12.07.2015 Views

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ды. Нятиъядя тядбир иштиракчылары олан зийалылар,иътимаиййят хадимляри, миллят вякилляри, журналистляр,тялябяляр вя с. шяхсляр бу мясялянинваъиб олдуьуну вурьулайараг онун даща даэениш шякилдя тяблиь олунмасыны гярарлашдырдылар.Ейни заманда тядбир иштиракчыларынынбюйцк яксяриййяти Милли Дяйярляр Мяркязининсядри Азяр Щясянсойун тяклифи иля ЩямряйликБайрамынын 20 мартда кечирилмяси фикриняшярик олдулар. Чцнки мящз бу тарихдя ТцркДцнйасыны ортаг тарихи мягамлар, байрамовгаты бир арайа эятирир. Тцрк халглары тяряфиндянкичик фярглярля олса да мящз ейни тарихдяНовруз байрамынын гейд едилдийи, Тцрк тарихиндябюйцк ящямиййяти олан Ерэенеконданчыхыш эцнц олдуьу бир тарихдир. Ейни замандасонунъу - 11-ъи топлантысы Бакы шящяриндякечирилян Тцрк Дювлят вя МухтарГурумларынын илк тясис тарихи дя мящз 1993-ъц илин бу эцнцня тясадцф едир.Ондан сонра щям «Мцасир Инкишаф»Иътимаи Бирлийи, щям дя «Тцрк Ели» журналы буидейанын йайылмасы цчцн эениш кампанийайабашладылар. Нятиъядя кифайят гядяр эениш иътимаиййятидейаны дястяклямяйя башлады.Тяклифин тяряфдарлары сырасына Азярбайъанбашда олмагла Тцрк Дцнйасынын юнямли шяхсляригошулмагдадыр. Щяр кяс йалныз будцшцнъя иля идейайа дястяк верир: «Илин яввялъядянмцяййян едилмиш бир эцнцнцн ДцнйаТцркляри арасында Щямряйлик Байрамы кимигейд олунмасы щазырда чох ваъиболан бирлийин йаранмасына вя мющкямлянмясиняэюзял тющфя олар».Бир нечя иллик тяблиьат вя арашдырмафяалиййятиндян сонра «МцасирИнкишаф» Иътимаи Бирлийи ДцнйаТцркляринин Щямряйлик Эцнцнцн 20мартда кечирилмясинин уйьун олмасыныниътимаиййят тяряфиндян бяйянилдийинимцшащидя едяряк ону байрамкими гейд етмяйя гярар верди.Илк байрам тядбири 4 апрел 2009-ъу илтарихдя Бакы шящяриндя эерчякляшдирилди.Азярбайъан, Тцркийя, Ираг,Ахыска, Иран, Татарыстан Тцркляриниящатя едян илк тядбирдян сонра идейа дащада эениш шякилдя Тцрк Дцнйасына йайылмаьабашлады. Артыг Тцрк Дцнйасынын мцхтялиф йерляриндяндястяк сядалары ешидилмякдядир.Идейанын ваъиблийи, онун чох уйьун бир тарихямцяййян едилмяси бу дястяйи даща да эцъляндирир.Бунунла беля бу щяля сон дейил.Дцнйа Тцркляринин Щямряйлик Эцнц иля баьлымцзакирялярин давам етмяси, ортаг эцнцнмцяййян едилмяси цчцн тяклифлярин ирялисцрцлмяси давам етмялидир. Яэяр 20 марттарихиндян даща ортаг бир эцнцн тяклифи оларсао заман мящз щямин эцндя ЩямряйликБайрамынын кечирилмяси мцмкцн ола биляр.Щазырда ясас мясяля Дцнйа ТцрклярининЩямрялик Байрамынын щансы эцндя кечирилмясидейил. Ян ясас мясяля беля бир тарихинолмасы вя бундан истифадя едяряк ТцркДцнйасынын бирлийини сцрятляндирмяк, Тцрклцкшцуруну даща да эцъляндирмякдир.Бу идейанын щяйата кечмяси, онун ТцркДцнйасынын али топлантыларында мцзакиряйячыхарылараг ортаг нятиъяйя эялинмяси цчцнхейли иш эюрцлмялидир. Юзцнц Тцрк сайан,Тцрк Миллятиня хидмят етмяк истяйян, ТцркДцнйасынын интеграсийасына чалышан щяр биршяхсин бу истигамятдя реал вя ямяли иш эюрмяситяклифин тезликля щяйатда юз яксини тапмасыиля нятиъяляня биляр.«Тцрк Ели»4 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


Tцrk Dцnyasыnы tanыyaqQazaxыstan RespublиkasыAsиya qиtяsиndя, шяrqdяn qяrbя 3000 km, шиmaldancяnuba 1600 km mяsafяdя uzanan QazaxыstanRespublиkasы dяnиzsahиlи (Xяzяr dяnиzи), eynи zamanda ma -terиkdaxиlи юlkяdиr. Яrazиsиnиn bюyцklцyцnя gюrя (2.724.900km2) Tцrk dюvlяtlяrи arasыnda bиrиncи, dцnya dюvlяtlяrи ara -sыnda иsя doqquzuncu sыradadыr. Bu яrazиdя Fransa, Por tu -qalиya, Иspanиya, Иtalиya, Yunanыstan, Norveч vя Fиnlandиyakиmи Qяrbи Avropanыn bиr sыra юlkяlяrиnи yerlяшdиrmяk olar.Шиmaldan Rusиya Federasиyasы, чяnubdan Tцrkmяnиstan vяЮzbяkиstan respublиkalarы, шяrqdяn иsя Чиn Xalq Res pub -lиkasы иlя hяmsяrhяddиr. Qazaxыstanыn sяrhяdlяrиnиn цmumиuzunluьu 13034 km-dиr. Rusиya иlя sяrhяddиn uzunluьu 6032km, Юzbяkиstanla 2163 km, Чиnlя 1730 km, Qыrьыzыstanla1053 km, Tцrkmяnиstanla 345 km-dиr. Dяnиz sяrhяddиnиnuzunluьu 1730 km-dиr. Qazaxыstan иlk baxышdan яlverишlи coь -rafи mюvqeyя malиk olan юlkя deyиl. Dцnya okeanыndan uzaq -lыq, su ehtиyatlarыnыn чatышmazlыьы, юlkяnиn kяskиn kontи nen -tal иqlиmи иqtиsadи иnkишafa mane olur. Qa zaxыstan Res pub -lиkasы qonшu юlkяlяr arasыnda яlaqяlяndиrиcи rola malиk dиr.Юlkяnиn шяrqиndя яn uca zиrvяsи 6995 m hцndцrlцyя malиkXan-Tenqrи massиvи qяrbя doьru tяdrиcяn azalaraq Qara gи -ye (-132 m) чюkяklиyиnя enиr. Mяrkяzи hиssяdя Qazaxыstanxыrda tяpяlиyи, cяnub-qяrbdя Xяzяryanы vя Turan ovalыqlarы,elяcя dя Ustyurd yaylasы, юlkяnиn шиmal hиssяsиndя иsяTuqay platosu yerlяшиr.Яrazиnиn bюyцklцyц, relyefиn mцxtяlиflиyи юlkяnиn иqlиmиnяgцclц tяsиr edиr. Subtropиk vя mцlayиm qurшaьыn kяskиnkontиnental tиplяrиnиn sяcиyyяvи olduьu bu юlkяdя sutkalыq vяиllиk temperatur amplиtudasы чox bюyцkdцr. Qыш aylarы цчцnor ta temperatur -14, yay цчцn иsя 26 gюtцrmяk olar. Ya ьыn -tыnыn иllиk mиqdarы 100 mm-dяn (qяrb rayonlarыnda) 300 mmdяk(юlkяnиn шяrqи) dяyишиr. Qar юrtцyц 20 sm-dяn чox ol -mur. Юlkяnиn cяnubunda yaz яkиnlяrи baшlayanda, шиmal tя -rяfdя hяlя шaxtalar davam edиr.Qazaxыstan Respublиkasыnda daxиlи sularы quru иqlиmиnnяtиcяsи kиmи qяbul etmяk olar. Иrtыш, Ишыm vя Tobol чaylarы Ши -mal Buzlu okeanыna, Ural vя Emba Xяzяr dяnиzиnя, Иlи чayыBalxaш gюlцnя, Sыrdяrya чayы иsя Aral gюlцnя tюkцlцr. Qa za -xыstanda 50 mиndяn чox gюl var. Onlardan Balxaш, Zaysan,Alagюl юlkяnиn cяnub-шяrqиndя yerlяшиr. Qazaxыs tan Respub -lиkasыnыn torpaq, bиtkи юrtцyц, heyvanat alяmи mцxtяlиfиyи иlяseчиlиr. Юlkя яrazииsnиn yalnыz 10%-nи daьlыq яrazи tяшkиl edиr.Яrazиnиn чox hиssяsи sяhra vя yarыmsяhra land шaftыna ma -lиkdиr. Lakиn юlkяnиn шиmal hиssяsиndя meшя-чюl vя чюl zonasыyayыlmышdыr. Qara, шabalыdы, habelя boz-qonur torpaqlar dяm -yя vя suvarma яkиnчиlиyиnиn иnkишafыna иmkan yaradыr. Lakиnwww.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:65


cяnub-qяrbdя barxanlar vя цzяrи ha mar gиllя юrtцlц olan ta -kыrlarыn yayыldыьы qumlu boz sяhralar яkиnчиlиk цчцn deyиl, yalnыzmцvяqqяtи qышlaq цчцn yararlы dыr.Qazaxыstan Respublиkasыnda чaylar boyunca uzananиnfrazonal tuqay meшяlяrи var. Юlkя 2500-dяn чox bulaq vяzяngиn yeraltы sulara malиkdиr. Respublиka яrazиsи zяngиnye raltы sяrvяtlяrя malиkdиr. Buna sяbяb юlkя яrazиsиnиn geo -lojи quruluшunun mцxtяlиflиyиdиr. Qяdиm krиstallиk bцnюvrяnиnsяthя yaxыn olduьu яrazиlяrdя qara, яlvan vя nadиr metallar,чюkmя sцxurlarыn yayыldыьы яrazиlяrdя иsя neft, qaz, daшkюmцr, fosfor ehtиyatlarы чoxdur. Kюmцr ehtиyatы 100-dяnчox yataqda чяmlяnmишdиr. Neft-qaz ehtиyatlarыnыn яn zяn -gиnи Шиmalи Xяzяr hюvzяsиdиr. Hesablamalara gюrя, buhюvzяdяkи Tengиz yataьыnda 1 mиlyard ton neft, Mangишtauyarыmadasыndakы Qaracanbas, Uzen qaz yataqlarыnda иsя 2trиlyon kubmetr mavи yanacaq ehtиyatы vardыr. Qazaxыstanыnиkиncи neft ehtиyatы Aktyubиnsk vиlayяtиndяkи Turqay hюv zя -sиndяdиr. Qazaxыstanda hяmчиnиn, fиlиz ehtиyatlarыndan - dя -mиr, mиs, boksиt, polиmetal, xromиt, manqan, qыzыl, gцmцш,sиn kя dя rast gяlиnиr. Юlkяdя 1225 mюv mиneral иstehsaledяn 493 yataq mюvcuddur. Qazaxыstan uran, xrom, sиnkyataqlarыnыn ehtиyatыna gюrя dцnyada иkиncи, manqan ehtиyatlarыnagюrя цчцncц, mиs ehtиyatыna gюrя иsя beшиncи ye -rdяdиr. Kюmцr, dяmиr vя qыzыl ehиtиyatlarыna gюrя юlkя dцnyasыralamalarыnda иlk on юlkя arasыndadыr. 1996-cы иldя Qaza -xыstanda dцnyanыn яn bюyцk цчцncц qыzыl mяdяnи aшkaredиl mишdиr. Dцnyadakы xromun 26%-и, qыzыlыn 20%-и, uranыnыиsя 17%-и Qazaxыstandadыr.Bюyцk иpяk yolunun bиr qolunun keчdиyи, Avropa иlяAsиya, Rusиya иlя Orta Шяrq arasыnda geosиyasи durumamalиk olan bu nяhяng юlkяnиn яrazиsиndя qяdиm dюvrlяrdяnШяrq vя Qяrb sиvиlиzasиyalarы kяsишmишdиr. Яrazиdя mцxtяlиfdюvlяtlяr yaranmыш vя sцqut etmишdиr.Qazaxыstan Respublиkasы hal-hazыrda mюvcud olan 6mцstяqиl Tцrk dюvlяtиndяn bиrиdиr. Qazaxlar Tцrklяrиn Qыp -чaq boyunun яn genиш hиssяsиnи tяшkиl edиrlяr. Qazaxыs tan -dan baшqa 30-dan artыq юlkяdя Qazax Tцrklяrи yaшayыr (Qa -zaxыstanda 11 mиlyon, dиgяr юlkяlяrdя 5 mиlyon nяfяr). Qa -zax sюzц “sяrt, mцstяqиl, иgиd” mяnasыnы daшыyыr. MцasиrQa zax Tцrklяrиnиn mяnшяyи 1400-cц иllяrя qяdяr gedиb чы -xыr. Hяlя 14-cц яsrя qяdяrkи dюvrlяrdя Qazax torpaqlarыndabиr чox Tцrk dюvlяtlяrи mюvcud olmuшdur. XЫV яsrdя иsяmцxtяlиf Tцrk tayfalarыnыn bиr araya gяlmяsи Orta Asиyadayenи bиr boy яmяlя gяtиrmишdиr. Qazax bozqыrlarы da daxиlolmaqla mиladdan яvvяl 5000-1200-cц иllяr arasы bu яrazиlяrdяAfayesnova, Andernova vя Karasuk kиmи mя dя nиy -yяtlяr mюvcud olmuшdur. Sonrakы dюvrlяrdя иsя Qazax step -lяrиndя ardыcыllыqla Sak, Xиongnu, Чи-чи tabelиyиndяkи Xиon -gul, Apar, Ы Gюytцrk Xaqanlыьы, Qяrbи Gюytцrk иmperatorluьu,Xяzяr ve Bolgar, ЫЫ Gюytцrk xaqanlыьы, Tцrgиш dюvlяtи,Яrяb, Karluk ve Kиmek, Qaraxanlы dюvlяtи, Oьuz Yabgu,Qыpчak, Bюyцk Sяlcuq иmperatorluьu, Xarzяmшahlar dюv -lяtи, Monqol hakиmиyyяtи vя Qыzыl Orda dюvlяtləri mцvcudolmuшdur. Qыzыl Orda dюvlяtиnиn sцqutundan sonra Dяшtи-Qыpчaq bюlgяsиndя mюvcud olan Tцrk qюvmlяrи Noqayxanыn яtrafыnda toplaшaraq Noqay xanlыьыnы yaratdыlar. Dahasonra Qazax xanlыьыna чevrиlяn bu xanlыq 1465-cи иldяn1847-cи иlя qяdяr Qыrьыz bozqыrlarыndakы Tцrk qюvmlяrиnиndя ortaq adы olmuшdur. Qazax xanlыьы hal-ha zыrkы Qazax torpaqlarыnыяhatя edяn цч hиssяdяn: Bюyцk Cцz, Orta Cцz vяKичиk Cцzdяn иbarяt иdи. Sюzцgedяn cцz lяr 1771-cи иldяnetиbarяn mцstяqиl fяalиyyяt gюstяrmяyя baшladыlar. 1770-cииllяrиn sonlarыnda Qazax cцzlяrи gцclц Rus иmperatorluьuvя Чиn arasыnda gedяn mцnaqишяnиn arasыnda qaldыlar.1847-cи иldя Qazax xanы olan Kenesarы xanыn hakиmиyyяtиdюvrцndя ruslar Qazax cцzlяrи цzяrиndя olan hюkmranlыqlarыnыtam tяmиn etdиlяr. 1863-cц иldя Orta AsиyadaRusиyanыn qubernatorluьu quruldu vя bюlgя hиs sя lяrяparчalandы. Bu dюvrdя ruslar Qazax bюlgяsиnи “QazaxQыrьыzlarы xanlыьы” adlandыrdы. 1900-cц иllяrdя xeylи sayda6 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


us Qыrьыz bozqыrlarыna kючцrцldц. 1906-cы иldя Orta AsиyanыRusиyaya baьlayan dяmиr yolunun чяkиlишlяrи baшa чatdы.1912-1917-cи иllяr arasыnda Orta Asиyada rus hюkumяtиnяqarшы qиyamlar baш verdи vя 1917-cи иldя Rusиyada чar ha -kиmиyyяtиnиn sцqutu иlя яlaqяdar Orta Asиyada mцstяqиllиkdюvrц baшladы. 1917-1920-cи иllяr arasыnda яvvяlkи Qa zaxcцzlяrи bиrlяшяrяk mцstяqиl Alaш Orda dюvlяtиnи yaratdыlar.Hюkumяt rяhbяrи Яlиxan Bokexanov, paytaxtы иsя Se meyшяhяrи olan bu dюvlяt yalnыz цч иl mюvcud ola bиldи. 1920-cииldя ruslar Alaш Orda dюvlяtиnи ишьal etdиlяr vя bu tarиxdяnsonra Qazax bozqыrlarыnda sovet hakиmиyyяtи dюvrц baш -ladы. Bugцnkц Qazaxыstan яrazиsиndя qurulan Sovet So sи -alиst Respublиkasыnы ruslar yanlыш olaraq Qыrьыzыstan MuxtarSSR-и adlandыrmышdыlar. Bu sяbяbdяn dя 1925-cи иldя иttиfaqrяhbяrlиyи bu yalnышlыьa dцzяlиш verяrяk Qыrьыzыstan MuxtarSSR-и adыnы Qazaxыstan Muxtar SSR-и иlя dяyишdиrdи. Иlkиllяr dя Orenburq шяhяrи dя Qazaxыstanыn яrazиsиnя daxиlиdи, lakиn sonradan Rusиyaya bиrlяшdиrиldи. 1936-cы иldя res -publиkanыn rяsmи adыndakы “muxtar” иfadяsи lяьv olundu vяюlkя Qazaxыstan Sovet Sosиalыst Respublиkasы adlndыrыldы.1924-1934-cц иllяr arasыnda kяnd tяsяrrцfatы (яkиnчиlиk) sa -hяsиndя problemlяr yarandы vя bиr чox Qazax boyu Uyьurbюlgяsиnя kючцrцldц. ЫЫ Dцnya mцharиbяsи яrzиndя чяtиngцnlяr keчиrяn vя яhalиsиnиn sayыnda bюyцk azalma nяzяrячarpan Qazaxыstan Sovet Sosиalиst Respublиkasы, Sovetlяrbиrlиyиnиn mюvcud olduьu zaman яrzиndя sovet яkиnчиlиksиyasяtиnиn tяtbиq olunduьu bиr mяrkяz oldu. 1991-cи иldяSovet Иttиfaqыnыn sцqutundan sonra oktyabыrыn 25-dя Qa -zaxыstan юz mцstяqиllиyиnи elan etdи. Qazaxыstanиn mцstяqиllиyиnиelan etmяsиndяn 10 dяqиqя sonra Tцrkиyя Cцm hu -rиyyяtи onun mцstяqиllиyиnи tanыmышdыr. Юlkя daиmи fяalиyyяtgюstяrяn иkиpalatalы - parlament (senat vя mяclиs) vя bes иl -dяn bиr seчиlяn prezиdent tяrяfиndяn иdarя olunur. Qa za -xыstan Respublиkasыnыn 15.301.400 nяfяrlиk яhalиsиnиn tяx -mиnяn 9 mиlyonu (57,4 %) шяhяlяrdя, 6,5 mиlyonu (42,7 %)иsя kяnd yerlяrиndя yaшayыr. Яhalиnиn sыxlыьы 1 kv. km-я 5,6nяfяr dцшцr. Respublиkada 120-dяn чox etnиk qrup yaшayыr.Qazaxlar яhalиnиn 9 mиlyondan чoxunu (58,9 %), ruslar 4mиlyona yaxыnыnы (25,9%) tяшkиl edиr. Bundan baшqa юlkяdяukraynalыlar, юzbяklяr, tatarlar, uyьurlar, almanlar vя dиgяrxalqlarыn mцmayяndяlяrи dя yaшayыr.Юlkяnиn rяsmи dиlи Tцrk dиllяrи aиlяsиnя mяnsub olanQa zax dиlиdиr. Bundan яlavя dюvlяt vя yerlи orqanlarda rusdиlиnиn dя иstиfadяsиnя иcazя verиlиr. Qazaxыstan Respub lи -kasыnda qeydиyyatdan keчmиш 85 dиnи qurum fяalиyyяt gюs -tяrиr. Lakиn яsas dиn Иslam dиnиdиr vя яhalиnиn 60 %-и bu dи -nя etиqad edиr.Qazaxыstan Respublиkasыnыn mиllи gerbи 1992-cи иl 4 иyuntarиxиndя yaranmышdыr. Onun mцяllиfи J. Malыbяyov vя S.Ulu xanovdur. Emblem daиrя шяklиndяdиr vя яnяnяvи Qazaxчadыrы olan “yurt” vя ya kючяrи чadыrыnыn mцxtяlиf hиssя lя -rиndяn; “шanыrak” – tяkяr шяklиndя aьac damы parчasыndan,“tuduk” – keчя юrtцyцndan, “kuldreuш” – yurdun skletиndяn,“uыk” – sklet цчцn qurшaqdan иbarяtdиr. Sanыraьыn иkи tя rя -fиndя qыzыl qanadlы иkи at – “tulpar” yerlяшиr. Цst tяrяfdяnortada beшguшяlи ulduz vя tavan tяrяfdя иsя Qazax yazыsыvar. Emblemиn яsas rяngи qыzыlы vя mavиdиr. Qazaxыstan Res -publиkasыnыn dюvlяt bayraьы kvadrat шяkиllи mavи qumaшdanhazыrlanыr. Bayraьыn ortasыnda 32 ишыq шцasыndan иbarяt olangцnяш vя onun altыnda da bozqыr qartalы, sol tяrяfdя иsя mиllиmotиvlяrdяn oluшan шaqulи bиr xяtt yerlяшиr. Gцnяш, mиllи mo -tиvlяr, ишыq шцalarы vя qartal tяsvиrlяrи qыzыlы rяngdяdиrlяr. Qa -zaxыstan Respublиkasыnыn Mиllи Marшыnыn sюzlяrи JumekenNajиmedenov vя Nursultan Nazarbayevя, musиqиsи иsяwww.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:67


Шemши Kaldayakova mяxsusdur.Qazaxыstan hюkumяtи иnvestиsиya sиyasяtиnиn prиorиtetиstиqamяtlяrиndяn bиrи kиmи юlkяnи dцnya tиcarяt mяrkяzlяrиvя dяnиz lиmanlarы иlя bиrlяшdиrя bиlяn bюyцk daшыma qabи -lиyyяtиnя malиk dяmиr vя avtomobиl yollarыnыn, neft vя qazboru kяmяrи magиstrallarыnыn иnшaatыnы seчmишdиr. Dяmиryolu nяqlиyyatы bцtцn цmumи иstиfadя olunan nяqlиyyat nюv -lяrиnиn yцk dюvrиyyяsиnиn 80-90 %-nи tяшkиl edиr vя Qa za xыs -tanыn яsas nяqlиyyat nюvцdцr. Respublиka dяmиr yollarыnыnиstиsmar uzunluьuna gюrя Rusиya vя Ukraynadan sonraMDB-dя 3-cц yer tutur. Qazaxыstan Almatы–Pekиn marшrutuиlя dяmиr yolu яlaqяsи quraraq Tцrkmяnиstan, Иran vя Tцr -kиyяnиn яrazиsиndяn keчиb Avropaya gedяn Transasиya ma -gиstral dяmиr yolu xяttиnиn qovшaq bяndи oldu. Gяlяcяkdяbu xяtlя Qяrbи Avropadan Uzaq Шяrqя vя Asиya-Sakиt Oke -an regиonunun юlkяlяrиnя qяdяr nяqlиyyat axыnlarыnыn getmяsиmцmkцndцr. Bюlgяlяrarasы vя respublиkadaxиlи yцkdaшыmalarыnыn иnkишafы цчцn avtomobиl nяqlиyyatы son dя -rяcяdя mцhцmdцr. Qazaxыstan avtomobиl yollarыnыn цmumиuzunluьu 87,7 mиn km-dиr (bundan 11,8 mиn km beynяlxalqyol statusuna malиkdиr). Respublиkanыn яrazиsиndя 3158kюrpц vardыr. Bяrk юrtцklц yollardan xalq tяsяrrцfatы цчцnbюyцk яhяmиyyяt kяsb edяn yollar aшaьыdakыlardыr: Qaza -xыstanыn qяrbиndя Atыrau–Uralsk vя Aktau-Jetыbay-Uzen;Qazaxыstanыn mяrkяzиndя Qaraqanda–Astana, Almatы-Qa -raqanda-Jezkazqan; Qazaxыstanыn шяrqиndя vя cяnubundaLenиnoqorsk-Almatы–Шыmkяnd vя s. Bяrk юrtцklц yollarыnяsas hиssяsи Qazaxыstanыn шиmalыna vя cяnubuna dцшцr.Cяnubи Qazaxыstan nadиr tяbияtи vя coьrafи шяraиtи иlяmяшhurdur. Cяnubи Qazaxыstanda яsas turиzm mяrkяzlяrиAlmatы, Cambul, Qыzыl-Orda шяhяrlяrиdиr. Bu bюlgя qяdиmtarиxи vя zяngиn mяdяnиyyяtи иlя mяшhurdur. Tarazdakы Aишя-Bиbи, Qaraxan, Babaca-Xatun mяqbяrяlяrи, TцrkцstandakыHoca Яhmяd Yesevи memarlыq an<strong>sam</strong>blы vя s. kиmи ortaяsrя aиd məшhur memarlыq abиdяlяrи bunu tяsdиq edиr. Busиyahыya Yeddи Чay яrazиsиndя (Almatы bюlgяsи) yerlяшяnnadиr Skиf qяbиr tяpяlяrиnи dя яlavя etmяk olar. Mяhz Cя nu -bи Qazaxыstan bюlgяsиndя bцtцn dцnyada tanыnmыш Bay -konur kosmodromu yerlяшиr. Bundan baшqa Cяnubи Qaza -xыstan mцalиcя, иstиrahяt, ov, alpиnиzm, xиzяk иdmanы, konkииlя sцrцшmя цчцn nadиr иqlиm шяraиtи иlя mяшhurdur.Qяrbи Qazaxыstanыn turиzm mяrkяzlяrи Aktobe vя Atыrauшяhяrlяrи, Manqишtau bюlgяsиdиr. Respublиkanыn qяrb hиs sя -sи иkи qиtяnиn – Avropa иlя Asиyanыn, иkи чayыn Volqa иlя Uralчayыnыn kяsишmяsиndя, Xяzяr dяnиzиnиn hюvzяsиndя yerlяшиr.Qяdиm Manqышlaq vя Цstyurdun qoruqlarы vя abиdя -lяrи, elяcя dя Qazax eposunda tяsvиr olunmuш unudulmazyerlяr buraya bиr чox tяdqиqatчыlarы, tarиxчиlяrи, arxeoloqlarыvя яlbяttя kи, turиstlяrи cяlb edиr.Шиmalи Qazaxыstanыn яsas vя яn иrи шяhяrlяrи Kustanayvя Pavlodardыr. Burada olan hяr шey – mюhtяшяm tяbияt vяecazkar mяnzяrяlяrdяn tutmuш yumшaq иqlиmя qяdяr hяmavtomobиllя, hяm dя pиyada sяfяrя чыxmыш яn tяlяbkar tu -rиstl яrиn belя tяlяblяrиnя cavab verиr. Kokшetau, Bayan-Aul,Muyaldы kurortlarы qonaqlara иstиrahяt, sяhhяtиn mцalиcяsи,maraqlы vaxt keчиrmяk цчцn gюzяl шяraиtlяr tяklиf edиr. “Kor -qalcиn” vя “Naurzum” tяbияt qoruqlarы иsя “tanыyыb-юy rяn -mяk” turиzmиnи sevяnlяr цчцn чox maraqlы olacaq.Mяrkяzи Qazaxыstan Respublиkanыn dцz mяrkяzиndяQa raqanda vиlayяtи yerlяшиr. Bu bюlgяnиn turиzm nюqteyиnяzяrиndяnцstцnlцyц nadиr vя mяnzяrяlи daь vя meшя ma -ssиvlяrи иlя яhatя olunmuш dцnyada яn bюyцk gюllяrdяn bиrиolan Balxaш gюlцnцn qoruq zonasыdыr. Balxaш gюlцnцn ya -xыnlыьыnda arxeolojи vя etnoqrafиk cяhяtdяn mцqяddяs sa -yыlan bиr чox mцxtяlиf unudulmaz yerlяr vardыr. Balxaш gюlцregиonu – gюzяl kurort zonasыdыr. Burada чиmяrlиklяrdя ya -xшыca иstиrahяt etmяk, balыq tutmaq, daьlara чыxmaq vя bumюhtяшяm dиyarыn tяbияtиnиn bцtцn gюzяllиklяrиndяn hяzzalmaq mцmkцndцr.Шяrqи Qazaxыstan dиyarыnыn gюzяl tяbияtя malиk яsasdиq qяtяlayиq yerlяrи Altay daьlarыdыr, onlarыn meшяlи da ьяtя -yи zonalarы, Иrtыш чayы vя gюzяl Zaysan, Markakol, Sauskangюllяrиdиr. Buranыn bиtkи vя heyvanat alяmи dя mцxtяlиfdиr.Semиpalatиnsk vиlayяtи bюyцk qazax шaиrи Abay Kunan -bayev vя gюzяl yazычы Muxtar Oyezovun anadan olduqlarыyerdиr. Alagюl gюlц (Яlvan gюl) - Qazaxыstandakы яn nadиrgюllяrdяn bиrиdиr. O, respublиkanыn cяnub-шяrq hиssяsиndяЧиn sяrhяdиndя yerlяшиr. Юz gюzяllиyи vя иnsan яlи dяymя -mиш tяbияtиnя gюrя nadиrdиr. Gюl dяnиz sяvиyyяsиndяn 347metr yцksяklиkdя yerlяшиr. Onun uzunluьu 104 km, enи иsя52 km-я чatыr. Gюlцn sahиlи nadиr qara mцalиcяvи чыnqыl юrtцyяmalиkdиr. Alagюl gюlцnцn suyunun tяrkиbи dяnиz suyununtяrkиbи иlя eynиdиr: natrиum sulfat-xlorиdи. Gюlцn suyuиlыq dыr, suyun orta temperaturu 26 dяrяcяdиr. Gюlцn suyudя rи xяstяlиklяrиnиn: psorиaz, ekzema, neyrodermиt, bюyrяkmцalиcяsи цчцn яhяmиyyяtlи olan faydalы xцsusиyyяtlяrя ma -lиk dиr. Tяcrцbя цsulu иlя sцbut olunmuшdur kи, su artrиt vяsиnиr sиstemиnиn xяstяlиklяrи цчцn yaxшы mцalиcяvи tяsиrяmalиkdиr. Gюlцn qяrиbя suyu hяmчиnиn иnsanыn цmumи fиzиkиvяzиyyяtиnи dя yaxшыlaшdыrыr. Alagюl gюlцnцn dяrяsи az rцtu -bяtя malиk zonada yerlяшиr. Bu иsя aь cиyяr xяstяlиklяrиndяnяzиyyяt чяkяn xяstяlяr цчцn yaxшы шяraиtиn иnkишafыna yar -dыm edиr.8 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


Cялил Мяммядгулузадя – 140Mиllи иstиqlal яdяbиyyatыnыnsяrkяrdяsиИsa HяbиbbяylиНахчыван Дювлят Университетинин ректору, Милли Мяcлисин депутаты, академикБюйцк ядиб Cялил Мяммядгулузадянин бцтцн щяйаты вя йарадыcылыьы азярбайcанчылыг идеалынын щяйата кечирилмясинящяср олунмушдур. Йашадыьы дюврдя, ХХ ясрин яввялляриндяки ядяби-иcтимаи мцщитдя туранчылыьын, исламчылыьын вяРу си йайа мейллилийин чох актуал олдуьу шяраитдя о, бу истигамятлярдян щеч бирини гябул етмямишди. Иcтимаидцшцнcя вя мц баризя формасы кими азярбайcанчылыг Cялил Мяммяд гу лу задянин сечими вя кяшфи иди.О, ядябиййатда азярбайcанчылыг идейасынын дащи йарадыcысыдыр.Эюркямли йазычы, бюйцк иcтимаихадим Cялил Мяммяд гу лу за -дя (1869-1932) Азярбайcан ядябиййатындакичик щекйянин бюйцкустады, тянгиди-реалист нясрин дащийарадыcысы кими эениш шющрят га -зан мышдыр. Мящз онун йарадыcылыьысайясиндя кичик адам бюйцкядябиййатын ясас гящряманыначеврилмишдир. Мирзя Cялил Азяр бай -cан драматурэийасы тарихиндя траэикомедийамярщялясини йаратмышдыр.Онун комедийалары ха рак те ри -ня эюря фаcияйя йахындыр. CялилМям мядгулузадя Азярбайcантраэикомедийасынын банисидир. Мяшщур«Юлцляр» ясяри Азярбай cантраэикомедийасынын зирвясини тяшкиледир. Азярбайcанда мянзумфаcиялярин баниси олан Щц сейнCавидин «Юлцляр»ин щяр тя бяс сц -мцндя аcы бир фярйад гопар» -сюзляриндя дащийаня шякилдя йа -зылмыш бу ясярин траэикомик характери бюйцк мя щарятляифадя олунмушдур. Ориjинал бядии нясри, драматурэийасы вяпублисистикасы иля Cялил Мяммядгулузадя Азярбай cан тянгидиреализм cяряйанынын ясасыны гоймушдур. Типик шяраитдятипик характерлярин cанландырылмасыны тяляб едян, фанатизмвя cящалятя аьыр зярбяляр вуран, cямиййятин дяйишилмяси зя -рурятини мейдана гойан тянгиди реализм ядябиййаты юлкямиздямилли шцурун ойанышына вя дирчялишиня бир ордудан чоххидмят эюстярмишдир.Cялил Мяммядгулузадянин редакторлуьу иля няшр едилянмяшщур «Молла Нясряддин» jурналы Азярбайcан тянгиди реа-лизм ядябиййатынын идейа-сянятcяббяханасыдыр. Мцбариз идейала -рына вя гятиййятли мювгейиня эюря«Молла Нясряддин» jурналы Азяр -байcан халгынын истиглал китабыначеврилмишдир. Юз ятрафында МирзяЯлякбяр Сабир, Мяммяд Сяид Ор -дубади, Ябдцррящимбяй Щаг -вердийев, Яли Нязми, Ялигулу Гям -кцсар, Мирзяли Мюcцз Шябцстяри...кими эюркямли сяняткарлары бирляшдирян«Молла Нясряддин» jурналыАзярбайcан молланясряддинчилярининбаш гярарэащы функсийасыныйериня йетирмишдир. Cялил Мям мяд -гулузадянин формалашдырдыьы молланясряддинчиликтялими «МоллаНяс ряддин» jурналынын вя онун ят -рафында бирляшян ядиблярин стратеэийавя тактикасыны юзцндя cям -ляшдирир. «Молла Нясряддин» jур на лымолланясряддинчи йазычы вя ша -ирлярин ясярляринин чохcилдлик кцл лий -йатыдыр. Cялил Мяммядгулузадя «Молла Нясряддин» ядябимяктябинин банисидир. «Молла Нясряддин» ейни за манда щямдя сатирик публисистика мяктябидир. Бюйцк ядиб Азярбайcанмолланясряддинчиляринин аьсаггалыдыр. Щяля 1924-cц илдя CялилМяммядгулузадя тяряфиндян дейилмиш ашаьыдакы сюзляр буэцнцн дя етирафы кими сяслянир: «Молла Нясряддин» - тяк бирняфяр мцяллифин ясяри дейил. «Молла Няс ряддин» бир нечямяним язиз йолдашларымын гялямляринин ясяринин мяcмуясидирки, мян дя онларын анcаг аьсаггал йолдашыйам». CялилМяммядгулузадя ХХ ясрин яввялляри Азярбайcан ядябиййаты,мятбуаты вя иcтимаи фикринин аьсаггалыдыр. Фикримизcя,www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:69


бюйцк мцасирлик вя миллилик имканларына малик олан зянэинйарадыcылыьы иля Cялил Мяммядгулузадя бу эцн дя, мцстягилликдюврцндя дя Азярбайcан ядябиййаты вя мятбуатынааьсаггаллыг едир. Щяйатыны милли ойаныш вя дир чялишя,Азярбайcан халгынын азадлыьына вя мцстягиллийиня щяср етмишCялил Мяммядгулузадя милли истиглал ядябиййатынын сяркярдясидир.ХХ ясрин яввялляриндя йашайыб-йаратмыш йеэаня ядябишяхсиййятдир ки, o, юлкямизин ярази бцтювлцйц вя милли истиглалдавасында дюйцшчц кими дя иштирак етмишдир. Ядибин 14 сентйабр1917-cи илдя Гарабаьдан Кящризли кяндиня, Щямидяханым Мяммядгулузадяйя эюндярдийи мяктуб дюйцшбюлэясиндян йазылмышдыр: «Йахын эцнлярдя Tцрк гошунларынынЯсэярана щцcуму эюзлянилир. Онлара кюмяк цчцн бу эцнатлыларын сийащысы тутулур. Мян дя эялмишям ялим дян эялянкюмяйи эюстярим вя гошунларла бирэя дюйцшдя иштирак едим».Эюрцндцйц кими, Cялил Мяммядгулузадя Ясэяран дю -йцшцнцн ясэяри иди. Бялкя дя аз сонра мювзусуну Га ра -баь щадисяляриндян алдыьы «Каманча» пйесиндяки «атлы дяс -тяси сяркярдяси Гящряман йцзбашыны» да иштиракчысы олдуьущямин дюйцшлярдя эюрцб мцшащидя етмишди. «Ка манча»пйеси Азярбайcан ядябиййатында Гарабаь савашына щясролунмуш биринcи драм ясяри кими мцщцм ящямиййят кясбедир. Бцтцн бу кими реал щадисяляр онун ичиндя милли истиглалдцшцнcясини дяринляшдирмишдир. Cялил Мяммядгулузадя Га -рабаь савашынын ясэяри олмагдан чох ядябиййатда Азяр бай -cан давасынын баш команданы сявиййясиня чатмышдыр.Азярбайcан ядябиййаты вя иcтимаи фикринин тарихиндя Cя -лил Мяммядгулузадя щям дя бюйцк демократ кими шющрятгазанмышдыр. Щяля 1917-cи илдя мейдана чыхмыш «Cум щу -риййят» мягаляси милли-демократик дювлят гуруcулуьунун н -замнамясидир. Илк дяфя щямин ил Тифлисдя Мцсялман МиллиКо митясинин йыьынcаьында сясляндирилмиш «Cцмщуриййят»мягаляси бюйцк Мирзя Cялилин cямиййятшцнаслыг бахышларынынйекуну вя зирвясидир. Бу ясяр «Cцмщуриййятин ваcибясаслары»ндан йоьрулмуш програмдыр: «Мямлякят мцяййянганунлар эцcц иля идаря олунур. О ганунлары йазан вя тясдигедян миллятин мябуслары, йяни миллят вякилляридир. Мям -лякятин ряисиня президент дейилир. Президенти йа миллят юзцсечир, йа парламан, йяни миллят вякилляри сечир.Cцмщуриййят идарясинин сечкисинин дюрд ваcиб шярти вар...Бу шяртлярдян яввялинcиси цмумиликдир.Йяни мямлякятдя йа -шайан нцфузун cямиси сечкидя иштирак етмялидир... Шярт ляриникинcиси сечкинин мцсави олмасыдыр, йяни сяслярин бярабярлийи.Мясялян, мян яэяр хан вя бяйям, мяним дя сясим бирдир,сян чобан вя ряиййятсян, сянин дя сясин бирдир. Цчцн cцшярт сечкинин дцзбядцзлцйцдцр... дюрдцнcц шярт сечкининэизли галмасыдыр».Вахтиля Cялил Мяммядгулузадя «Cцмщуриййят» типлиясярляри иля мянсуб олдуьу халгы йахынлашмагда олан мцс -тягил, милли-демократик дювлят гуруcулуьуна щазырламаг вя -зифясини щяйата кечирмишдир. Бунунла беля, 93 ил яввял йазыл-мыш «Cцмщуриййят» мягаляси щазырда да юлкямиздя мцстягил,демократик дювлят гуруcулуьунун даща да мющкямляндирилмясиняуьурла хидмят едир.Бюйцк ядиб Cялил Мяммядгулузадянин бцтцн щяйаты вяйарадыcылыьы азярбайcанчылыг идеалынын щяйата кечирилмясинящяср олунмушдур. Йашадыьы дюврдя, ХХ ясрин яввялляриндякиядяби-иcтимаи мцщитдя туранчылыьын, исламчылыьын вя Ру си -йайа мейллилийин чох актуал олдуьу шяраитдя о, бу истигамятлярдянщеч бирини гябул етмямишди. Иcтимаи дцшцнcя вя мц -баризя формасы кими азярбайcанчылыг Cялил Мяммяд гу лу -задянин сечими вя кяшфи иди. О, ядябиййатда азярбайcанчылыгидейасынын дащи йарадыcысыдыр. Мирзя Cялил щяйатыны бю йцкриск вя тящлцкя гаршысында гоймагдан чякинмяйяряк,1909-cу илдя «Бу эцн Кярбяла мейданы – Азярбайcандакывятянпярвярлик мейданыдыр. Щяр кимин цряйиндя бир cцзи дин,намус, Вятян щисси варса, оранын гейдиня галмалыдыр» де -миш ди. Ядибин ясярляри cанлы халг дилинин, Азярбайcан да -нышыг дилинин тябии щадисясидир. «Анамын китабы» драмы азярбайcанчылыьынядяби манифестидир. Бу дащийаня ясяр Азяр -байcанын тале китабыдыр. 1917-cи илдя йазылмыш «Азярбайcан»мягалясиндя Мирзя Cялил вахтиля Шащ Исмайыл Хятаинин гылынcыиля чякдийи Азярбайcан хяритясини бюйцк мящарятля гялямииля cызмышдыр. «Азярбайcан» мягаляси Cялил Мяммяд гу -лузадянин азярбайcанчылыг консепсийасынын бяйаннамясидир:«Бязи вахт отурурам вя папаьымы гаршыма гойуб фикряэедирям, ... юзцмдян сорушурам ки:- Мяним анам кимдир?Юз-юзцмя дя cаваб верирям ки:- Мяним анам рящмятлик Зющрябану баcы иди.- Дилим ня дилидир?- Азярбайcан дилидир.- Йяни Вятяним щарадыр?- Азярбайcан вилайятидир.- Щарадыр Азярбайcан?- Азярбайcанын чох щиссяси Ирандадыр ки, мяркязи ибарятолсун Тябриз шящяриндян. Галан щиссяси дя Эиландан тутуб,Гядим Русийа щюкумяти иля Османлы щюкумяти дахилиндядир».Cялил Мяммядгулузадя Азярбайcан халгы цчцн вятян,миллят вя ана дилиндян башга юзэя ниcат йолу олмадыьыны варэцcц иля cар чякмишдир. Вятян, миллят вя дил мясяляляри CялилМяммядгулузадя йарадыcылыьынын ясас сцтунларыдыр. Ядиббу фикирдя иди ки: «Дцнйа вя алям дяйишди, мяналар юзэя тя -бир яхз еляди. Йяни бизим дилcя сюйлясяк, о шейляр ки, ясл мя -наларыны итирмишди, гайыдыб яслини тапды, ... щамы буна гарил ол -ду ки, Вятян, вятян, вятян, дил, дил, дил, миллят, миллят, миллят!Дя хи бу даирядян кянар бяни-нои-бяшяр цчцн юзэя ниcат йо -лу йохдур».Азярбайcан халгынын милли истиглалы йолунда Cялил Мям -мяд гулузадя бюйцк шяряфля хидмят эюстярмишдир. Бюйцкядиб бядии йарадыcылыьа авамдан, cящалятдян эилей етмяклябашламышды. «Данабаш кяндинин ящвалатлары»нда Гязетчи10 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


Хя лилин дилиндян дейилян ашаьыдакы сюзляр cаван йазычынынмярамыны баша дцшмяйя имкан верир: «Гой авам щяр нядейир десин. Яксяр овгат авам йахшыйа дейир пис, пися дейирйахшы. Щяля бялкя бир аз эяряк фяхр едяк ки, авам бизимцстцмцзя эцлцр. Дцнйада щядсиз шяхсляр авамдан эилейлигалыблар. Биз дя даьарcыьымызы чякирик чувалларын cяр эя си -ня». Cямиййятдя эедян иcтимаи щадисялярин тясири иля CялилМяммядгулузадянин йарадыcылыьында, тядриcян авамданэилейли галмагдан, иcтимаи тянгидя, сатирайа кечид баш вермишдир.Бу яслиндя маарифчи реализмдян тянгиди реализмяке чиди дя шяртляндирир. 1903-cц илдя йазылмыш мяшщур «Почтгутусу» щекайясиндя артыг мцнагишя индийядяк йазылдыьыкими Вяли ханла Новрузяли, азярбайcанлы иля азярбайcанлымцс тявисиндя йох, «гуллуг адамы» олан рус почт мямуруиля азярбайcанлы Новрузяли арасында cяряйан едир. Иcтимаигурулушун шяртляндийи типик Азярбайcан кяндлиси олан Нов -рузяли «гуллугчуну бищюрмят етмяк» цстцндя cязайа мящкумедилир. Сядагятли, мяняви cящятдян саф, щалал, зящмяткешНоврузялинин силист заманы «эцнащыны бойнуна алмамасы»диванханадан почтханайа гядяр кечилян йолун янмцщцм нятиcясидир. Бу кичик детал юлкядя милли, мянявиюзцнцдяркин, милли ойанышын башланмасындан хябяр верир.Бу мянада «Почт гутусу» щекайяси Азярбайcан ядябиййатындамилли ойанышын илк паролудур.Йазычынын ясярляриндя тядриcян истиглал дцшцнcясиэенишлянмиш вя дяринляшмишдир. 1906-cы илдя йазылмыш «Иран -да щцрриййят» щекайяси иля ядябиййатда щцрриййят мювзусундасющбятляр башланмышдыр. Кичик бир щекайядя CялилМям мядгулузадя ХХ ясрин башланьыc илляриндя вилайятиншулуг вахтында Азярбайcанын щяр ики тайында щцрриййят дц -шцнcясинин якс-сядасыны бцтцн тябиилийи иля cанландырмышдыр:«Ахы ким ешидибди ки, о тайдан бура щцрриййят эялсин. О тайданбу цзя щяна эяляр, сябзя, бадам ичи эяляр, тцтцн, чай,тирйяк... беля задлар эяляр. Йохса валлащ, мян юмрцмдя бирдяфя дя ешитмямишям ки, щцрриййят эяля. Щеч бу тяряфлярдящцрриййят алыш-вериши елийяни дя мян ешитмямишям».Cялбедиcи щадисялярин фонунда ядиб артыг «щцрриййят алышвериши»етмяйин заманынын эялиб чатдыьындан сюз ач мышдыр.Йазычынын эялдийи гянаят бундан ибарят иди ки, щяр кяс«щцрриййят пайыны юз вятяниндя алмалыдыр». Йяни азадлыг ихраcйолу иля гоншу юлкялярдян щазыр эяля билмяз. Артыг 1911-cи илдягялямя алынмыш «Ниэаранчылыг» щекайясиндя Cялил Мям мяд -гулузадя миллятин зийалыларынын «политика вя милли сющбятляр»цстцндя кюклянмясинин ваcиблийини хцсуси олараг вурьуламышдыр.Cялил Мяммядгулузадянин ясярляриндя нязяря чарпдырылан«рус бюйцйц», «рущани бойундуруьу», «дяйяняк зоракылыьы»кими ифадяляр юлкядя милли истиглал мцбаризясинин контурларынынмцяййян олунмасына хидмят едирди. Фикримизcя, «Анамынкитабы» драмы иля Cялил Мям мяд гулузадянин милли истиглал идеалыидейасы камала чатыр. «Анамын китабы» ясяри Азярбайcанааид олмайан фяргли дц шцнcяляря малик цч гардашын комедийа-сы, Анамын фаcияси, Эцлбащарын драмыдыр. «Анамын китабы»ясяри Азярбайcан мил ли истиглалынын драматик цвертурасыдыр.Ясяр дя сензорун фяргли мяслякляря хидмят едян цч гардашаиряли сцрдцйц иттищамнамя яслиндя Cялил Мяммядгулузадянинарзуларынын ифадяси иди.Cялил Мяммядгулузадя бу фикирдя иди ки, «йер, эюй, ай -лар вя улдузлар... эцндян гопуб айрылмыш парчалар» олдуьукими, юлкядяки мцхтялиф йюнлц сийаси дцшцнcяляр дя ващидАнанын – Азярбайcанын ятрафында бирляшмялидирляр. Бу мя -нада яэяр Кефли Искяндярин «тарихляримизин китабында...ганиля йазылмыш бир сящифяйя» чеврилмиш монологу милли-мянявиюзцнцдяркин иттищамнамясидирся, Эцлбащарын бир китаба сыь -майан монологу милли-сийаси бирлийин тясдигнамясидир: «Йер,эюй, айлар вя улдузлар эюйлярдя сейр едиб эязя-эязя йеняяввял-ахыр эцнцн башына доланырлар. Чцнки бунлар ща мысыгядим язялдя эцндян гопуб айрылмыш парчалардыр. Мян етигадедирям ки, мяним дя балаларым дцнйада щяр йаны эязибдолансалар, эеня яввял-ахыр аналары Зящранын ятрафындаэяряк доланырлар. Чцнки ай вя улдуз шямсин парчалары оланкими, бунлар да аналарынын айы вя улдузларыдыр. Вай о кясинщалына ки, тябиятин щямин гануну позмаг истяйя. Онунинсафы вя виcданы она мцдамцл щяйат язиййят едяcяк, нягядяр cанында няфяс вар пешиман олаcаг».Эцлбащарын ялиндяки китабын «ачыг сящифяси»ндя ифадяолунан мятлябляр Азярбайcанын ачылаcаг талейинин ачыг цфцг -ляриня ишыг салырды. Азярбайcанда совет щюкумятинин йаранмасыяряфясиндя Cялил Мяммядгулузадянин сийаси бахышларыбунлардан ибарят иди. Тякcя юлкядя йаранан гарышыглыьаэюря дейил, арзу етдиклярини болшевиклярин мярамнамясиндятапа билмядийи цчцн Cялил Мяммядгулузадя Вятяни тяркетмяйя мяcбур олмушду. Бюйцк вятянпярвяр ядибин сийасигянаятляри Аразын о тайында Азадистан дювляти гурмуш ШейхМящяммяд Хийабанинин истиглал мцбаризяси иля цст-цстя дц -шцрдц. Cялил Мяммядгулузадя Азярбайcан ядябиййатынынСяттарханыдыр. Сярдари-милли Сяттарханы милли-сийаси щярякатдащяйата кечирдийи мцбаризяни Cялил Мяммядгулузадяядябиййатда вя мятбуатда апармышдыр. Cялил Мяммяд гу лу -задянин редакторлуьу иля «Молла Нясряддин» jурналынын Тяб -риздя няшр олунан сайлары Cянуби Азярбайcанда щям миллиазадлыг дцшцнcясинин дяринляшмясиня, щям дя реалист-сатирикядябиййатын имканларынын эенишлянмясиня эцcлц тяканвермишдир. Мяшщур «Юлцляр» ясяринин Тябриз сящнясиндя та -ма шайа гойулмасы (1 май 1921) Азярбайcанын о тайындада фанатизм вя cящалят уьрунда мцбаризяйя щярякят вермишдир.Бунунла беля, Хийабани щярякатынын фаcияли сцгутувя башланьыc мярщялядя болшевиклярин зящмяткеш халг щаггындакыишартылы вядляри йазычыны йенидян Вятяня дюнцб Со -вет Азярбай cа нында хидмят етмяйя рущландырмышдыр. CялилМяммяд гу лу задя «О шей ки, гоcа Молла Нясряддинин гялбинявя мя cазына щяр бабятдян мцвафигдир, онун ады Шу -радыр» дейяряк юзцнцн фящля-кяндли щюкумяти елан едянwww.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:611


