe problemyStowarzyszenie Interwencji PrawnejMaria NiełacznaWitold Klaus1. Sytuacja osób tymczasowo aresztowanych 1Zagadnienie tymczasowego aresztowania trzebarozpatrywać na dwóch płaszczyznach: stosowaniatego środka przez sądy i prokuratury oraz warunkówodbywania aresztu w jednostkach penitencjarnych.W ostatnich latach w Polsce wobec tymczasowegoaresztowania używa się określenia „areszt wydobywczy”2 . Pokazuje ono politykę władz wobec jegostosowania – nie używa się go do zabezpieczenia prawidłowegotoku postępowania przygotowawczego,a do wymuszenia zeznań obciążających inne osoby.Średniorocznie w 2007 r. w aresztach przebywałook. 23.500 osób. Ich liczba obecnie maleje.W pierwszej połowie 2008 r. sądy zastosowały tenśrodek wobec prawie 13 000 osób (co daje spadek ażo 23%!). Jeśli chodzi o długość stosowania aresztu,to w co trzecim przypadku trwa on ponad 3 miesiące,a na koniec czerwca 2008 r. było ponad 100 osóbjuż przetrzymywanych dłużej niż 1,5 roku (w tym 22ponad 2 lata). Ten stan był wielokrotnie przedmiotemskarg do Trybunału w Strasburgu – do czerwca2007 r. Polska przegrała aż 44 sprawy. Koszt wypłaconychtylko w 2006 r. odszkodowań za niesłusznelub bezprawne tymczasowe aresztowanie sięgnąłprawie 4,8 mln złotych.Wskazuje się, że stosowanie tymczasowegoaresztowania przez sądy odbywa się automatycznie– uwzględnianych jest prawie 90% wnioskówprokuratorskich, a jedynie niewielka część odwołańzostaje uchylona przez sąd wyższej instancji (na poziomie15% w 2007 r. i 20% w I połowie 2008). Sądw orzeczeniu o zastosowaniu środka w zasadzie niepodaje wyczerpującego uzasadnienia opartego nastanie faktycznym, a powołuje się na ogólne sformułowania,takie jak zagrożenie wysoką karą, obawamatactwa czy ucieczki. Przy stosowaniu aresztu istniejątakże problemy natury proceduralnej – zagadnienieograniczenia jawności postępowania, dostępudo obrońcy i akt sprawy. Zwraca się także przy tejokazji często uwagę na problem upolitycznienia1Opracowano na podstawie: R. Bieługa, M. Gilewicz,Informacja statystyczna o działalności powszechnychjednostek organizacyjnych prokuratury w I półroczu2008 roku, Warszawa 2008, str. 5, 18, 19; Informacjao wykonywaniu kary pozbawienia wolności i tymczasowegoaresztowania za rok 2007, Warszawa 2008, str. 4; opiniaprzyjaciela sądu z 4.03.2008 opracowana przez HelsińskąFundację Praw Człowieka w sprawie Jamroży przeciwkoPolsce (nr 6093/04) rozpatrywanej przez Trybunał PrawCzłowieka w Strasburgu, http://www.hfhrpol.waw.pl/precedens/images/stories/jamrozy_amicus_final.pdf2Por. S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa2008, s. 437.prokuratury czy też sądów. Widać go zresztą wyraźnie,kiedy śledzi się dane statystyczne o stosowaniutymczasowego aresztu – wystarczyła sama zmianaministra sprawiedliwości, by liczba wniosków prokuratorskichspadła aż o ¼, a sędziowie w II instancjiczęściej uchylali ten środek (wzrost tego typu orzeczeńo 5%).Wreszcie, drugi aspekt – warunki odbywaniatymczasowego aresztowania. Reżim przetrzymywaniaaresztantów jest znacznie sroższy, niż osób jużskazanych. Praktycznie są oni pozbawieni kontaktówz rodziną (widzenia odbywają się za każdorazowązgodą prokuratora lub sądu 3 ). Przetrzymywani sączęsto w gorszych warunkach – w mniejszych celach,gorzej wyposażonych, z ograniczonym dostępem doświatła dziennego (poprzez montowanie specjalnychprzesłon w oknach, zwanych blendami). Do tegopraktycznie nie ma dla nich żadnej oferty zajęć, polaspacerowe mają najgorsze warunki. W efekcie aresztancisiedzą 23 godziny bezczynnie w celi.Do tego zdarzały się ostatnio przypadki przetrzymywaniaw areszcie osób, którym sąd uchyliłstosowanie tego środka. Były one zwalniane kilkadni po tym orzeczeniu, choć powinny być zwalnianenatychmiast 4 .2. Warunki bytowe osadzonychObecnie na warunki polskich więzień wpływa karnapolityka państwa. Sądy zbyt często orzekają o pozbawieniuwolności i areszcie, co w efekcie spowodowałoutrzymujące się od kilku lat przeludnienie.Kodeksowa norma 3 m 2 na