Шу ра Азяр байcанына хидмятя щяср едяcяйини бяйан етмишди.Чцнки кичик адамын бюйцк мцдафиячиси олан Cялил Мям -мяд гу лузадя фящля-кяндли щюкумяти васитясиля зящмяткешхалгын, садя, сырави инсанларын азадлыг ялдя едяcяйиня цмидбясляйирди. Лакин цмид вя инам дюврц о гядяр дя чох чякмяди.Аз сонра Cялил Мяммядгулузадя совет эерчяклийининдахили чцрцклцйцнц щисс етдийи цчцн щяйатыны сосиалист идеалынадейил, миллятя вя Вятяня хидмятя щяср етмишдир. Бюйцкядиб бу фикирдя иди ки, «юзцмцзц... гуру тяриф вя алгышларлайох, мящз аcы щягигяти мейдана гоймагла биз маариф евиниабад едя билярик». Буна эюрядир ки, йазычынын совет дюврцясярляриндя йени cямиййятин йаратдыьы чашгынлыг вя хаос,сийаси-мяняви пучлуг, щярc-мярcлик юз яксини тапмышдыр.Артыг Cялил Мяммядгулузадя кечян ясрин ийирминcи иллярининикинcи йарысындан башлайараг, мювcуд cямиййятдяки просеслярлябарышмаз мювгедя дайандыьыны бцрузя верирди.Мирзя Cялил ашкар шякилдя эюрцрдц ки, йени гурулан советcямиййяти «щяля ряндялянмяйиб...дцйцнц-мцйцнц дя алынмайыб».Артыг 1922-cи илдя йазмышды ки, «зцлмят чох дяриндир,гаранлыг нящайят галындыр». Буна эюря дя Cялил Мям -мядгулузадя «ричядян башламаьын» лазым эялдийини дяркетмиш, «яэяр ричяни балталайыб, она зяряр йетиря биляcяк, голганадонсуз да юз-юзцня гуруйуб мящв олаcаг» гянаятиндяолмушду. Щямчинин Cялил Мяммядгулузадя арзуедирди ки, каш «фиргяйя дахил оланларын бир пара йарамазларыфиргядя олмайайдылар». Она эюрядир ки, защирян эянc советдювлятинин мцдафиясиня щяср олунмуш кими эюрцнян «Бялкядя гайтардылар» щекайясиндя Мирзя Cялил юзцнямяхсусцсул ларла «Москванын юзцндя дя чох бюйцк вя пцнщандахили гарышыглыгларын» олдуьуну, Азнефтин мцдири Сереб ровс -кинин Бакы нефт мядянлярини хариcи юлкялярин милйончуларынасатмаг истядийини иcтимаиййятин диггят мяркязиня чякирди.Щекайядя щямчинин кечмиш Бакы милйончуларына мцнасибятдя тянгид олунмушду: «Инсаф вя мцрцввятдян кянардырки, Аьа бяйин, йа Cащанэир ханын он мин десйатиндянюзцня бары мин десйатин дя вермяйяляр. Йа Муса На ьы -йевин ики йцз отуз йедди тикилисини ялиндян аласан вя онунварисиня бары 5-10 ев гайтарыб вермяйясян ки, ... о бичаря...cамаат ичиндя хяcалят чякмясин».Cялил Мяммядгулузадянин совет дюврц щекайяляриндя,о cцмлядян «Тахыл щякими», «Щамбаллар», «Оьру иняк» ки -ми бядии нцмунялярдя cямиййятин яйинтиляри вя ейбяcярликляринязяря чарпдырылмышдыр. «Дяли йыьынcаьы» ися бирбаша со -вет cямиййятинин образы иди. Ясярдя щям дя юлкянин халгынындилини билмяйян юзэя миллятлярин нцмайяндяляри оланЩязряти Яшряф кими щакимляр, Лалбйуз кими щякимляр тяряфиндянидаря едилмясиня етираз нотлары вардыр. «Дяли йыьынcаьы»нынйазылдыьы иллярдя Азярбайcана болшевик Серэей Ми -ронович Кировун рящбярлик етдийини нязяря алсаг, Cялил Мям -мядгулузадянин бу ясяри йазмагла ня гядяр бюйцк вятяндашлыгвя cясарят нцмуняси эюстярдийини тясяввцр етмишоларыг. Бунун ардынcа гялямя алынмыш «Яр» пйесиндя исяазад cямиййятдя халгын юз ичиндян чыхмыш яр, башчы, рящбярсечмяк щцгугунун зярурилийи диггят мяркязиня чякилмишдир:«Азад бир ясрдя, азад миллят арасында щяр бир шяхсинзянн едирям ихтийары эяряк олсун ки, юзц цчцн евлянмяйягярар вердийи сурятдя юз хошладыьы гадыны евлянмяйя дявятетсин. Баш доктор кими азад вя мядяни бир вцcуд зямани киевлянмяк истяди, та гядим кишиляр кими бяйяндийи гызын йанынахала нисбяти, йа да бибисини елчи эюндярмяйяcяк».Беляликля, аиля мцстявисиндя тягдим едилян щадисяляр вяидейалар васитясиля cямиййятя аид сийаси мясяляляр эцндямяэятирилмишдир. Асанлыгла эюрмяк мцмкцндцр ки, ясяринcювщярини тяшкил едян «яр ахтарышы» мотиви яслиндя аиля башчысынданчох, дювлят башчысы мянасыны ифадя едир. Cялил Мям -мядгулузадя «Яр» пйесиндя дейилдийи кими «бу сюздян гангохусу» эялдийини йахшы билдийи цчцн щадисяляри аиля-мяишятмцщитиндя баш верян «вялвяля» шяклиндя тягдим етмишдир.1929-1930-cу иллярдя йазылмасына бахмайараг, ядибин саьлыьындачап олунмамасы да ясярдя cидди иcтимаи-сийасимятляблярин ифадя олунмасы иля ялагядар иди.Cялил Мяммядгулузадянин милли истиглал арзулары Азяр бай -cан дювлят мцстягиллийи газандыгдан сонра эерчякляшмишдир.Бюйцк демократ ядибин ясярляри вя идейалары мцстягилдювлятимизин даща да мющкямляндирилмясиня уьурла хидмятедир вя халгымызын эяляcяк инкишаф йолуна ишыг салыр. Азяр -байcан Республикасынын Президенти Илщам Ялийевин эюркямлиАзярбайcан йазычысы Cялил Мяммядгулузадянин анаданолмасынын 140 иллик йубилейинин кечирилмяси щаггындакы 6феврал 2009-cу ил тарихли сярянcамы бюйцк демократ ядибин,милли истиглал ядябиййатынын сяркярдясинин зянэин вя гиймятлиирсинин, юлмяз сянят яняняляринин вя сюнмяз идеалларынындаща эениш мигйасда мцстягил дювлятчилийимизин мющкямляндирилмясиняхидмятя йюнялдилмясиня имкан йарадыр.12 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


Dцzgцn qяrar qяbul etmяnиnmetodologиyasыШahlar Яsgяrovprofessor, яmяkdar elm xadиmиBюyцk Шяhrиyarыn bиr beytи mиllи dяyяr sяvиyyяsиnя qalxmышdы.Bu sяbяbdяn dя onu hamы bиlиr:Bиzdяn qabaqdadыr avropalыlarИши иш bиlяnя tapшыrыr onlarЯvvяlcя onu qeyd edяk kи, yaшadыьыmыz яsrиn sя na -yelяшmя яsrи adlanan XX яsrdяn fяrqи, onun elmя-bиlиyяяsaslanan яsr olmasыdыr. Bu o demяkdиr kи, qяbul olunanhяr bиr qяrarыn arxasыnda elmи яsaslanma durmalыdыr. Hяrbиr иnsan gцndя onlarca qяrarlar qяbul edиr. Belя qяrarlarыnsayы bиr иldя orta hesabla 5 mиn, on иldя иsя 50 mиn tяr tи -bиndяdиr. Юmцr boyu qяbul olunan qяrarlarыn sayы yцz mиn -lяrlя, bяlkя dя mиlyonlarla olur. Чox nadиr tarиxи шяxslяrяnяsиb olar kи, юmrц xяtasыz qяrarlardan keчиr. Ancaq hяrkяs чalышmalыdыr kи, onun qяbul edяcяyи qяrarlarыn xяtasы azolsun. Чцnkи, иnkишafa aparan yol xяtasыz qяrarlardan keчиr.Adяtяn иши bиlяnя ona gюrя tapшыrыrlar kи, иш bиlяnlяrиn qяbuletdиklяrи qяrarlar daha xяtasыz olurlar. Bu hяyatы vacиb mя -sяlяnи иncяlяmяk чox aktualdыr. Bu problemlя dяrиndяn ma -raqlananlar цчцn Matиas Helmkenиn “Qяrar qяbul etmяnиюyrяnиrиk. Tez, dяqиq, dцzgцn” bestseller kиtabы иlя tanыш ol -maьы mяslяhяtdиr. Hollandиyalы alиm Eduard de Bona hesabedиr kи, gяnclяr arasыnda sюz sahиbи o kяsdиr kи, qolu qцv -vяtlиdиr, yaшlыlar arasыnda sюz sahиbи o kяsdиr kи, vяzиfяsиbюyцkdцr. Bu sяbяbdяn dя dцzgцn qяrarlar чox vaxt kяnardaqalыr. Belяlиklя, яgяr dцzgцn qяrar qяbul etmяnиn tex no -logиyasыnы юyrяnsяk, qazancыmыz юlчцyя sыьmaz dяrяcяdяbюyцk olar.Tarиxиn tяkяrиHяm cяmиyyяt vя dюvlяt, hяm dя fяrd vя toplum цчцndцzgцn qяrar qяbul etmяk fundamental яhяmиyyяt kяsbedиr. Чцnkи sиlsиlя dцzgцn qяrar qяbul etmяklя dюvlяt gцclцdюvlяtя, fяrd иsя шяxsиyyяtя чevrиlиr. Ancaq bu sadя vяbяшяrи dяyяrя rиayяt etmяk asan deyиldиr.Son yцz иldя dцnyanыn arzu olunmayan иstиqamяtdя иn -kишaf etmяsиndяn чox danышыlыr. Иkи dцnya mцharиbяsи, qlobalиstиlяшmя vя шиmal buzlaqlыqlarыn яrиmяsи, ekolojи problemlяrиnyaranmasы, иqtиsadи иnkишaf иlя mяnяvи иnkишafыn ara -sыnda harmonиyanыn pozulmasы (vя nяtиcяdя mяnяvи sя vиy -yяnиn иlbяиl aшaьы dцшmяsи), иnsanи baxыmdan nиsbяtяnяda lяtlи quruluшlarыn daьыlmasы, иkиlи standartlar vя s. bя шя -rиyyяtиn иnkишafыnda qцsur vя xяtalar olduьunu gюstяrиr.Bцtцn bu xяtalar qlobal vя lokal sяvиyyяdя sяhv qяrarlarыnqяbul olunmasыnыn nяtиcяsиndяn tюrяyиr. Haqq na haq -qa qalиb gяlя bиlmиr. Dцnya sankи gцcdяn dцшцb, onun яdalяtpotensиalы tцkяnmяkdяdиr. (Qarabaь problemи buna mи -saldыr. 15 иldяn чoxdur kи, BMT-nиn 4 qяtnamяsи yerиnя ye -tиrиlmиr). Dцnyanыn dяrdи, dяrmanыndan чoxdur. SSRИ-nиnxa rиcи sиysяtиnиn konsepsиyasыnda buraxыlan sяhv qяrarlarыda mиsal gюstяrmяk olar. Belя kи, bu nяhяng dюvlяt yarыmяsr mцddяtиndя var-dюvlяtиnиn чox hиssяsиnи xяrclяyяrяk,Afrиkada vя dиgяr qиtяlяrdя юzцnяbяnzяr dюvlяtlяr qurmaьacяhd edиrdи vя nяtиcяdя юzц daьыldы. Bиr Qяrb mцtяfяkkиrиson yцz иlиn иnkишaf mяnzяrяsиnи belя sяcиyyяlяndиrmишdиr:“Axыrыncы aьac kяsиlяndя, axыrыncы balыq tutulanda, axыrыncычay zяhяrlяnяndя иnsanlar baшa dцшяcяklяr kи, pulu yemяkolmur”.Mяшhur bиr kяlamda deyиlиr kи, “Cиnayяt sяhv deyиl, sяhvиsя cиnayяtdиr”. Tяяssцf doьuran odur kи, bяшяrиyyяt cи na -yяt tяrkиblи sяhv qяrarlarыn qяbuluna laqeyиddиr. Tarиxи sяhvqяrarlar araшdыrыlmыr, onlarыn sяbяbkarlarы иctиmaи qыnaьatutulmurlar. Mяlumdur kи, Qarabaь problemи 20 иl юncя nяBakыda, nя dя Иrяvanda yarandы. Bu problemиn mцяllиfи vяya ranma mяkanы mяlumdur. Qarabaь problemиnиn mцяllиfиM.Qorboчov dцnyanы gяzяrяk kef edиr, Cяnubи Qafqaz яha -lиsи иsя barыt чяllяyи цzяrиndя vя zиllяt ичяrиsиndя yaшayыr.“Tarиx иnsanlardan daha kиnlиdиr” иfadяsи dя gцcdяn dцшцb.Tarиxиn kиnи-zadы qalmayыb. Tarиx kиnlи olsaydы ona mяh kя -mя qurardы.Bu qorxusuzluq mцhиtи nюvbяtи tarиxи sяhvlяrиn tяkrarlanmasыnaшяraиt yaradыr. Tarиxиn tяkяrи dцz иstиqamяtdя fыrlanmыr.Bu sяbяbdяn dя dцnyanыn sonunun yaxыnlaшdыьыnыgцman edяnlяr dя az deyиldиr. Иslam dцnyasыnda da иmamMehdи Sahиbи Zamanыn tezlиklя zцhur edяcяyиnя vя yerdяnиzam-иntиzam yaradacaьыna иnananlar vardыr.www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:613


Qяrarыn dцzlцyцnя zamanыn tяsиrиTez-tez “яn bюyцk hakиm zamandыr” иfadяsиnи eшиdиrиk.Чцnkи, o hяr bиr hadиsяnи aшыlayaraq, onun strukturasыnы,real цzцnц цzя чыxarыr. Zamanыn qяrarыn dцzgцnlцyцnя tя -sиr edяn baшlыca faktor olduьu шцbhя doьurmadыьы цчцnona daha dиqqяtlя nяzяr salaq.Tяbияtшцnaslыqda bюyцk яhяmиyyяt kяsb edяn, Hey zen -berq tяrяfиndяn kяшf edиlяn vя Nobel mцkafatы alan “qey rиmцяyyяnlиkprиnsиpи”nиn mяьzи bundan иbarяtdиr kи, elementarzяrrяcиklяrиn иmpulsu nя qяdяr dяqиq (xяtasыz) юlчцlяrsя,onun fяzada yerи bиr o qяdяr qeyrи-dяqиqdиr. Vя ya tяrsиnя,hиssяcиyиn yerи fяzada nя qяdяr dяqиq tяyиn edи lяrsя, onunиmpulsunun qиymяtи bиr o qяdяr qeyrи-mц яy yяndиr.Tяbияt hadиsяlяrи цчцn doьru olan bu “qeyrи-mцяyyяnlиkprиnsиpи”nя analojи qanunauyьunluьu cяmиyyяt ha dи sя -lяrи цчцn dя formalaшdыrmaq mцmkцndцr.Mяlumdur kи, hяr bиr problemиn dцz vя sяhv hиllяrи mюv -cuddur. Jan Jak Russoya gюrя, “dцzlцyя gedяn yol bиr,sяhvя gedяn yol mиndиr”.Mиsal цчцn fяrz edяk kи, bиr чay цzяrиndяn kюrpц tиkmяklazыmdыr. Шцbhя yoxdur kи,kюrpцnц чay цzяrиndя yцzyerdя tиkmяk olar. Kюrpцnцnenи, uzunluьu, hцndцrlцyц иlяbaьlы чoxsaylы varиantlar da tяklиfetmяk olar. Aydыndыr kи, buvarиantlarыn bиrи dцz, bиr qиsmиkvazиdцz, bиr hиssяsи sяhv, qalanlarы иsя чox sяhvdиr. Яndцz varиantы tapmaq mцmkцn olsa, onda qяbul edиlяnqяrarыn xяtasы яn az olar. Yяnи qя bul edиlmиш carи qяrar,mцtlяq dцz qяrara bяrabяr olar. Яn sяhv varиant seчиlяndя(mиsal цчцn bиr lяtиfяdя deyиlяn kи mи, kюrpцnц чay цzяrиndяyox, чay boyunca tиkmяk), on da qяrarыn xяtasы maksиmumolar. Demяlи, dцz qяrarы tapmaq цчцn чox юlчцb-bичmяklazыmdыr. Baшqa sюzlя desяk, dц шцnmя zamanыnы genишgюtцrmяk lazыmdыr.Mцtlяq dцzgцn qяrar иlя carи qяrarыn arasыndakы fяrqи“qяrarыn xяtasы” adlandыraq. Aydыndыr kи, qяrarыn xяtasы azal -dыqca mцtlяq dцzgцn qяrara yaxыnlaшыrыq. Яksиnя, xяta чo -xaldыqca dцzgцn qяrardan uzaqlaшыrыq. Qяrarыn dцz vяsяhv olmasы dцшцnmя zamanыndan asыlыdыr. Dцшцnmя za -manы чox olarsa, qяrarыn xяtasы az olar. Demяlи, qяbul edи -lяcяk qяrarыn xяtasыz vя ya az xяtalы olmasы цчцn, hadиsяgenиш vя mцяyyяn bиr zaman иntervalыnda araшdыrиlmalыdыr.Deyиlяnlяrя яsaslanaraq, Heyzenberqиn qeyrи–mцяyyяnlиkprиnsиpиnя uyьun olaraq belя bиr qanunauyьunluq forma -laшdыrmaq olar:Cяmиyyяtdя baш verяn hadиsяlяr nя qяdяr genиш za man“Tez qяbul olunmuшqяrarlar sяhvdиr”Sofoklиntervalыnda юyrяnиlяrsя, onda hadиsя иlя baьlы qяbul edиlяnqяrarыn xяtasы da bиr o qяdяr az olar. Baшqa sюzlя, qяrarыnxяtasыnыn araшdыrma zamanыna hasиlи sabиt kя mиy yяtdиr.Bu dцstur hяm Sofoklun mиn иllяr юncя sюylяdиyи fиkrи,hяm dя Russonun kяlamыnыn rиyazи formasыdыr. Gюrцndцyцkиmи araшdыrma zamanы sыfыra yaxыnlaшdыqca (yяnи qяrar tezqяbul olunarsa), qяrarыn xяtasы sonsuzluьa yaxыnlaшar. Mц -xtяlиf zaman иntervalыnda mцxtяlиf иnsanlar tяrяfиndяn qяbulolunmuш qяrarlarыn xяtasы mцxtяlиf olacaqdыr. Bun larыn ичяrиsиndяntяkcя bиr qяrar dцz olacaqdыr. O da araш dыrmamцd dяtиnиn qиymяtи zяrurи zamana bяrabяr vя ondan чoxolanda baш verиr. Bu hal Sofoklun vя Russonun dedиyи halauyьundur. Yяnи bиr qяrardan baшqa bцtцn (o cцmlяdяn tez)qяbul olunmuш qяrar sяhvdиr.Qяrarыn dцzlцyцnя иnformasиyanыn (bиlиyиn) tяsиrиMцшahиdя zamanы чox olduqca, hadиsя иlя baьlы top la -nыlan иnformasиya (bиlиk) чoxaldыьыndan qяrarыn xяtasы azalыr.Baшqa sюzlя, bиlиk vя dцnyagюrцшц artdыqca, sяhv qяrarlarыnqяbul olunmasыnыn ehtиmalы azalыr. Иш bиlяnиn, иш bиl mя -yяndяn яsas fяrqи, bиrиncиnиn daha цstцn bиlиyя malиk ol ma -sыndadыr. Mцqяddяs kиtabыmыzdada gюstяrиlиb: “Heч bиlяnlяbиlmяyяn bиr olarmы?”Son иllяrиn tяdqиqatlarыgюstяrиr kи, qяrarыn xяtasы иlя,zяrurи иnformasиya arasыndamцnasиbяt mюvcuddur. Иnfor -masиya, bиlиk artdыqca, xяta azalыr vя tяrsиnя bиlиk azaldыqcaxяta чoxalыr. Bu mцnasиbяtя elmи bиr forma vermяk цчцn“bиlиk qыtlыьы” anlayышы qяbul edяk. “Bиlиk qыtlыьы” dedиkdя mцt -lяq dцzgцn qяrarыn qяbulu цчцn lazыm olan zяrurи bиlиk иlяcarи bиlиk arasыnda fяrq nяzяrdя tutulur. Bu anlayышlarыn kю -mяklиyи иlя belя bиr qanunauyьunluq formalaшdыrmaq mцm -kцndцr: Иstяnиlяn sosиal hadиsя иlя baьlы qяbul edиlяn qяra -rыn xяtasы, bиlиk (иnformasиya) qыtlыьы иlя mцtяnasиbdиr.Demяlи, qяrarыn xяtasы иlя bиlиk qыtlыьы arasыnda mц na -sиbяt mюvcuddur. Bиlиk qыtlыьы чox olanda, qяrarыn xяtasы daчox olur.Fяrz edяk kи, иkи tяhsиl alandan bиrи 100 sualdan 98-и,dиgяr tяhsиl alan иsя 100 sualdan 88-nи bиlиr. Onda uyьunolaraq bиrиncи tяhsиl alanыn faиzlяrlя bиlиk qыtlыьы 2, иkиncиnиnkииsя 12 %-dиr. Bu sяbяbdяn dя иkиncиnиn gяlяcяkdя qяbuledяcяyи qяrarыn xяtasы daha bюyцk olacaqdыr. Demяlи,bюyцk bиlиk qыtlыьы шяraиtиndя qяbul olunan qяrarыn xяtasыbюyцk olar. Sяhv qяrarlar cиnayяt цчцn tяmяl yaradыr.Keyfиyyяtlи tяhsиl uьrunda dцnya mцcadиlяsиnиn mяьzиburada gиzlяnиr. Bu sяbяbdяn dя Qяrbdя tяhsиlя “xяzиnяsиюzцndя” olan шey kиmи baxыlыr. Яrazи, coьrafи vя dиgяr gюs -14 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


tяrиcиlяrи eynи olan иkи dюvlяtdяn, tяhsиl sиstemи qцvvяtlи olandюvlяt daha qцdrяtlиdиr. Amerиka prezиdentlяrиndяn bиrи buvяzиyyяtи belя иfadя etmишdиr: “Amerиka unиversиtetlяrи qцd -rяtlиdиr, ona gюrя yox kи, Amerиka varlыdыr. Amerиka varlыdыrona gюrя kи, onun unиversиtetlяrи qцvvяtlиdиr”.Doьrudan da, 2009-cu иlиn sorьularыna gюrя dцnyanыn50 qabaqcыl unиversиtetlяrи arasыnda bиrиncи 30-35 yerи ABШvя Bюyцk Brиtanиya unиversиtetlяrи tuturlar vя bu yerlяrи heчkиmlя bюlцшmяk belя иstяmиrlяr. Yяnи on иl bundan qabaqda belя иdи, on иl bundan sonra da belя olacaqdыr. Чцnkиonlar baшa dцшцrlяr kи, unиversиtetlяrиn verdиyи bugцnцkцtяh sиl, sabah dюvlяt vя cяmиyyяt цчцn zяrurи qяrarlarыn qя -buluna sяrf olunacaqdыr. Яgяr tяhsиl alan tяlяbя bиr fяndяn5 yox, 4 vя ya 3 qиymяt alыbsa, demяlи onun artыq 20 vя ya40 % bиlиk qыtlыьы var. Bu qыtlыq gяlяcяkdя dюvlяt vя ya cя -mиyyяt ишиndя keyfиyyяtsиz qяrarlar шяklиndя цzя чыxacaqdыr.Buradan чыxaracaьыmыz fяlsяfи nяtиcя bundan иbarяtdиrkи, gяnclяrиmиzя elя tяhsиl vermяlиyиk kи, onlar gяlяcяkdяичяrиsиndяn keчdиyи bцtцn proseslяrиn obyektи yox, subyektиolsunlar. Mяmur kцrsцsцnц kиши, qadыn vя gяnc olmasыndanasыlы olmayaraq o kяslяrя etиbar etmяk lazыmdыr kи,onlar ичяrиsиndяn keчdиyи proseslяrиn obyektи yox, subyektиolsunlar. Buna иsя keyfиyyяtlи tяhsиllя naиl olmaq olar.Qlobal taledя bяшяrи tяhsиlиn, mиllи taledя mиllи tяhsиlиnrolunu axыradяk dяyяrиncя dяrk etmяk lazыmdыr. Sюzdя чoxlarыtяhsиlиn vacиblиyиndяn danышsalar da, ишdя чoxlarы mиllяtиngяlяcяyиnи, planetиn gяlяcяyиnи, korporatиv maraqlaraqurban verиrlяr.Yenи шkala, yenи krиterиyaYuxarыda sayыlan bцtцn kataklиzmalarыn yaranmasыnыndиgяr bиr sяbяbи kюhnя юlчцlяrиn, meyarlarыn, qиymяtlяndиrmяsиstemlяrиnиn gцcdяn dцшdцyцnц vя yenи dяyяrlяndиrmяsиstemlяrиnя ehtиyac olduьunu gюstяrиr. Bиr qяdиm mи -salda deyиlиr kи, юlчцdяn bюyцk sяadяt yoxdur, юlчц harmonиyanыnяsasыdыr. Яgяr bяшяrиyyяtиn harmonиyasы pozulubsa,demяlи, yenи юlчц, yenи krиterиyaya ehtиyac vardыr.Demяlи, bяшяrи иnkишafыn mяrkяzиndя, baшqa sюzlя dцz -gцn qяrar qяbul etmяnиn яsasыnda bиlяnlя bиlmяyяnи bиrbиrиndяnayыrmaq vя иши иш bиlяnя tapшыrmaq durur. Bиlяnиbиlmяyяndяn ayыrmaq цчцn mиn иllяrdиr kи, bяшяrиyyяt krи te -rиya, meyar axtarышы иlя yol gedиr.Krиterиya olaraq zяrurи bиlиyиn mяnиmsяnиlяn hиssяsиnиnmяnиmsяnиlmяyяn hиssяyя nиsbяtиnи gюtцrmяk olar. Bu krи -terиya bиlяnиn bиmяyяndяn ayrыlmasыna genиш иmkan ya -radыr. Mиsal цчцn 100 sualdan 98-nи bиlяn цчцn bu krиterиya49 (98:2), 100 sualdan 88-nи bиlяn цчцn иsя 7,3 (88:12)olar. Bu son krиterиyalar (49 иlя 7,3) arasыnda fяrq 98 иlя 88arasыnda fяrqdяn чox bюyцkdцr. Bu sяbяbdяn dя kadrseчиmиndя subyektиv maneяlяr aradan gюtцrцlцr.Bиr иngиlиs mиsalы иlя yazыya son vermяk иstяyиrяm: “Bиrиши gюrmяk lazыmdыrsa, onu keyfиyyяtlя gюrmяk lazыmdыr”.Keyfиyyяtsиz tяhsиllя, keyfиyyяtlи иш gюrmяk mцmkцndцrmц?Keyfиyyяtlи tяhsиl almadan xяtasыz qяrar qяbul etmяk olarmы?Cavab bиrqиymяtlиdиr: Яlbяttя kи, yox.www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:615


Иkи яsrиn Sиyavuшu -Mяhяmmяd ßmиn RяsulzadяZakиr Murad(Mяhяmmяd Яmиn Rяsulzadя haqqыnda hansыsa formal yubиley tarиxlяrиnя deyиl, bu gцnцmцzя dяxlи olan yazы).Bиrиncи Azяrbaycan Respublиkasыnыn (1918-1920)banиlяrиndяn olan Mяhяmmяd Яmиn Rяsulzadя tarиxиmиzяxalqыmыzыn mиllи-azadlыq hяrяkatыnыn lиderи kиmи daxиl olub.Bu da tяbииdиr. Чцnkи mиllяtиmиzиn bu bюyцk oьlu lap erkяnyaшlarыndan baшlayaraq 71 иllиk юmrцnцn son dяqиqя sиnя -dяk «Azяrbaycan davasы»nыn яn fяal mцbarиzи иdи.Sovet rejиmи sarsыlandan, xцsusяn dя Azяrbaycan юzmцstяqиllиyиnи bяrpa edяndяn bяrи M.Я.Rяsulzadяnиn юmцrvя mцbarиzя yolu kиfayяt qяdяr ишыqlandыrыlыb. Bununla belя,bиr sыra olduqca maraqlы vя prиnsиpal mяsяlяlяrиn fяrqиnяvarыlmadыьы qяnaяtиndяyиk. Odur kи, bиoqrafиyasы Azяrbay -can tarиxиnиn bиr hиssяsиnя чevrиlяn bu bюyцk шяxsиyyяtиnsиyasи portretиnиn mцasиr mяdяnи dцnyanыn dяyяrlяrи ba -xыmыndan qиymяtlяndиrиlя bиlяcяk cиzgиlяrиnи aydыnlaшdыranbяzи epиzodlara nяzяr salmaьы faydalы sayыrыq.M.Я.Rяsulzadяnиn sиyasи fяalиyyяtиnиn prиnsиpиal yю nц -nц demokratиya vя Azяrbaycanчыlыq (Azяrbaycan dюvlяtчи -lиyиnиn formalaшdыrыlmasы) tяшkиl edиrdи. Mяlumdur kи, 1918-cи иlиn mayыn 28-dя Azяrbaycanыn mцstяqиllиyи Mиllи Шura tя -rяfиndяn Tиflиsdя elan edиlmиш vя иlk hюkumяt kabиnяsи tяш -kиl olunmuшdu. Bakы Azяrbaycana dцшmяn olan qцvvяlяrиnяlиndя olduьundan юlkяnиn rяhbяrlиyи иyunun 16-da иlkиnpaytaxt kиmи Gяncяyя gяldи. Яvvяlcяdяn baьlanmыш sazишяgюrя Azяrbaycanы dцшmяn qцvvяlяrdяn tяmиzlяmяk mяq -sяdиlя Osmanlыdan kюmяk цчцn gюndяrиlяn Qafqaz ИslamOrdusunun hиssяlяrи artыq Gяncяdя иdи. Hиssяlяrя Azяrbay -canыn xиlasы namиnя mцstяsna xиdmяtlяrи olan Nuru Paшakomandanlыq edиrdи. Amma Nuru Paшanыn gяlиши «Иlhaqчы»(Azяrbaycanыn Osmanlыya bиrlяшdиrиlmяsи tяrяfdarlarы) qцv -vяlяrиn яl-qol aчmasыna da иmkan yaratmышdы. Onlar NuruPaшaya yanlыш tяsяvvцrlяr (иlk nюvbяdя Mиllи Шura haqda)tяlqиn edиrdиlяr. Bunun nяtиcяsиndя Paшa Mиllи Шuranы solчuluqdagцnahlandыraraq onun buraxыlmasыnы, elяcя dя yenиhюkumяt tяшkиlиnи tяlяb edиrdи. Bununla яlaqяdar Mиllи Шu -ranыn son иclasыnda (toplantыda Шura buraxыldы) M.Я.Rя sul -zadяnиn чыxышы vяzиyyяtиn dramatиklиyиnи яks etdиrmяklя ya -naшы, yenиcя yaranmыш Azяrbaycan dюvlяtиnиn seчdиyи de -mokratиya yolu иlя gedяcяyиnя цmиdlяrlя dolu иdи:«Яfяndиlяr! Dцnya mцharиbяsи vя Rusиya иnqиlabы nя -tиcяsиndя yaranmыш vя sиyasи sяhnяdя иlk addыm atan Azяr -baycan иdealы olduqca vacиb dяqиqяlяr yaшayыr. Bu yenиdoьulmuш Tцrk sиyasи юvladы yetkиnlиk yaшыna чatacaqmы,dиgяr xalqlar arasыnda yer alacaqmы, yoxsa zяиf uшaq kиmиmяhv olacaqmы?... Bяlи, qиsmяn dя olsa xalq tяmsиlчиsи olanbиr qurumun sяhnяdяn getmяsи шцbhяsиz demokratиyanыngerи чяkиlmяsи, иrtиca qцvvяlяrиnиn uьuru sayыlmalыdыr... La -kиn цmиd edиrяm kи, mцstяqиl Azяrbaycanda иctиmaи vя fяrdиazadlыqlar hяr halda keчmиш despotиk Rusиyadakыndan ge -nиш olacaqdыr. Hяtta яrz edиrяm kи, Azяrbaycan Qafqaz daяn azadlыqsevяr vя иnqиlabи respublиka sayыlan Gцrcцstan -dan da xoшbяxt olacaq. Чцnkи bиzиm daxиlи ишlяrиmиzя qarышmaqиstяyяn qцvvяlяr юzgяsи deyиl, doьmalarыmыzdыr (!-Z.M.). Ayrыlarkяn, цmиd edиrиk kи, Allahыn kюmяyи иlя, tezlиklяAzяrbaycanыn paytaxtы Bakыda, Mяclиsи-mцяssиsanda(parlament nяzяrdя tutulur-Z.M.) gюrцшяcяyиk. YaшasыnAzяrbaycan!»M.Я.Rяsulzadяnиn «Azяrbaycan иdealы», azяrbaycanlыlarыn(Tцrklяrиn) heч kиmdяn asыlы olmayaraq юz maraq -larыnы tяmиn edяn dюvlяtиnиn qurulmasы vя mяdяnи иnkишafыhяqиqяtяn dя gercяklяшmяk цzrя иdи. Vя bu barяdя Mя -hяm mяd Яmиn arzuladыьы parlamentdя Azяrbaycan Cцm -hurиyyяtиnиn Ы иldюnцmц gцnц (1919-cu иlиn mayыn 28-dя)чыxыш edиrdи:«...Mяn Azяrbaycanыn hяyat qabиlиyyяtиnя иnanыram, юztяbияtиnя vя potensиal sяrvяtиnя gюrя tяkrarolunmaz buюlkя torpaьыnыn altыnda saxladыьы fontanlar vя alovlar kиmи,юz vяtяndaшlarыnыn qяlbиnиn dяrиnlиklяrиndя yaradыcыlыq ruhusaxlayыr. Bu yaradыcыlыq eшqи, mяnиm mюhkяm иnamыma gю -rя, xalqыn azad иnkишafы шяraиtиndя, dцnyaya tяkrarolunmazbиr mяdяnиyyяt nцmunяsи verяcяk.Yцz иl qabaq Bakы neftиnиn gяlяcяkdя яn mяdяnи юlkяlяrиhяrяkяtя gяtиrяn mцhяrrиkя чevrиlяcяyиnи иddиa edяnlяrиnfиkиrlяrи nя qяdяr cяsarяtlи gюrцnцrdцsя, mяnиm dяmя dяnиyyяtиmиzиn gяlяcяyи haqda иndи dedиklяrиm o qяdяrqяrиbя gюrцnя bиlяr.Lakиn azad yaшadыьы bиr иl яrzиndя xalqыn mиllи юzцnцdяrkиnиnsцrяtlя yцksяlmяsи mяnя gюzlяdиklяrиmdя yanыlmadыьыmыdцшцnmяyя яsas verиr».Yuxarыda gюstяrdиyиmиz bu sиtatlar konkret zaman kяsи -yиndя, XX яsrиn яvvяllяrиndя, Azяrbaycan dюvlяtи qurucularыndanolan azяrbaycanчыnыn sюzlяrи olmaqla yanaшы, za -mandan asыlы olmayan bиr demokratиya tяfяkkцrцnцn иfadяsиdиr.Bolшevиklяrиn azadlыьa can atan xalqlarы yenиdяn nя -hяng mяrkяzиyyяtчи mяkana qatmasиlя azяrbaycanlыlarыnda юz seчdиyи иdeallara doьru hяrяkяtи dayandыrыlmыш oldu.16 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


Cцmhurиyyяtиn sцqutundan keчяn иlk aylar яrzиndя M.Я.Rяsulzadя Azяrbaycan иdealыnыn, azяrbaycanчыlыьыn tale yи -nи ecazkar bиr шяkиldя яks etdиrяn «Яsrиmиzиn Sиyavuшu»яsя rиnи yazыr. Cяsarяtlя «mцkяmmяl Azяrbaycan heka yя -tи» adlandыrmaq mцmkцn olan bu яsяrи oxuyarkяn onunmцяllиfиnиn dяrиn tяfяkkцr иlя bяrabяr иncя bиr qяlbиn yиyяsиolduьunu duymamaq mцmkцn deyиl. M.Я.Rяsulzadя яsяrиnиFиrdovsиnиn «Шahnamя»sиnиn damarlarыnda Иran vя Tu -ran qanы axan qяhrяmanы Sиyavuшun яhvalatы иlя Azяr bay -canыn taleyи arasыnda qяrиbя paralellяr цzяrиndя qurur. Yцk -sяk иdeallara xиdmяt edяn vя иnsanlarыn bиr-bиrиnя sevgи vяhюrmяt иlя yanaшmasыna иnanan Sиyavuш яdalяtиn hюkmsцrdцyц bиr sяhяrи, юz «Sиyavuш Gerd»иnи tиkmишdи. O, aьы -lыn vя яdalяtиn nяhayяt bцtцn Иranda vя Turanda zяfяr чalacaьыnaцmиd bяslяyиrdи. Amma o, atasы – Иran шahы Keyka -vu sun qяzяbиnиn, ona hяm sыьыnacaq, hяm dя qыzы Fи rяn -gиzи vermиш Turan шahы Яfrasиyabыn шцbhяlяrиnиn, Яf rasи -yabыn qardaшы Gяrsиvяzиn fиtnяlяrиnиn qurbanы olur. Sиyavuшюldцrцlцr, qurduьu яdalяt шяhяrи daьыdыlыr.Azяrbaycanы Fиrdovsиnиn bu gяnc vя яdalяtsevяr qяh -rяmanыna bяnzяdяn Mяhяmmяd Яmиnиn юzц dя «dцnyayatяkrarolunmaz mяdяnиyyяt nцmunяsи bяxs edяcяk», «иctиmaиvя fяrdи azadlыqlarы... genиш olacaq» bиr юlkя yaratmaqarzusu иlя vя baslыcasы, azяrbaycanlыlarыn яksяr чoxluьununda bu иdeallara can atmasыna tяmиz qяlblя иnanmasыyla bиrAzяrbaycan Sиyavuшu иdи.Rяsulzadяnиn иdealы olan demokratиk Azяrbaycan«яsrиn gяrsиvяzlяrиnиn» fиtnя-fяsadlarы иlя 28 aprel tapdaьыnamяruz qalsa da юz Sиyavuшunun «...hяr шeydяn яvvяlyalan sюylяmяnиn ruhumuza verdиyи qorxunu, «ишdцzяldяnyalan doьrudan daha yaxшыdыr» fяlsяfяsи яxlaqыnыn xarakterиmиzяverdиyи mцtиlиyи uzaqlaшdыraq vя bяdbяxt olma -yaq!» sюzlяrиnи unutmadы vя bиr kяrя yцksяlяn bayraьыnы bиrdaha qaldыraraq varlыьыnы sцbut etdи.v ÏiyadalarШащ мат да бе ля бир гай да вар; бц тцн фи гур лармцх тя лиф ис ти га мят ля ря щя ря кят ет ся ляр дя,пи йад лар йал ныз дцз эет мя ли дир ляр.Бил ми рям щар дан дыр ахы бу гай даYа зыг пи йа да лар, дцз эе дир си низ.Вя зир кеф-да маг да, за бит ляр той даЮлц мя би рин cи сиз эе дир си низ.Yа зыг пи йа да лар, дцз эе дир си низДцз лцк чий ни ни зя го нуб еля бил.Бир йол де мир си низ ай шащ, ай вя зир,Ар ха йа чя кил мяк, кя на ра гач маг,Бю йц ря гы сыл маг ки ши лик де йил.Юм рц мцз дцз лц йя бир нц му ня дирДцз лцк дян сиз ля ря ня фай да олур.Вя зир cя щян ня мя, ахы ат ня дирОнун да гур ба ны пи йа да олур.Ня за бит, ня вя зир ча тыр ща йы наПи йа да юл дцк cя, гор ху ютц шцр.Ял ве риш ли мюв ге-ша щын па йы на,Юлцм-пи йа да нын па йы на дц шцр.Yох, баш га дуй ьу дур мя ни йан ды ран,Инан, яф са ня дир, бу йо хуш, бу дик.Пи йа да лар cцт-cцт мящв олан за манГя ля бя гур бан сыз ол мур, де йи рик.Пад шащ, бир кя ря ар ха йа чю нцбЕшит гял бим де йян, кюн лцм де йя ни.Мян зи ля ча тар са, вя зи ря дю нцб,Yе ня пи йа да лар го ру йар ся ни.Шащ мат тах та сы дыр бу щя йат юзцНя вахтса агил ляр де йиб бу сю зц.Гя ля бя на ми ня чох шей ляр оларБе ля дир бу щя йат, ей пи йа да лар.v Тofiq Щцseynwww.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:617


YaradыlышVasиm Mяmmяdяlиyevakademиk“Gцnяш dя (qцdrяt яlamяtlяrиmиzdяn bиrи kиmи) юzц цчцn mцяyyяn olunmuш yerdя seyr edиr.Bu, yenиlmяz qцd rяt sahиbи olan, (hяr шeyи) bиlяn Allahыn tяqdиrиdиr (яzяlи hюkmцdцr).“Bиz ay цчцn dя mяnzиllяr mцяyyяn etdиk. Nя hayяt o (hяmиn mяnzиllяrи baшa vurduqdan sonra)dюnцb xurma aьacыnыn quruyub яyиlmиш kюhnя budaьы kиmи (hиlal шяklиndя) olar”. “Nя Gцnяш aya чatar(yetишяr), nя dя gecя gцndцzц юtя bиlяr. (Gцnяш, ay vя ulduzlarыn) hяr bиrи (юzцnя mяxsus) bиr gюydя(юz hяdяqяsиndя, юz daиrяsиndя) цzяr”.“Quran”ыn юzцndяn яvvяlkи sяmavи kиtablardan bиr fяrqиdя qapыsыnы daиm elmя aчыq qoymasы, edиlmиш vя edиlmяkdяolan elmи kяшflяrя rяhbяr olmasыdыr. Allah (c.c.) hяr dюvrцnиnsanыnыn иstedadыna, qabиlиyyяtиnя uyьun bиr kиtab vя pey -ьяmbяr gюndяrmишdиr. Lakиn burada bиr hяqиqяt var kи, sя -mavи kиtablarыn heч bиrи elmи pиslяmиr, яksиnя onu tяшvиqedиr. Яsrиmиzиn яn bюyцk xяstяlиyи qяbul edиlяn materиalиzmvя “Allahsыzlыq” qarшыsыnda яn bюyцk qцvvяnиn Иslam vя“Quran” olduьu mцbahиsяsиzdиr.Kaиnatыn yaradыlышы. Mцasиr astrofиzиka alиmlяrи tяbияtqa nunlarыndan vя bu qanunlarыn nяtиcяlяrиndяn яldя etdиklяrиbиr sыra yenи bиlgиlяrя яsasяn, kaиnatыn yaradыlышы haq -qыnda mцяyyяn fиkиrlяr sюylяmишlяr. Bunlardan “Quran”a яnчox uyьun gяlяnи Q. Qamovun (1904-1968) fяrzиyyяsиdиr.Q. Qamovun bu fяrzиyyяsиnя gюrя, юncя mяkanda qazlardantяшяkkцl tapmыш чox bюyцk buludlar vardы. Qaz buludlarыsabиt durmayыb hяrяkяt etdиklяrиndяn, dюndцklяrиndяncazиbя qцvvяsиnиn tяsиrи иlя parчalanmышlar. Parчalanan bю -lцmlяr dя yenя cazиbя qцvvяsиnиn tяsиrи иlя get-gedя sыx -laшaraq kцrяyяbяnzяr шяklя dцшmцшlяr. Sыxыlma, kяsиflиk nя -tиcяsиndя ичяrиdяkи hяrarяt dя artmыш, bu sяbяbdяn mяr -kяzdя olan hиdrogen helиuma dюnmцш vя ишыq, иstи vermяyяbaшlamышdыr. Mяhz bu bюlцnяn, parчalanan qaz kцrяlяrи qa -laktиkalarы, ulduzlar vя Gцnяш sиstemиnи meydana gяtиrmиш -dиr. Lakиn bu иlk kaиnat maddяsиnиn necя meydana gяl dиyиbиlиnmяmяkdяdиr. Bu mюvzuda olan “Quran” ayяsиnя nяzяrsalaq: “Kafиrlяr, gюylяrlяr yer bиtишиk bиr vяzиyyяtdя ol duqlarыhalda bиzиm onlarы ayыrdыьыmыzы vя hяr bиr canlыnы su dan yaratdыьыmыzыgюrцb dцшцnmяzlяrmи?” (Яnbиya surяsи, 30).Bu ayяdя ишlяdиlяn иkи яrяb sюzцnя xцsusи dиqqяt yetиrmяklazыmdыr. Bunlardan bиrи “bиtишиk olan шey” mяnasыnagяlяn “rяtq” sюzц, dиgяrи иsя “bиtишиk olan шeyи ayыrmaq”mяnasыna gяlяn “fяtq” sюzцdцr kи, bu da “rяtq” sюzцnцn tamяksиdиr. Gюrцndцyц kиmи, ayяnиn mяnasы, mяzmunu иlя mo -dern elmиn kaиnatыn yaradыlmasы arasыndakы gюrцшц arasыndaheч bиr zиddиyyяt yoxdur. Mцasиr elm dя belя hesab edиrkи, mюvcudat (varlыq) qazlardan mцtяшяkkиl bиr qцvvя иdи.Daha sonra qalaktиkalara ayrыldы. Gцnяш sиstemи dя bu bю -lцnmяlяr nяtиcяsиndя meydana чыxdы.Mцasиr tяfsиr alиmlяrиndяn Bяrяkяtzadя Иsmaиl bяy(1851-1918) dя юzцnцn “Nяcaиbц-Quranиyyя” яsяrиndяgюs tяrиr kи, “Gюylяr vя yer bяzиlяrиnиn “sяdиm” dedиklяrи tцs -tцyя bяnzяr bиr dumandan yaradыlmышdыr. O, яslиndя tяk bиrmaddя иkяn yarыlmыш, onun yarыlmasы nяtиcяsиndя kцrя шяklиndяcиsmlяr meydana gяlmиш, onlardan da dиgяr kцrяlяrayrыlmышdыr”.Mцasиr dюvrцn bюyцk tяfsиr alиmlяrи Seyyиd Qцtb (1906-1966) vя Яlmalыlы Hяmdи Yazar (1877-1942) da eynи fи kиr -dяdиrlяr. Hяmdи Yazar “rяtq” vя “fяtq” sюzlяrи цzяrиndя du -raraq ayяnи belя иzah edиr kи, “gюylяr vя Yer hяr иkиsи bиtишиkbиr шey иdи. Allah (c.c.) onlarыn aralarыnы ayыrdы. Bu mяna иlkmaddя nяzяrиyyяsиnя uyьun gяldиyи kиmи, Yerиn Gцnяшdяnayrыldыьы haqdakы son nяzяrиyyяnи dя ehtиva edиr”.Bцtцn deyиlяnlяrdяn sonra bu nяtиcяyя gяlиrиk kи, 1400иl bundan яvvяl nazиl olmuш “Quran” чox яsrlяr sonra modernelmlяrиn иzah etmяyя чalышdыьы bu hяqиqяtи hяlя o za -man юzцnяmяxsus шяkиldя иnsanlara bиldиrmишdиr.“Quran”ыn bu dedиklяrи gюylяrиn vя Yerиn yaradыlышы иlяяlaqяdar mцasиr nяzяrиyyяyя tamamиlя uyьun gяlиr. Bunяzяrиyyяyя gюrя, gюylяr, Yer vя dиgяr bцtцn sяmavи cиsmlяrsяdиm deyиlяn toz vя dumandan meydana gяlmишdиr. Buиsя tяxmиnяn 4,5 vя ya 5 mиlyard иl bundan яvvяl baш vermишdиr.Hяmиn mцddяtdя иsя kaиnatda иnsan иzиnя rast gяl -mяk mцmkцn deyиldиr. “Quran”da gюylяrиn vя Yer цzцnцn 6gцndя yaradыldыьы qeyd olunur. Bu barяdя Яraf surяsиnиn54-cц ayяsиndя belя deyиlиr: “Rяbbиnиz o Allahdыr kи, gюylяrиvя Yerи altы gцndя yaratdы”. Bu ayяdя ишlяdиlяn “яyyam” sю -zц “yovm” (“gцn”) sюzцnцn cяm formasыdыr.Bюyцk Иslam alиmlяrи Raьиb Иsfahanи (?-1010) vя QazиBeyzavи (?-1286) buradakы “yovm”un gцn (24 saatlыq bиr18 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


zaman) mяnasыnda deyиl, “mцtlяq zaman, vaxt” mяnasыnda,baшqa mцfяssиrlяr иsя altы dюvr, altы mяrhяlя, altы zamanmяnasыnda ишlяndиyиnи qeyd edиrlяr.Mяшhur Tцrk mцfяssиrи Hяmdи Yazыr bu mяrhяlяlяrиaшa ьыdakы kиmи tяsnиf edиr:1) Maddяnиn toz vя duman halыnda olduьu dюvr;2) Cиsmlяrиn tяшяkkцl dюvrц;3) Yerиn sяmadan ayrыldыьы dюvr;4) Yer qabыьыnыn tяшяkkцl dюvrц;5) Hяyatыn baшlanьыcы иlя bиtkиlяrиn, heyvanlarыn vяиnsanыn yaradыlышыna qяdяr tяkamцl dюvrц.Qazи Яhmяd Muxtar Paшa (1839-1919) qeyd edиr kи, Yerцzц yaradыlmamышdan яvvяl bugцnkц mяnada bиr gecя vя bиrgцndцzdяn иbarяt gцn mяfhumu yox иdи. “Quran”da “yovm”sюzцnцn “uzun bиr zaman” mяnasыnda ишlяdиldиyи bяllиdиr.Belя kи, “Quran”ыn sяcdя surяsиndя Allah (c.c.) dяrgahыndaYerlя mцqayиsяdя mиn иlя bяrabяr, Fussиlяt surяsиndя иsя яllиmиn иlя bяrabяr olan bиr gцndяn sюhbяt gedиr.Mцasиr elmlяrиn qяbul etdиyи Gцnяш, Yer vя dиgяr planetlяrиnhяrяkяtи иlk dяfя qяdиm yunanlar tяrяfиndяn иrяlи sц -rцlsя dя, Pиfaqorun (e.я. 580-500) gюrцшц kиmи elm alя mиnяdaxиl olsa da, onun elm alяmиnя hakиm olmasы XVЫ яsrя aиddиrvя Nиkolay Kopernиkиn (1473-1543) adы иlя baьlыdыr. Ko per -nиkdяn яvvяl Ptolemeyиn nяzяrиyyяsи hakиm иdи. Bu nяzя -rиyyяyя gюrя, Yer kцrяsи kaиnatыn ortasыnda sabиt vя hяrяkяtsиzdurur, dиgяr sяma cиsmlяrи иsя onun яtrafыnda fыrlanыr.Abbasиlяrиn dюvrцndя Ptolemeyиn bu nяzяrиyyяsи yu -nan dиlиndяn яrяb dиlиnя tяrcцmя edиlmиш яsяrlяr va sи tяsиlяmцsяlman dцnyasыna keчmиш, Иslam alяmиndя bюyцk nцfuzqazanmыш, sonralar иsя Sиcиlya vя Яndяlиs vasиtяsиlя Av -ropaya keчяrяk orada da uzun mцddяt юz tяsиrиnи gюstяrmишdиr.XVЫ яsrя qяdяr Arиstotel vя Ptolemeyиn fиkиrlяrи Иs -lam dцnyasыnda “elmи bиr gюrцш” olaraq qяbul edиlmиш, mц -sяlman alиmlяrи sosиal tяzyиqиn tяsиrиnя mяruz qalaraq“Quran” ayяlяrиnи bu gюrцшя uyьun olaraq tяfsиr etmишlяr kи,bunun da яn mяшhur nцmayяndяsи bюyцk mцfяssиr Fяx -rяddиn Razиdиr. Bununla yanaшы, tяxmиnяn hяmиn dюvrdяИmam Qяzalи “Ayыn tutulmasыnыn sяbяbи Yerиn Ayla Gцnяшarasыna gиrmяsиdиr” (Tяhafцtцl-fяlasиfя, s. 80) demяklя, dolayыyolla olsa da, Yer kцrяsиnиn hяrяkяt etmяsи fиkrиnи sюy lя mиш -dиr. “Quran” ayяlяrиnиn bugцnkц anlayышla tяfsиr edиlmяsииsя Kopernиk sиstemиnиn elmи bиr nяzяrиyyя olaraq Иslamalяmиndя qяbul edиlmяsиndяn sonra baшlanmышdыr.Allah-tяala Nяml surяsиnиn 88-cи ayяsиndя buyurur:“Sяn daьlarы gюrцr, onlarы hяrяkяtsиz vя sabиt sanыrsan, halbukиonlar buludlarыn keчdиyи kиmи keчиb gedяrlяr”.Bяzи mцfяssиrlяr bu ayяnиn Yer kцrяsиnиn fыrlanmasыnaишarя etdиyи fиkrиnи sюylяmишlяr.“Quranи-Kяrиmdя” Gцnяш, Ay vя Yerиn hяrяkяt etmя sи -nя Yasиn surяsиnиn 38-40-cы ayяlяrиndя dя ишarя olunmuшdur:“Gцnяш dя (qцdrяt яlamяtlяrиmиzdяn bиrи kиmи) юzццчцn mцяyyяn olunmuш yerdя seyr edиr. Bu, yenиlmяz qцd -rяt sahиbи olan, (hяr шeyи) bиlяn Allahыn tяqdиrиdиr (яzяlи hюkmцdцr)(38). “Bиz ay цчцn dя mяnzиllяr mцяyyяn etdиk. Nя -hayяt o (hяmиn mяnzиllяrи baшa vurduqdan sonra) dюnцbxurma aьacыnыn quruyub яyиlmиш kюhnя budaьы kиmи (hиlalшяklиndя) olar” (39). “Nя Gцnяш aya чatar (yetишяr), nя dяgecя gцndцzц юtя bиlяr. (Gцnяш, ay vя ulduzlarыn) hяr bиrи(юzцnя mяxsus) bиr gюydя (юz hяdяqяsиndя, юz daиrяsиndя)цzяr” (40).Ayяlяr Gцnяшиn mцяyyяn bиr zamana qяdяr mцяyyяnbиr yerdя (orbиtdя) hяrяkяt etdиyиnи mцasиr elmя mцvafиqolaraq bяyan edиr. Hazыrda, mяlum olduьu kиmи, Gцnяш pzsиstemи иlя bиrlиkdя sanиyяdя 19 km-lиk bиr sцrяtlя trayektorиyaetmяkdяdиr. Bundan яlavя, Yasиn surяsиnиn 40-cыayяsиndя “Onlarыn hяr bиrи bиr fяlяkdя (bиr gюydя, mцяyyяnbиr orbиtdя) цzяr” demяklя, Allah-tяala Gцnяш, Ay vя Yerиnhamыsыnыn юzцnяmяxsus trayektorиyasыnda olduьunubиldиrиr. Yenя orada “Gecя dя gцndцzц юtцb keчя bиlmяz”,- demяklя, Allah-tяala Yerиn dя hяrяkяt etdиyиnи bиldиrиr. Mц -asиr tяfsиr alиmlяrиndяn Mяraьи (XЫX яsrиn sonu-XX яsrиnortalarы) bu ayяlяrdя Gцnяш, Yer vя Ayыn hяrяkяtlяrиnи qeydetdиkdяn sonra belя deyиr: “Gцnяшиn иkи cцr hяrяkяtи vardыr.Bиrи odur kи, Gцnяш юz mehvяrи (oxu) яtrafыnda hяr 26 gцn -dя bиr dolanыr. Иkиncиsи иsя odur kи, Gцnяш юz sиstemи иlя(ulduzlar, sяyyarяlяr vя onlarыn peyklяrи иlя bиrlиkdя) sa -nиyяdя tяqrиbяn иkи mиl sцrяtlя qalaktиkanыn, yяnи ulduzlartoplusunun mяrkяzи яtrafыnda hяrяkяt edиr, fыrlanыr. Vя buGцnяш ulduzlar topluluьunu яmяlя gяtиrяn mиlyardlarlaulduzlardan, sadяcя, bиrиdиr”.Bяzи “Quran” dцшmяnlяrи belя hesab edиrlяr kи, dahи bиrиnsan olan Hяzrяtи Mяhяmmяd (s.я.s.) bu fиkиrlяrи mиladdanюncя VЫ яsrdя yaшamыш Pиfaqordan яxz etmишdиr. Lakиn gюr -kяmlи fransыz alиmи Morиs Bucal onlara belя cavab vermиш -dиr: “Belя bиr fяrzиyyя иrяlи sцrцlяrkяn o dahи fиlosoflarыn fяlsяfиmцhakиmяyя иstиnad edяn dцшцncяlяrиnиn dиgяr yюnlя -rи, onlarыn яsяrlяrиndя mцшahиdя olunan bюyцk xяtalar unu -dulur. Unutmaq olmaz kи, pиfaqorчular Gцnяшиn fяzada sa -bиt olduьu fиkrиnи mцdafия edяrяk, Gцnяши alяmиn (kaиnatыn)mяrkяzи hesab etmиш vя kaиnatыn ancaq Gцnяш яtrafыndafыr landыьыnы, dюvr etdиyиnи tяsяvvцr etmишlяr”.Gюrцndцyц kиmи, bяшяrи dцшцncя mяhsulu olan buяsяrlяrdяkи bu cцr xяtalarы bиz heч zaman unutmamalыyыq.Hяmиn яsяrlяrи “Quran”dan ayыran yeganя nюqtя dя onlarыnbu xцsusиyyяtlяrиdиr.Belяlиklя “Quran”da elmlя baьlы, kaиnat, sяma cиsmlяrииlя яlaqяdar чoxlu fиkиrlяr mюvcuddur. Vя onlarыn heч bиrиmц asиr elmи bиlиklяrlя zиddиyyяt tяшkиl etmиr. Bunun юzц “Qu -ran”ыn Allah kяlamы olduьunu, bяшяr dцшцncяsиnиn mяhsuluolmadыьыnы bиr daha tяsdиq edиr.www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:619


Azяrbaycan RespublиkasыnыnKonstиtusиyasы vя Mиllи Иdeologиyaproblemи (ЫЫ yazы)Aqшиn Atalыzadя“Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyиnиn Иdarя Heyяtиnиn цzvц, hцquqшцnasTцrkчцlцyц mцrtяce vя qorxunc bиr иdeologиya kиmи deyиl,mяhz xalqы юzцnя qaytarmaq mяnasыnda baшa dцшmяk lazыmdыr.Tцrklяшmяk, sюzцn ge nиш mяnasыnda Tцrk яdяbиyyatы,Tцrk mяdяnиyyяtи yaratmaq demяkdиr.Hazыrda Azяrbaycan dюvlяtчиlиyиndя mцhцm яhяmиyyяtkяsb edяn, ancaq hяlя dя юz hяllиnи tapmayan mя sя lя lяr -dяn bиrи mиllи dюvlяtчиlиk иdeologиyasыdыr. Bu mяsяlяyя baxышbиrmяnalы deyиl. Bяzиlяrи Azяrbaycan Respublиkasыnыn MиllиИdeologиyasы kиmи Tцrkчцlцyц, dиgяrlяrи иsя sыrf azяrbaycan -чыlыьы gюstяrиr. Bяzяn bu mюvqelяr ayrы-ayrы sиyasи qruplarыnbaxышlarы kиmи qяlяmя verиlиr vя hяtta qarшы-qarшыya qoyulur.Cяmиyyяtdя alternatиv baxышlara rast gяlmяk mцmkцn olsada, onlar hяm gerчяklиyя, hяm dя mиllи шцura o qяdяr dя uy -ьun deyиl. Mиllи Иdeologиya problemи цzяrиndяkи bu araшdыrmamыzыda mяhz Tцrkчцlцk vя azяrbaycanчыlыьыn яsl ma -hиyyяtиnиn цzя чыxarыlmasы vя mцasиr dюvrцn gerчяklиklяrиnяnя qяdяr cavab vermяsи цzяrиndя qurmaьa чalышmышыq.Bиz nя yenи bиr иdeologиya yaradыrыq, nя dя kи, cя mиy -yяtя юz mюvqeyиmиzи yerиtmяyя чalышыrыq. Mяqsяdиmиz ta -rиxиmиz boyu яldя etdиyиmиz яn bюyцk nemяt olan dюvlя tи mи -zиn – Azяrbaycan Respublиkamыzыn tяmяllяrиnиn mюhkяmlяnmяsиnяvя gяlяcяyиn qцdrяtlи dюvlяtиnя чevrиlmяsиnя юztюhfяmиzи vermяkdи. Tяdqиqat obyektи olan mяsяlяyя mцm -kцn qяdяr obyektиv yanaшmaьa чalышmышыq vя иlk nюvbяdяAzяrbaycan Respublиkasыnыn mяnafelяrиnи dцшцnmцшцk. Buaraшdыrmanыn иnkишaf etdиrиlяrяk gяlяcяkdя bu mцhцm pro -lemиn hяllиnя zяmиn yaradacaьыna цmиd edиrиk.Azяrbaycan xalqыnыn Mиllи Иdeologиyasы.Tцrkчцlцk vя azяrbaycanчыlыq.Bяs, Azяrbaycan Respublиkasыnыn Mиllи Иdeologиyasы qиs -mиndя nя чыxыш edиr? Konstиtusиon sяvиyyяdя bunu mц яy -yяnlяшdиrmяk mцmkцndцrmц?Uzaьa getmяyяk. Bяdnam qonшumuz Ermяnиstanыn Kons -tиtusиyasы da иdeolojи mцddяalarla o qяdяr zяngиn olmasada burada sыrf ermяnиlяrя xas normalara da rast gяlmяkolur. Belя kи, Konstиtusиyada respublиkanыn gerbи bиrbaшaшяkиldя belя tяfsиr olunur: - «mяrkяzdя qalxan цzяrиndя Nu -hun gяmиsи vя tarиxи Ermяnиstanыn (?) dюrd (?) чarlыьыnыnger bи иlя bиrlиkdя Ararat daьы (Aьrыdaь – A.A.) tяsvиr edиl -mишdиr» .Mиllи Иdeologиyanыn dюvlяt rяmzlяrи formasыnda tяcяs -sцm etdиrиlmяsи Fransa Respublиkasы цчцn dя xarakterиkdиr.Юlkя Konstиtusиyasыnыn 2-cи maddяsиndя deyиlиr: “Fransabюlцnmяz, dцnyяvи, demokratиk vя sosиal respublиkadыr. O,mяnшяyиndяn, иrqиndяn vя ya dиlиndяn asыlы olmayaraq bц -tцn vяtяndaшlarыn qanun qarшыsыnda bяrabяrlиyиnи tяmиnedиr. O, bцtцn иnanclara hюrmяt gюstяrиr.Mиllи emblem, цчrяnglи - gюy, aь, qыrmыzы – bayraqdыr.Mиllи marш - «Marselyoza»dыr.Respublиkanыn devиzи - «Azadlыq, Bяrabяrlиk, Qarda ш -lыq»dыr.Prиnsиpи: xalqыn tяrяfиndяn, xalq цчцn vя xalqыn hю ku -mяtи”.Gюstяrиlяn normalar praktиkada иlk baxышda heч bиr normatиvsяcиyyя daшыmayaraq necя deyяrlяr deklaratиv normalardыr.Lakиn, mиllи bиrlиyя naиl olunmasыnda vя dюvlяtчиlиkmяfkurяsиnиn formalaшmasыnda mцhцm яhяmиyyяt kяsbedиrlяr. Mяlum olduьu kиmи Fransanыn bayraьыndakы (trи -kolor) qыrmыzы, aь, gюy rяnglяr mяhz azadlыq, bяrabяrlиk vяqardaшlыьы sиmvolиzя edиr. Hesab edиrиk kи, analojи mюv qe -dяn yanaшaraq Mиllи Иdeologиyamыz иstиqamяtиndя ax ta -rышlarыmыzы asanlaшdыrmaq olar.Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяtчиlиk atrиbutlarыnыntяsbиt olunduьu 23-cц maddяyя mцracияt edяk: Azяr bay -can Respublиkasыnыn dюvlяt rяmzlяrи Azяrbaycan Respub -20 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


lиkasыnыn Dюvlяt bayraьы, Azяrbaycan RespublиkasыnыnDюvlяt gerbи vя Azяrbaycan Respublиkasыnыn Dюvlяt hиmnиdиr.Azяrbaycan Respublиkasыnыn Dюvlяt bayraьы bяrabяrenlи цч цfцqи zolaqdan иbarяtdиr. Yuxarы zolaq mavи, orta zo -laq qыrmыzы, aшaьы zolaq yaшыl rяngdяdиr vя qыrmыzы zo laьыnortasыnda bayraьыn hяr иkи цzцndя aь rяnglи aypara иlя sяk -kиzguшяlи ulduz tяsvиr edиlmишdиr.Mяlum olduьu kиmи Konstиtusиyamыz 1918-1920-cи иllяrdяmюvcud olmuш Azяrbaycan Cцmhurиyyяtиnиn dюvlяtчиlиkrяmzlяrиnи qяbul etmишdиr. Bu tяsadцfи deyиl. Чцnkи, «Azяr -baycan Respublиkasыnыn dюvlяt mцstяqиllиyи haqqыnda»Konstиtusиya Aktы bиrbaшa шяkиldя Azяrbaycan Respub lиka -sыnы 1918-cи иl mayыn 28-dяn 1920-cи иl aprelиn 28-dяk mюv -cud olmuш Azяrbaycan Respublиkasыnыn varиsи hesab edя -rяk SSRИ-nиn tяшkиlи haqqыnda 1922-cи иl 30 dekabr tarиxlиmцqavиlяnиn Azяrbaycana aиd hиssяsи иmzalandыьы andanetиbarsыz saymышdыr.Dюvlяtчиlиk rяmzlяrиnиn mяnasы Konstиtusиyamыzdaиfadя edиlmяsя dя hazыrda Azяrbaycanda az qala hяr kяsbu zolaqlarыn rяmzи mяnasыnы bиlиr: Tцrklяшmяk, mцasиrlяшmяk,Иslamlaшmaq. Bu иsя elя mиllи Azяrbaycan dюvlяt -чиlиyиnиn yaranmasыnыn иdeolojи яsasы olan Tцrkчцlцyцn цчяsas prиnsиpиdиr.Bяs hazыrda Tцrkчцlцk mцasиr Azяrbaycan dюvlяtчи lи -yиnиn rяsmи иdeologиyasы kиmи qяbul edиlя bиlяrmи?Яvvяlcяdяn bu иstиqamяtdя юz fиkrиmиzи иfadя edяk:Azяrbaycan Respublиkasыnыn Mиllи Иdeologиyasы Tцrkчцlцkцzяrиndя qurulmuш azяrbaycanчыlыq чыxыш etmяlиdиr. Azяr -baycanчыlыq da Tцrkчцlцk kиmи юzцndя Tцrklяшmяyи, mц -asиrlяшmяyи vя Иslamlaшmaьы bиrlяшdиrmяlиdиr.Mцasиr dюvrdя rяsmи sяvиyyяdя Tцrkчцlцk Mиllи Иdeo -logиya kиmи qяbul edиlmиr. Rяsmи bяyanatlarda иsя Mиllи Иde -ologиya kиmи azяrbaycanчыlыq bяyan olunur.Bяs Tцrkчцlцk nяdиr vя mцasиr dюvrdя hansы mяnanыиfadя edиr?XЫX яsrdя bцtцn Tцrk xalqlarыnыn Avropa dюvlяtlяrиnиnmцstяmlяkя asыlыlыьы zяmиnиndя yaranan vя uzun mцddяtsovet tarиxшцnaslыьыnda pantцrkиzm adы иlя kяskиn tяnqиdedиlяn bu cяrяyanыnыn meydana gяlmяsи Tцrk xalqlarы ara -sыnda sиyasи-mиllи oyanma prosesиnиn dяrиnlяшmяsи, mиllяt -lяrиn meydana gяlmяsи, nяtиcяdя иsя bиr sыra mцhцm axыnlarыnvя hяrяkatlarыn yaranmasы иlя baьlыdыr. Qяrbиn mцs -tяmlяkя sиyasяtиnя qarшы yюnяlmиш olan "romantиk pan<strong>turan</strong>иzm",Tцrk xalqlarыnыn kцtlяlяrиnи юz mцstяqиllиklяrиnи bя -rqяrar etmяk иstиqamяtиndя fяal mцbarиzяyя sяslяmяklяAzяrbaycan xaqыnыn mиllи azadlыq mцbarиzяsиndя mцhцmrol oynamышdы. Buna gюrя dя Tцrkчцlцyц mцrtяce vя qorxuncbиr иdeologиya kиmи deyиl, mяhz xalqы юzцnя qaytarmaqmяnasыnda baшa dцшmяk lazыmdыr. Tцrklяшmяk, sюzцn ge -nиш mяnasыnda Tцrk яdяbиyyatы, Tцrk mяdяnиyyяtи yaratmaqdemяkdиr.Mцtяrяqqи vя maarиfчи bиr иdeologиya kиmи Tцrkчцlцk яnyuxarы sяvиyyяdя bцtцn Tцrk xalqlarыnыn, xцsusиlя Azяr -baycan Tцrklяrиnиn mиllи юzцnцdяrkи иlя baьlы bцtцn proseslяrиbиrlяшdиrmяlиdиr. Azяrbaycan hцdudlarы чяrчиvяsиndяgюtцrdцkdя Tцrkчцlцk юzцnц «Tцrk» adlandыran QafqazTцrklяrиnиn mиllи oyanышыnы, юz dиlиnи vя mяdяnиyyяtиnи qo -ruyub иnkишaf etdиrmяyи иfadя edиrdи.Mяdяnи sяvиyyяdя Rusиya иmperиyasыnda tяшяkkцl ta panTцrkчцlцk иlk dяfя Osmanlы dюvlяtиndя artыq Tu ranчыlыq шяklиndяsиyasи doktrиna xarakterи kяsb etmяyя baшlayыr. Bundansonra Rusиya иmperиyasыnыn qalыqlarы цzяrиndя dя sosиal–maarиfчи Tцrkчцlцyцn zяmиnиndя daha bюyцk vя konk ret tя -lяblяr sяslяndиrяn sиyasи Tцrkчцlцk formalaш mыш dыr. Sovetmц яllиflяrиnиn panиslamиzm, pantцrkиzm adlan dыr dыqlarы bu bиrlиkяslиndя иmperиyanыn yerиtdиyи ayrы-seчkиlиk sиyasяtи nя -tиcяsиndя юzlяrиnи vahиd bиr mиllяt kиmи dяrk et mяyя baшlayanRusиya Tцrklяrиnиn mиllи юzцnцdяrk vя юz mцqяddяratыnы tяyиnetmяk arzularыndan baшqa bиr шey de yиldи.Rusиya иmperиyasыnыn sцqutu иlя Mяhяmmяd Яmиn Rя -sulzadя vя Nяsиb bяy Yusиfbяylиnиn baшчыlыqlarы altыnda Ba -kы vя Gяncя шяhяrlяrиndя mяrkяzlяшяn Azяrbaycan Tцrk -чцlяrи юz иdeyalarыnы artыq sиyasи tяlяblяr mцstяvиsиnя ke -чиrяrяk – muxtarиyyяt иdeyasыndan mиllи respublиka иdeyasыnakeчиrmиш vя sonradan bиrlяшяrяk 1918-1920-cи иllяrdяAzяrbaycan Xalq Cцmhurиyyяtиnиn sиmasыnda onu reallaшdыrmышdыlar.Mцstяqиllиk Azяrbaycan цчцn gюydяn dцшmцш gюz -lяnиlmяz hяdиyyя deyиl, tarиxи zяrurяtиn mяntиqи nяtиcяsи иdи.Belяlиklя, tцrkчцlцk dar mяnada elя sыrf AzяrbaycanTцrklяrиnиn, azяrbaycanlыlarыn mиllи dюvlяtчиlиk иdeologиyasыdыr.Tцrkчцlцk Azяrbaycan cяmиyyяtиndя hakиm иdeologи ya -ya чevrиlmяklя azяrbaycanчыlыq mяfkurяsиnиn formalaшmasыna,dюvlяtчиlиk hиssиnиn gцclяnmяsиnя bюyцk tяkan vermиш,onun saьlam, demokratиk vя sиvиl dцnyagюrцшц sиs -temиnя чevrиlmяsиnи sцrяtlяndиrmишdиr. Azяrbaycanчыlыq иsяTцrkчцlцyцn Azяrbaycan adlы mяkanыn hцdudlarыna salыnmasыdыr.Mцasиr dюvrdя vяzиyyяt bиr qяdяr mцbahиsяlиdиr. Bяzяnцmumиyyяtlя, sыrf coьrafи amиllяrlя яsaslandыrыlan azяrbaycanчыlыqmиllи amиllяrlя яsaslandыrыlan Tцrkчцlцyя qarшыqoyulur. Azяrbaycanda Tцrkчцlцkdяn иmtиnanыn gюstяrиcиsиkиmи dюvlяt dиlиnиn Tцrk dиlи yox azяrbaycan dиlи kиmи tяsbиtedиlmяsи яsas gяtиrиlиr. Amma яslиndя belяdиrmи?Яvvяlcя Konstиtusиyaya яsaslanaraq mцasиr mяnadaazяrbaycanчыlыьыn nяyи иfadя etdиyиnи aydыnlaшdыrmaьa чalышaq.Konstиtusиyada sиstemlи шяkиldя tяsbиt edиlmяsя dяayrы-ayrы maddяlяrиn tяhlиlиndяn bunu mцяyyяn etmяk olar.Belя kи, Konstиtusиyanыn bиrиncи maddяsиnиn иkиncи hиssя sи -nя яsasяn, Azяrbaycan Respublиkasыnda dюvlяt hakи mиy -yяtиnиn yeganя mяnbяyи kиmи чыxыш edяn Azяrbaycan xalqыAzяrbaycan Respublиkasы яrazиsиndя vя ondan kяnarda ya -шayan, Azяrbaycan dюvlяtиnя vя onun qanunlarыna tabewww.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:621


sayыlan Azяrbaycan Respublиkasы vяtяndaшlarыnыn mяcmu -sunu tяшkиl edиr. Eynи mцddяanы Konstиtusиyanыn 52-cи mad -dяsи dя tяsdиq edиr: Azяrbaycan dюvlяtиnя mяnsub olan,onunla sиyasи vя hцquqи baьlыlыьы, habelя qarшыlыqlы hц quqvя vяzиfяlяrи olan шяxs Azяrbaycan Respublиkasыnыn vяtяndaшыdыr.Azяrbaycan Respublиkasыnыn яrazиsиndя vя yaAzяrbaycan Respublиkasыnыn vяtяndaшlarыndan doьulmuшшяxs Azяrbaycan Respublиkasыnыn vяtяndaшыdыr.Konstиtusиyanыn mюvqeyи aydыndыr. “Azяrbaycan xalqы”etnиk deyиl, mиllи mяfhumdur. Mиllяt mяfhumu burada mяhzmиllи mяnsubиyyяtи, daha dяqиq desяk kи, dюvlяt mяnsubиyyяtиnииfadя edиr. Konstиtusиyanыn beшиncи maddяsи dя ey -nи xarakterlиdиr: Azяrbaycan xalqы vahиddиr vя Azяrbaycanxalqыnыn vahиdlиyи Azяrbaycan dюvlяtиnиn tяmяlиnи tяшkиl edиr.Azяrbaycan Respublиkasы bцtцn Azяrbaycan Res pub lиkasыvяtяndaшlarыnыn цmumи vя bюlцnmяz vяtяnиdиr.Fиkrиmиzcя, Konstиtusиyada иlk baxышda sadяcя иfadяkиmи gюrцnяn amma яslиndя bиr sыra problemlяrи hяll edяbиlяcяk nяtиcя xarakterlи mцddяanы bиrbaшa шяkиldя tяsbиtetmяyи unudub: иrqиndяn, mиllиyyяtиndяn, dиnиndяn, dиlиn dяn,vя s. dиgяr amиllяrdяn asыlы olmayaraq Azяrbaycan Res pub -lиkasыnыn vяtяndaшы olan hяr bиr kяs azяrbaycanlы dыr. Yяnи,иstяr Tцrkц olsun, иstяr lяzgиsи, иstяr mцsяlmanы olsun иstяrxrиstиanы, иstяr talыш dиlиndя danышsыn иstяr avar dиlиndя яgяr buшяxs Azяrbaycan Respublиkasыnыn vяtяndaшыdыrsa o, azяrbaycanlыdыr.Bu mцddяa Azяrbaycan dюvlяtиnиn tяmяl daш -larыndan bиrи kиmи чыxыш etmяlиdиr. Xarиcdя keчиrиlяn beynяlxalqyarышlarda чыxыш edяrяkяn, bиzиm hamыmыz azяrbaycanlыadы altыnda tяmsиl olunuruq.Lakиn, tяяssцf kи, rяsmи tяrиfиn mцяyyяn edиlmяmяsи nя -tиcяsиndя чox vaxt юlkяnиn яsas яhalиsиnи tяшkиl edяn, yяnиTцrk mяnшяlи Azяrbaycan vяtяndaшlarы bu adla чaьыrыlыr,dиgяrlяrиnя mцnasиbяtdя иsя konkret etnиk qrupun adы ишlяdиlиr.Hesab edиrиk kи, Azяrbaycan xalqыnыn vahиdlиyи mцddяasыbaxыmыndan bu yolverиlmяzdиr.Яslиndя bu amиlиn юzц dя elя adы чяkиlmяsя dя Tцrk -чцlцyцn tяzahцrцdцr. Dюvlяtиn яsas яhalиsи Tцrk mяnшяlиAzяrbaycan vяtяndaшlarыdыr. Dюvlяt dиlи bu яsas etnиk qru -pun dиlиdиr. Sadяcя bu яhalи Tцrk deyиl azяrbaycanlы ad -landыrыlыr. Dюvlяt dиlи kиmи tяsbиt edиlяn “Azяrbaycan dиlи” dяmяhz bu aparыcы qrupun dиlиdиr. Etnиk mяnsubиyyяt baxы -mыndan bu qrup 250 mиlyonluq vahиd Tцrk etnosunun bиrqoludur. Sadяcя bu qrupun юz vяtяnи (Azяrbaycan) vя buvяtяnиn hцdudlarыnda formalaшmыш dюvlяtи (AzяrbaycanRespublиkasы) var.Belяlиklя, “azяrbaycanчыlыьыn” яslиndя genezиs baxы -mыn dan иlkиn olan etnиk aspektи dя mюvcuddur: Azяr bay -canчыlыq Tцrkчцlцyцn Azяrbaycan Respublиkasыnыn hцqudlarыnasalыnmasыdыr.Azяrbaycanчыlыьыn hяr иkи aspektиnи nяzяrя alaraq aшa -ьыdakы яqlи nяtиcяyя gяlя bиlяrиk:1. Azяrbaycan Respublиkasы иlk nюvbяdя aparыcы etnиkqrup olan Azяrbaycan Tцrklяrиnиn dюvlяtиdиr (azяrbaycan -чыlыq-Tцrkчцlцk).2. Azяrbaycan hяm Azяrbaycan Tцrklяrиnиn, hяm dяdиgяr azяrbaycanlыlarыn цmumи bюlцnmяz vяtяnиdиr.3. Azяrbaycan Respublиkasы иrqиndяn, dиlиndяn, dиnиn -dяn, mиllиyyяtиndяn vя dиgяr amиllяrdяn asыlы olmayaraq bц -tцn azяrbaycanlыlarыn dюvlяtиdиr (azяrbaycanчыlыq-azяrbaycanlыlыq).Tяяssцf kи, Konstиtusиyamыzda vahиd «azяrbaycanlы»mяfhumunun tяsbиt edиlmяmяsи bu aspektdяn vahиd azяrbaycanчыlыqшцurunun bяrqяrar olmasыna mane olur. Nяqяdяr paradoksal gюrцnsя dя bu иstиqamяtdя elя dюvlяtdиlиnиn «azяrbaycan dиlи» шяklиndя tяsbиt edиlmяsи dя an -laшыlmazlыq yaradыr.4. Azяrbaycan dиlи yoxsa, Tцrk dиlи?Belя kи, Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt dиlиnиnAzяrbaycan dиlи olmasы Konstиtusиyanыn dяyишdиrиlmяsи yol -verиlmяz kиmи tяsbиt etdиyи mцddяalardan bиrиdиr. Maraqlыdыrkи, mцasиr яdяbи dиldя dиl adlarы kичиk adla yazыldыьы haldaKonstиtusиyada bu bюyцk hяrflя edиlmишdиr. Sankи Kons -tиtusиya юzц dя burada hazыrda dцnyada mюvcud olan hяrhansы bиr dиldяn deyиl, mяhz «Azяrbaycan» adlanan coьrafиmяkanda genиш иstиfadя edиlяn dиldяn sюhbяt getdиyиnиbяyan edиr.Hяmиn maddяnиn иkиncи hиssяsиndя иsя AzяrbaycanRespublиkasы яhalиnиn danышdыьы baшqa dиllяrиn sяrbяst ишlяdиlmяsиnиvя иnkишafыnы tяmиn etmяsи gюstяrиlиr. Bundan baш -qa Konstиtusиyanыn 44-cц maddяsи mиllи mяnsubиyyяt hц -ququnu tяsbиt edиr vя hяr kяsиn mиllи mяnsubиyyяtиnи qo -ruyub saxlamaq hцququnu, mиllи mяnsubиyyяtиnи dяyишdиrmяyяmяcbur etmяnиn yolverиlmяzlиyиnи bяyan edиr. Buradaиstиfadя edиlяn «mиllи» termиnи o qяdяr dя uьurlu hesabedиlя bиlmяz. Чцnkи bu ad altыnda mцasиr beynяlxalq hц -quqda dюvlяt mяnsubиyyяtи baшa dцшцlцr. Yяnи mцasиrbeynяlxalq hцquq bиr mиllяt bиr dюvlяt яlaqяsиnи tanыyыr. Ay -dыn mяsяlяdиr kи, mиllи mяnsubиyyяt иfadяsи Azяrbaycan vя -tяndaшlыьыnы иfadя edя bиlmяz, чцnkи bu dюvlяtчиlиyиn tяmяlprиnsиplяrиnя zиdd olardы. Burada sюhbяt hяr kяsиn etnиkmяnsubиyyяtиndяn gedиr. Konstиtusиyanыn daha sonrakы 45-cи maddяsи ana dиlиndяn иstиfadя hцququnu, o cцmlяdяnhяr kяsиn иstяdиyи dиldя tяrbиyя vя tяhsиl almaq, ya ra dы cы -lыqla mяшьul olmaq hцququnu tяsbиt edиr, ana dи lиndяn иstиfadяhцququndan mяhrum edиlя bиlmяzlиyиnи qeyd edиr. Bц -tцn bu mцddяalar иsя mяhz etnиk azlыqlarыn hц quq larыnы иfa -dя edиr. Yяnи Konstиtusиon sяvиyyяdя юlkяdя bиr apa rыcы et -nиk qrupdan baшqa dиgяr qruplarы etnиk azlыqlar kиmи ta nыyыr.Bяs elя иsя bu aparыcы etnиk qrup kиmdиr? Яgяr dиl Azяr -baycan dиlиdиrsя sadя mяntиqlя belя чыxыr kи, юlkяnиn яhalиsиnиnяksяrиyyяtиnи tяшkиl edяn яsas etnиk qrup da elя«azяr baycanlы» adlanmalыdыr. Bяs dиgяr etnиk azlыqlar azяr-22 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


aycanlы deyиlmи? Demяlи, dюvlяtчиlиyиn tяmяl daшы olanAzяrbaycan xalqыnыn vahиdlиyи mцddяasы pozulur.«Azяrbaycan dиlи» юzlцyцndя dцnyada unиkal hesabedиlя bиlяr. Belя kи, dцnyanыn heч bиr dюvlяtиndя яrazи adыyox, hяr hansы etnиk qrupun иstиfadя etdиyи dиl dюvlяt kиmиqяbul edиlиr. Mяsяlяn, Gцrcцstanda gцrcц, Ermяnиstandaermяnи, Bolqarыstanda bolqar dиlи vя s. Bиr mиllяtиn baшqadиlи dюvlяt dиlи kиmи qяbul etdиyи hallar da mюvcuddur.Mяsяlяn, Latыn Amerиkasы юlkяlяrиndя dюvlяt dиlи kиmи иspandиlи чыxыш edиr, ancaq bu o demяk deyиl kи, onlar иspandыrlar.Bu юlkяlяrdя иspan etnosu cцzи rol oynamышdыr, sadяcя vaxtиlяИspan dюvlяtиnиn mцstяmlяkяsи olduqlarыndan hяmиn dиlbu яrazиlяrdя hakиm rola malиk olmuшdur.Dюvlяt dиlиnиn яrazи adlarыnы xatыrladan bиr sыra Avropadюvlяtlяrи bu baxыmdan mцbahиsя yarada bиlяr. Mяsяlяn,bиz adяtяn Иsveч dюvlяtиndяn danышыrыq vя Иsveч dиlи иfadяsиnиишlяdиrиk. Amma bu o demяk deyиl kи, Иsveч dиlи яrazиnиnadыnы иfadя edиr. Xeyr sadяcя problem tяrcцmяdяn qaynaq -lanыr. Rus dиlиndя hяmиn dюvlяtиn adы «Шvetsиya» dиlиn adыиsя «шvedskиy» sяslяnиr. Иngиlиs dиlиndя иsя bu mцvafиq ola -raq «Sweden» vя «Swedиsh»dиr. Gюrцndцyц kиmи «Шvet -sиya» dюvlяtи «шved» xalqыnыn dюvlяtиdиr vя dюvlяt dиlи dяhяmn xalqыn dиlиdиr. Яslиndя mцbahиsя yarada bиlяcяk dиgяrdюvlяtlяrиn hamыsыnda da vяzиyyяt belяdиr.Mяntиqlя belя чыxыr kи, Azяrbaycan Respublиkasыndacoь rafи яrazиnиn vя dюvlяtиn adыna uyьun yenи bиr vahиdxalqmы (yяnи etnиk qrup) formalaшmышdыr?Mяlum olduьu kиmи юtяn яsrиn 30-cи иllяrиnя kиmи Azяr -baycan adlanan coьrafи mяkanda mяskunlaшan яsas etnиkqrup mяhz «Tцrk» adlanmыш, rяsmи dиl иsя Tцrk dиlи olaraqqяbul edиlmишdиr. Hяtta, fиkrиmиzcя, hяmиn dюvrя qяdяr«Tцrk» anlayышы tяkcя etnиk qrupu deyиl, hяm dя Azяr -baycan adlы яrazиdя yaшayan bцtцn яhalиnи (daha konkretolaraq mцsяlman яhalиnиn hamыsыnы) иfadя etmишdиr. Lakиn,Stalиnиn «yad» mиllяtlяrя qarшы mцnasиbяtиnиn nяtиcяsи ola -raq rяsmи sяvиyyяdя dиlиmиz «Azяrbaycan dиlи» adlanmaьabaшladы. Bu vяzиyyяt mцstяqиllиyиmиzиn иlk иllяrиnя qяdяrdavam etdи. Чoxsaylы zиyalыlarыn tяшяbbцsц иlя «Tцrk» dиlиyenиdяn qanun sяvиyyяsиndя dюvlяt dиlи elan edиldи. Hяttaorta mяktяblяrdя «Tцrk dиlи» dяrslиklяrи dя buraxыlmaьabaшlamышdы. Lakиn, 1995-cи иl Konstиtusиyasы qяbul edиlяrkяndюvlяt dиlи «Azяrbaycan dиlи» formasыnda tяsbиt edиldи. O,dюvrdя cяrяyan edяn proseslяrиn tяhlиlи belя qяnaяtяgяlmяyя иmkan verиr kи, heч dя bиr чoxlarыnыn dцшцndцyцkиmи hakиmиyyяt «Tцrk dиlи»nиn qяtи яleyhdarы deyиldи. Bunumяrhum prezиdentиmиz Heydяr Яlиyevиn fяalиyyяtиndя яnbaшlыca шцarlardan bиrи kиmи seчdиyи vя dяfяlяrlя tяkrarladыьыTцrkиyя – Azяrbaycan mцnasиbяt lя rиnя mцnasиbяtdя ишlяdиlяn«Bиz bиr mиllяt иkи dюvlяtиk» шцarы яyanи sцbut edиr. Busadя bиr fяrdиn yox Azяrbaycan dюv lяtиnиn rяhbяrиnиnsюzlяrи иdи. Яlbяttя, mцdrиk иnsan юz mяnшяyиnи, kиmlиyиnичox gюzяl bиlиrdи. Lakиn, o, иlk юncя sиyasяtчи иdи. Bu mяsяlяиctиmaиyyяtиn mцzakиrяsиnя buraxыldы. Tяbи kи, zиyalыlardanfяrqlи olaraq uzun mцddяt «azяrbaycanlы» olmuш sadя яhalицчцn bu иzahы olmayan radиkal yenиlиk kиmи gюrцnцrdц. Bumцlahиzяlяrи nяzяrя alaraq Konstиtusиyada «Azяrbaycandиlи» qяbul edиldи. Bu mяhz o dюvr цчцn dцzgцn vя mцdrиkqяrar иdи.Bяzиlяrи belя dцшцnцr kи, «Tцrk dиlи» Tцrkиyя Cцmhurиy -yяtиnиn dюvlяt dиlиdиr. Ona gюrя dя Azяrbaycanda elя sadяmяntиqlя «azяrbaycan dиlи» dюvlяt dиlи olmalыdыr. bununlabaьlы olaraq xarиcи юlkяlяrиn konstиtusиyalarы иlя mцqayиsяaparaq.Avstrиya Konstиtusиyasыnыn 8-cи maddяsиnя яsasяnalman dиlи federal qanunlarla mиllи azlыqlar цчцn mцяyyяnedиlяn hцquqlara zиyan vurmadan rяsmи dюvlяt dиlиdиr. 9-cumaddяdя иsя deyиlиr: Avstrиya mиllяtиndяn olan hяr bиr kишиcиnlи шяxs hяrbи xиdmяt keчmяlиdиr.Burada иkи mяqam dиqqяtи cяlb edиr: иlk nюvbяdя dюvlяtdиlи alman dиlи olsa da Avstrиya vяtяndaшы olan hяr bиr шяxsavstrиyalыdыr. Eynи zamanda etnиk чoxluьun alman dиllи(mяn tиqcя elя alman) olduьu qяbul edиlиr. Bяnzяr mцddяa -lara Lцksemburq, Иsveчrя (цч dюvlяt dиlиndяn bиrи), Lиx -tenшteyn, Belчиkanыn (цч иcmadan bиrи) Konstиtusиyalarыndada rast gяlmяk olur. Alman dиlи dюvlяt dиlи sayыlsa da, юlkяvяtяndaшlarы mяhz Иsveчrяlи, Lцksemburqlu, Lиxtenшteyn -lиdиrlяr. Maraqlыdыr kи, Almanиya Federatиv RespublиkasыnыnKonstиtusиyasы konkret olaraq Baden-Vюrtemberq, Bava -rиya, Berlиn, Brandenburq, Bremen, Qamburq, Qessen, Mak -lenburq-Юn pomeranиya, Aшaьы Saksonиya, Шиmalи Reyn-Vestfalиya, Saar, Saksonиya, Saksonиya-Anqalt, Reyland-Pfalиs, Шlezvиq-Holшteyn vя Tцrиngиya torpaqlarыnda yaшa -yan almanlarыn bиrlяшяrяk Alman dюvlяtиnи yaratdыьыnы elanedиr vя bununla da dюvlяtиn heч dя bцtцn almalarы яhatяetmяdиyиnи иfadя edиr. Yekun nяtиcя, almanlarыn Almanи ya -da yaшamamalarы onlarы etnиk olaraq alman olmaqdan чы -xarmыr. Lakиn, dиgяr alman dюvlяtlяrиndя yaшayan шяxslяrиnmиllи mяnsubиyyяtи (etnиk yox) alman deyиl.Яrяb dюvlяtlяrиnиn Konstиtusиyalarы da bu baxыmdan va -cиb mцddяalar tяsbиt edиb.Яrяb dюvlяtlяrиndяn bиrи olan Mиsиr Яrяb Respublиka -sыnыn Konstиtusиyasыnda deyиlиr: «Mиsиr xalqы яrяb mиllяtиnиntяrkиb hиssяsи kиmи onun hяrtяrяflи bиrlиyиnиn reallaшmasыцчцn чalышыr. Иslam dюvlяt dиnи, яrяb dюvlяt dиlи, qanunve rи -cиlиyиn яsas mяnbяyи Иslam hцququdur, шяrияtdиr. Dюvlяt bц -tцn mиsиrlиlяr цчцn bяrabяr hцquqlar tяmиn edиr». Gюrцn -dцyц kиmи Konstиtusиya vahиd Mиsиr vяtяndaшlыьы vя mиsиrlиanlayышыnы mцяyyяn edиr. Lakиn, dюvlяt dиlи Mиsиr dиlи yox,яrяb dиlиdиr vя Mиsиr xalqы da яrяb mиllяtиnиn tяrkиb hиssяsиsayыlыr.Яrяb dюvlяtlяrиnиn Konstиtusиyalarыnda rast gяlиnяn buanlayыш юzlцyцndя orиjиnaldыr. Yяmяn Яrяb Respublиkasы dawww.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:623