osobę nie jest przestrzegana.Daleko nam do europejskiego standardu 4 m 2promowanego przez Europejski Komitet ZapobieganiaTorturom (dalej: CPT), który wyraźnie stwierdza,że poziom przeludnienia (zagęszczenia w celi) „możeosiągnąć taki stopień, który sam w sobie jest nieludzkilub poniżający z fizycznego punktu widzenia”, zaśprzeludniony zakład karny „zazwyczaj oznacza stłoczonei niehigieniczne pomieszczenia, nieustannybrak prywatności” 5 .W rzeczywistości skutkuje to ograniczeniemdostępu do światła naturalnego, zaduchem w celi,brakiem przestrzeni życiowej. Dalsze skutki to napięciei agresja między współwięźniami, przypadkiutarczek, poniżania, samouszkodzeń i pobić.3Przepis ten został zresztą zaskarżony przez Rzecznika PrawObywatelskich do Trybunału Konstytucyjnego – por. skargaRzecznika Praw Obywatelskich z dnia 2.01.2007, dostępnana stronie: http://www.rpo.gov.pl/pliki/1168954735.pdf;sygnatura sprawy w Trybunale Konstytucyjnym K 1/074Por. list w tej sprawie Rzecznika Praw Obywatelskich doMinistra Sprawiedliwości z 20.05.2008 r.: http://www.rpo.gov.pl/pliki/12118054580.pdf5§ 46 Drugiego Sprawozdania Ogólnego [CPT/Inf (92) 3]i § 13 Siódmego Sprawozdania Ogólnego [CPT/Inf (97) 10].Niemniej jednak warunki bytowe w polskich więzieniachpoprawiły się w ostatnich latach. Stan utrzymaniazakładów karnych, zwłaszcza pomieszczeńużytkowych (łaźnie i kuchnia) oraz mieszkalnych(cele), zależy od infrastruktury budynków, ich wiekui prac renowacyjnych. Na bieżąco są prowadzoneprace remontowe oraz konstrukcyjne. Wiele do życzeniapozostawia wentylacja w celach, która właściwienie działa. Dlatego kwestią priorytetową powinnapozostawać poprawa warunków cel, gdzie więźniowiespędzają znaczną część swojego czasu. Problememjest także to, że nie we wszystkich jednostkachistnieją cele przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych6 . Problem ten został zauważony przezpolskie władze stosunkowo niedawno i powoli jestrozwiązywany (przy nowowprowadzonych remontachzazwyczaj cele takie są budowane).Jeśli chodzi o wyżywienie, wątpliwości wzbudzautrzymująca się od dłuższego czasu bardzo niskastawka żywieniowa na jednego więźnia (4,60 zł). Posiłkinie są urozmaicone, mało jest warzyw, właściwiebrak jest owoców, a po ostatnich podwyżkach corazmniej jest nabiału.Utrzymanie higieny jest podstawową potrzebą człowiekai buduje jego poczucie wartości. Skarbowe środkihigieny osobistej dostarczane więźniom są bardzo złejjakości. Ci, którzy mogą sobie na to pozwolić, nie używająich bądź używają do czyszczenia urządzeń sanitarnych.W gorszej sytuacji są skazani, którzy nie mająani środków własnych, ani pomocy z zewnątrz. Normakodeksowa niektórych środków nie zapewnia w praktyceutrzymania czystości 7 . W pewnej części polskich więzieńnie ma dostępu do ciepłej wody w celach. Przy rzadkichi krótkich kąpielach (raz w tygodniu po 7 minut) stanowito kolejne utrudnienie w utrzymaniu higieny osobistej.Można także spotkać liczne przykłady niestandardowychkącików sanitarnych, które nie zapewniająprzyzwoitych warunków załatwiania potrzeb fizjologicznychani intymności. Standardem jest kąciksanitarny w pełni wyodrębniony od reszty celi, zabudowany,wyposażony w toaletę i umywalkę z ciepłąi zimną wodą. Niestety, standard ten nie zawsze jestrealizowany przez władze więzienne (zdarzają sięcele, w których toaleta w zasadzie nie jest oddzielonaod powierzchni celi).Truizmem choć może dla władz nie dość przekonującym,jest stwierdzenie, że największym problemempolskiego więziennictwa jest przeludnienieoraz zagęszczenie. Te dwa zjawiska rodzą pozostałe6Na złe traktowanie osób niepełnosprawnych została złożonaskarga do Trybunału w Strasburgu przez Adama Z.; więcejna ten temat patrz opinia przyjaciela sądu w tej sprawiesporządzona przez Helsińską Fundację Praw Człowieka:http://www.hfhrpol.waw.pl/precedens/images/stories/adam_z._amicus_clean.pdf7Najczęściej powtarzają się skargi na niewystarczającą ilośćpapieru, maszynek do golenia, podpasek.Social Watch / 49