Yяmяn xalqыnыn яrяb mиllяtиnиn vя Иslam dцnyasыnыn tяrkиbhиssяsи elan edиr. Lиvиya Konstиtusиyasы da eynи mюvqedяdayanmaqla yanaшы vahиd яrяb bиrlиyиnя naиl olmaьы bцtцnяrяb xalqlarыnыn яsas mяqsяdи bяyan edиr. Kцveyt Kons -tиtusиyasы иsя юlkяnи яrяb dюvlяtи шяklиndя bяyan edиr. Pre -ambulada dюvlяtиn yaradыlmasыnda baшlыca mяqsяdlяrdяnbиrи kиmи яrяb mиllяtчиlиyиnиn gцclяndиrиlmяsи gюstяrиlиr.Oman Sultanlыьыnыn Konstиtusиyasы иsя юlkяnи mцstяqиl, suveren,яrяb, Иslam dюvlяtи elan edиr. Adыnda яrяb anlayышыndanиstиfadя edиlяn Sяudиyyя Яrяbиstanы da юzцnц Иslam vяяrяb dюvlяtи bяyan edиr.Юzцnц яrяb respublиkasы elan edяn Surиyanыn Kons tи -tusиyasы иsя baшdan-ayaьa яrяb mиllяtчиlиyиnи tяblиь edиr.Preambulada яrяb mиllяtиnиn bяшяrиyyяtя verdиyи tюvhя lяr -dяn, иmperиalиzmиn яrяb mиllяtиnи vя onun sяrvяtlяrиnи talamasыndan,mиllяtиn иmperиalиzmя vя sиonиzmя qarшы mц ba -rиzяsиndяn vя qяlяbяsиndяn danышыlыr. Konstиtusиyanыn bи -rиncи maddяsи Surиyanы яrяb dюvlяtlяrи bиrlиyиnиn цzvц kиmиbяyan edиr, яrяb regиonu olan Surиyanыn яrяblяrиn vяtя nи -nиn tяrkиb hиssяsи olduьu gюstяrиlиr, Surиya яrяb regиonununxalqы яrяb mиllяtиnиn tяrkиb hиssяsи olduьu vя яrяblяrиn bиrlиyиnяnaиl olmasы uьrunda mцbarиzя apardыьы gюstяrиlиr.Belяlиklя яrяb dюvlяtlяrиnиn qanunverиcиlиk aktlarыnыntяh lиlи onlarda цmumи bиr яrяb mиllяtи anlayышыnыn mюvcudolduьu nяtиcяsиnя gяlmяyя иmkan verиr. Reallыqdan uzaqolsa da, bu dюvlяtlяr яrazи anlayышыndan daha sonra vahиdяrяb mиllяtиnиn ayrы-ayrы hиssяlяrи kиmи nяzяrdяn keчиrиlиr vяdaиmи bиrlиk nиyyяtlяrи bяyan edиlиr. Eynи zamanda, mиsиrxalqы, lиvиya xalqы, yяmяn xalqы, surиya xalqlarыnыn mюvcudluьuиlя bяrabяr vahиd яrяb mиllяtчиlиyиnиn mюvcudluьu tяsbиtedиlиr. Lakиn, dюvlяt mяnsubиyyяtиnя, vяtяndaшlыqmяsяlяlяrиnя gяldиkdя mиsиrlи, lиvиyalы, kцveytlи anlayышlarыbиrиncи dяrяcяlи яhяmиyyяt kяsb edиr.Bяs яrяb mиllяtи anlayыш nяyя яsaslanыr? Tяbии kи, vahиdmяnшяyя, mяdяnиyyяtя, dиn vя яn яsasы dиlя. Halbukи, яrяbcoьrafиyasыnыn daиrяsи olduqca genишdиr vя tutaq kи, Mя -rakeшlи иlя Qяtяrlиnиn danышdыьы dиl arasыnda yerdяn gюyяdяkfяrq mюvcuddur.Юzцnц «Tцrk dюvlяtи» elan etmиш vя «Tцrklцyц» etnиkdeyиl, dюvlяt mяnsubиyyяtи sяvиyyяsиnя qaldыrmыш TцrkиyяCцmhurиyyяtиnиn Anayasasыna mцracияt edяk. TцrkиyяCцmhurиyyяtи Konstиtusиyasыnыn 3-cц maddяsиndя Tцrkиyяdюvlяtиnиn юlkяsи vя яhalиsи baxыmыndan vahиd vя tamlыьыяks olunur vя dюvlяt dиlиnиn Tцrkcя olduьu tяsbиt edиlиr.Belяlиklя dюvlяt dиlиnиn vahиdlиyи vя mяhz Tцrk dиlи olmasы dadюvlяtиn tяmяl prиnsиplяrиndяn bиrиnи tяшkиl edиr. Bu maddяиlя Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи vяtяndaшlыьыnы mцяyyяn edяn 66-cы maddяsи sиstem tяшkиl edиr. Hяmиn maddяyя gюrя TцrkDюvlяtиnя vяtяndaшlыqla baьlы olan hяr kяs Tцrk hesab edи -lиr. Bиr mиllяt, bиr юlkя, bиr dюvlяt prиnsиplяrиnя яsaslananTцr kиyя Respublиkasыnda etnиk, dиnи vя dиgяr mяnsubиy -yяtlяrdяn asыlы olmadan vahиd Tцrk mиllяtи anlayышы tяtbиqedиlиr. Yяnи, «Tцrk» rяsmи sяvиyyяdя Tцrkиyя Cцmhurиyyяtияrazиsиndя heч dя etnиk mяnшяyи Tцrk olan иnsanlarы deyиl,yalnыz vя yalnыz Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиnиn vяtяndaшlarыnыиfadя edиr. Azяrbaycan vяtяndaшlarыna mцnasиbяtdя bиrqayda olaraq «azяrи», dиgяr Tцrk dюvlяtlяrиnя mцnasиbяtdяиsя «Tцrk xalqlarы», «tцrkи (Tцrk yox mяhz tцrkи - A.A.) cцm -hurиyyяtlяr» иfadяlяrиnиn иstиfadя edиlmяsи иlk nюvbяdя «Tцrk»anlayышыnыn rяsmи konstиtusиon mяnasыnыn saxlanmasыnayюnяlmишdиr.Lakиn, bu o demяk deyиl kи, sadяcя Tцrkиyя Cцm hu rиy -yяtиnиn Anayasasыnы pozmamaq цчцn, Azяrbaycan vя dиgяrTцrk dюvlяtlяrи юz «Tцrk»lцyцndяn иmtиna etmяlиdиrlяr.Azяrbaycan Konstиtusиyasыnda dюvlяt dиlиnиn Tцrk dиlи elanedиlmяsи, heч dя Azяrbaycanы Tцrkиyяyя чevиrmиr. Яksиnя,bu amиl yuxarыda gюstяrиlяn zиddиyyяtlяrиn aradan qaldыrыlmasыna,etnиk, dиnи vя s. amиllяrdяn asыlы olmayaraq vahиd«azяrbaycanlы» mиllяtиnиn, azяrbaycanчыlыq иdeologиyasыnыntam bяrqяrar olmasы цчцn zяmиn yaradыr.24 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


Qяrbиn«demoqrafиya» adlы sиlahыVцqar Zиfяroьlufilologiya elmləri namizədiSon иllяrdя Tцrk dюvlяtlяrиndя demoqrafиk vяzиyyяtиnheч dя цrяkaчan olmadыьыnы gюrmяkdяyиk. Tцrk respublи -kalarыnыn иqtиsadи иnkaшafы vя яhalиnиn sosиal vяzиyyяtиnиnmцs bяt mяnada dяyишmяsиnя rяьmяn doьum faиzи nиsbя -tяn aшaьы dцшmяkdяdиr, «Aиlя Иnstиtutu» anlayышы иsя юzяvvяlkи яhяmиyyяtиnи getdиkcя иtиrиr.7-16-cы яsrlяr, Avrasиya mяkanыnda Ttцrk xalqlarыnыnцstцn mюvqedя olduqlarы bиr яrяfяdиr. 900 иl яrzиndя dцnyatarиxиnя 17 bюyцk иmperиya, yцzlяrlя dюvlяt bяxш etmиш bumиllяt, hяr иkи qиtяdя юz hakиm mюvqeyиnи иstяr sиyasи, иstяrhяrbи, иstяrsя dя elmи naиlиyyяtlяrи иlя ortaya qoymaqda иdи.Bu tarиxи dюvrdя Tцrk elementи domиnantlыq tяшkиl edиrdи.Tцrklяrиn sayы, onlara hяmишя mяnfи mцnasиbяtи иlя seчиlяnчиn, slavyan, fars, avropa xalqlarы иlя mцqayиsяdя artыmameyllи иdи.16-20-cи яsrlяr иsя artыq bu mюvqelяrиn tяdrиcяn яldяnverиlmяsи vя zяиflяmяsи иlя yadda qaldы. Иmperиyalarыn чю -kцшц, Rusиya, Avropa, Чиn vя Иranыn daha цstцn mюvqelяrячыxmasы bu яsrlяrdя baш verdи. Vя bu чюkцш иlk nюvbяdяTцrk xalqlarыnыn юz aralarыnda olan qarшыdurma vя hяrcmяrclиyиn nяtиcяsиndя reallaшdы. Tяssцff kи, bu gцn dя qa -zax vя юzbяk, tatar vя baшqыrdlar arasыnda soyuq mцna sи -bяtlяr qalmaqdadыr. Bundan daha чox иstиfяdя edяnlяr иsя,Tцrk faktorunun yenиdяn domиnant sяvиyyяyя qalxmasыnы(шцbhяsиz kи, юz mиllи maraqlarыndan чыxыш edяrяk) arzu et -mяyяn dюvlяtlяrdиr. Чиndя uyьurlarыn artыmыnыn son dяrяcяtиtиzlиklя hesablanmыш plan цzrя qarшыsыnыn alыnmasы, ИrandaTцrklяrиn sayыnыn saxtalaшdыrыlmasы, Rusиyada иsя цmumиy -yяtlя Tцrk xalqlarыna yaradыlan sцnи problemlяr bunun яsasgюstяrиcиlяrиdиr.Son dюrd яsr яrzиndя Tцrk xalqlarыnыn proporsиonalqay dada artыm sяvиyyяsиnиn nя qяdяr aшaьы dцшmяsиnи sa -dя bиr mиsalla иzah etmяyя чalышaq. Slavyanlarыn – 300 mиl -yon, чиnlиlяrиn – 1300 mиlyon, almanlarыn – 500 mиlyon oldu -ьunu nяzяrя alaraq, Tцrklяrиn Qыzыl Orda dюnяmиndяn buproporsиonalla artыmыnы hesablasaq, цmumи say 800 mиlyonaчatmalы иdи. Иllяrlя beynиmиzя yerиdиlяn, «sиz az say -lыsыnыz» (mяsяlяn, Иranda bu tяblиьat son dяrяcя «uьurlu»aparыlmaqdadыr vя Kяsrяvичиlиk doktrиnasыnыn яsas иdeyaиstиqamяtlяrиndяn bиrиnи dя bu tяшkиl edиr) fиkrи bu gцn Иran -da, Чиndя, Rusиyada, Avropada mцvafиq olaraq Azяr bay -can Tцrklяrиnиn, uyьurlarыn, tatarlarыn, Tцrkиyя Tцrklя rи nиngenиш mиqyaslы assиmиlyasиyasы иlя mцшahиdя edиlmяk dяdиr.Bunun qarшыsыnы almaьыn yeganя цsulu иsя sиyasи vя иqtиsadиgцcцn qalxmasыndan иbarяtdиr. Bu gцn Azяrbaycan vяTцrkиyяdя, hяr иkи dюvlяtиn son zamanlardakы sиyasи vя иqtиsadииnkишafы, eynи zamanda tяbии artыmыn normal sяvиy yяdяgetmяsи baxыmыndan bu problem olmasa da, Orta Asиyadюvlяtlяrиndя bиr qяdяr narahatчыlыq sezиlmяkdяdиr. Qa za -xыstan kиmи bиr bюyцk яrazиyя malиk dюvlяtиn яhalиsиnиn yalnыzyarыsыnыn (tяqrиbяn 9 mиlyon) Tцrk – qazax olmasы, яs -lиndя цrяkaчan fakt deyиl. Vя mцasиr Qazaxstanda tя ku -шaqlы qazax aиlяlяrиnиn sayы durmadan artmaqdadыr.Tцrk tюrяsиnиn яsas sцtunu sayыlan aиlя иnstиtutu sиs -temиnиn «qяrb modelи»nя uyьunlaшdыrыlmasыnыn da (яslиndяqяrbdя aиlя иnstиtutu deyиlяn bиr sиstem artыq yoxdur) bugerиlяmяlяrdя bюyцk юnяmи olub. Hяlя 50-cи иllяrиn ortalarыndanbaшlayaraq Sovet иmperиyasы yюnяtиcиlяrи Tцrk res -publиkalarыnda doьum sяvиyyяsиnиn aшaьы salыnmasы иstиqamяtиndяhяr formada tяblиьat aparыrdыlar. Bu gцn hяmиntяblиьat total шяkиldя Qяrb medиasы vя mяdяnиyyяtиnиn (fиlmvя dиzиlяrlя) tяsиrи иlя юzцnц bиruzя vermяkdяdиr.Qяrbиn aиlя planlamasы1991-cи иldя Sovet иmperиyasы daьыldыqdan sonra post -sovet mяkanыna daxиl olan юlkяlяr, dяrhal «mяdяnи dцn ya -nыn» «demokrafиk korreksиya» tяlяb etdиyи юlkяlяr sи ya hы -sыna daxиl edиldиlяr. 1992-cи иldяn etиbarяn иsя mцxtяlиf la -yиhя vя qrantlar hesabыna «Aиlя Planlaшdыrma Mяrkяz lя rи»nиn kцtlяvи yaradыlmasы prosesи baшladы.1992 vя 1994-cц иllяrdя mцvafиq olaraq Rиo-de-Janey -roda vя Qahиrяdя dцnya яhalиsиnиn artыmы иlя baьlы beynяlxalqkonfranslar keчиrиldи. Mяhz hяmиn konfranslarda иnkишafetmяkdя olan юlkяlяrя цnvanlanmыш «Davamlы иnkишaf» adlыproqram qяbul edиldи. Qahиrяdя qяbul edиlmиш bu proqramяslиndя, 1974-cц иldя qяbul edиlmиш Amerиkanыn Mиllи Tяhlц -kяsиzlиk Memorandumunun tяkrarы иdи. Doьum sayыnыn azal -dыlmasы barяdя bиrbaшa vя aчыq tяlяb qoyulurdu – tяbии kи,qadыnlarыn saьlamlыьыnыn vя onun hцquqlarыnыn qorunma -sыnыn son dяrяcя яhяmиyяtlи olmasы шяklи иlя pяrdяlяnmишwww.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:625


formada! Rokfeller Fondu vя bиr sыra beynяlxalq tяшkиlatlarbu proqramыn malиyyяlяшdиrиlmяsиnя vя hяyata keчиrиl mя -sиnя nяzarяt edяn tяшkиlatlarыn sиyahыsыnda yer alыrdыlar. Bu -nun ardыnca mцxtяlиf fondlardan malиyyяlяшяn qeyrи-hю -kumяt tяшkиlatlarыnыn яslиndя azad иntиm hяyatы tяblиь edяn«Seksual maarиflяnmя» proqramыnыn иsя nяtиcяsи чox aьыroldu: AИDS vя buna bяnzяr qorxulu xяstяlиklяr, XX яsrиn sonlarыnda15-19 yaш arasы uшaq vя yenиyetmяlяrиn arasыndaюlцm hallarыnыn 50 faиz (!) artmasы, zorakыlыq vя psиxи чatышmamazlыqlar,boшanma hallarы vя aиlяdяn kяnar иlишgиlяr.Mahиyyяt etиbarы иlя, bugцnkи demoqrafиk mяnzяrя bиrчox cavabы tapыlmasыnda чяtиnlиk yaradan suallar ortaya чы -xarmaqdadыr. Bu bиr hяqиqяtdиr kи, mцasиr zamanda superdюvlяtlяrиn «demoqrafиk mцharиbяsи» artыq getmяkdяdиr.Hяt ta amerиkalыlarыn юzlяrи belя bunu aчыq etиraf edиblяr.1989-cu иlиn yazыnda «Vaшиnqton Kuoterlи» jurnalыnda чapedиlmиш «2010-cu иlя qяdяr qlobal demoqrafиk tendensи -yalar ABШ tяhlцkяsиzlиyи aspektиndя» mяqalяsиndя Pen ta -qon aчыq olaraq «яhalи planlaшdыrmasы»na yenи tиp sиlahlarыnyaradыlmasы proqramы statusunun verиlmяsиnя чaьыrыrdы.«Genиш kцtlяlяrи иnandыrmaq lazыmdыr kи, hяr aиlяdяorta hesabla цч, sonra иsя иkи uшaq olmasы onlarыn fяrdи vяmиllи maraqlarыna xиdmяt edиr». Artыq sыnaqdan keчиrиlmишцsulla – aиlя planlaшdыrma mяrkяzlяrиnиn kцtlяvи шяkиldя ya -radыlmasы vя hяmиn mяrkяzlяrиn dя юz nюvbяlяrиndя «sadя,ucuz, effektиv, tяhlцkяsиz vя davamlы vasиtяlяrlя hamиlя lиk -dяn qorunma» иstиqamяtиndя tяblиьat aparmalarы – doьumuazaltmaq яsas hяdяf иdи. «Beynяlxalq иnsan artыmыnы nя -zarяt altыnda saxlanmasыnы юzцndя ehtиva edяn иstяnиlяnproqram цчцn bu hяyatи яhяmиyyяtlи bиr mяqamdыr», -1974-cц иl memorandumunu hazыrlayan mцяllиflяrdяn bиrиsяmиmи etиraf edиrdи.Avropanыn aиlя «qayьыsы»Avropada demoqrafиk planlamaya bu tиp maraq ЫЫ Dцn -ya mцharиbяsи иllяrиndя sиyasи чalarlar almaьa baшladы.Alfred Vetselиn «SS reyxsfцrer ordusunun «Ost» baшplanы иlя baьlы tяklиf vя иradlarы» иsя цmumиyyяtlя dяhшяtdoьurur: «Шяrq vиlayяtlяrиndя bиzиm цчцn arzuedиlmяz olanяhalи artыmыnыn qarшыsыnы almaqdan юtrц, hяmиn yerlяrdяиmperиyanыn daxиlиndя яhalи artыmы цчцn edиlяn vasиtяlяrdяnqяtи olaraq иmtиna etmяk lazыmdыr. Bu vиlayяtlяrdя яhalиartыmыnыn azalmasы цчцn xцsusи tяblиьat tяшkиl etmяlиyиk.Tяblиьat vasиtяlяrи яsasяn, mяtbuat, radиo, kиno, vяrяqяlяr,kичиk broшцrlяr, elmи mяruzяlяr vя s. ola bиlяr. Bиz davamlыolaraq orada yaшayan яhalиnиn beynиnя yerиtmяlиyиk kи, чoxuшaqlыlыq zиyanlыdыr. Uшaq tяrbиyяsиnиn nя qяdяr bюyцk ma -lиyyя vяsaиtи tяlяb etdиyиnи gюstяrmяlи vя hяmиn vяsaиtя nяedя bиlяcяklяrиnи nцmayиш etdиrmяlиyиk. Uшaq dцnyaya gя -tиrяrkяn qadыnыn юz saьlamlыьыnы necя tяhlцkя altыnda qoyduьubarяdя xцsusи tяblиьat aparmaq lazыmdыr. Bununlaparalel olaraq иsя, hamиlяlиkdяn qorunma preparatlarыnыnkцtlяvи tяblиьatы aparыlmalыdыr. Bu vasиtяlяrиn genиш иstehsalыtяшkиl edиlmяlиdиr. Hяmиn vasиtяlяrиn vя abortun yayыlmasыheч bиr halda mяhdudlaшdыrыla bиlmяz. Abort mяrkяzlяrиnиngenиш шяbяkяsи tяшkиl edиlmяlиdиr. Mяsяlяn, mamaчa vяfeldшerlяr цчцn xцsusи kurslar tяшkиl edяrяk onlara abort et -mя яmяlиyyatыnы юyrяtmяk mцmkцndцr. Bu яmяlиyyatlar nяqяdяr keyfиyyяtlи aparыlacaqsa, bиr o qяdяr яhalи bunundцz gцn vя saьlam qяrar olduьuna иnanacaq. Шцbhяsиz kи,hяkиmlяrиn dя abort яmяlиyyatlarы keчиrmяsиnя иcazя ve -rиlmяlиdиr. Vя bu heч bиr halda hяkиm etиkasыnыn pozulmasыhalы kиmи qиymяtlяndиrиlmяmяlиdиr. Kюnцllц sterиllяшmяnи dяtяblиь etmяk lazыmdыr, kюrpя юlцmцnя qarшы hяr cцr mцb a -rиzяnиn qarшыsы alыnmalыdыr. Uшaq xяstяlиklяrиnя qarшы pro fи -laktиk tяdbиrlяrиn hяyata keчиrиlmяsиnя vя gяnc analarыn ye -nи doьulmuш kюrpяlяrя necя qulluq etmяlи olduqlarы иlя baьlыhяr hansы maarиflяndиrmя ишиnя иcazя vermяk olmaz. Butяdbиrlяrиn hяyata keчиrиlmяsи иlя yanaшы boшanma hallarыцчцn dя heч bиr maneя yaradыlmamalыdыr. Nиgahdankяnaruшaqlara yardыm gюstяrиlmяmяlиdиr. Чox uшaqlы aиlяlяrя ver -gи gцzяшtlяrи vя maddи yardыmlar edиlmяmяlиdиr».Faшиst Almanиyasыnыn яsarяt altыna aldыьы Шяrq xalqlarыцчцn uyquladыьы bu sиyasяt, 50-cи иllяrdяn baшlayaraq Sovetdюnяmиndя mцsяlman Tцrk «Sovet vяtяndaшlarыna» tяtbиqedиldи. Mяsяlяn, 1954-cц иlиn avqust ayыnыn 5-dя Kremlabor ta gюrя cиnayяt mяsulиyyяtиndяn azad etdи, 1955-cи иlиn23 noyabrыnda иsя цmumиyyяtlя abortla baьlы qadaьa ara -dan qaldыrыldы.Maraqlы odur kи, Tцrk dюvlяtlяrиndя aиlя иnstиtutlarыnыngetdиkcя daha aшkar шяkиldя arxa plana keчиrиlmяsи fonunda,Qяrb artыq bu иnstиtutun яhяmиyyяtиnи anlayaraq onu юnplana чыxarmaьa чalышыr. Qяrb medиasы aиlя problemlяrиnяdaha artыq yer ayыrыr, bиrbaшa шцuraltы psиxologиyaya tяsиretmяdя яn effektиv sиlah olan fиlmlяrdя иsя aиlя anlayышыnavurьu edиlиr. Mяsяlяn, amerиkalыlarыn son dюvrlяrdя aиlя sи -yasяtиnи dяyишdиrdиklяrиnиn dя шahиdи olmaqdayыq – azad иn -tиm hяyat tяblиьatы aиlя яnяnяlяrи, aиlя sяdaqяtи vя чoxuшaqlыlыqhяdяfиnи qarшыsыna qoyan «aиlя ocaьы» proqramы иlяяvяz olunur. Bu tяblиьat yalnыz tяhsиl mцяssиsяlяrиndя ye -nиyetmя vя gяnclяr arasыnda aparыlmыr, kиlsяnиn nцfuzu vяgцcцndяn dя aktиv иstиfadя edиlиr. Yaxыn zamanlarda Ame -rиkada eynиcиnslи nиgah vя aborta mцnasиbяtиn kяskиnlя -шяcяyиnиn dя шahиdи ola bиlяcяyиk. Tцtцn vя spиrtlи ичkиlяr vяhamиlяlиkdяn qorunma vasиtяlяrи kиmи abort da BиrlяшmишШtatlarda mяqbul sayыlmayacaq vя yalnыz «eksport mяhsulu»hesab edиlяcяk.Nяtиcяdя, ABШ-da 2050-cи иl цчцn 75 mиlyon nяfяrlиkartыm, yяnи, яhalиnиn sayыnыn 349 mиlyon olacaьы gюzlяnиlиr.26 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


Babяkkиmя qarшы mцbarиzя aparыb?(II yazı)Ceyhun BayramlыаraшdыrmaчыБабяк шяхсиййяти барядя бир гядяр. Мараглыдыр ки, щаггындамянфи йюндян данышдыьымыз яряб-фарс тарихчилярининтарих адына щяр тцрлц щядйанлары гялямя алмаларындан чохчохсонра – ХХ ясрдя дя ишьалы алтында олдуьумуз советим перийасынын щаким тарих консепсийасына уйьун оларагсцни шякилдя Бабякдян «сосиализм идейалары уьрунда аловлумцбариз» образы йаратмаьа ъящд едилмишдир. Совет та -рихшцнаслыьы Бабякин шяхсиййятини о дяряъядя тящриф етмяйяэиришмишдир ки, бир тяряфдян онун атяшпяряст олмасы вя Исламдининя гаршы мцбаризя апармасы барядя сахта мцддяалараэениш йер вермиш, диэяр тяряфдянся онун эуйа бярабярлик,щабеля истисмарчы вя язилян синифляр щагда демиш олдуьуфикирляри «коммунизм идейаларынын классик формасы» кими гя -лямя вермишдир. Мящз бу сябябдян бу эцн щятта Азяр бай -ъан иътимаиййятинин гаймаьы сайылан зийалыларын да бюйцкбир гисминин Бабякин кимлийи, мцбаризя амаллары щаггынданормал мянтиги тясяввцрц йохдур.Бу эцн дцшцнъяли зийалыларымыз вя алимляримиз тамамилящаглы олараг советлярдян галма бу сахта консепсийанынортайа атдыьы цфунятли фикирляри тамамиля инкар етмякля Бабякщярякатыны, Хцррямлик (оху: Щцррямлик) идейасыны Азярбай -ъан адлы Рущи Мяканын милли-дини юзцнцдярки вя горунмасыиля ялагяляндирян фактлары арашдырырлар, дахилимиздя цст-цстяйыьылан суаллара ъаваб тапмагла мяшьул олурлар. Бабяки Ис -лам дининя вя ону йайан ярябляря гаршы мцбаризя апармышбириси кими эюстярянляр индинин юзцндя дя бу суаллар гаршысындааъиз галырлар: яэяр Бабякин вя онун ата-анасынын диниИсламдан фяргли бир дин идися, нийя онун ясл ады Щз. Ялинин(я) бюйцк оьлу имам Щясянин ады иля ейнидир, атасынын вягардашынын ады ися Щз. Мящяммядин (s.я.s) атасы Абдул ла -щын ады иля ейниййят тяшкил едир? Яэяр Бабяк Исламы йайанярябляря гаршы мцбаризя апармагла йанашы атяшпярястликдининя ситайиш едирдися, нийя Бабяк ордусунда кцлли мигдардамцсялман вя о ъцмлядян дя мцсялман яряб вурушурду(ахы бу щагда щятта Бабяки илан-гурбаьа эюзцндя эюрмцшхялифя сарайынын тарихчиляри дя йазыблар)? Онда эюрясян та -рихчилярин гейд етдийи кими, бу «он минлярля мцсялман» Ба -бякин ордусунда олмагла кимя вя няйя гаршы вурушурмуш?Неъя олур ки, яряб тарихчиси Тябяринин щцррямилярин ъям мя -лисляри, топлантылары щагда бющтан долу гейдляри иля алты ясрсонра Османлы тарихчиляринин Гызылбаш мяълисляри вя топлантыларыбарядя йаздыглары ифтиралар юз мязмунуна эюря бир-бирииля цст-цстя дцшцр? Вя неъя олур ки, щцррямилярин сечдийирянэ символикасы иля (ал рянэ) Гызылбашларын ХВ-ХВЫ ясрлярдясечдикляри рянэ култу ейниййят тяшкил едир? Мяэяр Шейх Щей -дяр, Шащ Исмайыл Хятаи атяшпяряст вя йа «утопик сосиалист»идилярми?...Суаллар кифайят гядяр чохдур вя Бабякин, онун башчылыгетдийи щцррямиляр щярякатынын анти-ислам характерли олмасы илябаьлы ъяфянэ мцддяалара сыьынан адамлар бу суаллара щечвахт дягиг ъаваб вермяйибляр. Веря дя билмяйяъякляр, чцн -ки бу суалларын ъавабыны тапмаг цчцн илк нювбядя дяриндяолан мятлябляря нязяр салмаг лазымдыр. Яvvяlkи yazыmыzdaбиз Бабяк щярякатынын няинки анти-ислам характерли олмамасы,щятта сырф Ислам тямайцллц бир щярякат олмасы барядямянбялярдян ялдя етдийимиз мялуматлары тящлил етмякля щя -мин бу дяриндя йатан мятлябляря ишыг салмаьа чалышдыг.vwww.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:627


ЩÀШИЙß: Йери эялмиøкян, Бабяк щярякатынын щягиги мащиййятинияхлаги йюндян аøаьылайыб щечя ендирмяйя чалыøан яряб мцяллиôляринингейдляринин бир чîху цмуми мязмунъа ХВ-ХВЫ яср Гызылбаøлыг щярякатыныаøаьылайан Ос манлы сарай тарихчиляринин сиôариøли йазылары иля îхøарлыгтяøкил едир. Ади бир мисал. Тябяри йазыр ки, Бабякин анасы кîр бир гадын идивя Абдулла адлы бир йаьсатанла гейри-гануни йахынлыг етдикдян сîнраБабяк (Щясян) дцнйайа эялмиøдир. Османлы сарай тарихчиси Мещмет Сî -лакзадя дя бир нечя яср сîнра Шащ Исмайыл щагда йазаркян гейд едир ки,îнун анасы Узун Щясянин (Аьгîйунлу императîру Щясян Байан дурлунунаøаьылайыъы ôîрмада Узун Щясян кими эюстярилмясини щяля бир тяряôягîйаг) Трабзîн щакиминин гызы Дяспиня хатундан îлан гызыдыр. УзунЩясянин бу диваня гызыны (мцяллиô беляъя дя йазыр) Яр дябилли ШейхЩейдяря вермяк гярарына эялирляр. Вя ардынъа Сîлакзадя йазыр: «Иøтя ШащИсмайыл щямян î диваня гадындан дîьулмуøдур». Имадяддин ибн-Кясирися юзцнцн «Ял-бидайя-вян-нищайят» адлы ясяриндя Бабякин анасы барядябунлары сюйляйир: «Бабякин анасы рцсвай îлмуø бир кяниз иди. Ахыр да îъязасына чатды. Халг да îнун øярриндян хилас îлду». Инди ися дцøцняк:Тябяринин, Ибн-ян-Нядимин, ибн-Кясирин Бабякин анасына îлан мювгейииля Мещмет Сîлакзадянин Шащ Исмайылын анасына îлан мювгейи арасындащансы принсипиал ôярг вардыр? Инанмаг мцмкцнмц бу ъцр иôтира вя бющтандîлу мяхязляря? Бабякин атдыьы аддымлар Аббасиляр сарайынын йцрцтдцйцийрянъ сийасятя гарøы идися, тябии ки, щямин сарайын буйруг гулу îлан биряряб тарихчиси îну юз ъызма-гарасында бу сайаг аøаьыламаьа ъящд едяъякди.Вя ейниля дя, Шащ Исмайыл Османлы сарайы цчцн «баøыпîзуг дцøмянцнсцр» эюзцндя идися, тябии ки, Османлы сарайынын тарихчиsи îну анъаг«гара» эюзцндя эюстяряъякди. Еля тякъя бу мцгайися бизя сюйлямяйяимкан верир ки, ЫХ ясрдя Азярбайъанда алîвланан hцррямилик щярякаты иляХВ-ХВЫ яср Гызылбаøлыг щярякаты арасында щям тарихи, щям идеîлîжи, щямсийаси, щям дини, щям милли йюндян, щям дя мязмун етибариля бюйцк бирбаьлылыг îлмуøдур. Инди Азярбайъан тарихøцнаслыьы bу баьлылыьын сирляринитам øякилдя чюзмялидир.vБабяк адлы тарихи гящряманымызын кимлийиндян вя мцбаризямотивляриндян сющбят ачаркян илк нювбядя ону гейдетмяк лазым эялир ки, мянбялярдя тясдиг олундуьу кими, онунясл ады Щясян, атасынын ады Абдуллащ, анасынын ады Бярумяндйахуд Бярцмид, мян бяляря мялум олан гардашларынынсаадлары Абдуллащ вя Мц авийя олуб. Мянбялярин тясдиг етдийиняэюря, Бабяк чохарвадлы олуб. Бязи мянбяляря эюря 13, биргисм мянбяляря эюря ися 17 оьлу вя тяхминян бир о гядяр дягызы олуб.Бабяк исминин щардан эялдийиня даир фикирляр мцхтялифдир,лакин бу фикир мцхтялифлийинин дя кюкцндя яряб-фарс тарихчилярининтящрифля долу гейдляри цстяэял бир сыра савадсыз вя гейритцрксовет тарихчиляринин йанлыш мцддяалара йер вермяляридайаныр. Хатырлайа билярик ки, совет дюняминдя тарих китабларындаБабякин бу ады юзцня эуйа Сасани щюкмдары олмушЯрдяшир Бабяканын адындан эютцрдцйц гейд олунурду.Сонра да бу «тезисдян» иряли эяляряк эютцрцб йазырдылар ки,чох эцман ки, бу адамын мягсяди Ираны Ислам дининдян узагтутмаг вя яряб хилафятинин табечилийиндян чыхармагла бюлэядяСасанилярин щакимиййятини бярпа етмяк имиш. О заман,яъяба неъя олур ки, «фарс дювлятчилийини бярпа етмяк истяйян»бир сяркярдяйя фарс тарихчиляри башда Низамцлмцлк олмагланифрят йаьдырыр? Мянтигля эяряк бу тарихчиляр фарс дювлятчилийининбярпасына чалышан бир тарихи шяхсиййяти тярифляйиб онунадыны юз китабларынын бязяйиня чевиряйдиляр, щалбукиНизамцлмцлк «Сийасятнамя»дя Бабяки батинилярдян ще сабетмякля онун барясиндя yanlыш mяlumat vermишdиr. Де мяли,Бабякин юз исмини щансыса Сасани щюкмдарынын адынданэютцрмяси барядя дейилянляр йалан олмагла бярабяр, онунСасаниляр дюнямини эери гайтармаг истямяси барядя сюйлянилянлярдя башдан-айаьа ифтирадыр.«Бабяк» адынын мяна йозумлары арасында ики вариант буэцн мцстягил арашдырма апаран зийалыларын диггятини да щачох ъялб едир:1. БАЙ + БЯК морфоложи структур бюлэцсц цзря. Бу эцнЭцней Азярбайъанын бир чох йерляриндя Бабяк исмини «Бай -бяк» формасында тяляффцз едир вя йазырлар. Щяр ики компонентюзцнцн лексик мянасына эюря «бяй, ясилзадя» анламыныверир, беля олдуьу щалда сюзцэедян адын цмуми лексикмянасыны «бяйляр бяйи» шяклиндя йорумламаг мцмкцндцр.Бу йердя паралелляр апараraг ону гейд едя билярик ки, ШащИсмайылын щакимиййяти дюврцндя дя онун тяйин етдийи мащалбюйцкляриня «бяйлярбяйи» титулу верилирди вя бу титул, илк фярзиййяйяясаслансаг, юзцнцн мяншяйиня эюря чох-чох яв вялкидюврляря эедиб чыхыр. Тяяссцф ки, Бабяк адынын «Бай бяк» формасындагейд олунмасы иля баьлы ЫХ-Х яср яряб мцяллифлярининясярляриндя еля бир хатырлатмайа раст эялинмир.2. БАБЯК исминин мяншяйи иля баьлы бу эцн бизляри да щачох дцшцндцрян, даща инандырыъы вя аьлабатан эюрцнян версийабу адын илк компонентинин («БАБ» щиссяъийинин) мцсялмандцнйасында, ялялхцсус да, шия мязщябиня инананмцсялманлар арасында бюйцк юням дашыйан бир сюз олмасыдыр.Щз. Мящяммядин (с.я.с) юз лайигли ардыъылы вя ва риси Щз.Ялинин (я) билик сявиййясиня истинадян сюйлядийи «Мян елминшящярийям, Яли ися онун гапысыдыр» фикриндя Щз. Яли (я) Исламавя Ислам пейьямбяринин (я) биликляриня «гапы» (ярябъя «баб»демякдир) олараг дяйярляндирилир. Бу нюгтейи-нязярдян, зяннимъя,Щясян адлы тарихи гящряманымызын тяхяллцсц (кцнйяси)олан Бабяк исмини мящз БАБ кюкц + ЯК шякилчиси (бурадамянсубиййяти, аид олманы ифадя едир) олмагла морфоложи бюлэцапарараг тящлил етмяк лазым эялир. Мараглыдыр ки, мянбялярдяБабякин адынын «Баб» йахуд «Ба бан» шяклиндя чякилмяси щалларынащеч дя аз раст эялинмир.Илк юнъя Бабяк дюврцня аид йазылмыш мянбялярдян биринянязяр салаг. Сямани юзцнцн «Китаб-ял-янсаб» адлы ясяриндя«Бабяки» сюзц иля баьлы беля бир гейд едиб: «Ики «Б»арасындакы «Ялиф» вя сонундакы «ки» - «бабякиляр» демякдир».Мараглыдыр ки, Бабяк вя хцррямиляр щярякатына тамамилятящгиредиъи йюндян йанашан бу фарс тарихчиси, эюрдц йцмцзкими, «Бабяк» адыны кюк вя шякилчи олмагла ики йеря айырыб«Баб» щиссяъийини айрыъа гейд едир, щалбуки Бабяк исми щансысаСасани щюкмдарынын адындан эютцрцлмцш ол сайды, бутарихчи сюзцэедян факты ясла эизлятмязди.Сюзцэедян ад вариантлары иля ялагядар фактлар щям Му саКаланкайтуклуда, щям дя ермяни (щай) мянбяляриндя гаршы-28 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


мыза чыхыр. М. Каланкайтуклу Бабяки «гулдур Бабан» адландырыр.Ейни щалла йяни Бабякин «Бабан» кими адландырылмасыиля ермяни (щай) йазары Йеэишенин ясяриндя дя цзляширик.«Бабан» адвариантындакы -ан шякилчисиня эялинъя, бу шякилчининъям категорийасына аид олдуьуну Алпан, Ав ша ран,Хязяран вя с. кими етнотопонимлярдян билирик.Ермяни (щай) мянбялярини бц йердя щеч дя тясадцфи оларагйада салмадыг. Щяр шейдян яввял ермяни (щай) мян -бялярини бу йердя она эюря хатырлатмаг эярякдир ки, щяминмянбяляр няйи дя йалан йазса, юзцня дцшмян вя йа йадщесаб етдийи халгларын шяхсиййятляринин адларыны олдуьу кимигейд етмяйя мейлли олмушдур. Щятта бир чох яряб мянбяляриндяадлары тящриф олунмуш шяхсиййятлярин дягиг ад ва -риантларына мящз ермяни (щай) мянбяляриндя раст эялмяколур. Сяид Няфиси йазыр ки, ермяни мянбяляри «Бабякин адыныбязян Баб йа Бабан, бязян дя Бабяк шяклиндя йазмышлар».Демяли, бу инсанын адындакы ясас дяйишмяз цнсцр (сюзкюкц) мящз «БАБ» щиссяъийи щесаб олуна биляр.Ерамызын 1270-ъи илиндя юлмцш ермяни тарихчиси, кешишВардапет Варданын йазмыш олдуьу «Цмуми тарих» адлы ки таб -да 826-ъы ил щадисяляриня даир беля бир фикир вардыр: «Бу эцнлярдяБаьтатдан (Баьдаддан – Ъ.Б.) чыхмыш Баб адлы бир няфяриранлы исмаил иргиня (яряб мяншялиляр нязярдя тутулур – Ъ.Б.)мянсуб оланларын бир чохуну гылынъдан кечириб бир парасыны даясир тутуб апарды. О, юзцнц Ъавидан йяни юлмяз щесаб едирди».Зяннимизъя, еля тякъя бу ситатлар вя фикирляр «Бабяк» ис -минин «баб» сюзц иля баьлы олмасы версийасынын щеч дя эюй -дяндцшмя олмадыьыны ортайа гоймаьа кифайят едир. Яла вяолараг ону билдиряк ки, щятта ХЫХ ясрин 40-ъы илляриндя Ирандабаш галдырмыш Бабиляр цсйаны вя Бабилик тяригяти дя шияликдян(оху: Ящли-Бейт севэисиндян) доьмушдур. Енсик лопедикмялуматлара ясасян ону да хатырлада билярик ки, Бабиляр цсйанынынрящбяри Сейид Яли Мящяммяд адлы бир шяхс олмушдур.Онун апардыьы мцбаризянин мащиййяти иля баьлы ашаьыдаэятирдийимиз ситатын да, зяннимизъя, Бабяк щярякаты иля баьлысющбятимизля сых ялагяси вардыр. АСЕ-дя охуйуруг: «СейидКазым юляндян сонра (1843) Баб (Сейид Яли Мящяммяд –Ъ.Б.) тяригятя рящбярлик етмиш вя 1844-ъц илдя юзцнц «Баб»(яр. «гапы») адландырараг диндарлар тяряфиндян зцщуру эюзлянилянМещдинин фикир вя диляклярини халга чатдыраъаг васитячиелан етмишдир».Ы йазыда биз Бабяк дюврцнц йазыйа кючцрмяйя ъящд елямишяряб тарихчиляринин демяк олар ки, щамысынын Бабяки «зындыг»кими тясвир етдиклярини хатырлатдыг. Совет тарихшцнаслыьы бусюзцн мащиййятиня вармадан Бабяки вя онун башчылыг етдийихцррямиляри фактики олараг «кафир» йяни Ислам дининя гаршычыханлар вя Улу Танрыны гябул етмяйянляр кими тягдим етмяйячалышмышдыр. Кичик бир яйани мисал: «Азяр бай ъанда атеистфикрин тарихи гядимдир. Хцррямилик Ислам ди нинин ещкамларынагаршы чыхараг бярабярлик идейаларыны иряли сцрмцшдцр». Вя йабашга бир ситат: «Хцррямиляр Исламы рядд едир, кяндлиляри феодалясарятиндян гуртармаг, «цмуми бя рабярлик» йаратмагбарядя фикирляр иряли сцрцрдцляр».Беляликля, цмумян тарихчилярин Бабяки щям «зындыг»,щям дя «кафир» щесаб етмяляри юз-юзлцйцндя бир проблемйаратмышдыр, чцнки «зындыг» вя «кафир» сюзляринин лексик мя -налары тамамиля фярглидир, буну щятта яряб дилинин лцьят тяркибиндяназ-чох хябяри олан, Гураны диггятля охумуш бир чохинсан тясдигляйя биляр. Йяни кафир – цмумиййятля Танрынын(Аллащын) варлыьыны, Исламын тянтянясини бирмяналы шякилдя ин -кар едянляря дейилдийи щалда, зындыг – яввялъя Ислам дининямянсуб олмуш вя сонрадан юз дининдя (бялкя мязщябиндя,тяригятиндя?) дяйишиклик етмишляря дейилир. Бабякя яряб мянбяляриндя«кафир» йох, даща чох мящз «зындыг» дейилмясийалныз ондан иряли эяля билярди ки, о щягигятян дя мц сялманолуб, садяъя Аббаси сарайынын Ислам дини ады алтындайцрцтдцйц сийасяти вя идеоложи хятти гябул етмяйяряк мц -сялманлыьын башга бир голуну (мязщябини, тяригятини) Танрыщягигятляриня даща уйьун щесаб едиб. Бабякин юз дининидяйишдирмямяси вя садяъя Аббасиляр сцлалясиндян фярглимязщябя, тяригятя хидмят етмяси фактынын щягигятяуйьунлуьунабир сыра амилляр щагг газандырыр, лакин бу амиллярин арасындаИсламын илк дюврляриндя мцхтялиф Ислам мязщябляриня вятяригятляриня мянсуб инсанларын бир чох щалларда гаршы тяряфтямсилчилярини «диндян чыхмыш», «йолуну азмыш» (оху: рафизи)кими гялямя вермяляри факты даща чох аьлабатан эю рцнцр. Бирмязщябя гуллуг едян мцсялман заман-заман ондан фярглидиэяр Ислами мязщябя гуллуг едяни эюздян сал маг цчцнону «щагг йолундан сапмыш», «зындыг» адлан дырмышдыр.Диэяр тяряфдян, йухарыда эятирдийимиз бир ситатдан эю -рцндцйц кими, хцррямиляря «рафизи» дя дейилмишдир. Тяхми нян«йолундан сапмыш» мянасыны верян «рафизи» сюзц ясасянорта ясрлярдя шия-мязщяб мцсялманлара, хцсусян дя онларыннисбятян радикал тямайцллц голларына онларын фикирлярини йахынабурахмайанлар тяряфиндян верилмиш бир ад кими таныныр. Щяттасуфиляря вя щцруфиляря беля заман-заман «ра физи» дейилмясищаллары олмушдур. Дин цзря мцстягил мцтяхяссисляримизинфикринъя, «зындыг» вя «рафизи» нисбятян бир-бириндян фярглимяналарда ишлянмишдир, лакин бу сюзлярин ъям щалы олан«зянадигя» вя «рявафиз» сюзляри ярябъядя ейни мянаныверир. Бунунла беля, шярг тарихинин еля дюврляри олмушдур ки,щямин дюврлярдя «зындыг» вя «рафизи» сюзляри арасында елябюйцк бир фярг эюрцлмямишдир, щятта мцяййян дюврлярдя«рафизи» ады верилянляри мцнафиглярля ейниляшдирмяйя дя ъящдедилмишдир. Бабяк вя онун юз ятрафына ъям етдийи щцррямиляряися мянбялярдя ня «кафир», ня «мцнафиг» дейилмямишдир,онлары хилафят сарайынын сифариши цзря ясасян «зындыг» вя бязищалларда «рафизи» адлары иля дамьаламаьа ъящд эюстярмишляр.Вя еля бу нюгтейи-нязярдян дя Имам Ябцлщясян Яшярининюз китабында хцррямиляри рафизилярля ейниляшдирмяси дя тясадцфвя йа субйектив фикир щесаб олуна билмяз.www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:629


Яряб тарихчиляринин бир гисми Бабяк щярякаты барясиндящядйанлар йазаркян мцяййян мягамларда бу эцн «шок ачыглама»кими гялямя веря биляъяйимиз етирафларда да бу -лунублар. Онларын бязиляри тяяссцфля гейд етмишляр ки, Ба бякордусунда он минлярля мцсялман вурушмушдур. Ба бякиндюрд мяшщур сяркярдясиндян бири олмуш Язрякин юзцнцняряб мяншяли мцсялман олмасы да юз-юзлцйцндя Хцрря ми -лярин мцсялман олдугларыны вя ясла Ислама гаршы чыхмадыгларынысцбут едян фактлардыр.Имадяддин ибн-Кясир йухарыда адыны чякдийимиз ясяриндяБабякин Самиряйя эятирилмяси иля баьлы гейд едир ки,«Мютясим о вахта гядяр Бабяки эюрмямишди. Одур ки, Ба -бякин эялмясиня ики эцн галмыш атланыб эетди вя йолда онабахыб гайытды». Мараглы мялуматдыр, ян азы о ъящятдян ки,яэяр Бабяк Ислама гаршы мцбаризя апармыш кафир бириси ол -сайды, беля бир адамы эюрмяк цчцн бу бойда хилафятин башчысысябирсизликля атына миниб ону йолда икян эюрмяйя тялясмязди.Чцнки кафир олан бир адамын Ислама гаршы гылынъ чалмасыади гаршыланмалы бир щадисядир вя хялифя дейилян бяндянитяяъъцбляндириъи бир щал сайылмаз.Бу эцн бязи сепаратист дцшцнъяли вя ъылыз бейинли адамларАзярбайъанын бир чох мяняви дяйярлярини юз адларына чыхмаглабярабяр Бабяк адлы шяхсиййятимизин дя юзцнцн миллимяншяйиня эюря Азярбайъан Тцркц олмадыьыны исбатламаьауьурсуз ъящдляр едирляр. Бязи кянар гцввялярин тясири иля онуэащ фарс, эащ талыш, эащ кцрд кими гялямя вермяйя чалышырлар.Щалбуки бу версийаларыны исбатлайаъаг тутарлы факт эюстяря билмирляр.Биз бурада Бабякин Азярбайъан Тцркц олмасынысцбут етмяк фикриндя дейилик, лакин онун данышмыш олдуьудилля баьлы яряб мянбяляриндян чох йох еля бир ситат эятирмякистяйирик, зяннимизъя, бу йыьъам ситат щямин адам лараъаваб вермяк цчцн йетярлидир.Мящяммяд Цвфи «Ъявами-ял-щекайят вя лявами яррявайят»адлы китабында Бабякин юлдцрцлмяси сящнясини буъцр тясвир едир: «... Беля рявайят олунур ки, онун ялини кясдикдянсонра о, цзцнц юз ганы иля бойады вя «Асанйа!» (йя ни«асан имиш ки!» - Ъ.Б.) дейиб эцлдц. О, ъамаата эюс тярмякистяйирди ки, бу йара она щеч бир ясяр етмямиш вя рущу беляинъимямишдир». Гейд едяк ки, Мящяммяд Цвфи нин тясвиретдийи бу щадисяни диэяр яряб тарихчиляри дя башда Тябяри, Ибнян-Нядимолмагла ъцзи дяйишикликля олдуьу кими гейд етмишляр.Диэяр тяряфдян, Бабяк кими бир сяркярдяйя дяфялярля йе -нилян Аббаси хялифяси мянтигля онун гаршысына мящз онун лаейни миллятя, ейни гювмя мянсуб олан сяркярдяляри чыхармалыиди. Тарихи мянбялярдян айдын олур ки, анасы Тцрк гызы олдуьусюйлянилян Мютясим хялифялийя кечян кими Яш нас, Итащ вяБюйцк Буьа кими Хязяр Тцркляринин башчыларыны сарайа дявятетмишдир. Яшфин Хидр ибн-Кавус ися Мавя ра цн нящр дя ясир алынарагБаьдада апарылмыш вя сонрадан хя лифянин истяйилясарайа йол тапмыш бир Орта Асийа Тцркц иди. Нятиъя етибариляМютясимин Тцркц Тцркя гырдырмаг сийасяти юз бящрясиниверди.Бцтцн бу мцзакирялярин сонуъунда биз бунлары яминликлясюйляйя билярик ки, совет тарихшцнаслыьынын иддиа етдийининяксиня олараг, Бабяк Щцррями адлы тарихи шяхсиййятимиз щечбир вахт ня атеист, ня кафир, ня динсиз (вя йа гейри-ислами щан -сыса бир диня инанан), ня дя гейри-тцрк бириси олмамышдыр, о вяонун аиля цзвляри (ики арвадыны – Сцник кнйазынын гызыны вяДохтяри-Кялданиййяни чыхмагла), валидейнляри тцрк олмаглайанашы, ардыъыллары, тяряфдарлары, силащдашлары Ислам динининАббасилярдян фяргли вя мцяййян мягамларда она зидд бирмязщябиня инанмышлар. Щямин Ислами дцшцнъя тярзинин исящям батиниликля, щям шияликля (Ящли-Бейт севэиси иля), щям суфиликля,щям сонракы дювр щцруфиликля, щям дя Гы зылбашлыг инанъсистеми иля бирбаша вя сых ялагяси олмушдур. Мящз бу гырылмазтелляр, сарсылмаз баьланты адларыны чякдийимиз тяригят,мязщяб вя тямайцлляря дцшмян олан мцхтялиф гцввяляринмцхтялиф дюврлярдя щцррямиляря, батиниляря, суфиляря, щцруфилярявя нящайят гызылбашлара гаршы ейни мювге сярэилямяляриня,щятта бир чох щалларда онларын щамысыны ей ни сюзлярля дамьаламаларынасябяб олмушдур. Бундан яла вя, Бабяк щярякатындадаща гядим дюврлярин милли дц шцнъя системи иля баьлантысыолан чохлу сайда мцяммалы елементляр мювъуддур ки,бунларын барясиндя дя бир гядяр ирялидя фикир йцрцтмяйя чалышаъаьыг.30 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


Azяrbaycanda dиnи vяzиyyяt vяqeyrи-яnяnяvи tяrиqяtlяrAnar TuranАзярбайъан Милли Елмляр Академийасынын Тарих Институтунун диссертантыAzяrbaycan rяsmяn Иs lamюlkяsи olmasa da, яhalиsиnиnbюyцk яksяrиyyяtи Иslam dиnиnяsиtayиш edиr. Bu baxыmdanAzяrbaycanы Иslam юlkяlяrи sыrasыnaaиd etmяk olar. Doьrusu,qardaш Tцrkиyя иlя mц -qay иsяdя Azяrbaycan Иslamehkamlarыnыn hяyata keчиrиl -mяsи vя яmяl olunmasы ba -xыmыndan xeylи gerиdя olsada, hяr halda dиnя bu vя yadиgяr sяvиyyяdя pяrяstиш edяnчox sayda иnsan tapmaqmцmkцndцr. Tarиxи baxыmdangюtцrsяk Azяrbaycan Иslamdиnиnи dиgяr Шяrq юlkяlяrиndяndaha tez qяbul edяn vяbu dиnиn daha tez bяrqяrarolduьu юlkяlяrdяndиr. Юlkя mиzИslam Dцnyasыna hяr zamanyцksяk tяfяkkцrlц dиn vя elmxadиmlяrи, mцtяffяkиrlяr bяxшetmяsи иlя fяrqlяnmишdиr. Ona gюrя dя zaman-zaman bu -ranыn юz Иslam hяyat tяrzи vя Иslama юzяl baxышы olmuшdur.Daha dяqиq desяk, cяmиyyяt daxиlиndя Иslamыn яnяnяvи иkиgenиш yayыlmыш Иslam mяzhяblяrи olan sцnnиlиk vя шияlиyиnhюkm sцrmяsи tarиx boyu mцшahиdя olunmuшdur.XЫX яsrиn яvvяllяrиndя Azяrbaycanыn Rusиya tяrяfиn -dяn ишьalы vя bu юlkяnиn иkи yцz иlя yaxыn mцstяmlяkя шяrtlяrиdaxиlиndя yaшamasы tяbии kи, юlkяnиn mиllи vя mяnяvи abhavasыnatяsиr etmяyя bиlmяzdи. Rus иmperиyasыnыn yerиtdиyиruslaшdыrma, xrиstиanlaшdыrma, mцsяlman mяzhяbчиlиyиvя sonralar ateиzm sиyasяtи юlkяmиzdяn dя yan keчmя mиш -dиr. Bu da юz nюvbяsиndя Azяrbaycan cяmиyyяtиnиn uzunяsrlяr boyu formalaшmыш mяnяvи шцurunu bцdrяtmиш, hяyattяrzиndя vя шцurunda mцяyyяn boшluqlar yaratmышdыr. So -vet rejиmиnиn dиnsиz, xцsusиlя Иslamsыz cяmиyyяt forma laш -dыrmaq иstяyи юz tяsиrlяrиnи gюstяrsя dя cяmиyyяtиmиz, mц -яy yяn иstиsnalar nяzяrя alыnmaqla bu ayrы-seчkиlиk sи ya sя -tиnиn arxasыnca getmяdи. Яk -sиnя qяdиmdяn иnanclarыnabaьlы vя tolerant bиr mцhиtяsa dиq qaldыьыnы иsbatladы. Am -ma problemlяr var vя sюzsцzkи, adlarыn чяkdиyиmиz allahsыzsиyasяtиn иzlяrи sayяsиndя bugцn cяmиyyяtиmиzdя dиnиmи -zиn tяmяl prиnsиplяrи barяdяkиfayяt qяdяr mяlumat yoxdur.Яhalи Allahы (c.c.) tanы dы -ьыnы dюnя-dюnя vurьulasa da,Allahы (c.c.) dяrk edиb tanыmaьыnnяdяn иbarяt olmasыnы,hansы mяrhяlяlяrdяn keчmя -sиnи bиlmяmяsи cяmиyyяtи mиz -dя mцяyyяn иdeolojи boш luq -lar yaradыr kи, bu da hяlяproblem olaraq qalmaqdadыr.Azяrbaycanыn цчrяnglи иstиqlalbayraьыnыn yaшыl rяngи Иslamыbиldиrsя dя, dиgяr rяnglяrиnma hиyyяtиnи dцzgцn юyrяn -mя dиyиmиz kиmи, yaшыl rяngиn dя mahиyyяtиnи daшыdыьыИslamыn nяdяn иbarяt olmasы yetяrиncя юyrяnиlmяyиb. Vahиdmиllи vя mяnяvи konsepsиyalarыn юyrяnиlmяmяsи vя ишlяnmяmяsиdя bu tиplи dцшцncя gerиlяmяsиnиn яsasыnы qoyur.Bununla яlaqяdar olaraq юlkяmиzя ayaq aчan mцxtяlиfqeyrи-яnяnяvи цnsцrlяrиn yayыlmasы vя mцtяшяkkиl formayakeчmяsи цчцn zяmиn yaranыr. Mцstяqиllиyиmиzиn иlk иllяrиndя,dюvlяtиn Azяrbaycanda dиnи vяzиyyяtя nяzarяt etmя tяc -rцbяsи olduqca zяиf olduьundan, yad tяrиqяtlяrиn юlkяdяbaш verяn sиyasи чяkишmяlяrdяn vя xalqыn dиnи savadsыz -lыьыndan suи-иstиfadя edиb tюrяmя tяшkиlatlar yaratmaqlarы bиro qяdяr hиss olunmurdu. Bunun nяtиcяsиndя cяmиyyяt ara -sыnda yenи иfadяlяr - vяhhabиlяr, nurчular, xarиcиlяr, krишna -чы lar, yehova шahиdlяrи, xrиstиan tяmayцllц dиgяr mяzhяbadlarы vя s. ишlяnmяyя baшladы. Dцшцncя vя geyиm tяrzи ba -xыmыndan fяrqlяnяnlяr яhalи arasыnda gюrцnmяyя baшladы.Xцsusиlя vяhhabиlяr dedиyиmиz Иslamыn qeyrи-яnяnяvи fиr -www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:631


qяsи юzцnц daha aчыq vя daha fяal gюstяrmяyя чalышdы. Иlkюncя “Lяzgи” mяscиdиndя fяalиyyяt gюstяrяn vяhhabиlяrsonra maddи иmkanlarы hesabыna daha artыq tutumlu mяscиdtиkdиrmяyи qяrara aldыlar. Nяhayяt 1996-cы иldя “Яbu-Bяkr”adы иlя mяшhurlaшan vя arxиtektura qaydalarы baxыmыndandиgяr mяscиdlяrиmиzdяn fяrqlяnяn yenи bиr mяscиd иnшaedиldи. Яgяr “Lяzgи” mяscиdиndя иnsanlar иbadяt etmяyячяtиnlиk чяkиrdиlяrsя, “Яbu-Bяkr” mяscиdиndя bu чяtиnlиkaradan qaldыrыldы. Cцmя gцnlяrиndя 6-7 mиnlиk kцtlяnиn иbadяtetdиyи bиr mяscиd mцasиr Azяrbaycan reallыьыnda demяkolar kи nadиr mцшahиdя olunmuшdu. Buraya gяlяnlяrиn ara -sыnda sюzsцz kи, яsl иbadяt etmяyя gяlяnlяrlя yanaшы bиz -nes maraqlarы namиnя иdeologиyalarыnы yayan иnsanlar damюvcud иdи (mяlum hadиsяlяrlя яlaqяdar mяscиdиn fяa lиy -yяtи dayandыrыlmышdыr). Heч kяsя sиrr deyиl kи, malиyyя mяnbяlяrиSяudиyyя Яrяbиstanы krallыьыndan vя Kцveyt яmиrlи -yиndяn иdи. Bu юlkяlяrи tяmsиl edяn humanиtar tяшkиlatlarюlkяmиzdя yaranmыш qeyrи-sabиt sosиal-иqtиsadи vяzиyyяtdяnmяharяtlя иstиfadя etmяyя чalышыrdыlar. Onlar, humanиtarfяalиyyяtlя bяrabяr, dиnи maarиflяndиrmя ишlяrи tяшkиl edиr,Иslam tarиxиndяn, Иslam hцququndan, шяrияt qayda-qanunlarыndanmцsabиqяlяr tяшkиl edиr vя qalиb gяlяn gяnclяrя pulmцkafatlarы tяyиn edиrdиlяr. Vяhhabиlяr dиnи яdяbиyyat ya -yыcыlыьы иlя dя kцtlяvи шяkиldя mяшьul olur vя юlkяdя яqиdяvяzиyyяtиnи юz xeyиrlяrиnя dяyишmяyя чalышыrdыlar. Cяmиyyяtdaxиlиndя Иslam qaydalarы vя dюvlяtчиlиk baxыmыndan rяddedиlяn bиr чox radиkal hяrяkяtlяrя vя иxtиlaf salыcы tяblиьatayol verdиyиnя gюrя юlkя zиyalыlarы, dиn xadиmlяrи vя vяtяndaшlarыnxahиши иlя hюkumяt orqanlarы tяrяfиndяn fяalиyyяt -lяrи xeylи mяhdudlaшdыrыlmышdыr. Яvvяllяr qыsa шalvarda vяsaqqalda чox gюrцnяn vяhhabиlяrя, иndи nadиr hallarda rastgяlиnиr. Чцnkи иndи onlar cяmиyyяtя иnteqrasиya etmяyя чalышыrlar.Amma dиnи яnяnяlяrdяn az da olsa bиlgиsи olanadamlar onlarыn mяhz vяhhabи olmasы barяdя yekdиl rяyяgяlя bиlяrlяr. Bяlkя dя vяhhabиlяrиn Azяrbaycan cяmиy yя -tиlя qaynayыb-qarышmasы arzuolunan kиmи gюrцnя bиlяr. On -larыn radиkal dцшцncяlяrи hardasa arxaиklяшяr. Amma иllяrlяюz иdeologиyasыnы daxиlиndя yaшadыb nя vaxtsa zorla - terrorlacяmиyyяtиn beynиnя yerиtmяk иstяyяn vяhhabиlяrdяn dяyan keчиlmяmяlиdиr. Vяhhabи mяzhяbиnиn яsasы XVЫЫЫ яsrdяyaшamыш яrяb шeyxи Яbdцl-Vяhhabыn oьlu Шeyx Mяhяm -mяd иbn Яbdцl Vяhhab tяrяfиndяn yaradlmышdыr. Onun fиkиrlяrиhяlя saь lыьыnda aиlя цzvlяrи, atasы, qardaшы, hяmyerlиlяrиvя bцtцn яhlи-sцnnя alиmlяrи tяrяfиndяn иnkar edиlиb. Hяttaqardaшы Шeyx Sцleyman dиn alиmlяrи arasыnda иlk dяfя Mя -hяmmяd иbn Яbdцl Vяhhaba qarшы “яs-Sяvaиq яl-bяhиyyяfи-r-rяdd яlя-l-vяhabиyyя” (Vяhhabиlиyя cavaba daиr parlaqиldыrыm zяrbяlяrи) adlы яsяr yazmыш vя vяhhabи fиrqяsиnиnbцtцn яhlи-sцnnя mяzhяblяrиnя, hяnяfиlиyя, hяnbяlиlиyя,ma lиkи vя шafиlиyя zиdd olduьunu gюstяrmишdиr. Uzun mцddяttяqиblяrlя цz-цzя qalan иbn Яbdцl Vяhhab sonda иndиkиSяudиyyя Яrяbиstanы krallarыnыn яcdadlarы olan Mяhяmmяdиbn Sяud tяrяfиndяn hиmayяyя gюtцrцlцr. Onun hиmayяsиvяhhabи fиrqяsиnиn hяm yayыlmasыna, hяm dя onun юz яmиrlиyиnиngцclяnmяsиnя sяbяb oldu. Vяhhabи иdeologиyasыnыnqяddar qanunlarы bu dюvrdяn etиbarяn tяtbиq olunmaьabaшladы. Onlar mцsяlmanlarы yolundan azmышlыqda иttиhamedиr, onlarыn qanыnы vя malыnы halal hesab edиrdиlяr. Vяh hя -bиlяrя gюrя mцsяlmanlar pиrlяrи, Иslam юvlиyalarыnыn, Mя -hяm mяd peyьяmbяrиn (s.я.s.) qяbrиnи zиyarяt etmяklяAllaha (c.c.) шяrиk (шиrk) qoшur, mяrhumlar цzяrиndя Qu ran -dan surяlяr oxumaьa bиdяt kиmи yanaшыr, xalqыn nиy yяt edя -rяk nяzиr etmяsиnи, qurban kяsmяsиnи qondarma hesabedиr, qиyamяt gцnц Allahыn (c.c.) иnsan formasыnda azacыqgюrцnяcяyиnи иddиa edиrlяr. Tяbии kи, onlarыn bu иddиalarы яk -sяr bюyцk Иs lam alиmlяrи tяrяfиndяn dяqиq elmи sцbutlarlarяdd edиlmиш, vяhhabиlиyиn mцsяlmanlar arasыnda яdavяtsalan bиr fиrqя olduьu bяyan edиlmишdиr.Radиkal dиnи cяrяyanlardan bиrи dя xarиcиlиk (xяvarиc)fиrqяsиdиr. Xarиcиlиk xarиc olma -dиndяn чыxma mяnasыnda иш -lяnиr. Xarиcиlиyиn tarиxи VЫЫ яsrdяn baшlayыr. Xarиcиlяr Sиf feynmцharиbяsиndя Mцavиyyя иbn Яbu Sufyana qarшы vuruшanИslamыn dюrdцncц xяlиfяsи Яlиnиn (я) ordusundan ayrыlanlardыr.O gцndяn etиbarяn, hяmиn bиr qrup иnsana Иslamtarиxиndя verиlmиш addыr. Onu da qeyd edяk kи, Osmanыn (я)vя Яlиnиn (я) юldцrцlmяsиnиn dя bиrbaшa xarиcиlяr tяrяfиndяntюrяdиldиyи bиldиrиlиr. Dиnи konsepsиya baxыmыndan vяhha -bиlяrя чox yaxыn fиrqя olan xarиcиlиk bяzи шяrияt mяsя lяlя -rиndя kяskиn mюvqedяn чыxыш edиr. Onlar dцnyяvи dюvlяtquruluшunu kafиr hakиmиyyяt hesab edиr vя bu hakиmиyyяtlя32 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


tяmasda olan иstяnиlяn fяrdи vя ya cяmиyyяtи kafиr ad -landыrыrlar. Onlarыn vahabиlяrlя яsas fяrqlяrиndяn bиrи Иslamиdeallarы olan Яlиnи (я), Юmяrи (я), Aишяnи (я) kafиr hesabetmяlяrиdиr. Bu xяvarиc tяrиqяtиnя olan tarиxи-elmи baxышdыr.Чoxlarы Яbu-Bяkr mяscиdиndя qumbara partladыlmasыndansonra, bцtцn bunlarыn mяhz xяvarиclяr tяrяfиndяn tюrяdиl -dиyиnи иddиa edиrdи. Hяqиqяtdя иsя иndиkи xяvarиclяrlя HяzrяtиЯlи (я), Hяzrяtи Юmяr (я) vя Hяzrяtи Aишяnи (я) qяbul etmя -yяn xяvarиclяrи eynиlяшdиrmяk olmaz. Чцnkи mяscиddяtюrяdиlяn partlayышlarыn mяhz hяmиn xяvarиclяr tяrяfиndяntюrяdиlmяsи иnandыrыcы gюrцnmцr. Чцnkи, sяyyar mцшahи dя -lяrlя aldыьыmыz mяlumatlara яsasяn partlayышda adы hallananyenи xяvarиclяr alandыrыlan bu qruplaшmanыn yuxarыdaadlarыnы чяkdиyиmиz Иslam иdeallarыnы qяbul etmяmяsи иnandыrыcыdeyиldиr. Чцnkи, onlarda vяhabиlяr kиmи eynи иdeologиyadaшыyыcыlarыdыr. Yяnи Иbn Hяnbяlя sюykяnяn vя daha daradиkallaшmыш Иbn Teymиyyя vя Abdul Vяhhabыn ardыncagedяnlяrdиr. Yяnи bu gцn vяhabи dedиyиmиz шяxslяrdиr. Sa -dяcя, mяlum hadиsяlяr bu иkи qrup arasыnda tяшяbbцsц яlяalmaq цstцndя dцшяn sюhbяtlяrиn mяntиqи davamы kиmи qиy -mяtlяndиrиlmяlиdиr. Xяvarиc sюzц “dиndяn чыxmыш, yяnи xarиcolan mяnasыnы verdиyиndяn, иndиkи xяvarиc sayыlanlar, sa -dяcя, vяhhabиlяrиn яhatяsиndяn, onlarыn daxиllяrиndяn xarиcolmuш “Meшя qardaшlarы” sayыlan terror qruplaшmasыdыr. Onuda qeyd edяk kи, haqqыnda danышdыьыmыz tarиxи xarиcиlяr cя -rяyanыnыn яksяr qollarы sayыlan Mцhяkkиmя, Яzarиqя, Nяc -dat, Mцcarиdя, Sцfrиyyя, Beyhяsиyyя, Sцalиbя dюvrц mц -zяdяk gяlиb чatmamышdыr. Xarиcиlяrdяn qalan yeganя fиrqяЯbazиyyя fиrqяsиdиr kи, gцnцmцzяdяk gяlиb чatmыш vя halhazыrdadцnyanыn mцxtяlиf hиssяlяrиndя az mиqdarda qalmaqdadыr.Azяrbaycanda fяalиyyяt gюstяrяn vя mцяyyяn qяdяrиnsanы яtrafыna toplamыш Иslam fиrqяlяrиndяn bиrи dя nurчuluqdur.Bu cяrяyan Tцrkиyяdя yaranmышdыr vя dцnyanыnmцxtяlиf юlkяlяrиndя юzцnя dяstяk qazanmышdыr. Nurчularыnяsas konsepsиyalarыndan bиrи, vaxtиlя Osmanlы иmperиyasыdюnяmиndяkи dюvlяt цsul-иdarяsиnиn yenиdяn bяrpa olunmasыdыr.Nurчular цчцn hazыrkы Tцrkиyя Respublиkasыnыndюvlяt quruluшu Allahыn (c.c.) яmrlяrиndяn kяnaraчыxma kи -mи qиymяtlяndиrиlиr vя demokratиk-hцquqи dюvlяt olanTцrkиyяnиn dцnyяvи dюvlяt modelи rяdd edиlиr. Onlar Tцrkиyяdюvlяtиnиn qurucusu, Atatцrkц kцfrdя иttиham edиr vя dиnиdюvlяt quruluшunu bиrmяnalы шяkиldя reallaшdыrmaq иstяyиrlяr.Nurчuluq cяrяyanыnыn tяrяfdarlarы юtяn яsrиn яvvяllяrиndяvя ortalarыnda yaшayыb-yaratmыш Sяиd Nursи (Kцrdи)qoyub getdиyи teologиya konsepsиyasыna яmяl edиr, onunyazdыьы rиsalяlяrи oxuyur vя yayыrlar. Maraqlы burasыdыr kи,nurчular иdeya vя aspektlяr baxыmыndan sыrf Иslam чarчыlarыkиmи gюrцnsяlяr dя onlarыn dяrslяrиndя Quranи-Kяrиmиn su -rя vя ayяlяrиndяn daha чox, Sяиd Nursиnиn rиsaleyи-nur kцllиyatыndanseчmя aforиzmlяr oxunur. Юlkяmиzdяkи nurчularяsasяn yaratdыqlarы юlkяdaxиlи bиznes шяbяkяlяrиndяn ma -lиyyяlяшиrlяr. Dцnyadakы nurчu bиznes шяbяkяlяrиnиn rяhbяrииsя tяbии kи, hamыnыn gюzяl tanыdыьы Fяtullah Gцlяndиr. Tя -sadцfи deyиldиr kи, nurчularы bяzяn gцlяnчиlяr dя adlandыrыrlar.Яsasяn terror vя иьtишaшdan чяkиnяn nurчularыn яsasdevиzи cяmиyyяtя sakиt шяkиldя иnteqrasиya etmяk vя mяq -sяdя чatmaqdыr.Daha bиr dиnи tяlиm Bяhaиlиkdиr. Bu tяlиm XЫX яsrиn 50-cи иllяrиndя Иranda yaranmышdыr. Bиr чox ekspertlяr bu tяlиmи“Иslam tяrиqяtи” hesab edиrlяr. Яslиndя иsя Bяhaиlиk Иslamыnbяzи prиnsиplяrиnи qяbul etsя dя юzцnцn fяrqlи konsepsиyasыolan mцstяqиl bиr dиnи tяlиmdиr. Bu xцsusиyyяtlяrиnя gюrяBяhaиlиyя hяtta ayrы dиn kиmи dя yanaшыrlar. Hazыrda юlkяnиn18 yaшayыш mяntяqяsиndя mяskunlaшmasыna baxmayaraq,onlarыn doqquzunun da иcmalarы mюvcuddur. Bяhaиlиyиnяsas иdeyasы Bяhaullahыn bиrlиk devиzиdиr vя bu devиz юzюzlцyцndяцч mяrhяlяyя bюlцnцr: Allahыn (c.c.) bиrlиyи, dиnlяrиnbиrlиyи vя bяшяrиyyяtиn bиrlиyи. Bяhaиlяr bцtцn яvvяlkииlahи шяxsиyyяtlяrи – Musanы (s), Krишnanы, Zяrdцшtц (s),Bud danы (s), Иsanы (s), Mяhяmmяdи (s.я.s.), eynи zamandaonlarыn gяtиrdиyи иlahи yazыlarы qяbul edиr vя hяr bиrиnя dяrиnehtиramla yanaшыrlar. Onu da qeyd edяk kи, Bяhaиlяrиn bи -zиm юlkяdяkи fяalиyyяtи 2002-cи иldяn Dиnи Qurumlarla Ишцzrя Dюvlяt Komиtяsиndя Bakы vя Sumqayыt иcmasы halыndaqeydиyyata alыnыb. Bяhaиlяr vahиd mяrkяzdя bиrlяшиrlяr vяonlarыn “Allahыn Uca Яdalяt Evи” vя mцqяddяs zиyarяtgah -larы Иsraиlиn Xayfa vя Яkka шяhяrlяrиndяdиr.Xrиstиan tяmayцllц tяrиqяtlяrиn юlkяyя ayaq aчmasы heчkяsя sиrr deyиl. Belя kи, “yehova шahиdlяrи” deyиlяn, яk -www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:633


sяrиyyяt цzvlяrи qadыnlardan иbarяt olan xrиstиan - sиnkretиstcяrяyanыn иzlяrи dя юlkяmиzdя gюrцnmяkdяdиr. Hяrяkatыnяsasы 1896-cы иldя Чarls Teys Rassel (1852-1916) tяrяfиn -dяn qoyulmuшdur. Rassel “Yehovanыn Шahиdlяrи”nиn kиta -blarыnda “1000 иllиk krallыьыn peyьяmbяrи” kиmи gюstяrиlиr.Яvvяlяr “Rasselиstlяr” adlanan bu cяrяyan, 1931-cи иldя ke -чиrиlяn konqresdя “Yehovanыn шahиdlяrи” adыnы qяbul etdи.Bu ad da Иncиldя yazыlan “Sиz mяnиm шahиdlяrиmsиnиz - deyиrYehova” иfadяsиndяn gюtцrцlmцшdцr. “Yehova Шahиdlяrи”чox mцrяkkяb vя tяsиrsиz юtцшmяyяn psиxolojи metodlardanиstиfadя edиrlяr. Mяsяlяn: иnsanlarы dцnya vя gяlяcяk haq -qыnda цmиdsиzlиyя dцчar etmяk, mцharиbя, zяlzяlя, sel, qыt -lыq, xяstяlиk kиmи problemlяrиn Allah (c.c.) tяrяfиndяn gюn -dяrиldиyиnи vя bunlardan qurtulmaьыn mцmkцnsцzlцyцnциddиa etmяk, “yehova шahиdи” olmayanlar цчцn qиyamяtиnvя fяlakяtиn gяlяcяyиnя, xrиstиanlarыn mцqяddяs kиtablarыnыиstяdиklяrи шяkиldя yozmaq vя onlara qяrяzlи шяrh vermяk,maddи problemlяrи olan иnsanlar цчцn иш qurmaq, яmяkhaqqы vermяk vя s. Yehova шahиdlяrиnиn baxышlarыna gюrя,Иsa mяsиh (s) 144000 Yehova Шahиdи иlя bиrlиkdя yer цzцnяenяrяk, bцtцn sиyasи quruluшlarы, dюvlяtlяrи, mиllяtlяrи bиrsюzlя “Шeytanыn Gцclяrиnи” yox edяcяk. Bцtцn bu hadиsяlяr“Armagedon savaшы” vasиtяsиlя baш verяcяkdиr vя nяtиcяdяyer цzцndя Tanrыnыn hakиmиyyяtи qurulacaqdыr. Maraqlы bu -rasыdыr kи, “Yehova шahиdlяrи” adlanan cяrяyanыn яksяr цzv -lяrи qadыnlardыr vя яsasяn gecяlяr fяalиyyяtя baшlayыrlar.Gecяlяr иnsanlarыn azlыьыndan, nяzarяt zяиflиyиndяn иstиfadяedиb fяalиyyяt gюstяrиrlяr.“Adventиzm” vя Baptиzm” adlanan cяrяyanda Azяr -baycanda dиnи tяblиьatla mяшьul olan xrиstиan mяzhяblяrиhesab olunur. Protestant tяmayцllц xrиstиan dиnи cяrяyanыolan Adventиzmиn яsasы 1831-cи иldя ABШ-da Vиlyam Mиllertяrяfиndяn qoyulmuшdur. Mиllerиn иdeyasы tяk Amerиkadadeyиl, Avropa vя Asиyada da genиш vцsяt tapdы. Onun da -vamчыlarыnы adventиstlяr adlandыrmaьa baшladыlar (latыncaadventus-zцhur etmяk). Onlarыn иnamыna vя hesablamalarыnagюrя Иsa (s.) yaxыn иllяrdя zцhur edяcяk vя dцnyadakыяdalяtи bяrpa edяcяk. Zaman keчdиkcя adventиstlяr bиrneчя qrupa bюlцndцlяr. Bunlarыn arasыnda “Yevangelиstadventиstlяrи”, “Allah kиlsяsи”, “Иkиncи gцnцn advendиstlяrи”,“Yeddиncи gцnцn adventиstlяrи” vя s. gюstяrmяk olar. On -larыn arasыnda “Yeddиncи gцnцn adventиstlяrи” daha genишyayыlmышdыr.Dцnyada 30 mиlyona yaxыn saylarы olan Baptиstlяr, ta -rиxlяrиnиn Yяhya peyьяmbяrиn (s.) vя Иsa Mяsиhиn (s.) dюv -rцndяn baшladыqlarыnы иrяlи sцrцrlяr. 1606-cы иldя Иngиl tяrяdяkиlsя яleyhиnя yюnяlmиш hяrяkat nяtиcяsиndя bиr qrup иnsankиlsяdяn ayrыlaraq Hollandиyada sыьыnacaq tapmыш vя oradabaptиzmиn яsasыnы qoymuшlar. Яsasы Con Smиt tяrяfиndяnqurulan Baptиzm yenи kиlsяnиn yaradыcыsы hesab olunur.Baptиzmя gюrя uшaqlarы xaч suyuna чяkmяk ayиnиnя ehtиyacyoxdur. Onlar Иsa Mяsиhиn (s) varlыьыna иman gяtиrяn,onu Allah (c.c.) kиmи dяrk edяn иnsanlarыn xaч suyuna чяkиlmяsиnиqяbul edиrlяr. Azяrbaycanda Baptиzmиn иlk gюrцntцlяrиXЫX яsrиn иkиncи yarыsыnda mцшahиdя edиlmишdиr. Belяkи, чar ЫЫ Nиkolay Baptиstlяrиn Rusиya цчцn tяhlцkяsиnи яsasgяtиrяrяk onlarы “ucqarlara” – Qafqaza, xцsusиlя Azяrbay -ca na sцrgцn etmишdиr. Bюyцk Baptиst иcmasы 1899-cu иldяBakыda qurulmuшdur. Hazыrda Azяrbaycanda цч baptиstиcmasы fяalиyyяt gюstяrиr.Buddиzmdя яsasяn hиnd яsиllи иnsanlarыn malиyyя dяs -tяyи иlя yayыlan “Krишnaчыlыq” tяlиmи mцшahиdя edиlmишdиr.Krишnaиzm 5 mиn иl bundan яvvяl Bhaqavad-Qиta tяrяfиndяnyazыlan “mцqяddяs яhdи-яtиqя” яsaslanыr. Krишna tяrяfdarlarыhяddиndяn artыq sяrt hяyat tяrzи keчиrиrlяr. Onlar яt,balыq yemиrlяr, mяtbuat nцmunяlяrиndяn xцsusиlя televиzor,radиodan иstиfadя etmиrlяr. Krишnaчыlar demяk olar kи, bцtцnиstяklяrdяn иmtиna edиrlяr. Cяmиyyяtиn 38 юlkяdя 120-yяqя dяr mяrkяzи fяalиyyяt gюstяrиr. Avropa vя Amerиka qиtяsиюlkяlяrиndя yayыlmasna baxmayaraq Hиndиstanda bu dиnиhяrяkatы чox az qиsm иnsanlar tanыyыr. Azяrbacanda “BakыKrишna Шцuru Cяmиyyяtи” adы altыnda fяalиyyяt gюstяrиr vяsaylarы 100-dяn чoxdur. Onlar da dиgяr tяrиqяtlяr kиmи pullaяlя alma, kиtab yayыmы, toplantыlar keчиrmяk vя dиgяr цsullardanиstиfadя etmяklя fяalиyyяt gюstяrиrlяr.Belяlиklя юlkяmиzdя vя cяmиyyяtиmиzdя hюkm sцrяn dи -nи vяzиyyяtя vя qeyrи-яnяnяvи tяrиqяtlяrя azacыq da olsaaydыnlыq gяtиrmяyя чalышdыq. Bununla belя etиraf etmяk la -zыm dыr kи, bu mяsяlяlяr vaxtaшыrы mяtbuatda ишыqlandыrыlmalы,яhalи vя иctиmaи-sиyasи ишlяrlя mяшьul olan шяxslяr tяrи qяt -lяr vя dиnlяr barяdя mяlumatlandыrыlmalыdыr. Xцsusиlя яhalиnиnbюyцk яksяrиyyяtиnиn иman vя etиqad etdиyи Иslam dи nи -nиn яsasыnы, tarиxиnи, Mяhяmmяd peyьяmbяrиn (s.я.s.) яx -laqlы yaшam tяrzиnи mцtяmadи ишыqlandыrmalы vя xalqы yaxшыmaarиflяndиrmяk gяrяklиdиr. Чцnkи Иslam dиnи Azяrbaycanta rи xиnиn, mяdяnиyyяtиnиn, иncяsяnяtиnиn vя яsasяn dя mя -nя vиyyatыnыn ayrыlmaz tяrkиb hиssяsиdиr. Lakиn tяяssцf doьuracaqhal odur kи, bяzи soydaшlarыmыzыn maddи ehtиyacцzцn dяn vя yaxud Иslam haqqыnda bиlgиsиzlиyиndяn, yalanчыtяrяqяtlяrиn tяblиьatыna uyaraq яnяnяvи dиnlяrиnи dяyишиrlяr.Bиr sюzlя Azяrbaycandakы dиnи-иdeolojи boшluqdan иstиfadяetmяyя чalышan, xalqыn шцuruna tяsиr etmяyи prиnsиp hesabedяn tяrиqяt vя иcmalarыn fяalиyyяtи hяlя чox maraq doьuracaq.Yenи tяrиqяtlяrиn gяlиши dя hardasa qaчыlmazdыr. Bцtцnbunlarы nяzяrя alaraq Azяrbaycanda иstяr Иslam, иstяr yя -hudи-xrиstиan, иstяrsя dя buddиst vя dиgяr tяmayцllц radиkalцnsцrlяrиn fяalиyyяtиnя cиddи nяzarяt olunmalы, яvяzиndя иsяюlkя яhalиsиnиn яksяrиyyяtиnиn etиqad bяslяdиyи Иslamdиnиnиn tяmяl prиnsиplяrи barяdя maarиflяndиrиlmя dahavacиb vя olduqca яhяmиyyяtlиdиr.34 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


Mиster Hemferиn xatиrяlяrи(VЫ yazы)Tяxmиnяn bиr neчя яsr яvvяl Иngиltяrяnиn Mцstяmlяkяlяrя Nяzarяt Nazиrlиyи (MNN) tяrяfиndяnmцsяlman юlkяlяrиnя casusluq mяqsяdиlя gюndяrиlmиш Mиster Hemferиn xatиrяlяrи mцasиr dюvrdяTцrk mиllяtиnиn vя mцsяlman цmmяtиnиn nцmayяndяlяrи цчцn чox gяrяklи ola bиlяr.Bиr mцddяt Baьdadda qaldыqdan sonra Londona qayыtmaqяmrи aldыm. Londona dюndцkdя katиblяr vя mяsullarlagюrцшdцm. Onlara uzun sцrяn sяfяrиmdяn, mцшahиdяlяrиmvя Иraqla baьlы mяlumatlarыmdan danышdыm. Onlar чox se -vиn dиlяr vя mяnя юz tяшяkkцrlяrиnи bиldиrdиlяr. Sяfиyyя dяmяndяn яlavя MNN-nя mяlumat gюndяrmишdи. Sonradanbиldиm kи, MNN-nиn xцsusи mяqsяdlя tяyиn olunmuш xя fиy -yяlяrи mцntяzяm olaraq mяnи иzlяmиш vя bu barяdя mяr -kяzя mяlumatlar gюndяrmишlяr. Nazиrlя gюrцшmяk цчцn vaxtaldыm. O, mяnи Иstambul sяfяrиmdяn qayыdarkяn qarшыladыьыkиmи qarшыlamadы. Bu dяfяkи gюrцшцmцzdя onun mяnя mяftunolduьunu anladыm. Nazиr, Mяhяmmяd Nяcdиnи hяmkarlыьacяlb etdиyиmя gюrя mяndяn чox razы иdи.Nazиr dedи:- Mяhяmmяd Nяcdи nazиrlиyиmиzиn mцsяlmanlarыn qяlbиnяsancmaq цчцn daиm axtardыьы bиr sиlahdыr kи, onu яldяetmяk цчцn sяrf etdиyиmиz bцtцn mяsrяflяrя dяyяr.- Onu яlя almaq цчцn чox яzab-яzиyyяtlяrя qatlaшmalыoldum. Ondan ayrыlanda чox nиgaran иdиm, fиkиrlяrиndяn dю -nяcяyиndяn qorxurdum. Lakиn, sюhbяt яsnasыnda anladыmkи, fиkrи qяtиdиr.- Nazиrlиyиmиzиn casuslarы Иsfahanda onunla gюrцш mцш -lяr. Bu haqda bиzя bиr mяlumat da gюndяrиblяr.Юz-юzцmя fиkиrlяшиrdиm kи, Mяhяmmяd bu sиrrи baш qa -sыna necя aчa bиlяrdи?! Sonradan onunla gюrцшdцkdя bиl -dиm kи, Иsfahanda Яbdцlkяrиm adlы bиr шяxs onunla gю rц -шяndя, Шeyx Mяhяmmяdиn (mяnи nяzяrdя tutur) qarda шы -yam - demишdи. O da aldanaraq, bцtцn sиrlяrи aчmыш vя onun -la mяxfи яlaqя yaratmышdы. Mяnя Иsfahan vя Шиraz sяfяrиhaqqыnda belя danышdы: “Sяfиyyя mяnиmlя Иsfahana getdи.Onunla иkи ay da mцvяqqяtи nиgahla yaшadыm. Иsfahandatanыш olduьum Яbdцlkяrиmlя Шиraza gяldиm. O, mяnиSяfиyyяdяn dя gюzяl olan Asиya adlы bиr qadыnla tanыш etdи.Onunla da bиr mцddяt oldum. Hяyatыmыn яn nяшяlи gцnlяrиnиonunla keчиrdиm”.Sonradan dяqиqlяшdиrdиm kи, Яbdцlkяrиm Иsfahandayaшayan xrиstиan, Asиya иsя Шиraz yяhudиlяrиndяn olan MNNcasusudur. Dюrdцmцz bиr yerdя Mяhяmmяd Nяcdиnи иllяrlяplanlaшdыrdыьыmыz bиr шяkиldя yetишdиrdиk.Mяn hadиsяlяrи nazиrя, katиbя vя nazиrlиyиn tanыma dы -ьыm иkи mяmuruna danышdыqda, nazиr mяnя belя dedи: “Sяnnazиrlиyиmиzиn яn bюyцk mцkafatыnы qazandыn. Sяn bиzиm яnmцhцm xяfиyyяlяrиmиz arasыnda bиrиncиsяn. Katиblяr sяnяvяzиfяnи davam etdиrmяk цчцn lazыm olan иkи dюvlяt sиrrиnиsюylяyяcяklяr”.Sonra mяnя aиlяmlя gюrцшmяk цчцn on gцnlцk vaxtverdиlяr; sevиnc ичяrиsиndя evиmя doьru addыmladыm. Mяnячox bяnzяyяn oьlumla яn unudulmaz dяqиqяlяrиmи keчиr -dиm. Rasputиn yenиcя dиl aчыrdы. Gюzяl yerиmяyи var иdи. Oyerиyяndя, sankи vцcudumun bиr parчasы yerиyиrdи. Bu ongцndя sevиncиmиn hяddи-hцdudu yox иdи. Xalamla da gю rцш -mяyиm чox yaxшы oldu. Ancaq mяn цчцncц sяfяrя getdиk -dяn sonra o, dцnyasыnы dяyишmишdи. Onun vяfat etmяsиnячox tяяssцflяndиm. Aиlяmlя olduьum bu on gцn sankи bиrsaat kиmи gяlиb keчdи. Яzиyyяtlи gцnlяr иsя яsrlяrя bяra bяr -dиr. Nяcяfdяkи xяstяlиk gцnlяrиmи xatыrladыm. O kяdяrlи gцnlяrиnhяr bиrи mяnиm цчцn bиr иlя bяrabяr иdи.Yenи яmrlяr almaq цчцn nazиrlиyя getmишdиm. Qarшыm -da katиblя yanaшы gцlяrцzlц vя uzunboylu bиr шяxs dя da -yan mышdы. Onunla gюrцшdцkdя яlиmи mюhkяm-mюhkяm sыx -dы; sankи onun яllяrиndяn qяlbиmя mяhяbbяt sцzцldц. Odedи: “Nazиrlиyиmиzиn иdarя heyяtиnиn яmrи иlя sяnя чox mц -hцm иkи dюvlяt sиrrиnи sюylяyяcяyяm. Bu иkи sиrdяn чox иstиfadяedяcяksяn. Bu mяlumatlarы bиr neчя nяfяrdяn baшqaheч kяs bиlmиr”.Яlиmdяn tutaraq mяnи otaqlardan bиrиnя apardы. Buotaq da чox qяrиbя bиr sяhnя var иdи. Bиr daиrяvи masanыn яt -rafыnda on nяfяr oturmuшdu. Onlardan bиrиncиsи Osmanlыsultanыnыn qиyafяsиndя иdи. Tцrk vя иngиlиs dиllяrиnи mцkяmmяlbиlиrdи. Иkиncиsи Иstambuldakы Шeyxцlиslam, цчцncцsцИran шahы, dюrdцncцsц Иran шahыnыn vяzиrи, beшиncиsи иsя шияlяrиnNяcяfdяkи mцctяhиdиnиn qиyafяsиndя иdи. Bu иkи nяfяrfars vя иngиlиs dиllяrиnи bиlиrdиlяr. Onlarыn hяr bиrиnиn yanыndadedиklяrиnи yazmaq цчцn katиblяr oturmuшdu. Sonra casus-www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:635


larыn bu beш nяfяrи yamsыladыqlarы шяxslяr haqqыnda top la -dыqlarы mяlumatlar tяqdиm olundu. Katиb dedи:Bu beш nяfяr oradakы beш nяfяrи tяmsиl edиrlяr. Onlarыnnя dцшцndцklяrиnи bиlmяk цчцn яvяzedиcиlяr yetишdиrmишиk.Bиz Иstambul, Tehran vя Nяcяfdяkи mяlumatlarыmыzы mцntяzяmolaraq onlara verиrиk. Bunlar da юzlяrиnи onlarыn ye -rиndя tяsяvvцr edиr vя soruшduьumuz suallara cavab verиrlяr.Bиzиm nяzяrиmиzcя, bu beш nяfяrиn cavablarы onlarыnhяqиqи fиkиrlяrи иlя 70% uyьun gяlиr. Sяnи dя maraqlandыrыrsa,tяcrцbя цчцn иstяdиyиn sualы verя bиlяrsяn. Necя kи, Nя -cяfdяkи alиmlя gюrцшцb ona maraqlы suallar vermишdиn.Mяn dя onun bяnzяrиnя yaxыnlaшaraq dedиm:- Ustad, hюkumяt sцnnи olduьu цчцn onlara qarшы mц -ha rиbя etmяk caиzdиrmи?O, bиr az dцшцndцkdяn sonra:- Xeyr, sцnnи olduьu цчцn hюkumяtlя mцharиbя etmяkcaиz deyиldиr. Bцtцn mцsяlmanlar qardaшdыrlar. Ancaq onlarцmmяtя zцlm vя ишgяncя versяlяr, onda qиyam edя bиlяrиk.Bиz mцharиbяnи яmr be mяruf vя nяhy яz mцnkяr шяrtlяrиnяuyьun olaraq etmяlиyиk. Zцlmdяn яl чяkяrlяrsя, bиz dяon lardan яl чяkяrиk.- Ustad, yяhudиlяrиn vя xrиstиanlarыn murdar olmasыmяsяlяsиnя mцnasиbяtиnиzи bиlmяk иstяyиrяm?- Яlbяttя olar. Bяlи, onlar murdardыrlar. Onlardan qo run -maq lazыmdыr.- Nя цчцn?- Onlar bиzи kafиr bиlиrlяr. Peyьяmbяrиmиzи иnkar edиrlяr.Bиz dя bunun яvяzиndя onlara bu cцr mцnasиbяt bяslяyиrиk.- Ustad, tяmиzlиk иmandandыr, elя deyиlmи?- Bяlи!- Elя иsя nя цчцn Hяzrяtи Яlиnиn mяqbяrяsиnиn яtrafыndatяmиzlиyя rиayяt olunmur?- Hяqиqяtяn tяmиzlиk иmandandыr. Ancaq nя etmяk olarkи, bяzи шияlяr tяmиzlиyя rиayяt etmиrlяr.Nazиrlиkdя gюrцшdцyцm bu шяxsиn cavablarы eynиlя шияalиmиnиn cavablarы kиmи иdи. Onun Nяcяf alиmи иlя olan uy -ьun luьu mяnи heyrяtlяndиrdи. Цstяlиk farsca da bиlиrdи.Katиb dиllяndи:- Sяn o bиrиlяrиnя dя sual verя bиlяrsяn. Яmиn ola bи -lяrsяn kи, onlar nя qяdяr bиr-bиrиlяrиnя bяnzяrdиrlяr.- Шeyxцlиslamыn necя dцшцndцyцnц bиlиrяm. ЧцnkиИstambuldakы ustadыm Яhmяd яfяndи onun haqqыnda mяnячox danышmышdыr.- Onda buyur, onun oxшarыna sual ver.Mяn Шeyxцl Иslamыn oxшarыna yaxыnlaшыb dedиm:- Xяlиfяyя иtaяt etmяk vacиbdиrmи?- Bяlи, Allaha vя Peyьяmbяrя иtaяt olunduьu kиmи, xя -lиfяyя dя иtaяt olunmalыdыr.- Bunun цчцn dяlиlиnиz vardыrmы?- Haqq-Taalanыn bu ayяsиnи eшиtmяmиsяnmи? “Allaha,onun peyьяmbяrиnя vя sиzdяn olan яmr sahиblяrиnя иtaяt edиn!”- Heч ola bиlяrmи kи, Allah bиz mцsяlmanlara, qoшunuиlя Mяdиnяyя hцcum edяn, Peyьяmbяrиmиzиn яzиz nяvяsиHцsyenи шяhиd edяn Yezиdя vя шяrab ичяn Vяlиdя иtaяt et -mяyи яmr etsиn?- Oьlum, Yezиd Allah tяrяfиndяn mюmиnlяrиn яmиrи иdи.O, Hцseynи юldцrmяyи яmr etmяmишdиr. Sяn шияlяrиn yalanlarыnaиnanma, kиtablarы yaxшы oxu. Яgяr o, bu ишdя xяtaetdиsя dя, sonradan tюvbя etdи. Mяdиnяyя hцcum etmяsиdя bu шяhяr яhalиsиnиn иtaяtdяn чыxыb, azьыnlыq etmяsи иlяяlaqяdar иdи. Vяlиdя gяldиkdя иsя, bяlи, o, fasиq иdи. Lakиnxяlиfяyя tяqlиd etmяk yox, onun шяrияtя uyьun яmrlяrиnяиtaяt etmяk vacиbdиr.Bu suallarы Яhmяd яfяndиyя verdиkdя, чox cцzи bиr fяrq -lя cavab vermишdи. Sonra katиbя dedиm:- Bu bяnzяrlяrиn hazыrlanmasыnыn hиkmяtи nяdиr?- Bиz bu цsulla иstяr sultan olsun, иstяr шия vя yaxudsцn nи, mцsяlman alиmlяrиnиn dцшцncя qabиlиyyяtиnи юyrяnиrиk.Sиyasи vя dиnи mюvzularda onlarla mцbahиsя etmяkdяnяlavя, lazыmи tяdbиrlяr hazыrlamaьa da чalышыrыq. Mяsяlяn,dцшmяn яsgяrlяrиnиn hansы tяrяfdяn hцcum edяcяyиnи bиl -dиkdя, яks tяdbиr olaraq, яsgяrlяrиmиzи o иstиqamяtdя yerlяшdиrиrиk.Onlarыn hansы tяrяfdяn hцcum edяcяyиnи bиl mя -sяk, dюrd bиr tяrяfя yayыlaraq, mяьlub olarыq. Mцsяl man -larыn dиn vя mяzhяblяrиnиn haqq olduьuna daиr gяtиrdиklяrиdяlиllяrи bиldиkdяn sonra, onlarыn sцbutlarыnы puч edя bиlяcяkяks tяdbиrlяr planы hazыrlayыr vя bu dяlиllяrlя onlarыn яqиdяlяrиnиsarsыda bиlиrиk.Sonra katиb mяnя adы чяkиlяn mюvzulara daиr hяrbи,malиyyя, maarиf vя dиnи sahяlяrlя яlaqяlи, aparыlan mцtalияvя planlarыn nяtиcяlяrиnи яhatя edяn mиn sяhиfяlиk bиr kиtabverdи. Kиtabы evя gяtиrdиm. Evdя olduьum mцddяtdя kиtabыbaшdan sona qяdяr mцtalия etdиm. Kиtab чox maraqlы иdи.Mцxtяlиf mюvzular, mцhцm sorьu-suallar vя иncя mяsяlя -lяrdяn иbarяt иdи. Katиbиn dedиyи kиmи, bu beш nяfяr bяnzяrиncavablarы яsиllяrиn dedиklяrиnиn 70%-и иlя uyьun gяlиrdи.Kиtabы oxuduqdan sonra dюvlяtиmя olan etиmadыm bиr az daartdы vя Osmanlы иmperatorluьunun yaxыn gяlяcяkdяdaьыdыlmasы planlarыnыn hazыrlandыьыnы anladыm. Katиb mяnяbиldиrdи kи, ишьal etdиyиmиz vя ya edяcяyиmиz dюvlяtlяr цчцndя buna bяnzяr planlarыmыz var. Mяn sюhbяt яsnasыnda so -ruшmuшdum kи, bu cцr mюtяdиl adamlarы necя hazыrlaya bиl -dиnиz?. O cavabыnda belя demишdи: “Bцtцn dцnya юlkяlяrиndяncasuslarыmыz bиzя mцtяmadи mяlumatlar gюndяrиrlяr.Gюrdцyцn bu шяxslяr юz ишlяrиndя yцksяk sяvиyyяlи mцtя -xяssиsdиrlяr. Tяbии bиr haldыr. Sяn dя kиmиnsя bиldиyи mяlu -matlara malиk olsan, bu halda onun kиmи dцшцnяr vя onunkиmи hюkm чыxara bиlяrsяn. Onda sяn dя o шяxsиn bяnzяrиkиmи olursan. Bu sяnя deyяcяyиmиz bиrиncи sиrr иdи. Иkиncиsиrrи bиr aydan sonra kиtabы tяhvиl verяndя sюylя yя cяyяm”.Mяn kиtabы hиssя-hиssя, яvvяldяn axыra qяdяr dиqqяtlяoxudum. Bu kиtabыn sayяsиndя mцsяlmanlar haqda olan36 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


mяlumatыm bиr az da artdы. Onlarыn necя dцшцndцyцnц, zяиfnюqtяlяrиnи, цstцnlцklяrиnи vя mцsbяt cяhяtlяrиnиn zяиflя dиl -mяsи цsullarыnы mцkяmmяl шяkиldя юyrяndиm. Kиtabda qeydolunan zяиf nюqtяlяr aшaьыdakыlardan иbarяtdиr:Иxtиlaflar: sцnnи vя шия; sultan vя xalq; Osmanlы vя Иran;alиmlяr vя dюvlяt; Чox az bиr hиssя иstиsna olmaqla, mцsяlmanlarsavadsыz vя cahиldиrlяr; Kцtlяvи mяnяvиyyatsыzlыq,savadsыzlыq vя dцшцncяsиzlиk; Dцnyanы buraxыb yalnыz axиrяtцчцn чalышmaq; Hakиmlяrиn dиktatorluьu vя zalыmlыьы; Yol -larda яmиn-amanlыьыn olmamasы, nяqlиyyat vя sяyahяt lяrиnazlыьы; Hяr иl on mиnlяrlя иnsanыn yolxucu xяstяlиklяrdяnюlmяsи vя dюvlяtиn buna qarшы laqeydlиyи; Шяhяrlяrиn яtraflarыnыnvиranяlиyи vя su шяbяkяlяrиnиn yoxluьu; Valиlяrиn mцxalиflяrqarшыsыnda acиzlиyи. Nиzamsыzlыq, Quran qanunlarыnыnaz tяtbиq olunmasы; Иqtиsadи tяnяzzцl, yoxsulluq vя иnkишafdangerи qalmaq; Nиzamи ordunun olmamasы, sиlah чatышmazlыьыvя ya olanlarыn da иbtиdaи шяkиldя olmasы; Qadыnhaqlarыnыn qorunmamasы; Kцчяlяrиn bяrbadlыьы vя tяmиzlиyяrиayяt olunmamasы.Bu kиtabda mцsяlmanlarыn цstцnlцklяrиndяn dя yazыlыr:Иslam dиnи юz ardыcыllarыnы bиrlиk vя bяrabяrlиyя чaьыrыr. Tяf -rиqяnи qadaьan edяrяk buyurur: “Allahыn иpиnя bяrk-bяrksarыlыn vя ayrыlmayыn” (Alи Иmran-103); Иslam savadlanmaьыvя elm юyrяnmяyи яmr edиr. Bиr hяdиsdя bu barяdя belяdeyиlиr: “Elm юyrяnmяk hяr bиr kиши vя qadыna vacиbdиr”; Иs -lam dцnya цчцn dя чalышmaьы яmr edиr. “Onlardan bя zи lяrи,Ey Rяbbиmиz! Bиzя dцnyada vя axиrяtdя gюzяl hяyat nяsиbelя - deyиrlяr”. (Bяqяrя-201); Иslam bцtцn ишlяrи mяslяhяt vяmяшvяrяt яsasыnda hяyata keчиrmяyи яmr edиr. “Onlarыn иш -lяrи mяшvяrяtlя olar.” (Шura-38); Иslam yol чяkmяyи яmr edиr.“Yer цzцndя yerиyиn.” (Mцlk-15); Иslam mц sяlman lara sяhhяtlяrиnиqorumaьы яmr edиr. Bиr hяdиsdя belя deyиlиr: “Elmdюrd nюvdцr: dиnиn qorunmasы цчцn fиqh elmи, dиlиn mц ha -fиzяsи цчцn sяrf vя nяhv elmи, sяhhяtиn qorunmasы цчцn tиbbelmи, kaиnatыn tanыnmasы цчцn astronomиya elmи”; Иs lam qu -ruculuьu яmr edиr. “Allah yer цzяrиndя hяr шeyи sиzиn цчцnyaratmышdыr.” (Bяqяrя-29); Иslam nиzam-иntиzamlы olmaьa яmredиr. “Hяr шeyиn nиzamы vя hesabы vardыr.” (Hиcr-19); Иqtиsa -dиyyatda gцclц olmaьы яmr edиr. Bиr hяdиsdя belя deyиlиr:“Heч юlmяyяcяyиnиz kиmи dцnya ишlяrи цчцn чalышыn, hяr anюlяcяyиnиz kиmи axиrяt цчцn hazыrlaшыn”; Иslam gцclц orduyavя mцasиr sиlahlara sahиb olmaьы яmr edиr. “Onlara qarшыиmkanыnыz qяdяr gцc toplayыn.” (Яnfal-60); Иslam qadыnlarыnhцquqlarыna rиayяt etmяyи vя onlara qиymяt vermяyи яmredиr. “Kишиlяrиn qadыnlarыn цzяrиndя haqqы olduьu kиmи, qa -dыnlarыn da kишиlяr цzяrиndя haqlarы vardыr.” (Bяqяrя-228); Иs -lam tяmиzlиyя яmr edиr. Bиr hяdиsdя belя deyиlиr: “Tяmиzlиkиmandandыr”;Aradan aparыlmasы nяzяrdя tutulan яsas amиllяr aшaьыdakыlardыr:Иslam dиnи иrqчиlиk, mиllяtчиlиk, qohumbazlыq, yerlиbazlыqvя dиgяr tяяssцbkeшlиklяrи aradan aparmышdыr; Sя -lяmчиlиk, qumarbazlыq, zиnakarlыq, шяrab ичmяk vя donuz яtиyemяk haramdыr; Mцsяlmanlar юz aиlя-uшaqlarыna hяdsиzdяrяcяdя baьlыdыrlar; Sцnnи mцsяlmanlar xяlиfяnи Pey ьяm -bяrиn vяkиlи olaraq, qяbul edиrlяr. Allaha vя Peyьяmbяrяgюstяrиlmяsи lazыm olan ehtиramыn xяlиfяyя dя gюstяrиl mя -sиnиn vacиb olduьuna иnanыrlar; Cиhad vacиbdиr; Шияlиk nюq -teyи-nяzяrиndяn qeyrи-mцsяlmanlarыn hamыsы murdardыr;Bцtцn mцsяlmanlar Иslamыn haqq dиn olduьuna иnanыrlar;Mцsяlmanlarыn чoxu yяhudи vя xrиstиanlarыn Яrяbиstanyarmadasыndan чыxarыlmasыnыn vacиb olduьunu bиldиrиrlяr;Иbadяtlяrиnи, xцsusиlя namaz, oruc vя hяccи чox gюzяl шяkиldяyerиnя yetиrиrlяr; Шияlяr Иslam юlkяlяrиndя kиlsя tиkиl mя -sиnи haram bиlиrlяr; Mцsяlmanlar Иslam яqиdяsиnя mюhkяmbaьlыdыrlar; Шияlяr xцmsцn, yяnи иllиk gяlиrdяn artыq qalan pulvя dиgяr vяsaиtlяrиn beшdя bиr hиssяsиnиn Иslam yolunda xяrclяnmяsиmяqsяdиlя alиmlяrя verиlmяsиnи vacиb bиlиrlяr; Mц -sяlmanlar uшaqlarыnы o qяdяr gюzяl tяrbиyя edиrlяr kи, onlarыяcdadlarыnыn yolundan azdыrmaq qeyrи-mцmkцndцr; Mцsяl -man qadыnlar иffяt mяsяlяsиnя o qяdяr rиayяt edиrlяr kи,onlarыn яxlaqsыzlыьa qurшanmasыnы tяsяvvцr etmяk mцmkцndeyиldиr; Mцsяlmanlar hяr gцn camaat namazы qыlmaq цчцnbиr yerя toplaшыrlar; Onlara gюrя Peyьяmbяrиn, Яlиnиn vяdиgяr saleh шяxslяrиn qяbиrlяrи mцqяddяs olduьundan ora -ya toplaшыrlar; Peyьяmbяrиn nяslиndяn gяlяn seyиd vя шяrиfadы verиlяn иnsanlar daиma mцsяlmanlara Peyьяmbяrи xa -tыrladыrlar. Onun canlы yaшamasыnы tяmиn edиrlяr; Mцsяlman -lar bиr yerя toplaшdыqlarы zaman, vaиzlяr onlarыn иmanlarыnыqцvvяtlяndиrиr, saleh ишlяr gюrmяyя tяшvиq edиrlяr; Яmr bemяruf (yaxшыlыьa яmr etmяk), nяhy яz mцnkяr (pиs ишlяrdяnчяkиndиrmяk) hяr bиr mцsяlmana vacиbdиr; Mцsяlmanlarыnчoxalmasы цчцn evlяnmяk vя bиr neчя qadыnla nиgah baьlamaqsцnnяtdиr; Mцsяlman цчцn bиr иnsanы Иslama gяtиrmяkdцnyaya sahиb olmaqdan daha цstцndцr; Mцsяlmanlararasыnda kиm xeyиrlи bиr yol aчarsa, bu ишиn savabыna vя buyolu gedяn bцtцn иnsanlarыn savabыna naиl olur; Mцsяlman -lar Qurana vя hяdиslяrя чox bюyцk hюrmяt gюstяrиrlяr. On -lara tabe olmaьы cяnnяtя naиl olmaq цчцn bиr vasиtя hesabedиrlяr;Иndи иsя bu kиtabda sadaladыьыmыz mцsяlmanlarыn цstцnxцsusиyyяtlяrиnи aradan aparmaq цчцn tяrtиb olunan цsullaranяzяr yetиrяk: Aralarыnda anlaшыlmazlыq olan mиllяtlяrarasыna яdavяt toxumu sяpяrяk, bиr-bиrиnя qarшы qяrяzlи vяшцbhяlи mюvqelяr yaratmaq. Иxtиlaf yaradan kиtablar nяшretmяklя qarшыdurmalarы qыzышdыrmaq.Dиnи mяdrяsяlяrиn aчыlmasыna vя яqиdяvи kиtablarыnnяшr olunmasыna maneчиlиk tюrяtmяk, mюvcud dиnи яdяbиy -yatlarыn mяhv edиlmяsи цчцn mцmkцn yollardan иstиfadя et -mяk. Alиmlяr haqqыnda mцxtяlиf иftиra vя шayияlяr yaymaq,mцsяlmanlarыn uшaqlarыnы mяktяbя qoymaqdan чяkиndиrmяkvя bu yolla onlarыn kцtlяvи savadsыzlыьыna naиl olmaq.Mцsяlmanlar цчцn dцnya hяyatыnыn fanиlиyиndяn danыш-www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:637


maq, cяnnяtи mяdh etmяklя onlarы sufиlиyя dяvяt etmяk; bumяqsяdlя sufиlиk haqda yazыlmыш Mюvlяvиnиn “Mяsnяvи”,Qяz zalиnиn “Яhya-цl Ulumиd-dиn” vя Muhyиddиn Яrяbиnиnяsяr lяrиnи oxumaьa tяшvиq etmяk, onlarы dцnyяvи ишlяrdяnuzaqlaшdыrmaq цчцn bцtцn иmkanlardan иstиfadя etmяk.Aшaьыdakы fиkиrlяrи daha qabarыq шяkиldя yaymaq:–SиzAllahыn yer цzяrиndяkи sayяsиsиnиz. Mяgяr Яbu Bяkr, Юmяr,Osman, Яlи, яmяvиlяr vя abbasиlяrиn hяr bиrи qыlыnc gцcцnяhakиmиyyяt baшыna gяlяrяk hюkumяtи tяkbaшыna иdarя et -mяdиlяrmи? Mяsяlяn, Яbu Bяkr Юmяrиn qыlыncы иlя Fatиmяkиmи иtaяt etmяyяnlяrиn evиnи yandыrmaqla иqtиdara gяldи.Юmяr Яbu Bяkrиn tюvsиyяsи, Osman иsя Юmяrиn яmrи иlя xя -lиfя tяyиn olunmuшdur. Яlи цsyanчыlarыn seчиmи иlя, Mц avиyяиsя qыlыnc gцcцnя иш baшыna gяlmишdиr. Яmяvиlяr vя Abba -sиlяr sцlalяsи иsя hakиmиyyяtи иrsи yolla bиr-bиrиnя юtцrmцшlяr.Bunlar Иslam alяmиndя hюkmdarlarыn иcbarи yolla vя dиktatorluqяsasыnda rяhbяrlиk etmяsиnиn яn barиz nцmunяsиdиr.Qatиllяrиn edam olunmasы maddяsиnи qanundan чыxarmaq.Чцnkи, cиnayяtkarlыьыn qarшыsыnы alan яn bюyцk maneяyalnыz vя yalnыz edam hюkmцdцr. Edam hюkmц olamasa,anarxиya yaranar vя bu halda hяrc-mяrclиk artar.Quldur vя yol kяsяnlяrи sиlahlandыrmaq.Mцsяlmanlarы xяstяlиk ичяrиsиndя saxlamaq. Hяr шeyAllahыn qяza vя qяdяrи иlя olur - deyиn. Quranda belя buyurulur:“Rяbbиm mяnи yedиzdиrиr vя ичиzdиrиr, xяstя olduьumzaman da O, mяnя шяfa verиr. Mяnи юldцrяn vя dиrиldяnOdur”. Elя иsя, Allahыn иradяsиndяn xarиcdя kиmsя nя шяfatapar, nя dя юlцmdяn qurtula bиlяr.Zцlmцn vцsяt tapыb genишlяnmяsи vя иslamыn иctиmaи sa -hяlяrя dяxalяtиnиn qarшыsыnы almaq цчцn aшaьыdakы fиkrи yaymaqlazыmdыr: Иslam dиnи иbadяt ayиnlяrиndяn иbarяtdиr. Dиnqяtи шяkиldя иctиmaи-sиyasи mяsяlяlяrdяn uzaq olmalы, dюvlяtишlяrиnя qarышmamalыdыr. Mяhяmmяdиn vя xяlиfяlяrиn qanunlarыюlkяnиn иdarя olunmasыnda иstиfadя edиlmяmя lиdиr.Иqtиsadи tяnяzzцl bцtцn gюrцlяn zиyanlы ишlяrиn tяbии nя -tиcяsиdиr. Buna naиl olmaq цчцn tиcarяt gяmиlяrиnи batыrmaq,mяhsullarы zay etmяk, kюrpцlяrи vя su bяndlяrиnи da ьыt maq,sяnaye mяrkяzlяrиnи ишdяn salmaq, ичmяlи su шяbяkяlяrиnииsя zяhяrlяmяk lazыmdыr.Dюvlяt mяmurlarыnы rцшvяtxorluьa sюvq etmяk, fиtnяfяsadasяbяb olacaq яmяllяrя шиrnиklяndиrmяk; spиrtlи ичkиlяrя,qumara, eyш-ишrяt vя arvadbazlыьa adяt verdиrmяk.On larы xalq vя dюvlяt яmlakыnы mяnиmsяmяyя alышdыrmaq,bиzиm mяnafeyиmиmzя xиdmяt edяnlяrи mцkafatlandыrmaq.Sяlяmчиlиyи kцtlяvи шяkиldя yaymaq; bu mяsяlя mиllи иq -tиsadиyyata zиyan vurduьu kиmи, mцsяlmanlarы Quranыn qa -nunlarыna qarшы qoyur. Иnsan qanunun bиr maddяsиnи poz -duqda, dиgяrlяrиnи dя pozmaьa cяsarяtlи olur. Burada чoxиncя bиr mяqam vardыr. Mцsяlmanlara sяlяmчиlиyиn haramolduьunu deyиn, lakиn onun baшqa formasыnы yayaraq buformanыn rиba olmadыьыnы sюylяyиn.Alиmlяr haqqыnda шayияlяr yayыn, onlarы yaramaz ишlяrdяиttиhamlandыrыn vя bu yolla mцsяlmanlarы onlardan uшaq -laшdыrыn. Casuslarыmыzыn bиr qиsmиnя onlarыn qиyafяsиndя pиsишlяr gюrdцrцn. Bu casuslarы “Яl-яzhяr”, Иstambul, Nяcяf vяKяrbяla hюvzяlяrиnя daxиl etmяk zяrurиdиr. Mцsяlmanlarыalиmlяrdяn uzaqlaшdыrmaq цчцn mяktяblяr vя kolleclяr aчыn.Bu mяktяblяrdя yunan vя ermяnи uшaqlarыnы mцsяlmanlarlabиr mяktяbdя oxutdurun. Mцsяlman uшaqlarыna яcdadlarыnыncahиl olduьunu deyиn. Иslamи шяxsиyyяtlяrя nиfrяt yaratmaqцчцn onlarыn xяta vя qцsurlarыnы hяdsиz dяrяcяdя qa -barыq gюstяrиn; alиm vя mцctяhиdlяrя иftиra yaxaraq onlarыndaиm qadыnlarla яylяndиklяrиnи, vaxtlarыnы eyш-ишrяtdя ke чиr -dиklяrиnи, xalqыn malыnы pиs ишlяrя sяrf etdиklяrиnи, Pey ьяm -bяrиn yolundan azdыqlarыnы sюylяyиn.Mяscиdlяrdя иmansыz, pulgиr vя шяxsиyyяtsиz иnsanlarыnчalышmasыna, axund vя rяиslяrиn qorxaq vя fasиq шяxslяrdяnseчиlmяsиnя чalышыn; bu mяsяlя xalqыn mяscиd vя dиgяr dиnиmяrkяzlяrя nиfrяt bяslяmяsи, яhalиnиn camaat namazыndanuzaqlaшmasы цчцn яn gюzяl vasиtяdиr.Яn qorxulu amиl иnsanlarыn arzuladыьы шeylяrя naиl ol -madыьы tяqdиrdя yaranan hяrиslиk hиssиdиr; Mцsяlmanlarыnюz яqиdяlяrиndяn doьan mяsяlяlяrя qarшы hяrиs olmasыnaиmkan yaratmaq lazыm deyиldиr; mцxtяlиf formalarda vя mц -xalиf formalarda azьыn яqиdяlяrи yaymaqla onlarыn susuzluьunuyatыrmaьa чalышыn.Mцsяlmanlarыn яmяllяrиnи tяhrиf etmяk цчцn gюrцlmяsиtюvsиyя olunan ишlяr aшaьыdakыlardыr:1. Mцsяlmanlarыn arasыnda иrqчиlиk vя mиllяtчиlиk tяяs -sцbцnц qabartmaq; яrяb-tцrk, яrяb-fars, яrяb-яcяm, tцrkfarsvя dиgяr mиllи qarшыdurmalar yaratmaq. Xяyalи dцшmяnlяryaratmaqla onlarыn dиqqяtиnи hяqиqи dцшmяnlяrdяn ya -yыndыrmaq. Иslamdan яvvяlkи dиnlяrи dиrчяltmяk, dиnи шяxsиyyяtlяrиmиllи qяhrяmanlarla яvяz etmяk. Mиsиrdя fиronчuluьu,Иranda mяcusчuluьu, Иraqda babиlиyи, Osmanlыda Atиllavя Чиngиz zamanыnыn vяhшиlиklяrиnи tяlqиn etmяk.2. Aшaьыda adы чяkиlяn яmяllяrи az bиr mцddяt яrzиndяИslam юlkяlяrиndя yaymaq: шяrab, qumar, zиna, donuz яtи vяvяhши иdman nюvlяrи. Bu ишlяrи gюrmяk цчцn Иslam юlkяlяrиndяyaшayan xrиstиan, yяhudи, mяcusи vя qeyrи-mцsяlmanlardanиstиfadя etmяk vя MNN-nиn bцdcяsиndяn onlar цчцnyцksяk maaш ayыrmaq.3. Cиhad haqqыnda mцsяlmanlarы шцbhяyя salmaq.Cиhadыn mцяyyяn olunmuш dюvr цчцn vacиb olduьunu, artыqonun qцvvяdяn dцшdцyцnц иddиa etmяk.4. Шияlяrиn zehnиndяn xrиstиan vя yяhudиlяrиn murdarolmasы fиkrиnи чыxartmaq. Bu haqda Qurandan dяlиl gяtиrиn:“Юzlяrиnи kиtab яhlиndяn bиlяnlяrиn yeyяcяyи sиzиn цчцn halalolduьu kиmи, sиzиn dя yeyяcяyиnиz onlar цчцn halaldыr” (Maи -dя surяsи, ayя 5). Mяhяmmяd peyьяmbяrиn Sяfиyyя adlы yя -hudи vя Marиya adlы xrиstиan hяyat yoldaшы olmuшdur. Mя -lumdur kи, bu xanыmlar murdar olsaydы, Peyьяmbяr onlarlaaиlя qurmazdы.38 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


5. Mцsяlmanlara sцbut etmяk lazыmdыr kи, Mяhяm mяdpeyьяmbяr Иslam dedиkdя цmumи шяkиldя dиn mяfhumununяzяrdя tuturdu. Bu dиn hяm xrиstиanlыq, hяm dя yя hudиlиyяaиddиr. Quran hяr bиr dиnиn ardыcыllarыnы mцsяlman ad lan -dыrыr. Mяsяlяn, Yusиf peyьяmbяrиn dиlиndяn belя bu yu rulur:“Mяnи mцsяlman olaraq юldцr”. Иbrahиm vя Иsmaиl peyьяmbяrиndиlиndяn dя belя deyиlиr: “Ey Rяbbиmиz! Bиzи юzцnяmцsяlman qяrar ver. Nяslиmиzdяn olanlarы da mцsяlman bиrцmmяt elя”. Yяqub peyьяmbяr иsя oьlanlarыna belя dedи:“Ancaq vя ancaq mцsяlman olaraq юlцn” (Bяqяrя surяsи,ayя132).6. Kиlsя tиkmяyиn haram olmadыьыnы, peyьяmbяr vя xя -lиfяlяrиn kиlsяlяrи daьыtmadыьыnы, xrиstиan vя yяhudи dиnи mяr -kяzlяrиnя dя, иbadяtgah olduqlarы цчцn ehtиram gюstя rиl mя -sиnиn vacиb olduьunu qяbul etdиrиn. Quranda bu haqda belяbuyurulmuшdur: “Allah иnsanlarыn bиr qиsmиnи dиgяrи иlя dяfetmяsяydи, monastrlar, kиlsяlяr, senaqoqlar vя Allahыn adычox zиkr edиlяn mяscиdlяr daьыdыlardы” (Hяcc surяsи, ayя 40).Иbadяtgahlara ehtиram bяslяnиlmяsиnи, onlarыn daьыdыlmamasыnы,daьыdanlara hяr vяchlя mane olunmasыnы mцsяlmanlaraardыcыl olaraq sюylяyиn.7. Yяhudиlяrи Яrяbиstan yarmadasыndan чыxarыn vя “Яrя -bиstan yarmadasыnda иkи dиn olmaz” hяdиslяrи haqqыnda mц -sяlmanlarы шцbhяyя salыn. Яgяr bu иkи hяdиs doьru olsaydы,Mяhяmmяd peyьяmbяrиn xanыmlarыnыn bиrи yяhudи, o bиrиsииsя xrиstиan olmazdы. Elяcя dя, mцsяlmanlar xrиstиan kralыNяcaши иlя yaxыn mцnasиbяtdя olmazdыlar.8. Mцsяlmanlarы иbadяtlяrиndяn uzaq salmaq цчцn on -lara zahиrи яmяllяrиn mцhцm olmadыьыnы, яsasяn qяlb paklыьыnыnvя цrяyи tяmиzlиyиn dяyяrlи olmasыnы чatdыrыn. Sцbutedиn kи, Allahыn иnsanlarыn иbadяtlяrиnя ehtиyacы yoxdur;onlarы иbadяtlяrиn faydalarы haqqыnda tяrяddцdя salыn. Hяc -cя getmяk vя camaatla namaz qыlmaq kиmи иctиmaи иbadяtlяrяqarшы amansыz olun, onlarы bu ишlяrdяn чяkиndиrиn. Eynиzamanda mяscиdlяrиn, tцrbяlяrиn vя mяdrяsяlяrиn иnшasыna,Kяbяnиn tяmиrиnя mane olmaьa чalышыn.9. Mцharиbяdя dцшmяndяn qяnиmяt olaraq alыnan ma -lыn vя elяcя dя иllиk gяlиrиn 1/5 hиssяsиnиn (xцms) alиmlяrяverиlmяsиnя mane olun. Bunun tиcarяt qazancы иlя яlaqяsиolmadыьыnы deyиn. Bиr dя xцms Peyьяmbяrиn юzцnя vя onunxяlиfяsиnя verиlиr. Alиmlяr bu puldan иstиfadя edяrяk юzlяrицчцn evlяr, saraylar, baь-baьчalar alыrlar. Bunun цчцn xцm -sц onlara vermяk caиz deyиldиr.10. Mцsяlmanlarыn яqиdяlяrиnя bиdяtlяr яlavя edяrяk,Иslamы terror dиnи olmaqda иttиhamlandыrыn. “Иslam юlkяlяrиnиngerиdя qalmasы” fиkrиnи qabardaraq, onlarыn яqиdяlяrиnя olanbaьlыlыqlarыnы zяиflяtmяyя чalышыn. Unutmayыn kи, mцsяlmanlarvaxtиlя dцnyanыn яn qцdrяtlи vя mяdяnи dюvlяtиnи qurmaьanaиl olmuшdular. Onlarыn dиnя baьlыlыqlarы azaldыqcaqцdrяtlяrи dя zяиflяyяrяk heчя enmишdиr.11. Uшaqlarы vя yenиyetmя gяnclяrи ata-ana nяzarяtиn -dяn uzaqlaшdыraraq, bиzиm nяzarяtиmиz altыnda olan mяrkяzlяrdяyerlяшdиrmяyя чalышыn; onlarы hansы yolla olursa-ol -sun, dиnи tяrbиyяlяrиndяn mяhrum edиn. Mяqsяdиmиzя mцt -lяq шяkиldя naиl olmaq цчцn mцsяlman balalarыnыn tяrbиyяsииlя yalnыz юzцmцz mяшьul olmalыyыq!12. Mцsяlman qadыnlar arasыnda яxlaqsыzlыq, иffяtsиzlиkvя fahишяlиk hallarыnы genишlяndиrиb yayыn; bu mяsяlяnиnonlarыn arasыnda adи hala чevrиlmяsи цчцn genишmиqyaslыplanlar hazыrlayыb hяyata keчиrиn. Юrpяyя, чadraya vя иslamиgeyиmlяrя qarшы tяblиьat aparыb onlarы gerиlиk, xurafat vяиrtиca adlandыrыn; onlarы tяhrиk edиb, юrtцklяrиnи aчdыrmaq цчцndяlиl olaraq, bu sюzlяrи deyиn: Quranda юrtцnmяk ba rяdяheч bиr hюkm yoxdur; bu яrяblяrиn mиllи geyиmиdиr vя иslamlaheч bиr шяkиldя яlaqяlи deyиldиr. Vя ya deyиn kи, Mяhяm -mяd peyьяmbяrиn zamanыnda qadыnlar юrtцnmяzdиlяr; bumяsяlя sonradan meydana чыxaraq adяt шяklиnи almышdыr.Hяtta Peyьяmbяrиn qadыnlarы da aчыq-saчыq gяzяrdиlяr.13. Onlarыn юrtцklяrиnи aчdыqdan sonra gяnclяrи onlaraqarшы tяhrиk etmяk, hяr иkиsиnи bиr-bиrиnя qarышdыrmaq цчцnцmumи mцhиtlяr yaratmaq lazыmdыr. Иslamы aradan aparmaqцчцn bu иш чox tяsиrlиdиr. Яvvяl bu иши qeyrи-mцsяlman qa -dыnlara gюrdцrцn, sonradan иsя mцsяlman qadыnlar юzlяrиpozulub, onlarыn gюrdцyц ишlяrи hяyata keчиrяcяklяr.14. Dиn xadиmlяrиnи fasиq olaraq tanыtdыrыn. Onlarыn arxasыndanamaz qыlan mцsяlmanlarыn arasыnda kиn-kцdurяtvя яdavяt toxumu sяpиb camaat namazыnы aradan aparыn.15. Tцrbяlяrиn hamыsыnыn daьыdыlmasыna чalышыn. Onlaradeyиn kи, Peyьяmbяr zamanыnda tцrbяlяrиn tиkиlmяsиnя иca -zя verиlmяyиb, bu иш bиdяtdиr. Onlar da Peyьяmbяr, Raшиdиxяlиfяlяr vя salehlяrиn qяbиrlяrи barяsиndя шцbhяyя dцшя -cяklяr vя onlarы zиyarяt etmяkdяn чяkиnяcяklяr. Яbu BяkrlяЮmяrиn qяbrи “Bяqи” qяbrиstanlыьыnda, Osmanыn qяbrи иsяnamяlum yerdяdиr. Bяqи qяbrиstanlыьы yerlя-yeksan edиlmя -lиdиr. Onlara deyиn kи, Kazиmeyndяkи zиyarяtgahlar Pey ьяm -bяrиn яhlи-beytиndяn olan иmam Kazиm vя иmam Cavadыnmяzarы deyиldиr. Tusdakы (иndиkи Mяшhяd шяhяrи) иsя иmamRиzanыn yox, Harun яr-Rяшиdиn qяbrиdиr. Samиrяdяkи qяbиrlяrиsя, abbasиlяrя mяnsubdur.16. Seyиdlяrиn Mяhяmmяd peyьяmbяrиn nяslиndяnolmasы haqda шцbhя vя tяrяddцdd yaradыn. Seyиd olmayanlaraqara vя yaшыl rяnglи яmmamя geyиndиrяrяk, onlarы daseyиdlяrя bяnzяdиn. Belя olduqda, onlar seyиdlяrи mцяyyяnetmяkdя чяtиnlиk чяkяcяk vя цmumиyyяtlя hamыya шцbhяиlя yanaшacaqlar. Иkиncи mяrhяlяdя иsя, alиmlяrиn vя seyиd -lяrиn яmmamяlяrиnи чыxarmaьa cяhd edиn kи, seyиdlяrиn kю -kц kяsиlsиn; alиmlяr cяmиyyяtиn yцksяk ehtиram vя qayьыsыndanmяhrum olsunlar.17. Шияlяrя matяm gцnlяrиnи unutdurmaq, onlara mяhdudиyyяtvя qadaьalar qoymaq lazыmdыr; иmam Hцseynяza darlыьы kиmи kцtlяvи tяdbиrlяr yaшadыqca, onlara sazишчиlиkvя tяslиmчиlиk ruhunu aшыlamaq mцmkцn olmayacaq. Яn azыwww.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:639


u tяdbиrlяrиn mahиyyяtиnи dяyишmяk vя ya bu kиmи mя ra -sиmlяrя иrtиcaи vя xurafи яmяllяrи qarышdыrmaq lazыmdыr; buяmяlllяrиn bиdяt olduьunu, Peyьяmbяrиn vя xяlиfяlяrиn za -manыnda bu ишlяrиn mюvcud olamdыьыnы sюylяyиn. Иn san larыnbu kиmи yerlяrя getmяsиnя mane olun. Vaиzlяrиn vя rюv -zяxanlarыn sayыnы azaltmaq цчцn onlarы vergиyя cяlb edиn.18. Bцtцn mцsяlmanlara “vиcdan azadlыьы” шцarыnы qя -bul etdиrяrяk, “hяr bиr kяs иstяdиyи иши gюrmяkdя azaddыr”,deyиn. “Яmr be mяruf” vя “nяhy яz mцnkяr” hюkmlяrиnиnvacиb olmadыьыnы sюylяyиn. Daиm bu mяsяlяnи xatыrladыn kи,xrиstиanlar юz dиnlяrиndя, yяhudиlяr dя юz dиnlяrиndя haqdыrlar.Onlar bиr-bиrиnиn qяlblяrиnя dяymяzlяr. Яmr be mяrufvя nяhy яz mцnkяr xяlиfя vя hakиmlяrя aиd olan mяsяlяlяr -dяndиr.19. Mцsяlmanlarыn sayыnыn чoxalmasыnыn qarшыsыnыalmaq цчцn doьuшu mяxsus vasиtяlяrlя чяtиnlяшdиrиn. Чo -xarvadlыlыьыn Иslamda yolverиlmяz bиr mяsяlя olduьunu vяya ona mцstяsna hallarda иcazя verиldиyиnи иddиa edиn; bиrnяfяrdяn artыq qadыnla evlяnmяyя mane olun, evlяnяnlяrяdя bяzи шяrtlяr qoyun. Mяsяlяn, яrяbиn яcяmlя, tцrkцn farsvя ya яrяblя evlяnmяsиnи qяbahяtlи bиr иш kиmи cиlvяlяndиrиn.20. Иslamыn yayыlmasыnыn qarшыsыnы almaq цчцn qeyrиmцsяlmanlarabu dиnиn yalnыz яrяblяrя mяxsus olduьunuиnandыrыn. Quranda da bu mюvzuya toxunulur: “Bu sяnиnqюvmцn цчцn bиr zиkrdиr”.21. Xeyrиyyя mцяssиsяlяrиnиn sayыnы azaldыn, onlarыnишlяrиnя mяhdudиyyяlяr qoyun; onlar dюvlяtdяn asыlы vя zиy -yяtя gяtиrиlmяlиdиr kи, xeyиrxah иnsanlar mяscиd vя mяdrяsяbиnasы tиkdиrя bиlmяsиnlяr.22. Mцsяlmanlarda Qurana qarшы шцbhя yaratmaq la -zыmdыr. Ичяrиsиndя zиddиyyяtlяr olan, tяhrиf edиlmиш tяrcц mя -lяr hazыrlayыb deyиn kи, Quran tяhrиf olunub vя onun bиr-bиrииlя uyьun gяlmяyяn nцsxяlяrи vardыr. Bиr nцsxяdя olan ayяbaшqasыnda yoxdur. Xrиstиanlarы, yяhudиlяrи vя bцtцn qeyrиmцsяlmanlarыbu ишя cяlb edиn. Quranda olan cиhad, яmr bemяruf vя nяhy яz mцnkяrя aиd ayяlяrи чыxarыn. Quranы dиgяrtцrk, fars, hиnd vя s. dиllяrя tяrcцmя edяrяk yayыn kи, Quranяrяb dиlиndя oxunmasыn. Qeyrи-яrяb xalqlarы arasыnda anadиlиnя цstцnlцk adы иlя dиnи ayиnlяrиn яrяb dиlиndя иcrasыnaqarшы чыxыn; azan, namaz vя dualarыn mиllи dиldя oxunmasыzя rurяtиndяn, onun яrяbcяsиnиn anlaшыlmaz olmasыndan da -nышыn. Mцsяlman xalqlarы arasыnda vahиd цnsиyyяt vasиtяsиolan яrяb dиlиnиn zяиflяyиb aradan getmяsи vя onlarыn par -чalanmasы yalnыz bu yolla mцmkцndцr. Иslamи hяdиs vя ta -rиxчяlяrи dя eynи шяkиldя tяrcцmя edяrяk, tяhrиf olunmuшшяkиldя yayыn.Hяqиqяtяn, oxuduьum “Иslamы necя yыxa bиlяrиk?” adlыkиtab чox mцkяmmяl yazыlmышdы. Иllяrlя gюrяcяyиm ишlяrdяmяnя yolgюstяrяn bиr rяhbяr иdи. Kиtabы katиbя qaytaranda,ona юz tяшяkkцrцmц bиldиrdиm. O mяnя dedи: “Sяn bu meydandayalqыz deyиlsяn. Sяnиn hяyata keчиrmяk иstяdиyиnplanыn beш mиndяn artыq иcraчы vя ишtиrakчыsы vardыr. Nazиrlиkbu adamlarыn sayыnы yцz mиnя чatdыrmaьы dцшцnцr. Bu sayayetишdиyиmиz zaman mцsяlmanlarыn hamыsыna hakиm olacaьыq.Bцtцn mцsяlman юlkяlяrи яlиmиzdя olacaq. Nazиr lи -yиmиzя bu planlarы gerчяklяшdиrmяk цчцn bиr яsr vaxt la zыm -dыr. Bиz o gцnlяrи gюrmяsяk dя, bиzdяn olan юvladlarыmыzgюrяcяk. “Baшqasыnыn yetишdиrdиyиnи mяn yedиm, mяnиm ye -tишdиrdиyиmи dя baшqasы yeyяr” Bu яnяnяvи цsul necя dяgюzяldиr. Иngиlиslяr buna naиl olduqlarы zaman on иkи яsrlиkfяlakяtdяn qurtulmuш olacaqlar. Bununla da, bцtцn xrиstиanalяmиnиn rяьbяtиnи qazanacaqlar. Яsrlяrlя davam edяn“Sя lиb yцrцшlяrи” acы xatиrяlяrdяn baшqa heч bиr fayda vermяmишdиr.Чиngиz xanыn ordularы da, Иslamыn kюkцnц kяsmяkцчцn bиr иш gюrя bиlmяdи. Чцnkи onlarыn etdиklяrи, dцш -mяnчиlиk yaradan, qarшы tяrяfи mцbarиzяyя sюvq etdиrяn иш -lяrdиr. Lakиn иndи hюkumяtиmиzиn dяyяrlи planlarы vardыr; rяhbяrlяrиmиzИslamы uzunmцddяtlи vя чox иncя bиr planla yыxmaqqяrarыndadыrlar. Hяrbи qцdrяtиmиzи dя artыrmaq la zыm -dыr. Lakиn bu son mяrhяlяdя olacaqdыr. Иslamы par чalayыbtиkяlяrиnиn hяr bиrиnи bиr tяrяfя atdыqdan vя onlarыn bиr dahaqцdrяt tapыb bиr yerя toplaшa bиlmяyяcяyиnя яmиn olduqdansonra rahat ola bиlяrиk.Иstambuldakы bюyцk mяmurlarыmыz bиzиm nяzяrdя tutduьumuzplanlara uyьun шяkиldя bиr чox ишlяr gюrmцшlяr.Onlarыn aralarыna soxularaq, uшaqlarы цчцn mяktяblяr aч -mыш vя kиlsяlяr иnшa etmишlяr. Onlarыn arasыnda шяrabы, qu -marы vя иdman klublarыnы yayaraq, чox gюzяl шяkиldя gяnclяrяtяsиr buraxmышlar. Bu vasиtя иlя hюkumяtlя camaatarasыnda иxtиlaflarыn яsasы qoyulmuшdur.40 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


1905-1906-cы иllяrTиflиs qыrьыnlarы haqqыnda mяnbяTaleh CяfяrovАзярбайъан Дювлят Педагожи Университетинин мцяллимиXЫX яsrиn sonu - XX яsrиn яvvяllяrиndя yaшayыb-yaratmышAzяrbaycanыn gюrkяmlи яdиbи Юmяr Faиq Nemanzadяhяmиn dюvr Qafqazыn vя o cцmlяdяn, Osmanlы иmperиyasыnыnиctиmaи-sиyasи hяyatыnda baш vermиш bиr sыra mцhцm ha -dиsяlяrи qяlяmя aldыьы “Qafqazdan Иstanbula xatиrяlяr” adlыяsяrиndя яtraflы шяkиldя tяsvиr etmишdиr. Mцяllиf иlk dяfя ola -raq яsяrdя 1905-1907-cы иllяr Tиflиsdя baш vermиш ermя nиmцsяlman (Azяrbaycan Tцrklяrи nяzяrdя tutular-T.C) qar -шыdurmasыnыn baш vermя sяbяblяrиnи vя gedишatыnы tяfяrrцatыиlя ишыqlandыrmaьa cяhd gюstяrmишdиr. Mяhz bu baxыmdanяsяr bяhs olunan hadиsяlяrиn genиш шяkиldя tяhlиlи, tяblиьиvя юyrяnиlmяsи baxыmыndan olduqca dяyяrlи mяnbя hesabolunmaqdadыr.Mцяllиf яsяrdя XX яsrиn яvvяllяrиndя Cяnubи QafqazdaЧar Rusиyasыnыn bиrbaшa dяstяyи иlя hяyata keчиrиlяn etnиktяmиzlяmя sиyasяtиnиn baш vermя sяbяblяrиnи, hяmчиnиn ha -dиsяlяrиn xronиkasыnы ardыcыllыqla vermяyя чalышmышdыr. Яsяr -dя baш verяn hadиsяlяr XЫX яsrиn sonu-XX яsrиn яvvяllяrиndяCяnubи Qafqazыn mяdяnи mяrkяzи sayыlan Tиflиs шяhяrиndяcяrяyan etmишdиr. Иlk юncя mцяllиf яsяrиn gиrиш hиssяsиn -dя bяhs olunan dюvrdя Tиflиs шяhяrиnиn иctиmaи-sиyasи hяyatыndabaш vermиш bиr sыra mцhцm hadиsяlяrи tяhlиl edяrяkyazыr: “Яsrиn яvvяllяrиndя Gцrcцstanыn mяrkяzи Tиflиs шяhяrиnиardы-arasы kяsиlmяyяn mиtиnqlяr bцrцmцшdц. Mиtиnqlяrиnkeчиrиlmяsиndя sadя xalq kцtlяlяrиnиn яsas иstяyи Gцrcцs -tanda yaшayan etnиk azlыqlarыn dиnc yanaшы yaшama hц qu -qunun bиr qrup hюkumяt mяmurlarы tяrяfиndяn kobud шяkиldяpozulduьunu чar hюkumяtиnиn dиqqяtиnя чatdыrmaq иdи”.Mцяllиfиn Tиflиsdя yaшayan etnиk azlыqlarыn dиnc yanaшы ya -шam tяrzиnиn hюkm sцrdцyцnц vя ara-sыra “anlaшыlmaz” hallarыnчar hюkumяtи tяrяfиndяn bиlяrяkdяn qыzышdыrыldыьыnы dю -nя-dюnя vurьulamasы bиzlяrя яsas verиr kи, mяlumatlara bиrmяnalышяkиldя deyиl, яslиndя bиr qяdяr ehtиyatlы vя tяnqиdиmюvqedяn yanaшaq. Чцnkи, mцяllиf baш verяn hadиsя lяrиnbцtцn gцnahlarыnы чar hюkumяtиnиn цzяrиnя atmaqla яslиndяTиflиs шяhяrиndя etnиk azlыqlar arasыnda baш vermяkdя olanbu kиmи qarшыdurmalarыn arxasыnda nяlяrиn vя kиmlяrиn gиz -lяdиldиyиnиn цzяrиndяn sцkutla keчиr. Bиr qяdяr dя tяhlиlя yolversяk gюrяrиk kи, яslиndя яsrиn яvvяllяrиndя baш verяn ha -dиsяlяrиn kюkцndя dиnи bиrlиkdяn mиllи bиrlиyя чaьыrыш шцarlarыdayanыrdы. Bu sahяdя maarиfчиlяrиn rolunu xцsusиlя qeydetmяk lazыmdыr. Яhalиnи mиllи bиrlиyя sяslяyяn bu qцvvяlяrdяrk edиrdиlяr kи, yaxыn gяlяcяkdя чar Rusи ya sыnыn mцstяmlяkячиlиkbuxovlarыndan qurtulmaьыn yega nя yolu xalqыnmиllи bиrlиyиndяdиr. Mяhz bu yolla gedиldиyи halda azadlыьa,hцrrиyyяtя naиl olmaq olardы. Bunu чar чи nov nиk lяrи чox gю -zяl bиldиklяrиndяn vя xalqыn mиllи bиrlиyиnи mяhv etmяk цчцnxalqlarы bиr-bиrиnя qarшы qoymaqla bu planlarыn qarшыsыndanxяtt чяkmиш olurdular. Mяsяlяyя dиgяr tяrяfdяn yanaшdыqdaburada ermяnи ekstremиstlяrиnиn azяrbaycanlыlara qarшы planlышяkиldя aparыlan tяxrиbatчы sиyasяtlяrиnиn шahиdи oluruq. Buишdя Gцrcцstandakы ermяnи dиaspora sы nыn antи-tцrk fяalиy yя -tиnи xцsusиlя qeyd etmяk lazыmdыr. Чox tяs sцflяr olsun kи, daи -ma Tцrklцyя, Tцrk mиllяtиnя qarшы nиf rяt hиsslяrиnи gиzlяtmя -yяn, terrorun, etnиk-mиllи tяmиzlяmя sи ya sяtиnиn яsas hя rя -kяtverиcи qцvvяsиnя чevrиlmиш ermяnи dиasporunun apar dыьыbu mяnfur, чиrkиn sиyasяt tarиxчиlяrиn dиq qяtиndяn yayыnmыш,demяk olar kи, bu mяsяlя tяfяrrцatы иlя юyrяnиlmяmишdиr. Mяhzbu baxыmdan Ю. F. Nemanza dя nиn bu яsяrи bяhs etdиyиmиzmяsяlяlяrиn bu vя ya dиgяr шяkиldя tяdqиqи vя юyrяnиlmяsиbaxыmыndan olduqca dяyяrlиdиr.XX яsrиn яvvяllяrиndя vцsяt alan Azяrbaycan Tцrk lя -rиnиn mиllи oyanыш hяrяkatыnda яsas иdeya mцяllиflяrиndяn ol -maqla mиllяtиn gюrяn gюzцnцn, dцшцnяn beynиnиn yad цn -sцrlяrиn zяhяrlяnmиш fиkиrlяrи иlя doldurulmasыndan ehtиyatlanaraqbu иstиqamяtdя yorulmadan fяalиyyяt gюstяrяn, xal -qы uчuruma sarы aparanlara qarшы nиfrяt hиssи иlя alышыb-ya -nan Ю. F. Nemanzadя 1906-cы иldя yazmыш olduьu mя qalя -lяlяrиnиn bиrиndя bu olaylar zamanы aldadыldыьыnы tяssцff hиs -sи иlя etиraf edяrяk yazыrdы: “Yadыmыza belя gяtиrmяzdиk kи,ermяnиlяr чox-чox яvvяl hazыrladыqlarы hяdsиz-hesabsыzbom balarыn hamыsыnы bиzиm baшыmыzda partladacaqmыш... Busюylяdиyиmиz sяbяbиlя cцmlяmиz ermяnиlяrlя yenя qяdиmsa yaq цzrя sцlhanя rяftar edиb rahat vя arxayыn olmaьы vяdvя bяyan edиrdиk vя bu sцrяtlя mиllяtиmиzиn gюzцnц baь la -yыb uчuruma sarы hazыrlayыrdыq. Иndи lazыmdыr kи, bunlardanиbrяt alыb gяlяcяkdя aldanmamaьa чalышaq”. Sюzsцz buradaяlavя шяrhя, elяcя dя иzahata ehtиyac yoxdur. Tarиxиnиbrяt dяrslяrиndяn vaxtыnda bяhrяlяnmяmяyиmиz, hяr xыrdamяsяlяyя belя barmaqarasы baxmaьыmыz bиzlяrи bu cцrwww.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:641


dяhшяtlи fяlakяtlяrя sюvq etmишdиr. Bu bиr xalq, qюvm цчцnolduqca tяhlцkяlи bиr mяsяlяdиr. Xцsusиlя qeyd etmяk la -zыm dыr kи, 1878-cи иl Berlиn konqresиnя qяdяr Qяrbи Avro pa -nыn aparыcы dюvlяtlяrиnиn yaьlы vяdlяrиnя uymaqla Anadolutorpaqlarыnda mцstяqиl ermяnи dюvlяtиnиn yaradыlacaьыnaцmиd etmиш ermяnи kиlsяsи vя onun daьыdыcы иdeyalarыnы ye -rи nя yetиrmяyя чalышan ermяnи ekstremиstlяrиnиn bu arzularыpuч olduqdan sonra onlar mяnfur яmяllяrиnи Qafqaza transformasиyaetdиlяr. Qafqazda mцstяqиl ermяnи dюvlяtиnиnyaradыlmasыna чalышan ermяnи kиlsяsи vя onun яtrafыnda sыxsыxbиrlяшmиш dиaspor tяшkиlatlarыnыn bu vя ya dиgяr yollarlaapardыьы bu kampanиya цmumи ermяnи ишиnиn иkиncи fazasыnыtяшkиl etdи. Bцtцn bu sadalanan mяsяlяlяrи dяrиndяn юyrяnmяkvя nяtиcя чыxarmaq baxыmыndan яsяrи dяyяrlи bиr mяn -bя hesab etmяk mцmkцndцr. Xцsusиlя яsяr bяhs olunandюvrцn araшdыrыlmasы baxыmыndan gяnc tяdqиqatчыlar цчцnolduqca dяyяrlиdиr.XЫX яsrиn sonu-XX яsrиn яvvяllяrиndя ermяnи cяlladla -rыnыn Osmanlы иmperиyasыnыn Шяrqи Anadolu bюlgяsиndяapar dыьы etnиk-mиllи tяmиzlяmя sиyasяtи “uьurla nяtиcяlяnmяdиyиndяn”bu sиyasяtиn davamы olaraq Qafqazda sabиtlиyиpozmaq, burada azяrbaycanlы яhalиyя qarшы mиllи qыrьыn tю -rяt mяk vя bu ишdя чar Rusиyasыnыn maddи vя mяnяvи kю -mяyиndяn bяhrяlяnmяk mяsяlяsи юn plana keчdи. Яslиndяhadиsяlяr Шяrqи Anadoludakыndan fяrqlи olaraq Qafqazdaplanlы шяkиldя hяyata keчиrиlиrdи. Чцnkи Qяrbиn malиyyя dяs -tяyи иlя sиlahlanan ermяnиlяr Шяrqи Anadolu bюlgяsиndя tю -rяdиlяn qиyamlar vя qыrьыnlarda sыnaqdan чыxmышdыlar. Mяhzbu baxыmdan onlarыnыn Tиflиsdя tюrяtdиklяrи hadиsяlяr apa -rыlan sиyasяtиn mяntиqи davamы иdи. Hadиsяlяrиn чox gяrgиnmяcraya yюnяldиyиnи qeyd edяn mцяllиf yazыr kи, юlkяdяdиnиndяn, иrqиndяn vя mиllиyyяtиndяn asыlы olmayaraq xalqlararasыnda mиllи bиrlиk яhval-ruhиyyяsи hюkm sцrцrdц. Mиllи bиrlиkdяnqorxan hюkumяt vaxt иtиrmяdяn юz чиrkиn sиyasяtиnиhяyata keчиrmяyя чalышыrdы. Иlk olaraq partиya vя bиr sыratяшkиlatlar arasыnda fиtnя-fяsad tюrяtmяyя чalышan чar hю -kumяtи bu чиrkиn яmяllяrdяn bиr nяtиcя яldя etmяdиkdя hиy -lяnи tяшkиlatlanmыш ermяnиlяrиn vasиtяsиlя hяyata keчиrmяyячalышыrdы. Gиzlи formada, xяfиyyяlяr sиmasыnda fяalиy yяtgюstяrяn hюkumяt nцmayяndяlяrи ermяnи tacиrlяrиnи, sяnяt -karlarыnы vя dиgяr tяbяqяdяn olan vяtяndaшlarыnы al dadaraqonlardan azяrbaycanlыlara qarшы иstиfadя edиrdиlяr. Mцяllиfyazыr kи, gцnlяrиn bиrиndя casuslardan bиrи ermяnи tacиrиnиnyanыna gяlяrяk ona bиr sыra tяxrиbat xarakterlы mяslяhяtlяrvermяyя чalышыr vя sonrakы hadиsяlяrи belяcя шяrh edиr:“Tцrklяrиn (azяrbaycanlыlar - T.C) sиlahlandыьыnы Sиz dя яl -bяttя duymuш olmalыsыnыz. Bиz daha юncя tяsbиt etdиk, onlarsиzиn цzяrиnиzя hцcum etmяk иstяyиrlяr. Sиz dя, bиz dя nя dяolsa xrиstиanыq. Vяhши Tцrklяrиn dиn qardaшlarыmыzы qяtl edиb,bиzя dя pиslиk etmяlяrиnя яsla razы ola bиlmяrиk. Daиma oya -nыq vя tяdbиrlи olmanыz цчцn Sиzя xяbяr verиrиk. Sиz dяsиlahlanыb юzцnцzц qorumaьa hazыrlaшыn, yoxsa hamыnыzqяtlя yetиrиlяcяksиnиz. Bunu bиzdяn xяbяr tutduьunuzu heчkяsя sюylяmяyиn. Hюkumяt vя Tцrklяr duymasыn”. Gюrцn -dц yц kиmи bu иnsanlar hюkumяtиn mяsul ишчиlяrи olub bи -lяrяkdяn azяrbaycanlы яhalиyя qarшы tяxrиbatчы яmяllяrиnиhяyata keчиrmяyя sяy gюstяrиrdиlяr. Mцяllиf sonrakы hadи sя -lяrи qяlяmя alaraq yazыr: “ertяsи gцn bиr qrup hюkumяt nц -mayяndяsи Tцrk tacиrиnиn yanыna gяlяrяk ona aшaьыda kыlarыxatыrlatmaьa чalышыr. Hacы, sиzиn nя qяdяr xяtrиnиzи иs tя dиyи -mиzи bиlиrsиnиz. Dюvlяt sиrrи hяr kяsя sюylяnиlmяz, fяqяt sиzяcnяbи deyиlsиnиz. Buna gюrя dя aldыьыmыz gиzlи xяbяrlяrи Sи -zя sюylяmяyи lazыm bиlиrиk. Ancaq bu deyиlяnlяrи heч kяsяsюylяmяyяcяyиnиzя and ичиn. Bиz savaш иstяmиrиk”.- Яfяndи nя sюylяyиrsиnиz? Bиz kиmи юldцrmяk иstяyиrиk kи?- Qonшunuz ermяnиlяrиn gecя-gцndцz sиlahlandыqlarыnы,varlarыnы-yoxlarыnы sиlaha yatыrdыqlarыnы daha duymadыnыzmы?Polиs tяrяfиndяn onlara sиlah verиldиyиnи юz gюzlяrиmиzlя gюr*dцk”. Bяhs olunan dюvrdя hadиsяlяrиn krиtиk mяcraya yю*nяldиyиnи qeyd edяn mцяllиf daha sonra yazыr: “Юlkя barыtчяllяyиnя bяnzяyиrdи. Ona sadяcя od vurmaq kиfayяt иdи”.Mцяllиf baш vermяkdя olan etnиk qarшыdurmalarыn яsasbяhanяsиnиn mяhz 1905-cи иlиn oktyabr ayыnыn 20-dя axшamsaat 9-da цч nяfяrиn faytonla ermяnи mяhяllяsи tяrяfиndяngяlяrяk “Шeytanbazarы”ndakы Tцrklяrиn “Roza”gцl maьazasыюnцndяn keчяrkяn havaya aчdыqlarы 5-10 atяшиn olduьunuqeyd edиr vя bu haqda yazыr: “Hяmиn gцn Tцrklяr (azяrbaycanlыяhalи nяzяrdя tutulur - T.C) ermяnиlяrиn, ermяnиlяr dяTцrklяrиn mяhяllяlяrиnи gцllя yaьышыna tutdular. Gцnlяr юtdцkcяproses daha da dяrиnlяшиrdи. Yolda sиlahlы ermяnиlяr sa -ьa-sola qaчыr, panиkaya qapыlmыш xalq kюrpцyя doьru axыnlahяrяkяt edиrdи. Bиz dя axan bu иnsan selи arasыnda kюrpцyяyaxыnlaшdыq. O anda чaydakы facияnи gюrяndя Qaf qa -zыn mяdяnи bиr mяrkяzиndя olduьuma иnanmaq иstяmяdиm.Чayda tюrяdиlяn qanlы facияnи (burada Kцr чayыnыn Tиflиsdяnkeчяn hиssяsи nяzяrdя tutulur - T.C) seyr etmяyя gяlяn mиllяtиnhalы mяnя Neron zцlmцnцn sяhnяlяrиnи xatыrlatdы”. Иn -sanlыьa sыьmayan bu cцr vяhшиlиyиn qarшыsиnda юzцnц gцcsцz,tяnha hиss edяn Юmяr Faиq xalqыn nиcatы цчцn hюku -mяtиn bu bичarя vя zavallы шяxslяrиn halыna acыyacaьыna,on lara yardыm edяcяklяrиnя цmиd edиrdи. O, yazыrdы: “heчkя sиn tцkц belя tяrpяnmиrdи. Sankи hяr kяs tutulan иnsanlarыnsuya necя atыlacaьыnы, suda yaralы vцcudu иlя nя cцr чыrpыnыb-чabalayacaьыnы,dalьalarla necя mцcadиlя edяcяyиnи,цzяrиnя yaьan gцllяlяrdяn sonra nя cцr boьulacaьыnы tяk -rar-tяkrar gюrmяkdяn zюvq alыrdыlar. Hadиsяlяr Tиflиs шяhяrиndяkulmиnasиya nюqtяsиnя чatmышdы. Bцtцn Tиflиs яhlи aya ьaqalxmышdы, kиmи boьuшur, kиmи dя evиndя qorxu иlя ha dи sя -lяrиn sonrakы prosesиnи gюzlяyиrdи. Ertяsи gцn yenи dяn atяшsяslяrи eшиdиldи vя getdиkcя daha da шиddяtlяndи. Gцllя ya -ьышы bцtцn mяhяllяnи darmadaьыn etmишdи. Gюzц mцn юnцndяюlцm qorxusu иlя varlыьыnы иtиrmиш, mяnяn kичиl dиl mиш, al чal -42 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


dыlmыш vцcudlar, qulaqlarыma gяlяn dua vя yalvarыш sяslяrиmяnи olduqca hиddяtlяndиrmишdи. Yerя dиz шюk mцш, HяzrяtиAbbasы kюmяyя чaьыran bu zavallыlarыn иmdadыna yetишиbon larы sakиtlяшdиrmяyя чalышыrdыm”.Юmяr Faиq hadиsяlяrиn gedишatыnы яvvяlcяdяn duymuшvя sadя xalqыn bu чиrkиn oyunda mяhv olmasыnы иstяmяmишvя иnsanlarla mцtяmadи olaraq fяrdи sюhbяtlяr apararaq buишиn baшыnda чar Rusиyasыnыn dayandыьыnы aчыq-aydыn anlatmaьaчalышmышdыr. Mяhz bu yanlыш dцшцncяnиn gиrovuna чe -vrиlяn Юmяr Faиq чox-чox sonralar юz sяhvlяrиnи anlama ьaчalышmышdыr vя aldadыldыьыnы zяnn etmишdиr. Юmяr Faиq hяrиkи xalqыn nцmayяndяlяrиndяn иbarяt bиr tяшkиlatыn ya ra dыl -ma sыnыn vacиblиyиnи mяqsяdяuyьun hesab etdи. Nя ha yяt,Sosиal Demokratlara mцracияt edиlяrяk иlk юncя Sцlh Ko -mиssиyasыnыn yaradыlmasы, gцrcц vя ruslardan иbarяt sцlh -mя ramlы sиlahlы qцvvяlяrиn tяшkиl edиlmяsи qяrara alыndы. Ko -mиssиyaya gцrcцlяrdяn Jordanиya, ermяnиlяrdяn Yerkez yan,azяrbaycanlыlardan иsя Юmяr Faиq rяhbяrlиk edиrdи. Sцlh -mяramlы sиlahlы dяstя dя komиssиyanыn иxtиyarыna ve rиlmишdи.Sиlahlы dяstяnиn яsas vяzиfяsи Tиflиs шяhяrиndя tю rяdиlmишqыrьыnlarыn qarшыsыnы almaq, gяlяcяkdя bu kиmи xo шagяlmяzhadиsяlяrиn bиr daha baш vermяmяsи цчцn xalqlarы ma a rиf -lяndиrmяk иdи. Mцяllиf yazыr kи, “Qafqazыn mяrkяzи olan Tиflиskиmи bюyцk bиr шяhяrdя иkи mиllяt bиr-bи rиnя top vя tц fяnglяatяш aчdыьы halda hюkumяt bu vяhшиlиyя gюz yu mur du. Шя -hяrdя mцkяmmяl bиr tяшkиlat olduьu halda yan ьыnlar saatlarladeyиl, gцnlяrlя davam edиrdи vя шяhяr иdarяsи bu yan -ьыnlarы sadяcя seyr etmяklя kиfayяtlяnиrdи. Hяtta vя zиy yяt odяrcяyя чatmышdы kи, hюkumяt buradan Afrиkaya Qыzыl Xaчyadыmы gюndяrdиyи halda юz шяhяrиndя yaralы иn sanlara nяhяkиm, nя dя kи, dяrmanla yardыm edиrdи”.Qeyd etmяk lazыmdыr kи, artыq savaшыn onuncu gцnцTцrk vя ermяnи mяhяllяlяrиnя bюyцk яsgяrи qцvvя gюn dя -rиldи. Hяr иkи tяrяfя atяшиn dayandыrыlmsы яmrи verиldи vя Tцrkmяhяllяsиnя bцtцn Tиflиs camaatыnы yыьaraq savaшыn baшaчatdыьыnы vя canишиnиn bиrbaшa gюstяrиши иlя dayandыrыlma -sыnы bиldиrdиlяr. Onlar bu savaшыn mяhz “aravuranlar” tяrя -fиndяn tюrяdиldиyиnи yalandan xalqa чatdыrыr vя hesab edиr -dиlяr kи, bu ишdя чar hюkumяtиnиn heч bиr яlи yoxdur. Top lan -tыda sюz alan Юmяr Faиq trиbunaya чыxaraq ucadan: “Qar -daшlar! Mяn uzun danышmayacaьam. Ancaq mяnи dиqqяtlяdиnlяmяnиzи vя dцшцnmяnиzи rиca edиrяm. On gцndяn bяrиazяrbaycanlыlarыn vя ermяnиlяrиn bиr-bиrlяrиnи юldцrdцklяrиnиhamыnыz юz gюzlяrиnиzlя gюrdцnцz. Uшaq vя dяlи deyиlsиnиz,bиr dцшцnцn, bu gцn яsgяr vя polиsиn gяl mяsи иlя savaш anыn -daca kяsиldи. Bu gцn hюkumяt mя murlarы buraya gя lяrяk“barышыn” dedи. Ancaq aravuranlar elя bu mяmurlarыn юzlяrиdиrdeyяrяk trиbunadan aralandыm. Alqыш sяslяrиndяn tя ш vи -шя dцшmцш hюkumяt nцmayяndяlяrи mяnиm nя demяk иstяdиyиmиsonradan baшa dцшцb mяnи hяbs etmяyя чalышsalarda buna naиl ola bиlmяdиlяr”.Nяhayяt, 1906-cы иlиn mart ayыnda Tиflиs шяhяrиndя “sи -ya sи oyun”un nяtиcяsи olaraq Sцlh Mяclиsи quruldu. Sцlh Mя c -lиsи hюkumяt цчцn o qяdяr юnяmlи иdи kи, hяtta Mяclиsя Qaf -qaz canишиnи Vorontsov-Daшkov rяhbяrlиk edиrdи. Mяc lиsяazяrbaycanlыlardan Qarabяy Qarabяyov, Adиlxan Zиya -dxanov, Яhmяd bяy Aьayev, Яlиmяrdan bяy Topчubaшov,Kяrbяlayи Иsrafиl Hacыyev vя Aьaxan Иrяvanskи, ermяnи lяr -dяn иsя Arutyunov, Qalantar, Xatиsov, Taqanasov, Ter-Ave tи -sov, Arekelov, Qarabetov vя Xocayev qatыlmышdы. Sцlh Mяc -lиsиnиn яsas amalы savaшыn sяbяblяrиnи araшdыrmaq, dя y mишzиyanы aradan qaldыrmaq vя bundan sonra savaшыn bиr dahabaш vermяmяsи цчцn hяr иkи xalqыn nцmayяndяlяrи ичяrиsиndяmaarиflяndиrиcи tяdbиrlяr planы hяyata keчиrmяk иdи. Ca -nишиn чыxышыnыn sonunda яsl gцnцhkarыn mяhz qanunlaraяmяl etmяyяn ermяnи ekstremиstlяrиnиn vя nцfuzlu Tцrk lя -rиn hиmayяsиndя hяrяkяt edяn gиzlи Tцrk sиlahlы dяs tяsиnиnolduьunu bяyan edиrdи. Mцяllиf daha sonra qeyd edиr kи,“Mяclиsя qatыlan mяшhur senator Kuzmиnskи иsя sa vaшыnbaш vermяsиndя dиnи, mиllи vя иqtиsadи sяbяblяr arayыr vяbelяcя guya yenи bиr иctиmaи qanun kяшf etmиш olurdu”. Doь -rudur, mцяllиf senator Kuzmиnskиnиn gяtиrdиyи шяrhlяrи rяddetmяklя kиfayяtlяnиr. Яslиndя иsя senatorun bu чыxышыnыn ar -xasыnda bиr чox hяqиqяtlяrиn ишartыsы sezиlиr. Mяclиsdя ишtиrakedяn Tцrk tяmsиlчиlяr чяkиnmяdяn mяrdи-mяrdanя шяkиldяermяnи Daшnaksцtyun partиyasыnы gцnahlandыrыr vя savaшыnonlar tяrяfиndяn baшlandыьыnы bиldиrиr, ermяnиlяr иsя mя su -lиyyяtи цzяrlяrиndяn atmaqla цmumиyyяtlя Daшnak sцt yunpartиyasыnыn fяalиyyяtиnиn buradakы Tцrklяrя qarшы deyиl, Os -manlы dюvlяtиnя qarшы yюnяldиyиnи иddиa edиrdиlяr. Er mя nиlяrcяsarяt edиb aчыq-aшkar sюylяmяsяlяr dя amma Tцrk lяrdяndaha иrяlи gedяrяk hadиsяlяrdя bяzи hюkumяt mя murlarыnыnяlи olduьunu bиldиrиrdиlяr. Amma tяrяflяrdяn heч bиrи, nяazяrbaycanlыlar, nя ermяnиlяr nя dя kи, hюkumяt яs lиndяsa vaшыn яsl sяbяbkarыnы иctиmaиyyяtdяn gиzlяtmяyя чa lы шыr -dыlar. Daha doьrusu, azяrbaycanlыlar vя ermяnиlяr hю ku -mяtdяn ehtиyat edиr, hюkumяt иsя gцnahkar olduьunu boynunaalmaqdan чяkиnиrdи. Lakиn чox keчmиr kи, “Molla Nяs -rяddиn” jurnalы иlk sayыndan etиbarяn savaшыn sяbяb lя rиnиaчыq-aшkar bяyan etmяyя, hadиsяlяrиn gedишatыnы vя яslsяbяbkarыn kиm olduьunu чяkиnmяdяn aчыqlamaьa baшladы.www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:643


Azяrbaycan иdeologиyasыnыnqaynaqlarыAygцn Hяsяnoьluyazычы-dramaturq, fяlsяfя doktoruAzяrbaycan иdeolojи tяfяkkцrцnцn яksиnи bиz mиfиk tя -sяv vцrlяrdяn bu gцnяdяk davam edяn Tцrklцk psиxolo gи -yasы цzяrиndя иntишar tapdыьыnы, иnkишaf etdиyиnи vя genишlяn -dиyиnи tяsdиq edяk kиfayяt qяdяr яsaslarыmыz vardыr.Bцtцn kюklц mиllяtlяr kиmи Tцrklцyцn dцnyaya baxышы vя иlkfяlsяfи-иdeolojи dцшцncя tяrzи mиfиk dцnyagюrцшdя юzцnц gюstяrmишdиr.Mяlumdur kи, Tцrk mиfиk tяsяvvцrцndя яsas obrazlarBoz Qurd, Boz юkцz, Qoч kиmи totemlяrdиr. Bun la rыn ичяrиsиndяuzun яsrlяr boyu юz nяhяng yerиnи qoruyub saxlayan, bu gц -nяdяk dцnyagюrцшцmцzdя иzи qalan vя hяt ta sиyasи sиmvolsяvиyyяsиnя qяdяr yцksяlяn яsas obraz Boz Qurddur.Maraqlыdыr kи, Boz Qurd totemиnя иnanclar nя qяdяr kюh -nяlsя dя ona sevgи heч bиr zaman azalmamыш, xalqыmыzыnяn aьыr zamanlarыnda, mиllи иstиqlal mцcadиlяsиndя Boz Qurdmиllяtи bиrlяшdиrяn bиr bиrlиk vя qurtuluш rяmzи kиmи meydanaчыxmыш, hяm bayraqlarda, emblemlяrdя иstиfadя olunmuш,шиfahи vя yazыlы яdяbиyyatda genиш яks etdиrиlmишdиr. BozQurd mиflяrиndя Tцrkцn xиlaskarы, яdalяt vя azadlыq sиmvolukиmи ortaya чыxan Boz Qurd Tцrk tarиxиndя яn юnяmlи roloynayan, mиllяtиn psиxologиyasыnda sиyasиlяшяn vя canla -nan bиr baxышlar sиstemиdиr desяk, sяhv etmяrиk.Tцrk mиfиk tяsяvvцrц иlk yazыlы abиdяmиz hesab olunan“Kиtabи Dяdяm Qorqud” dastanlarыnda da юzцnц gюstяrиr.“Qaчanы qovmadыlar, aman иstяyяnи юldцrmяdиlяr”, “Иgиd na -mяrdlиk etmяz”.Яdяbиyyatыmыzыn яn bюyцk dahиsи Nиzamи Gяncяvиnиnяsяrlяrиndя яsl tцrk obrazlarы иlя rastlaшыrыq. Nиzamы яdalяtlи,mяьrur, haqqы nahaqqa vermяyяn xarakterlяr sиlsиlяsи ya -ratmaqla vя zяngиn nяsиhяtlяr sиstemи иlя bюyцk bиr mяktяbyaratdы. Mяsяlяn, “Yeddи gюzяl” яsяrиndя olduьu kиmи, bиrhюkmdar sadя bиr kяnиzdяn цzr иstяyя bиlяr, yaxud “Nu шиrя -van vя bayquшlarыn sюhbяtиndя” bayquшlarыn sюylяdиklяrиnяgюrя padшah peшman olub яdalяtlи ola bиlяr. Vя ya xud, bиr qa -rыnыn sюzlяrиndяn sultan utanыb xяcalяt чяkя bи lяr. Nиza mиnиnqяhrяmanlarы mяhz bu hяrяkяtlяrи иlя bиr nцmunя иdи.Яdяbиyyatыmыzda яn чыlьыn poetиk qяhrяman Nяsиmиnиnyaradыcыlыьыnda Tцrk иzlяrиnя rast gяlиnиr. Цsyankar, cя sa rяt -lи, dюvrцn axыnыna vя cяhalяtя qarшы чыxmaьы bacaran bиr obraz!Яsl Azяrbaycan Tцrklцyцnцn obrazыna Hцseyn Ca vи dиnяsяrlяrиndя rast gяlиrиk. “Maral” яsяrиndя qяhrяmanыnыn dиlи иlяCavиd yazыr: “Bиr Tцrk nя gцlяr, nя oynar, nя dя aь lar. Gцlmяkчocuklara, oynamak чиnganяlяrя, aьlamaq иsя qadыnlarayaraшar”. Vя yaxud, “Ana” яsяrиndя ana oьlunun qatиlиnи onagюrя buraxыr kи, qatиl onun evиnя sыьыnmыш dыr. Qonaьa яlqaldыrmaq иsя Tцrkя yaraшan sиfяt deyиl. “Qыz mяktяbиndя”шeиrи иlя bюyцk шaиrиmиzиn gяnclяrя nяsиhяtи иlя qarшыlaшыrыq.Hцseyn Cavиd nяиnkи Azяrbaycan, hяtta dцnya Tцrklцyцnцnяn xarakterиk qяhrяmanlarыnы yaratmыш шяxsиyyяtdиr.Turana qыlыncdan daha kяskиn bиr qцvvяtMяdяnиyyяtdиr, mяdяnиyyяtdиr, mяdяnиyyяt- deyя yazan Cavиd eynи fиkrи “Topal Teymur” яsяrиndяda ha genиш шяkиldя tяrяnnцm etmишdиr. Hцseyn Cavиd Tu -ranчыlыq, Tцrklцk иdeyalarыnыn яn bюyцk tяrяnnцmчцsцdцr.Onun иstяr шeиrlяrиndя, иstяr sяhnя яsяrlяrиndя yaradыlmышsиlsиlя obrazlar vя иdeyalar sиstemи Tцrklцk nяzяrиyyяsиnиn,Mиllи Иdeologиyanыn bцtцn tяrяflяrиnи юzцndя яks etdиrиr. MиllиИdeologиya nяzяrиyyяsиnиn yaradыlmasы цчцn mяhz Cavиdyaradыcыlыьыnы dяrиndяn юyrяnmяk, mиsra-mиsra, obraz-ob -raz tяhlиl etmяk vя onun qurduьu иdeolojи nяzяrиyyяnи цzячыxarmaq yetяrlиdиr. Cavиd yalnыz шaиr, dramaturq, yaxudfиlosof deyиl, hяm dя nяzяrиyyячиdиr, иdeoloqdur.Cяfяr Cabbarlыnыn qяhrяmanlarы иsя daha цsyankar,daha fяal vя cяmиyyяtи dяyишdиrmяyя qadиr olan иnsanlardыr.Чox gяnc yaшlarыnda hяyatы tяrk etmиш bюyцk dramaturqиnsanla cяmиyyяtи bюlцnmяz, tam bиr vahиd kиmи gюrцr, шц -urlarda yaranan oyanышыn, mяdяnи dиrчяlишиn bиr nюqtяdяnbaшlanaraq bцtцn чevrяnи, cяmиyyяtи dяyишdиrmяyиn mцm kцnolduьunu gюstяrиr. Cabbarlыnыn яsяrlяrиnиn son dяrяcя tяmиz,saf dиldя yazыlmasы, bцtцn fяalиyyяtиndя dиlиmиzиn yad sюzlяr -dяn tяmиzlяnяrяk Tцrklяшmяsи цчцn mцbarиzя apar masы, qяh -rяmanlarыna mяhz mиllи adlar seчmяsи, bиr azяrbaycanlы Tцr -kцn taleyиn zяrbяlяrи qarшыsыnda acиz qalmadan mцcadиlяyяqalxaraq, иnkишaf edяrяk, юz yolunu mяhz юzц seчяrяk azad -lыьыnы яldя etmяsи dя юrnяk ola bиlяcяk xц su sиy yяtlяrdиr.Azяrbaycanыn bцtцn aьrыlarыnы, dяrdlяrиnи юz yaradыcы lы -ьыn da bиr gцzgц kиmи gюstяrяn Cяlиl Mяmmяdquluzadяnиn“Anamыn kиtabы” яsяrиndя mиllи dцшцncя bиr neчя xяtt цzrяиnkишaf edиr. Bиrиncи xяtt mиllяtиn юvladlarыnыn dиlя mцnasи -bяtdиr, иkиncиsи vahиd иdeologиyanыn olmamasыnыn yaratdыьыfяsadlardыr. Xeyrиyyя mяqsяdи иlя keчиrиlяn toplantыda ac la -ra yardыm mяsяlяsи mцzakиrя olunarkяn, fяrqlи юlkяlяrdяtяhsиl alan zиyalыlar o юlkяnиn dиlи иlя danышdыqlarы цчцn heчkяs bиr bиrиnи baшa dцшmцr, nяtиcяdя yardыm baш tutmur.44 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


Lakиn яsяrdя ana tarиxи, yaddaшы, mиllи dцшцncяnи яks etdи -rяn иkи obraz var: Doьma dиlиndяn baшqa heч bиr dиl bиl -mяyяn Gцlsabah vя tarиxи yaddaшыn daшыyыcыsы vя юtцrцcцsцAna иlя onun kиtabы. Hяmишя savadsыzlыqla, cяhalяtlя mц -barиzя aparan Cяlиl Mяmmяdquluzadя yabanчы юlkяlяrdяtяhsиl alarkяn yabanчыlaшmaьыn яleyhиnя иdи vя bunun nя -tиcяlяrиnи “Anamыn kиtabы” яsяrиndя gюstяrmишdиr.Almas Yыldыrыm poezиyasы Azяrbaycan Tцrklцyцnцn иz -tи rablarыnы, hяyяcan vя dцшцncяlяrиnи, цsyankarlыьыnы яksetdиrяn яn gюzяl nцmunяlяrdиr.Цmumиyyяtlя, яdяbиyyatыmыzda mиllи иdeolojи dцшцncяnияks etdиrяn kиfayяt qяdяr яdяbиyyat vardыr. Чaьdaш yazычы -larыmыzdan Иsa Hцseynovun “Иdeal” (Яbяdиyyяt) romanыndatarиxи vяrяsяnиn qorunmasы uьrunda gedяn mцbarиzя юzяksиnиn tapmышdыr. Bu vяrяsяnиn (tarиxи yaddaшыn) qoruyucularыnяsиldяn-nяslя, zamandan-zamana юtцrцrlяr, чцnkиvяrяsя mиllяtиn hяlя цzя чыxmamыш tarиxиdиr. Mюvlцd Sц le y -manlыnыn “Sяs”, Elчиnиn “Юlцm hюkmц”, Yusиf Sяmя doь -lunun “Qяtl gцnц” romanlarы da mиllяtиmиzиn keчdиyи tarиxиproseslяrиn onun mиllи шцuruna, ruhuna vurduьu zяrbяlяrияks etdиrиr. Bu яsяrlяr nя qяdяr mцkяmmяl olsalar da, son -da bяdbиnlиk ruhu hakиmdиr.1979-cu иldя 28 yaшыnda hяbsxanada vяfat etmиш TofиqVяndamlыnыn 2005-cи иldя чap olunan “Qandal qolda nяyazыm” adlы kиtabыnda “Чaьыrыш”, “Vяtяn desиnlяr” kиmи шeиrlяrиndяяsl vяtяndaш obrazы yaradыlmышdыr.Lakиn tяяssцflя qeyd etmяlиyиk kи, son dюvr яdяbиyyatыmыzdaMиllи Иdeologиyanы яks etdиrяn vя tяrяnnцm edяnяsяrlяr demяk olar kи, yaranmamышdыr. Юzцnц yenи яdяbиy -yatыn nцmayяndяsи adlandыran “posmodernиst” gяnc mцяllиflяrbяшяrиlиk иdeyasыnы tяqdиm etmяklя яslиndя mиllи sи -masыzlыq, яsrlяrlя tяfяkkцrцmцzdя qorunub saxlanan mиllиdяyяrlяrи daьыtmaqla яdяbиyyatda qalmaьa, beynяlxalqmяkanda tanыnmaq иstяyиrlяr. Bu mцяllиflяr unudurlar kи,hяr bиr шяxsиn dяyяrи яslиndя onun bюyцk bиr kюkя baьlыlыьы,mяhz юzцnя mяxsus olanlara sadиq qalmasы иlя mцяyyяnlяшиr.Bиr avropalы цчцn Avropa яxlaqыnы tяblиь edяn яsяryalnыz sиyasи cяhяtdяn cяlbedиcи ola bиlяr. Amma bиr Шяrq,bиr asyalы, bиr azяrbaycanlы Tцrk яxlaqыnы яks etdиrяn яsяrbиlmяdиyи, dяrk etmяk иstяdиyи bиr dцnyanыn яksи kиmи dahamaraqlыdыr vя daha yцksяk dяyяrlяndиrиlиr.Mяsяlяn, Qurban Sяиdиn “Яlи vя Nиno”, “Altunsaч” ro -man larыnda Avropa иlя Asиya, Шяrq-Qяrb tяfяkkцrцnцn, яx -la qыnыn toqquшmasы bцtцn kяskиnlиyи иlя gюstяrиlmишdиr. Bu -rada яks яxlaqlarыn tяmsиlчиsи olan qяhrяmanlarы sevgи bиrlяшdиrиr,lakиn onlarыn tяfяkkцrц dяyишmиr, hяr bиrи sonadяkюz baxышlarыnы mцdafия edиr. Bununla bюyцk yazычы-иdeoloqbиr-bиrиnя яks olan иdeyalar dцnyasыnda da юz ruhunu qorumaьыnmцmkцn olduьunu gюstяrmишdиr. Demяk, яdяbиyyatdaяsas mяsяlя nяdяn yazmaq deyиl, necя yazmaqdыr. Yalnыzgцclц qяlяmи olan yazычы baшqa tяrzlяrи tяqlиd edиr, bюyцkyazычыlar иsя yaratdыьы яsяrlяrиn mцkяmmяllиyиndя hяm dяюz baxышlar sиstemиnи yaradыr, tяqdиm vя tяblиь edиrlяr.Tяяssцflя qeyd etmяlиyяm kи, bюyцk шaиr vя yazы чы la -rыmыzыn яdяbиyyatыn dиlи иlя tяqdиm etdиklяrи mиllи иdeolojи dц -шцncяyя mцnasиbяt bu чaьdaш шaиr vя yazычыlarыmыzda yoxdяrяcяsиndяdиr. Bunu nяzяrя alaraq yaradыcыlыьыmы, bцtцnqцvvяmи Mиllи Иdeologиyamыzыn tяblиьиnя yюnяltdиm. Adlarыnычяkdиyиm bюyцk шяxsиyyяtlяrиn yolu иlя gedяrяk yazdыьыmbцtцn яsяrlяrиmdя Mиllи Иdeologиyanыn nяzяrи sиstemиnи ya -ratmaьa чalышmышam. Hesab edиrяm kи, bиr yazычыnыn mиllяtяяn bюyцk xиdmяtи dя mяhz budur.Yuxarыda qeyd edиlяn яsяrlяrиn tяhlиlи zamanы Azяrbay -can mиllи иdeolojи tяfяkkцrцnцn aшaьыdakы чalarlarыnы qeydetmяk olar:1. Heч bиr mиllяtя, heч bиr etnиk qrupa vя dиnя qarшы чe -vrиlmяyяn яsl Tцrklцk!2. Mиllи dяyяrlяrя hюrmяt vя sяdaqяt;3. Чaьdaшlыq vя иnkишaf (Azяrbaycan Tцrklцyц hяmишячaьdaш zamanыn tяlяblяrиnя cavab verиb);4. Elm vя mяdяnиyyяt;5. Tцrklцyя яks olmayan Asиya vя Шяrq dяyяrlяrи;6. Bяшяrи dяyяrlяr7. Dиnи dяyяrlяrиmиz (totemиzm, шamanиzm, atяшpя rяst -lиk vя bцtцn dиnlяrиn яn mцkяmmяlи olan Иslamыn яn gюzяldяyяrlяrиnиn юyrяnmяk);8. Torpaq, yurd, ocaq dяyяrlяrи;9. Ana, ata-baba, bюyцyя, qonaьa hюrmяt;10. Чюrяyя hюrmяt;11. Dюvlяt maraqlarы;12. Ana, bacы, qadыn namusu;13. Kишиnиn qoruyucu, qadыnыn yaradыcы rolu vя s.Ancaq tяяssцflя demяlиyиk kи, bu gцn иctиmaиyyяtdя,Kцtlяvи Иnformasиya Vasиtяlяrиndя, bяdии fиlmlяrиmиzdя vяяdяbи яsяrlяrdя mиllи иdeolojи tяfяkkцrя laqeydlиk, bиganяlиkvardыr. Teatrlarыmыzda mиllи ruhda olan яsяrlяrя demяk olarkи, yer verиlmиr vя KИV tяrяfиndяn heч bиr reklamы aparыlmыr.Son иllяrdя чяkиlяn, Qarabaь mцharиbяsиnя hяsr olunmuшfиlmlяrиmиz hяm иdeolojи-sиyasи, hяm dя sяnяtkarlыq baxы -mыndan чox zяиfdиr. Hesab edиrиk kи, mиllи ruhda olan sяnяd -lи vя bяdии fиlmlяrиn чяkиlиши иlя mяшьul olacaq xцsusи kиnostudиyanыnyaradыlmasыna, bu mяqsяdя xиdmяt edяn яsяrlяrиdяstяklяyяn vя tяblиь edяn mяrkяzиn yaradыlmasыna eh -tиyac vardыr. Mиllи Иdeologиya mиllяtиn gяlяcяyиnиn tяmяlиdиr,onu yaшatmaq, qorumaq vя иnkишaf etdиrmяk lazыmdыr. Azяr -baycan иdeologиyasыnыn qaynaqlarыndan sюz aчarkяn Яlиbяy Hцseynzadяnи unutmaq olmaz. Яlи bяy Hцseyn zadяTцrklцyцn иdeya ocaqlarыnы yandыran иlk шяxsиyyяtlяrdяnolmuш, иdeolojи dцшцncяmиzиn sиyasи-иdeolojи nяzяrиyyяsиnиyaratmышdыr. Bяlи, иdeologиyamыzыn qaynaqlarы vardыr. Bun -dan sonra da olmasы vя yaшamasы цчцn xцsusи nяzяrи sиs -temиn prиnsиplяrиnиn hazыrlanmasыna, tяkmиllяшdиrиlmяsиnяehtиyac vardыr.www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:645


Bюyцk Чяrkяz sцrgцnц –21 may 1864-cц иlYusиf Яfшarfяlsяfя doktoruTarиx unudulmur – deyиb atalar. Amma tarиx mцяyyяnmцddяt mяcburяn unutdurulur. Hяmиn unudulmuш zamankяsиyиndя иsя tarиxи dцшmяn dost kиmи qяlяmя verиlиr. Necяkи bиz Azяrbaycan Tцrklяrиnиn, Чяrkяzlяrиn, Krыm Tatarla rы -nыn, Чeчenlяrиn, Ahиskalыlarыn baшlarыna gяtиrиlmиш sцrgцnfa cияlяrи, soyqыrыm faktlarы bиr zaman az qala yaddaшlardansиlиnmиш kиmи gюrцnцrdц. Bunu yapan dцшmяn qцvvяlяr иsяsankи heч bиr шey olmamыш kиmи baшыmыz цzяrиndя var-gяledиrdиlяr.Rusиyanыn 1721-cи иldя Иsveч цzяrиndя qяlяbяsиndяnsonra, Ы Pyotrun иdeyalarы vя rяhbяrlиyи altыnda иmperиya formasыndatяшяkkцl tapmasы Avropa vя Asиyada tяlatцmlяqarшыlanmышdы. Bu иmperиyanыn qцvvяtlяnmяsи иlя paralelola raq Tцrk dюvlяt vя иmperиyalarы zяиflяmяyя baшladы. Rus -lar иmperиyanыn sяrhяdlяrиnи tarиxи Tцrk torpaqlarыnыn he -sabыna genишlяndиrяrяk bu mиllяtя qarшы bяnzяrи olmayanfacияlяr yaшatmышdыr. Ruslarыn bu иlhaq sиyasяtиnя ermяnиvя gцrcц etnoslarы kиmи xыrda etnoslar yardыmчы olmuшlar.Ruslarыn 1828-cи иl Tцrkmяnчay mцqavиlяsиndяn sonrahяyata keчиrdиyи ermяnи sиyasяtи, ermяnиlяrиn mиllи komи tя -lяr yaradaraq mцstяqиllиk mцcadиlяsиnя baшlamasыna yolaчmыш oldu. Osmanlы Иmperиyasыnda yцksяk dюvlяt vяzиfя lя -rи tutmuш, kиfayяt qяdяr zяngиn olan ermяnиlяr bu mц ca -dиlяyя gиzlиn vя ya aчыq formada yardыmlar, dяstяklяr gюs -tяrиrdи. 29 mart 1863-cц иl tarиxиndя Osmanlы dюvlяtиndя ya -шayan ermяnиlяr etnиk durumlarыnы daha da mюhkяmlяndиrmяkцчцn Ermяnи Patrиx mяclиslяrи tяrяfиndяn hazыrlanmыш“Ermяnи mиllяtиnиn nиzamnamяsи” adlы nиzamnamя иlя “dюv -lяt ичиndя dюvlяt” mцstяqиllиyи kиmи yцksяk иmtиyaz aldыlar.Ermяnиlяrиn rus hиmayяdarlarы sayяsиndя tarиxи Tцrktorpaqlarыnda “Dяnиzdяn dяnиzя Bюyцk ermяnиstan” yaratmaqxцlyasы иlя mяшьul olduqlarы bиr vaxtda, Qafqazda Tцrk-mцsяlman xalqlarыna facияlяr vя fяlakяtlяr yaшadыla raq mяhvedиlиrdиlяr.Bu fяlakяtlяrdяn яn dяhшяtlиsи иsя bцtюv bиr xalqыn –Чяrkяzlяrиn kцtlяvи qяtlя yetиrиlmяsи yaшadыьы яrazиdяn ta -mamиlя sцrgцn edиlmяsи olmuшdur.Qara dяnиz sahиl yolunun Rusиya цчцn bюyцk юnяmиolduьundan buranы yerlи xalqlardan tяmиzlяmяyи mяqsяdшяklиndя qarшыya qoydular vя tam olaraq mяqsяdlяrиnя dячatdыlar. Cяnubи Qafqazda, yяnи bugцnkи Чeчenиstan, Иn -quш etиya, Daьыstan vя Osetиya яrazиlяrиndя mиslи gюrцnmяmишsцrgцn planlarы hazыrlandы. Belя kи, bu bюlgяlяrdяya шayan Чяrkяzlяr, Abxazlar vя Ubиlar doьma vяtяnlя rиn -dяn sцrgцn edиlmяlи иdи. Чar hюkumяtи boyunduruq altыnasalmaqda чяtиnlиk чяkdиyи Чяrkяzlяrиn stratejи яhяmиyyяtиюnяmlи olan bиr bюlgяdя yaшamalarыnы иstяmиrdи. Coьrafиbaxыmdan dяnиzя bиtишиk olduьu цчцn hяr cцr яmяlиyyatatяhlцkяlи olan sahиl yolu цяzrиndя yaшayan bu xalqlar, gя -lяcяkdя problem yaratmamasы цчцn bu яrazиlяrdяn sцrgцnyoluyla tяmиzlяndи.Bu sцrgцnя mane ola bиlяcяk qцvvя ancaq vя ancaqOsmanlы dюvlяtи ola bиlяrdи. Hяmиn zaman zяиf dцшяn vяsяrhяd problemlяrи yaшayan Osmanlы dюvlяtи иsя savaшa46 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


иlяcяk gцc – яsgяr axtarышыndaydы. Belя bиr mюvcud hяrbиgцc vяzиyyяtиnя uyьun olaraq Osmanlы sultanы vя Rusиyaчarы юz aralarыnda bu sorunda tяbии kи, Ruslarыn xeyrиnя hя -mяn anlaшdыlar.21 may 1864-cц иl uzun sцrяn Qafqaz-rus savaшlarыnыnsonucu, Чяrkяzlяrиn mцqavиmяtиnиn tцkяndиyи gцndцr. Hяmиngцn dцnya kцltцrцndя savaшa, kиnя, nиfrяtя qиymяt verяcяkbиr xalqыn – Чяrkяzlяrиn tragedиya, facия gцnцdцr. Hяmиn gцnЧяrkяzlяr яzablы vя mяшяqqяtlи bиr durumla Osmanlыya sцr -gцnя yollandыlar. Ruslar gяlяcяkdя burada yaшananlarыn he -sabыnы soracaq bиr xalqыn qalmasыndan eh tиyat edяrяk, buranыaborиgen яhalиdяn tamamиlя tяmиzlя dиlяr.Sцrgцnцn acы nяtиcяlяrиnя nяzяr salaq. 1,5 mиlyon иn sandoьma vяtяnиnи tяrk edяrяk чюllяrя dцшdц. 500 mиn dяn чoxиnsan sцrgцn yolunda vя иlk yerlяшdиklяrи yerlяrdя hяyatlarыnыиtиrdиlяr. Tяkcя Trabzonda, яksяrиyyяtи uшaq vя yaш lы olmaqla7 gцn ичиndя 53 mиn иnsan юldц. Adыgey, Ab xaz vя Ubыhlara(bu xalqыn dиlиndя danышacaq bиr kиmsя qalma yыb) yaшamaaчыqlamasыndan baxdыqda, Tцrkиyя Cцm hu rиyyяtи vяtяndaшыolaraq yaшayanlarыn, Qafqazda, yя nи tarиxи ana vяtяnиndяyaшayanlardan dяfяlяrlя чox ol masы, ya шanan facияnиn dяh -шяtиndяn xяbяr verиr. Bu xalq lar tяbии vя mиllи ortaq lыq larыndanqoparыldы. Qafqazыn yerlи xalqlarыndan Adыgeylяrиn bиr qoluolan Natuhaylarыn adы, sadяcя, ta rиx kиtablarыnda oxunur.Qafqazda gedяn savaшlar bu xal qы yox etdи.Чяrkяzlяrиn baшlarыna gяtиrиlяn facияnи hяm sцrgцn, hяmdя tam mяnada soyqыrыm adlandыrmaq olar. Bunun цчцn buиkи mяhfumun tam иzahыna dиqqяt yetиrяk.Sцrgцn: Ишьal edиlяn юlkяdяkи иnsanlarыn bцtюvlцklя vяzorla юz torpaqlarыndan чыxardыlmasы vя baшqa yerlяrя gюn -dяrиlmяsи vя yerlяrиnя baшqa xalqlarыn yerlяшdиrиlmя sиdиr.Soyqыrыm: Ишьal edиlяn torpaqlardakы xalqlarы planlы bиrшяkиldя vя bиr daha toparlana bиlmяyяcяk formada kцtlяvиmяhv etmяk vя yerlяrиnя ишьalчыlarы vя ya qonшu mиllяtlяrиyerlяшdиrmяkdиr.Чяrkяzlяrиn soyqыrыmы vя tarыxи vяtяnlяrиndяn sцrgцnedиlmяsи faktlarыna dцnya vя rus hяrbи arxиvlяrиndя vя mяш -hur иnsanlarыn qяlяmя aldыqlarы xatиrяlяrиndя dя rast gяlиnиr.Чar naиbи olmuш Prens Baryatиnskи: “Qara dяnиzиn bиrrus dяnиzи, яtraf torpaqlarыnы bиr rus torpaьы halыna gяtиrmяkцчцn daьlыlarы bu яrazиlяrdяn tяmиzlяmяk mяcburиy yя tиn -dяydиk. Buna gюrя dя bu xalqlarыn bцtцnlцklя sцrgцn olunmasыqяrarыna gяldиk”.Mяшhur rus яdяbиyyatчыsы Lev Tolstoy: “Kяndlяrя gecяvaxtы gиrmяk adяt halыnы almышdыr. Gecяnиn qaranlыьыnda rusяsgяrlяrиnиn иkиbиr, цчbиr evlяrя dolmasыnы иzlяyяn dяhшяtsяhnяsи o qяdяr qorxuncdur kи, heч bиr rяhbяr vяzиfяlи шяxsonlarы axtarmaya cяsarяt etmяzdи”.Rus hяrbи corafиyaчыsы, general Mиxaиl Venyukov:“…Savaш son dяrяcя amansыcasыna gedиrdи. Bиz, gerи dю -nцlmяsи mцmkцn olmayacaq шяklиldя, яsgяrlяrиn ayaq basdыьыhяr yerи, son nяfяrя qяdяr Чяrkяzlяrdяn tяmиzlяyяrяkиrяlиlяyиrdиk...”.Polyak polkovnиk Teophиl Lapиnsky: “Kючkцnlяrиn so -runu fяlakяtя dюnцrdц. Aclыq vя xяstяlиk tцьyan edиr. Trab -zona gяlяn 100 mиn иnsan 70 mиn nяfяr oldu. Samsuna 70mиn nяfяr dцшdц. Gцnlцk юlц sayы 500-700 nяfяrdиr”.Иtalyan alиm Barozzиnиn raportlarыnda daha иlgиnc olaylardиqqяt чяkиr: “Иnsanlar uzцn mцddяt bиtkиlяr, bиtkи kюklяrиvя чюrяk qыrыntыlarыyla “qиdalanmaьa” чalышыrdыlar. Яgяr bunaqиdalanma deyиlяrsя”.Rus tarиxчи Sulujиyen: “Daьlыlar tяslиm olmurlar deyяbиz davamızdan vaz keчə bиlmяzdиk. Sиlahlarыnы ala bиlmяkцчцn yarыsыnыn qыrыlmasы gяrяk иdи. Qanlы savaшda bиr чoxqя bиlя tamamиlя yox oldu. Bиr чox analar uшaqlarыnы bиzяvermяmяk цчцn юz яllяrи иlя balalarыnы юldцrцrdцlяr...”Vяtяnlяrиndяn zorla чыxarыlmыш, soyqыrыma mяruz qal -mыш чяrkяzlяr daиm юz torpaqlarыna qayыtmaq цmиdи иlя Os -manlыya gцvяnиrdиlяr. Gerи dюnцш цчцn fцrsяt axtarышыndaиdиlяr. Nяhayяt hяmиn an yetишmиш gюrцndц чяrkяzlяrя.1877-cи иldяkи Osmanlы-Rus savaшы юnяmlи bиr иmkan иdи. 15yaшыndan 80 yaшыnadяk olan bцtцn чяrkяz kишиlяrи Tцrk or -dularыyla Balkan vя Шяrq cяbhяlяrиndя Ruslara qarшы юlцmdиrиmsavaшыna qalxdыlar. Lakиn bu sяfяr dя bяxt Чяrkяz -lяrиn цzцnя gцlmяdи. Osmanlы dюvlяtи bu savaшdan bюyцkиtkиlяrlя чыxdы.Tarиx bиr daha чяrkяzlяrя vяtяnя dюnmяk шansы bяxшetmяdи. 150 иl bundan яvvяl sцrgцn edиlmиш 2 mиlyon чяrkяzиnbugцnkц sayы 5 mиlyon nяfяrя yaxыn ola bиlяrdи. Mя sя -lяn, яhalиsи 150 иl bundan юncя 2 mиlyon nяfяr olan Slovakxalqы bu gцn 5 mиlyon nяfяrdяn чoxdur. Gюrяsяn dцnyadюvlяtlяrи bu olaylardan doьrudanmы xяbяrsиzdиr? Cavabиsя bиrmяnalы vя konkretdиr- xeyr yetяrиncя xяbяrlяrи var.Sadяcя olaraq buna gюz yumurlar.1864-cц иl чяrkяz sцrgцnц ruslar цчцn иlk vя son ol -madы. Иkиncи Dцnya mцharиbяsи иllяrиndя SSRИ hюkцmяtи 1,5mиlyondan чox Qaraчay-Balkarы, Чeчen-Иnquшu doьmayurdlarыndan zorla чыxardaraq Orta Asиyanыn qumsal чюllяrиnяvя Sиbиrиn ucsuz bucaqsız qarlы dцzlяrиnя sцrgцn et dиlяr.15 noyabr 1944-cц иldя bиrcя gecяnиn ичиndя 200 mиn Ahыs -ka tцrkц yцk vя heyvan vaqonlarыnda, Sиbиrя, Qa zaxs tana,Qыrьыzыstana vя Юzbяkиstana sцrцlmцшdцlяr. 1948-1953-cциllяrdя Azяrbaycan tцrklяrиnиn tarиxи dяdя-baba torpaqlarыolan Qяrbи Azяrbaycandan deportasиya olunmasы da ruslarыnmяkиrlи soyqыrыm vя sцrgцn planlarыnыn davamы иdи.Belя faktlarы sakиtcя oxuyub цzяrиndяn keчmяyиn necяaьыr olduьunu yяqиn kи, hяr bиrиmиz anlayыrыq. Sцrgцn vяsoy qыrыm acыsыnы yaшayan bиr xalq kиmи, belя bиr mяшяqqяtlиsцrgцnцn necя dяhшяtlи vя dюzцlmяz olduьunun fяrqиn dя -yиk. Bu gцn dцnyanыn яn “zavallы xalqы”nы – ermяnиlяrи mц -dafия edяrяk sankи Tцrklяrиn vя mцsяlmanlarыn gюzцndяюzlяrиnиn tюrяtdиklяrиnи kюlgяlяmяk иstяyяn dцшmяnlяrяartыq DAYAN deyиlmяlиdиr.www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:647


Цmumtцрк əлифбасынын лайищясинищазырлайан Тцрколог6 май 1947-ъи илдя Ведибасарда доьулан ФirudinÚялилов (Firudin Ağasıoğlu) орта мяктяби Бакыда (1966)битириб, БДУ-нун филолоэийа фа кцлтясиня дахил олмуш, 1972-1994-ъц иллярдя щямин факцлтянин Азярбайъан дилчилийикафедрасында лаборант, мцяллим, до сент вя профессор вязифяляриндяишлямишдир. О, педагожи фя алийятля йанашы елмиарашдырмаларла да мяшьул ол муш, мц ряккяб ъцмля синтаксисиндяннамизядлик (1978) вя дилчилик елминин ян чятин вямцряккяб сащяси сайылан морфоноло эийа мювзусунда докторлуг(1989) диссертасийасы мцдафия етмишдир. Онун Тцркдилляринин морфонолоэийасына аид йаздыьы монографийа(1988) Тцрколоэийада щяля дя илк юрняк са йылыр вяАзярбайъан вя Тцркийя университетляриндя дярс вя саити кимиистифадя олунур.Ф.Аьасыоьлу Тцрк дилляри иля йанашы, Тцрк халгларынын та -ри хи, мифолоэийасы вя етнографийасы щаггында 200-дян артыгелми мягаля вя 20 китаб йазмыш, ясярляринин бир щиссяси ха -риъи юлкялярдя чап олунмушдур. Онун «Азярбайъан дилининмор фонолоэийасы» (1988) китабына бу сащядя тякъя Азяр -бай ъан дилчилийиндя дейил, Тцрколоэийада илк фундаменталтядгигат иши кими Бейнялхалг Тцрколожи гурултай (1996) адынданюдцл верилмишдир. Елми-популйар мягалялярини чох вахтАьасыоьлу имзасы иля йазан Ф.Ъялиловун «Азярбайъан Тцрк -ляринин исламагядярки тарихи» мювзусундакы силсиля мягаляляриелми даиряляр вя иътимаийят тяряфиндян йцксяк гиймятляндирилмишдир.Ф.Ъялилов Тцрколоэийа сащясиндяки хидмятляриня эюряАта тцркцн гурдуьу Тцрк Дил Гурумунун мцхбир цзвц(1996), сонра фяхри цзвц (2000) сечилмишдир. Тцрк Оъаьы тяшкилатыона билэя саны вермишдир. О, тящсил сащясиндя апардыьыислащатлара эюря академик Йусиф Мяммядялийев адынаюдцл алмышдыр.Гузей вя Эцней Азярбайъан Тцркляринин бу торпаглардаавтохтон халг кими 4-5 миниллик дювлятчилик тарихи олдуьунуиряли сцрян Ф.Аьасыоьлу бу елми консепсийанын тяряфдарларыиля бирликдя дяфялярля елми семинарлар тяшкил етмиш, Ва -шинг тон, Нйу-Йорк, Парис, Анкара, Истанбул, Гащиря вя саиршя щярлярдя бу консепсийа щаггында мярузяляр етмишдир.Щямин мярузялярин вя бу сащядя йазылан мягалялярин биргисми онун «Азяр халгы» (2000) адлы китабында йер алмышдыр.Тцрк етносунун Мяркязи вя Орта Асийада дейил, Азярбай -ъаны да ичиня алан Юн Асийада йараныб, бурадан мцхтялифистигамятляря миграсийа етмяси вя сонралар онлардан биргис минин Азярбайъана гайытмасы щаггында онун иряли сцр -дцйц йени елми нязяриййя артыг бир сыра алимлярин дястяйинигазанмышдыр. Онун сон 30 илдя бу сащядя апардыьы елмитядгигат Азярбайъан халгынын Исламагядярки тарихиня аид 9ъилддя йаздыьы китабларын («Доггуз Битик») ясасыны тяшкил едир.Ф.Úялилов елми-педагожи фяалийяти иля йанашы иътимаи-си -йа си фяалийятля дя мяшьул олмушдур. Ябцлфяз Елчибяй, ХялилРза Улутцрк, Сабир Рцстямханлы вя диэяр зийалыларла бирликдя1986-ъы илдян эизли фяалийят эюстярян вя 1988-ъи ил нцмайишляринитяшкил едян «Варлыг» тяшкилатынын гуруъусу, легал фяалийятдяолан «Ъянлибел» тяшкилаты тядбирляринин иштиракчысы, «Дир -чялиш эцнц» кими тарихя дцшян 17 нойабр- 4 декабр (1988) ми -тин гиндя нцмайиш комитясинин сядри, «Гарабаьа Халг Йар -дымы комитяси»нин гуруъуларындан бири вя республикада илкдемократик рущлу «Азярбайъан» гязетинин редаксийа щейятининцзвц, «Дювлят Ялифба комиссийасы»нын (1990) рящбяриФ.Ъялилов 1990-ъы илдя миллят вякили вя Милли Мяълисдя «Елм,тящсил вя мядянийят комиссийасы»нын сядри сечилмишдир.Онун рящбярлийи иля бу комиссийада щазырланмыш «Тящ -сил гануну» (1993) кими мцтярягги ганунлар, о ъцмлядяндювлят атрибутларындан латын графикалы ялифбанын бярпасы (1991),дювлят щимни (1992) парламентдя гябул олунмушдур. Азяр -байъанын мцстягиллик актына (1991) имза атанлар сырасындаолан Ф.Ъялилов Азярбайъан республикасынын ССРИ тяркибиндянчыхмасына сяс верян 43 депутатдан биридир.1991-1993-ъц иллярдя бир сыра дювлят вязифяляриндя -Тящ сил назиринин мцавини, Баш назирин мцавини, Тящсил назириишляйян Ф.Ъялилов мцстягил дювлятин гурулмасы, дювлятчиликйолунда актив иштирак етмиш, онун тяшяббцсц вя рящбярлийииля тящсил системиндя бир сыра ислащатлар апарылмышдыр. МДБмяканында илк дяфя олараг Тест имтащанынын тятбиги (1992)онун сяйи иля эерчякляшмиш, Али Аттестасийа Комитяси онунтяшяббцсц иля йаранмыш, Тящсил Назирлийиндя гыса мцддятдяйени програмлар вя 70-дян артыг милли дярслик йазылыб няшредилмишдир. 1992-ъи илдя онун тяшяббцсц вя рящбярлийи иля илкдяфя тест имтащанындан кечян 2000 тялябя Тцркийя тящсилоъагларына эюндярилмишдир.Хариъи юлкялярдя кечирилян елми гурултай вя симпозиумларда,сийаси топлантыларда онун мярузяляринин ясас мювзусудилин сафлыьы, халгын эерчяк тарихи, етник толерантлыьы вя Га -ра баь аьрылары олмушдур. Дцнйа Тцркологлары Ф. Ъялиловуцмумтцрк ялифбасынын лайищясини щазырлайан вя илк дяфя щя -мин ялифбанын Азярбайъанда эерчякляшмясиня наил оланэюр кямли Тцрколог кими дя таныйырлар.Йашы 60-ы ютян, юмрцнц эянълярин маарифлянмясиня щясредян Фирудин Ъялилов халгын азадлыг газанмасы йолунда янчятин анларда юн сырада олмуш, мцстягиллик ялдя едилян эцндянися дювлятчилик йолунда илк дювлят атрибутларындан тутмушмцхтялиф сащяляря аид мясялялярдя актив иштирак етмишдир. Бусябябдян халг арасында онун бир вятянсевяр сийаси хадим,зийалы алим имиъи вардыр.48 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


“Azяrbaycan vяtяndaшlarыnыnMиllи Иdeologиyasы nяdиr?”17 dekabr 2009-cu иldя “Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlи yи nиntяшkиlatчыlыьы иlя Azяrbaycanda Atatцrk Mяrkяzиnиn konfrans za -lыnda “Azяrbaycanчыlыq nяdиr?” mюvzusunda tяdbиr keчиrиlmишdиr.Tяdbиrи gиrиш sюzц иlя aчan “Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиr -lиyи nиn Иdarя Heyяtиnиn sяdrи Mцbarиz Aшыrlы qeyd etdи kи, TцrkDюv lяtlяrи Bиrlиyиnиn yaradыlmasыna чalышыldыьы bиr dюvrdя sualverиlиr kи, Azяrbaycanчыlыьa ehtиyac varmы: “Tцrk bиrlиyиnя чalышыldыьыbиr halda ortaya sual qoyulur kи, Azяrbaycan vяtяndaшlarыnыnMиl lи Иdeologиyasы Azяrbaycanчыlыq olmalыdыr, yoxsaTцrkчцlцk? Hяtta bяzи qцvvяlяr mяqsяdlи шяkиldя heч bиr яsasolmadan Azяr baycanчыlыq vя Tцrkчцlцyц bиr–bиrиnя zиdd иdeologиyalarkиmи cяmиyyяtя tяqdиm etmяyя чalышыrlar. Bu konfransыkeчиrmяkdя mяq sяdиmиz bцtцn bu mяsяlяlяrя bиr qяdяr aydыnlыqgяtиrmяkdиr”. O, bиldиrdи kи, bu gцn bцtцn dцnyanыn gюzцnцnAzяbaycana dиkиl dиyи bиr zamanda, Azяrbaycanыn юz modelиnиortaya qoymasыna bюyцk ehtиyac var: “Nяdяnsя bu ehtиyacы tяmиnedя bиlmиrиk vя иш lяngиyиr”.Professor Шahlar Яsgяrov чыxышыnda bиldиrdи kи, qarшыyaqoyulan mяsяlя bюyцk aktuallыq kяsb edиr: “Mяn dцшцnцrяm kи,bиz bu mяsяlяdя bиr qяdяr gecиkmишиk. Heч bиr dюvlяt иdeologиyasыzya шaya bиlmяz”. Azяrbaycanчыlыq иdeologиyasыnыnmahиyyяtиndяn sюz aчan Ш.Яsgяrov dedи: “AzяrbaycanчыlыqAzяrbaycanыn mцs tя qиllиynи qoruyacaq vя onu gцclяndиrяcяk bиrиdeolojи sиs temdиr. Azяr baycanda mцxtяlиf mиllяtlяrиnnцmayяndяlяrи yaшa yыr. Azяr baycanчыlыq bцtцn bu mиllяtlяrиnnцmayяndяlяrиnи bиrlяшdиrяn bиr иdeologиyadыr. Cяmиyyяtиn bцtцnnцmayяndяlяrи bu ишdя bиr nюq tяyя vurmalыdыr. TяhsиlNazиrlиyиnиn цzяrиnя bu sahяdя mцhцm иш dцшцr. On bиr иllиk ortatяhsиl dюvrцnцn hяr иlиndя Azяrbaycan чы lыq иdeologиyasыuшaqlarыn шцuruna yerиdиlmяlиdиr”.“Юzkaya Group” шиrkяtиnиn prezиdentи Orxan Gezeker“bиr Tцrk olaraq mяnиm цчцn Azяrbaycana vя ya Tцrkиyяyя xиdmяtetmяk eynиdиr”. O, belя bиr mюvzuda tяdbиr tяшkиl etdиklяrиnяgю rя “Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyиnя mиnnяtdarlыьыnыbиldиrяrяk qeyd etdи kи, “gerчяk fиkиr чarpышmadan doьur vя bucцr konf rans lar ortaq nюqtяyя gяlmяyя vя bu иши sona чatdыrmaьakюmяk edяcяk”.Polиtoloq Nяzиrmяmmяd Qaramanlы qeyd etdи kи, Azяr -bay canчыlыq иdeologиyasы 1918-cи иldя Azяrbaycan XalqCцmhurиy yя tиnиn qurulmasы zamanы meydana чыxmыш bиr иdeologиyadыr.N. Qaramanlы чыxышыnda bиldиrdи kи, “Mиllи Иdeologиyadюvlяtиn alи mяqsяd vя maraqlarыnыn иdeallaшdыrыlmasыdыr”.Tяdbиrиn sonunda Mцbarиz Aшыrlы Mиllи Иdeologиya mюv zu -sunda цчцncц konfrans olan bu toplantыdan sonra da araшdыrma -larы davam etdиrяcяklяrиnи vurьulayыb. O, bu mюvzuda konkretnя tиcяyя gяlmяkdя qяrarlы olduqlarыnы dиqqяtя чatdыrыb.v Varlıqla-yoxluqarasındaNə güldür günahkar, nə bülbül, nə xar;Qönçə dodaq büzər, şimşəklər çaxar...Yararlı nə varsa, üzünə çıxar,Üzsüz də utanar qaymağın altda.Nə izini tapdıq, nə də yerini,Unutduq ünvanı, vədə yerini...Nə özünü bildik, nə dəyərini;Nə başlar qeyb oldu papağın altda!Acı ovqatlarda qar havasıdı,Baş aça bilmirsən: nə davasıdı?!.Örtülü qazanlar sirr yuvasıdı:Bilməzsən nə qaynar qapağın altda...Zəhərlə sulanmış iti dəhrələr,Kötüklər üstündə qanlı pöhrələr...Qapısı yüz yerdən bağlı çöhrələr,Min dürlü yasaq var hər bağın altda.Bitib-tükənmədi dünyanın cəngi,Əsrarlı göylərə dağlar üzəngi!Başıma ildırım şığıyar, çünki:Duyub kİ, yatır var o dağın altda.Kövrəlib ağlarsan nə için-için?Hər kəs bir həlqəsi əbədi köçün!Tanrı dərgahına qovuşmaq üçün-İgidlər can verər bayrağm altda!Varlıqla-yoxluqda ağlım çaşmadı,Nəfsimi öldürdüm, harınlaşmadı.Bu əllər bircə yol dolub-daşmadı,İnşallah, boş qalmaz torpağın altda!Tərsinə dolanır daha vaxt-vədə,Dünya kimə qaldı, qala Məmmədə?!Budağın başına balta enmədə,Bir qafıl sürü var budağın altda...v Məmməd Aslan (09.12.2009. Sumqayıt.)www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:649


Qloballaшmamюvzusu mцzakиrяyя чыxarыldы26 yanvar 2010-cu иldя “Mцasиr Иnkишaf” ИctиmaиBиrlиyи Azяrbaycanda Atatцrk Mяrkяzиnиn konfrans zalыnda“Qlo ballaшmanыn gяtиrdиyи faydalar vя zиyanlar” mюvzusundadяyиrmи masa keчиrиb. Tяdbиrdя Azяrbaycan Mиllи ElmlяrAka demиyasыnыn (AMEA) nцmayяndяlяrи, alи mяktяb mцяllиmlяrи,QHT tяmsиlчиlяrи, jurnalиstlяr vя s. ишtиrak edиblяr.Tяdbиrи gиrиш sюzц иlя aчan Bиrlиyиn Иdarя Heyяtиnиnsяd rи Mцbarиz Aшыrlы mюvzц haqqыnda genиш mяlumatverиb. O bиldиrиb kи, qloballaшma beynяlxalq alяm tяrяfиndяndиqqяt mяrkяzиndя saxlanыldыьы kиmи Azяrbaycanda dadиqqяt mяr kяzиndяdиr:“Sцrяtlя иnkишaf edяnqloballaшmanыn mцsbяttяrяflяrи olduьu kиmиzиyanlы tяrяflяrи dя var”.O sюylяyиb kи, bu prosesxцsusиlя dя kичиkdюvlяtlяr цшцn mяnfиtяsиr gюs tяrиr. “Bununцчцn araшdыrmalarыmыzы,mцzakиrяlяrиmиzи sц -rяtlяndиrmяlиyиk” deyяnBиrlиk sяdrиnиn fиkrиncя,Azяrbay can da bumяsя lяdя mцяyyяntяklиflяrlя, fиkиrlяrlя чыxышet mя lиdиr.Daha sonra tяdbиrdя AMEA Fяlsяfя, Hцquq vя So sи -o logиya Иnstиtutunun яmяkdaшы, Qlobal Иnteqrasиya vяDиaloq Mяrkяzиnиn sяdrи Yasяmяn Qaraqoyunlu mюvzuиlя baьlы юz fиkrиlяrиnи bиldиrиb. O vurьulayыb kи, Azяrbaycanиctиmaиyyяtи qloballaшma иlя baьlы genиш иctиmaи rяyя malиkolsa da, bu mяslяnиn юlkяmиz цчцn nя qяdяr zиyanlыolduьunu hяr kяs bиlmиr. Daha sonra o, qloballaшmanыntяrяfdarы vя яleyhиdarы olmadыьыnы, sadяcя olaraqAzяrbaycan цчцn mяqbul varиantыn tapыlmasыnыn vacиbolduьunu vurьulayыb.Azяrbaycan Avropa Hяrяkatыnыn prezиdentи SurxanLя tиfov qloballaшmanыn qaчыlmaz proses olduьunusюylяyиb. O, buna mиsal olaraq Azяrbaycanыn AvropaBиrlиyиnя иnteqrasиyasыnыn vacиb olduьunu vurьulayыb:“Azяrbaycan Av ropaya иnteqrasиya xяttи tutmalыdыr. BиzAvropa Bиrlиyиnя цzv olacaьыq. Bu mяsяlяdя Tцrkиyяnи dяqabaqlaya bи lяrиk”.Bakы Dюvlяt Unиversиtetиnиn professoru Шahlarßsgяrov bиldиrиb kи, tяhsиl sahяsиndя gerиlяmя mцшahиdяolunduqca Шяrq юlkяlяrи Qяrb юlkяlяrиnиn qarшыsыnda duruшgяtиrя bиlmяyяcяklяr: “Bиz mиllи krиterиya yaratmalыyыq.Alиmlяrиmиz bu sahяdя чalышmalыdыr. Krиterиya yaradыlarsabelя neqatиv hallar azalar”.Sosиoloq ßhmяd Qяшяmoьlu sиstem nяzяrиyyяsиnиbиlmяyяnlяrиn qloballaшmanы anlamaqda чяtиnlиk чяkяcяklяrиnиdиlя gяtиrиb. O, Azяrbaycanыn bюyцk perspektиvя ma -lиk olduьunu sюylяyяrяk bunun цzя чыxarыlmasыnыn zяrurиolduьunu aчыqlayыb:“Sцrяtlи иnformasиyaяsrиndя gerиyя qal -maq olmaz. Gяnc -lяrиmиz daha чoxaktиv olmalы, daha чoxbиlиyя yиyяlяnmяlиdиr.Azяrbaycanda unиkalmяdяnиyyяt var vя bupotensиaldan иstиfadяetmяk lazыmdыr. BиzиmAv ropaya юyrяdяcяyиmиzчox шey varnяиnkи Avropanыn bи -zя”.Yazычы-dramaturqAygцn Hяsяn oьluhяr шeyиn юz adы иlя чaьrыlmasыnыn tяrяfdarы olduьunu юnячяkиb. Qlobal laш manыn qяrb юlkяlяrиnиn oyunu olduьunudeyяn yazar bиl dиrиb kи, bunun qarшыlыьыnda o, Tцrk mиllяtчиlиyиnиntяrяfdarы kиmи чыxыш etmяyи tяklиf edиr.A.Hяsяnoьlu Qяrb юlkяlяrиnиn Azяrbaycana иkицzlцmцnasиbяtиnи tяnqиd edиb, Qarabaьыn ишьaldan azad olunmamasыnыnonlarыn иkицzlц sиyasяtиnиn nяtиcяsи olduьunuvurьulayыb.Daha sonra чыxыш edяnlяr – tarиx elmlяrи namиzяdиBяh mяn ßlиyev, filologiya elmləri namizədi Vцqarßlиyev, tarиx mцяllиmи Aydыn Allahverdиyev, BиrlиyиnИdarя Heyяtиnиn sяdr mцavиnи Taryel Fazиloьlu qloballaшmanыntяsиrlяr vя bundan чыxыш yollarы barяdя юz fиkиr vя tяklиflяrиnиbиldиrиblяr.Sonda bu cцr tяdbиrlяrиn davamlы keчиrиlmяsи qяrarlaшdыrыlыb.50 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


“Gяnclяrdя vяtяnpяrvяrlиk vя vяtяndaшlыqhиsslяrиnиn gцclяndиrиlmяsи”K O N S E P S И Y A S ЫBakı şəhəri2009-cu ilGИRИШ: PROBLEMИN TßSVИRИSon иllяr Azяrbaycan Respublиkasыnыn иqtиsadиyyatыndamцшahиdя edиlяn canlanma юlkя vяtяndaшlarыnda maddи vя -zиyyяtиn sabиtlяшmяsиnя, dюvlяtиn vя vяtяnиn problemlяrиnяhяssaslыьыn artmasыna шяraиt yaratsa da яhalиnиn bюyцk bиrqиsmи иctиmaи fяallыqdan uzaqlaшaraq, yalnыz шяxsи mяnfя -яtи, maddи rиfahы barяdя dцшцnmяkdяdиr. Tarиxиn mиnиllиk иn -kишafы sцbut edиr kи, иnsanlarыn yalnыz шяxsи mяnfяяtlяrиnиdц шцndцyц, cяmиyyяtиn vя dюvlяtlяrиn problemlяrиnя bи ga -nя yanaшdыьы hallarda bu tяkcя onlarыnыn юzцnцn deyиl, bц -tцn cяmиyyяtиn daxиlиndя mяnяvи aшыnmaya sяbяb olur, иn -sanlar arasыnda цnsиyyяt zяиflяyиr, nяtиcяdя bцtюvlцkdя dюv -lяtиn mюvcudluьu цчцn tяhlцkя yaranыr.Azяrbaycan Respublиkasыnыn qarшыsыnda duran bиr чoxproblemlяrиn hяllи gяnclяrиn mиllи vяtяnpяrvяrlиk ruhunda tяr -bиyя edиlmяsиndяn, onlarda yцksяk dюvlяtчиlиk шцurunun,mяnsub olduьu mиllяtя vя dюvlяtя qarшы qцrur hиsslяrиnиn for -malaшdыrыlmasыndan чox asыlыdыr. Lakиn, tяяssцflяr olsun kи,torpaqlarыnыn 20% qяdяrи ишьal altыnda olan, tarиxи яrazиlяrиbaшqa dюvlяtlяrиn tяrkиbиndя qalmыш Azяrbaycanda gяnc -lяrиn vяtяnpяrvяrlиk vя vяtяndaшlыq ruhunda tяrbиyя edиl -mяsи, onlarda vяtяndaшlыq vяzиfяlяrиnиn vя dюvlяtя sяdaqяtruhunun aшыlanmasы иstиqamяtdя hяyata keчиrиlяn tяdbиrlяrgюzlяnиlяn effektи vermиr. Bunu иlk nюvbяdя (rяsmи vя qeyrиrяsmиsяvиyyяdя) analojи konsepsиyalarыn, layиhяlяrиn, proqramlarыntяlяb olunan keyfиyyяtdя olmamasы иlя иzah et -mяk olar.Шяxsиyyяtиn sosиallaшmasы иstиqamяtиndя fяrdиn юzцnцvяtяnи иlя eynиlяшdиrmяsи bюyцk яhяmиyyяt kяsb edиr. Buza man «vяtяn» anlayышы tяkcя иnsanlarыn yaшadыьы coьrafияrazи, tanышlarы, yaxыnlarы vя qohumlarы иlя deyиl, hяm dя bц -tюvlцkdя cяmиyyяtя vя dюvlяtя qarшы emosиonal-psиxolojи mц -nasиbяtиlя dя mцшayяt olunmalыdыr. Atalarыmыz «torpaq uь -runda юlяn varsa vяtяndиr» demяklя, vяtяnиn sadяcя coь -rafи bиr яrazи olmadыьыnы, yalnыz иnsanlarыn ona qarшы xц susиmцnasиbяtиnиn formalaшdыьы zaman mцqяddяs bиr anlayышdяrяcяsиnя gяlиb чatmasыnы nцmayиш etdиrmяyя чalышmышlar.1991-cи иldя mцstяqиllиyиnи yenиdяn bяrpa etmиш Azяr bay -can xalqы цчцn иsя «vяtяn» anlayышы hяm dя yaratdыьы mиllиdюvlяtя - Azяrbaycan Respublиkasыna mцnasиbяtdя yenиmяna kяsb etmяyя baшlamышdыr. Bu baxыmdan AzяrbaycanRespublиkasыnda gяnclяrя vяtяnpяrvяrlиk vя vяtяndaшlыqhиsslяrиnиn aшыlanmasы bиr-bиrиndяn tяcrиd olunmayan vahиdKonsepsиya шяklиndя hяyata keчиrиlmяlиdиr.Tяqdиm edиlяn Konsepsиya gяnclяrdя mцsbяt dцn ya -gюrцшцnцn formalaшmasы, vяtяn vя dюvlяt qarшыsыnda mя -su lиyyяt hиsslяrиnиn artыrыlmasы, vяtяndaшlarы olduьu Azяr -bay can Respublиkasыnыn, doьma vяtяnиn, xalqыn, cяmиy yя -tиn, aиlяlяnиn, юzцnцn mяnafeyи namиnя hяyatlarыnda dцz -gцn seчиm etmяk vя mцstяqиl qяrar qяbul etmяyя, mюhkяmиradяyя malиk, dяyишяn hяyat шяrtlяrиnя adekvat cavab verяbиlяn tam yetkиn шяxsиyyяt kиmи formalaшmaya иstиqamяtlяnmишdиr.Gяnclяrdя vяtяnpяrvяrlиk vя vяtяndaшlыq hиsslяrиnиn gцclяndиrиlmяsииstиqamяtиndя Azяrbaycan Respublиka sы nыndюvlяt rяmzlяrиnиn tяblиьиnя xцsusи yer verиlmяlиdиr. Dюv -lяtиn mиllи rяmzlяrиnиn sиyasи vя mяnяvи mяnalarыnыn dяrkedиlmяsи vasиtяsиlя gяnclяrиn bu sahяdяkи maarиflяnmяsииmkanlarы da artыr. Bиr чox dцnya dюvlяtlяrиndя dюvlяt rяmzlяrиnя– bayraьa, gerbя vя hиmnя, mиllи bayramlara hюr mяthиsslяrиnиn mюhkяmlяndиrиlmяsи vasиtяsиlя gяnc lяr dя vяtяnpяrvяrlиkhиsslяrиnиn formalaшdыrыlmasы иstиqamяtиndя mяq -sяdyюnlц иш aparыlыr. Mяsяlяn, ABШ-da aиlяlяrиn ya rыsы юzev lяrиnи bayraqla bяzяdиr, sцrцcцlяrиn 15-20% qя dяrи ma -шыnlarыnda bayraq gяzdиrиr. Hяr on amerиkalыdan doqquzuABШ hиmnи чalыnanda qцrur hиssи keчиrиr vя onu sonacanfяxrlя иfa edиrlяr. Baxmayaraq kи, юlkяdя heч rяs mи sяvиy -yяdя nя vяtяnpяrvяrlиk proqramы, nя dя kи, mиllи kon sepsиyamюvcud deyиldиr.Mиllи vяtяnpяrvяrlиk vя dюvlяtчиlиk hиsslяrиnиn tяblиьи mиl -lи-mяnяvи dяyяrlяrиn qorunmasы vя tяblиьи иlя mцшayияt olun -malыdыr. Dцnyanыn яn sцrяtlя иnkишaf edяn, aиlяyя vя mя -nяvи dяyяrlяrя bюyцk юnяm verиlяn Чиn Xalq Respub lиka -sыnda gяnclяrиn mиllи-vяtяnpяrvяrlиk ruhunda tяrbи yя sиn dяяsas mяqsяd kиmи mиllи dяyяrlяrиn qorunmasы vя bunun kю -www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:651


mяyи иlя sцrяtlи иnkишafa naиl olunmasы иrяlи sцrцlцr. Eynи za -manda чиnlи gяnclяrя Qяrb demokratиyasыnыn Чиnиn mиllиdяyяrlяrиnя zиdd olmasы da aшыlanыr.Tяяssцf kи, hazыrda юlkяmиzdя mиllи vя mяnяvи dяyяrlяrиntяblиьи lazыmи иstиqamяtdя aparыlmыr. Bunun nяtиcяsиn -dя иndи юlkя яrazиsиndя яslиndя Иslamыn яsaslarыna zиdd olanqeyrи-яnяnяvи radиkal dиnи qruplarыn vя mиssиoner sektalarыnыnfяalиyyяtи genиш yayыlmышdыr. Bиr чox hallarda Azяr -baycan Respublиkasыna qarшы heч dя xoш mцnasиbяtdяolmayan qцvvяlяr tяrяfиndяn dяstяklяnяn hяmиn qruplarыnюz sыralarыna kиfayяt qяdяr gяncи cяlb edя bиlmяsи, яslиndяheч dя gцclц яnяnяvи qцvvяyя vя tяsиrя malиk olmalarыndadeyиl, cяmиyyяtиmиzdя Иslamыn mahиyyяtиnиn dцzgцn dяrkedиlmяmяsиndя vя bu sahяdя mяqsяdyюnlц sиyasяtиn zяиfaparыlmasыndadыr.Gяnclяrиn Azяrbaycan цчцn яnяnяvи olmayan dиnи vяdиnя zиdd olan bиrlиklяrя (satanиzmя, krишnaиzmя, Yehovaшahиdlяrиnя, vяhhabиlиyя, ultraradиkal шияlиyя vя s.) qoшulmasыяsasяn xarиcи qцvvяlяr tяrяfиndяn malиyyяlяшdиrиlяn tяb lи ьa -tыn, psиxиolojи tяsиrиn nяtиcяsиdиr. Иslam dиnи иnsanlarda vя -tяnя, dюvlяtя mяhяbbяt hиssи aшыladыьы halda, bu qruplarыnAzяrbaycan Respublиkasыnы sиyasи paraчalanmaya, gяnclяrиюz xalqыna, vяtяnиnя vя dюvlяtиnя qarшы yюnяltmяsи gцnц -mцzцn reallыьыdыr. Bu cцr qruplarla яn yaxшы mцbarиzя иsя heчdя onlarla aчыq mцbarиzя deyиl, иstиfadя etdиklяrи яsas sиlahы– dиnи vя mяnяvи dяyяrlяrи mиllиlяшdиrmяk vя dюv lяt sиyasяtиn -dя ondan sяmяrяlи шяkиldя иstиfadя et mяk dиr. Buna gюrя dяdиnи sahяdя yarana bиlяcяk problemlяrиn hяllи цчцn dяqиqmexanиzmиn ишlяnиb hazыrlanmasы, mюvcud mexanиzmlяrdяndaha sяmяrяlи шяkиldя иstиfadя edиlmяsи zяrurиdиr.Hazыrda cяmиyyяtdя gяnclяrиn mяnяvи vя яxlaqи aшыnmasыda mцшahиdя edиlmяkdяdиr. Яsasяn xarиcи dиldя olanvя cяmиyyяtя yad dцnyagюrцшцnц, шцuru, иfrat mцasиrlиyиtяblиь edяn яdяbиyyatlarыn, televиzиya proqramlarыnыn, teleserиallarыn,fиlmlяrиn, musиqи janrlarыnыn gяnclяr arasыnda ge -nиш yayыlmasы onlarda mиllи kиmlиyиnи unudulmasыna, dюv -lяtчиlиyиn иnkarыna gяtиrиb чыxarыr. Nяtиcяdя яsasяn яnяnяlяrяяsaslanan Azяrbaycan cяmиyyяtиndя dюvlяtиn иlkиn яsasыolan aиlя daxиlиndя parчalanmalar, mцnaqишяlяr, mиllяtя vяdюvlяtя olan baьlыlыьыn zяиflяmяsи kиmи mяnfи tendensиyalaryaranыr. Bu baxыmdan vяtяnpяrvяrlиk hиsslяrиnиn tяblиьиndяaиlя dяyяrlяrиnиn qorunmasы mцhцm rol oynayыr. Aиlя gяnclяrиnmяnяvи-яxlaqи tяrbиyяsиnиn яsaslarыnыn formalaшdыьыvacиb sosиal иnstиtutdur.Яhalиnиn sиyasи bиlиklяrиnиn vя yцksяk sиyasи mяdяnиy -yя tиnиn olmasы da юlkяdaxиlи sabиtlиyиn tяmиnatчыsыdыr. Vя tяn -daшlarыn, o cцmlяdяn gяnclяrиn qanunlar чяrчиvяsиndя dюv -lяtиn problemlяrиnя bиganя qalmamasы, юlkяdя baш verяnsиyasи proseslяrя maraq gюstяrmяsи, dюvlяtчиlиyя xяlяl gя -tиrяcяk proseslяrlя qarшы mцbarиzяdя dюvlяt orqanlarыna kю -mяklиk gюstяrmяsи hazыrkы dюvrdя olduqca vacиbdиr.Bцtцn bu problemlяr dюvlяt hakиmиyyяtи vя yerlи юzцnциdarяorqanlarыnыn, qeyrи-hюkumяt tяшkиlatlarыnыn, ayrы-ayrыfиzиkи vя hцquq шяxslяrиn mяqsяdyюnlц fяalиyyяtlяrиnиn ko -ordиnasиyasыnы tяlяb edиr kи, bu da иlk nюvbяdя hяmиn fяalиyyяtяиstиqamяt verяcяk gяnclяrdя vяtяnpяrvяrlиk vяvяtяndaшlыq hиsslяrиnиn gцclяndиrиlmяsиnя daиr vahиd konsepsиyanыnolduьu halda mцmkцndцr.Azяrbaycan Respublиkasыnыn Prezиdentи Иlham Яlиyevиn30 avqust 2005-cи иl tarиxlи Sяrяncamы иlя tяsdиq edиlmиш«Azяr baycan gяnclиyи dюvlяt proqramы» vя AzяrbaycanRespublиkasы Nazиrlяr Kabиnetиnиn 17 fevral 1999-cu иl ta -rиxlи 28s nюmrяlи sяrяncamы иlя tяsdиq edиlmиш «Gяnclяrdяvяtяnpяrvяrlиk vя vяtяndaшlыq hиsslяrиnиn yцksяldиlmяsи Proq -ramы» bu sahяdя bиr sыra tяdbиrlяrиn hяyata keчиrиl mяsиnиnяzяrdя tutur. Tяqdиm olunan bu Konsepsиya hяmиn sя -nяdlяrиn mцddяalarы иlя zиdиyyяt tяшkиl etmиr vя onlarыn hяyatakeчmяsи цчцn yardыmчы rol oynayыr. Daha dяqиq иfadяetsяk gяnclяrdя vяtяnpяrvяrlиk vя vяtяndaшlыq hиsslяrиnиngцclяndиrиlmяsи иstиqamяtиndя Azяrbaycan xalqыnыn vя dюv -lяtиnиn mиllи xцsusиyyяtlяrиnи, mцasиr gerчяklиyи tam шяkиldяяks etdиrяn, konkret иstиqamяtlяrи vя tяdbиrlяr planыnы nя zяr -dя tutan bu Konsepsиya cиddи ehtиyacdan yaranыb vя bu sa -hяdя mяqsяdyюnlц fяalиyyяtиn hяyata keчиrиlmяsиnя cиddиdяstяk olacaq.1. ЦMUMИ MЦDDßALAR1.1. «Gяnclяrdя vяtяnpяrvяrlиk vя vяtяndaшlыq hиsslяrиnиngцclяndиrиlmяsи» Konsepsиyasы (bundan sonra Kon -sepsиya) «Mцasиr Иnkишaf» Иctиmaи Bиrlиyи tяrяfиndяn Azяr -baycan Respublиkasыnыn Prezиdentи yanыnda Qeyrи-Hю -kumяt Tяшkиlatlarыna Dюvlяt Dяstяyи Шurasыnыn 2009-cu иlцчцn malиyyя yardыmы яsasыnda hяyata keчиrdиyи «Gяnc -lяrdя vяtяnpяrvяrlиk vя vяtяndaшlыq hиsslяrиnиn gцclяndи -rиlmяsи sahяsиndя kompleks tяdbиrlяr» adlы Layиhяnиn nя -tиcяlяrиnиn цmumиlяшdиrиlmяsи яsasыnda hazыrlanmышdыr.1.2. Konsepsиya Azяrbaycan gяnclяrиndя vяtяnpяrvяrlиkvя vяtяndaшlыq hиsslяrиnиn gцclяndиrиlmяsи sahяsиndяkompleks tяdbиrlяrиn яsas иstиqamяtlяrиnи vя mяzmununumцяyyяn edиr.1.3. Konsepsиya bиr sиstem kиmи gяnclяrdя vяtяnpяr -vяrlиk vя vяtяndaшlыq hиsslяrиnиn gцclяndиrиlmяsи, onlardayцksяk vяtяnpяrvяrlиk шцurunun, юz vяtяnиnя sяdaqяt hиs -sиnиn formalaшmasы, Azяrbaycan Respublиkasы qarшыsыndavяtяndaшlыq borclarыnы vя konstиtusиon vяzиfяlяrиnи vиcdanlayerиnя yetиrmяsи иstиqamяtиndя qarшыda duran vяzиfяlяrиnhяllи цzrя dюvlяt vя yerlи юzцnциdarя orqanlarы, qeyrи-hю -kumяt tяшkиlatlarы, Kцtlяvи Иnformasиya Vasиtяlяrи vя s. tя -rяfиndяn hяyata keчиrиlmяsи nяzяrdя tutulan normatиv, tяш -kиlatи, elmи-tяdqиqat, pedaqojи vя metodиkи tяdbиrlяrиn kompleksиnияhatя edиr.1.4. Tяqdиm edиlяn Konsepsиya tюvsиyя xarakterи daшыmaqlabu sahяdя yalnыz иlkиn addыm kиmи qиymяtlяndиrиlиr vя52 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


yalnыz «Mцasиr Иnkишaf» Иctиmaи Bиrlиyиnиn bu sahяdяkи fя -alиyyяtиnя vя fиkиrlяrиnя яsaslanыr.1.5. Konsepsиya bиr-bиrи иlя sыx baьlы olan gяnclяrdяvяtяnpяrvяrlиyиn gцclяndиrиlmяsи vя vяtяndaшlыq hиsslяrиnиngцclяndиrиlmяsи adlы иkи яsas иstиqamяtlяrdяn иbarяtdиr. Ы иs -tиqamяtя hяrbи vяtяnpяrvяrlиk, tяhsиldя vяtяnpяrvяrlиyиngцc lяndиrиlmяsи, mиllи-mяdяnи dяyяrlяrиn tяblиьи adlы цч bюl -mя, ЫЫ иstиqamяtя иsя dюvlяt rяmzlяrиnиn vя mиllи bayramlarыntяblиьи, dюvlяtlя vяtяndaш arasыnda qarшыlыqlы mяsulиyyяtиnyцksяldиlmяsи adlы иkи bюlmя daxиldиr.2. KONSEPSИYANЫN MßQSßD Vß VßZИFßLßRИ2.1. Konsepsиyanыn mяqsяdиnи - Azяrbaycan Respub -lиkasыnыn gяnclяrиndя mиllи vяtяnpяrvяrlиk vя vяtяndaшlыqhиsslяrиnиn gцclяndиrиlmяsи, onlarыn tam bиr vяtяnpяrvяr шяx -sиyyяt kиmи formalaшdыrыlmasыna zяmиn yaradыlmasы, gяnclяrиnшцurunda vяtяnя sяdaqяt, azяrbaycanчыlыq mяfku rя -sиnиn tam bяrqяrar edиlmяsи, cяmиyyяtиn mиllи-mяnяvи vяяxlaqи kamиllиyиnиn tяmиn edиlmяsи tяшkиl edиr.2.2. Gюstяrиlяn mяqsяdlяrя uyьun olaraq qarшыya aшa -ьыdakы vяzиfяlяr qoyulmuшdur;Azяrbaycan xalqыnыn шanlы keчmишиnи, qяdиm dюvlяtчиlиkяnяnяlяrиnи, mиllи rяmzlяrиnи tяblиь etmяk, gяnclяrи Azяrbay -can xalqыna vя dюvlяtиnя sяdaqяtlя xиdmяt etmяyя, daиmavяtяn qarшыsыnda borcunu yerиnя yetиrmяyя hazыr vяzиyyяtяgяtиrmяk;-gяnclяrdя vяtяnя vя dюvlяtя mцnasиbяtdя qцrur hиssиformalaшdыrmaq;- gяnclяrdя vяtяnpяrvяrlиk vя vяtяndaшlыq hиsslяrиnиngцclяndиrиlmяsи иstиqamяtиndя tяhsиl prosesиnиn keyfиyyяtиnиartыrmaq;- gяnclяrdя vяtяnpяrvяrlиk hиssиnиn gцclяndиrиlmяsи иstиqamяtиndяelmи-nяzяrи vя metodиkи tюvsиyяlяr ишlяyиb hazыrlamaq;- gяnclяrdя vяtяnpяrvяrlиk vя vяtяndaшlыq hиsslяrиnиngцc lяndиrиlmяsи цzrя normatиv-hцquqи bazanыn yaradыlma -sыna naиl olmaq;- gяnclяrdя vяtяnpяrvяrlиk vя vяtяndaшlыq hиsslяrиnиngцclяndиrиlmяsи prosesиnя tяhsиl, mяdяnиyyяt mцяssиsя lя -rиnиn, hяrbи hиssяlяrиn, bцtцn dюvlяt vя yerlи юzцnциdarяorqanlarыnыn, qeyrи-hюkumяt tяшkиlatlarыnыn vя ayrы-ayrы fяrd -lяrиn cяlb edиlmяsиnя naиl olmaq;Ы ИSTИQAMßTGЯNCLЯRDЯ VЯTЯNPЯRVЯRLИK HИSSLЯRИNИNGЦCLЯNDИRИLMЯSИ TЯDBИRLЯRИ3. HßRBИ VßTßNPßRVßRLИKGяnclяrdя vяtяnpяrvяrlиk vя dюvlяtчиlиk hиsslяrиnиn gц -lяndиrиlmяsи иstиqamяtиndя onlarыn hяrbи-vяtяnpяrvяrlиk sa -hяsиndя tяrbиyяsи bюyцk яhяmиyyяt kяsb edиr. Qarabaьыnишьal altыnda olmasы - юlkяnиn bцtцn яhalиsиnя bu vя ya dи -gяr dяrяcяdя toxunan, hяr bиr azяrbaycanlыnы narahat edяnbиr problem olmaqla yanaшы onun azad edиlmяsи vяtяn daш -larыn vahиd mяqsяd uьrunda mиllи bиrlиyиnя naиl olunmasыndavacиb faktor kиmи чыxыш edиr. Bu baxыmdan gяnclяrdяvяtяnpяrvяrlиk vя dюvlяtчиlиk hиsslяrиnиn gцclяn dи rиl mяsиndяQarabaьыn azadlыьы uьrunda mцbarиzяyя mц hцm yer ayrыlmalыdыr.Bu mяqsяdlя:3.1. «Qarabaьы unutmamalы» adlы mцntяzяm tяdbиrlяrkeчиrиlmяsи.Bu tяdbиrlяr чяrчиvяsиndя Azяrbaycan Respublиkasыnыndцшmяn tapdaьы altыnda olan hяr bиr bюlgяsиnиn ишьal gцnlяrиunudulmamalы, daиma xцsusи mяrasиmlяr vasиtяsиlя yadedиlmяlиdиr. Hazыrda bu sahяdя иctиmaиyyяtиn, KИV-lяrиn hяs -saslыьы mяqbul hesab edиlsя dя gюstяrиlяn иstиqamяtdя tяdbиrlяrиnformatы dяyишdиrиlmяlи, sadяcя xatиrя xarakterи daшыmamalы,hяm dя gяnclяrи hяr an ишьal olunmuш torpaq larыmыzыazad etmяyя hazыr olmaьa чaьыrmalыdыr. Иlk nюv bя dя KИVlяrdя,иctиmaиyyяt arasыnda “Qarabaь mцharи bяsиndя uduzmuшuq”шяklиndя pessиmиst fиkиrlяrиn tяblиьиnиn qarшыsы alыnmalы,hяrbи яmяlиyyatlarыn hяlя baшa чatmamasы, sadяcяolaraq Azяrbaycan dюvlяtи цчцn яlverишsиz шяrtlяrlя, mц vяq -qяtи шяkиldя dayandыrыlmasы fиkrи tяlqиn etmяlиdиr. Bu tяdbиrlяrиnbeynяlxalq яhяmиyyяt kяsb etmяsи, dцnya иctиmaиyyяtиnиnmцxtяlиf tяdbиrlяr vя nяшrlяr vasиtяsиlя Qarabaь hяqи -qяtlяrи barяdя daha dolьun mяlumatlandыrыlmasыnda gяnclяrиnишtиrakы artыrыlmalыdыr. Belя tяdbиrlяr gяnclяrиn Qa ra baь -la baьlы hяssaslыьыnыn azalmamasыna шяraиt yaradacaq.3.2. Gяnclяrиn daиma yцksяk fиzиkи vя hяrbи hazыrlыьыnыntяmиn edиlmяsи.Torpaqlarыnыn 20% ишьal altыnda olan, hяr an hяrbияmя lиyyatlarыn bяrpa olunmasы ehtиmalы olan AzяrbaycanRespublиkasыnda gяnclяrиn bu sahяdя hazыrlыьы xцsusиlя va -cиbdиr. Bu mяqsяdlя-mцvafиq tяhsиl mцяssиsяlяrиndя hяrbи dяrslяrиn sayыartыrыlmalы, hяrbи dяrnяklяr tяшkиl edиlmяlи, hяmиn dяrnяklяrvasиtяsиlя gяnclяrиn orta vя alи tяhsиl mцяssиsяlяrиndя hя -qиqи hяrbи xиdmяtя tam hazыrlыьы tяmиn edиlmяlи, hяrbи dяrs -lяr цzяrиndя cиddи dюvlяt nяzarяtи tяmиn edиlmяlи, bu sa -hяdя alи tяhsиl mцяssиsяlяrи иlя hяrbи hиssяlяr arasыndaяmяkdaшlыq yaradыlmalы;-orta vя alи tяhsиl mцяssиsяlяrиndя tяhsиl alan шagиrd vяtяlяbяlяr arasыnda hяr иl hяrbи-иdman yarышlarы tяшkиl edиl mяlи;-яsasяn yay vя qыш tяtиllяrи dюvrlяrиndя hяrbи hиssяlяrиntяrkиbиndя bиr hяftяdяn-bиr ayadяk davam edяn xцsusи hяrbииdmandцшяrgяlяrи tяшkиl edиlmяlи, burada шagиrd vя tяlяbяlяrarasыnda hяrbи-иdman oyunlarы, sadяlяшdиrиlmиш hяrbи tяlиmlяrkeчиrиlmяlи, xцsusи elmи vя pedaqojи hazыrlыqlы шяxslяr tя rя -fиndяn gяnclяr arasыnda иdeolojи tяblиьat aparыlmalы;-mиllи skaut hяrяkatы formalaшdыrыlmalы vя tяшkиlatlan dы -rыl malы;-tяhsиl mцяssиsяlяrиndя "Sиlahlы Qцvvяlяr aylыьы", "Bugцnцn tяlяbяsи sabahыn zabиtиdиr" mюvzusunda tяdbиrlяrwww.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:653


keчиrиlmяlи, gяnclяrиn hяrbи hиssяlяrdя яsgяr vя zabиtlяrlяmцntяzяm gюrцшlяrи tяшkиl edиlmяlи;-чaьыrыш vaxtы hяrbи komиssarlыqlarda keчиrиlяn yola sal -ma mяrasиmlяrиndя gяlяcяk чaьыrышчыlarыn aktиv ишtиrakы tя -mиn edиlmяlи;-gяnclяrиn Qarabaь mцharиbяsи яlиllяrи, veteranlarы vяшяhиd aиlяlяrи иlя mцtяmadи gюrцшlяrи tяшkиl edиlmяlи, onlarыntяяssцratlarы bюlцшdцrцlmяlи;-regиonal sяvиyyяdя ayrы-ayrы yaшayыш mяntяqяlяrиndяmцharиbя veteranlarыnыn vя keчmиш hяrbи qulluqчularыn hи -mayяsи altыnda hяrbи klublar yaradыlmalы;-vяtяnиn яrazи bцtюvlцyц vя mцstяqиllиyиnиn qorunmasыzamanы hяlak olmuш qяhrяmanlarыn xatиrяsи mцtяmadиolaraq yad edиlmяlи;-иnformasиya-kommunиkasиya texnologиyalarы sahяsиn -dя mиllи kompцter hяrbи oyunlarыmыz yaradыlmalыdыr.3.3. Gяnclяrиn hяrbи xиdmяtdяn yayыnmasы hallarыnыnqarшыsыnыn alыnmasы vя onlarыn hяrbи xиdmяt keчmяyя hя -vяs lяndиrиlmяsи.Son иllяrdя hяrbи qanunverиcиlиkdя aparыlan иslahatlarnяtиcяsиndя (чaьыrыш yaшыnыn 35-я чatdыrыlmasы, bakalavr pиllяsиndяnsonra hяrbи xиdmяtя getmяk vя s.) gяnclяrиn hяrbиxиdmяtdяn yayыnmasы hallarы xeylи dяrяcяdя azalmышdыr. La -kиn bu sahяdя problemlяr hяlя dя tam olaraq hяll edиl -mяmишdиr. Bяzяn bиlяrяkdяn, bяzяn mяqsяdyюnlц шяkиldя,xцsusяn чaьыrыш aylarыnda ordu иlя baьlы mяnfи mяlumatlarcяmиyyяtиn, xцsusяn чaьыrышчыlarыn, onlarыn valиdeynlяrиnиnяhval-ruhиyyяsиnя hяddяn artыq mяnfи tяsиr gюstяrиr. Apa -rыlan mяqsяdyюnlц tяblиьat иlk nюvbяdя gяnclяrиn dюzцmlцlцkhиsslяrиnиn artmasыna, чяtиnlиklяrdяn qorxmamasыnayюnяlmяlиdиr. Yarana bиlяcяk anlaшыlmazlыьыn, dцшmяnиn иn -formasиya tяxrиbatыnыn qarшыsыnы almaq цчцn иlk nюvbяdяhяrbи qanunverиcиlиk, hяrbи nиzam-иntиzam, hяrbи mцna sи bяt -lяrиn mahиyyяtи barяdя cяmиyyяtdя maarиfчиlиk иши aparыlmalы,gяnclяrиn юzlяrиnиn kюnцllц шяkиldя hяrbи xиdmяt keч mяsи,hяrb sяnяtиnи seчmяsи hяvяslяndиrиlmяlиdиr. Bunun цчцn:-valиdeyn-hяrbи hиssя arasыnda etиmadы yцksяltmяk mяq -sяdиlя hяm valиdeynlяr, hяm dя zabиtlяr arasыnda tяb lиьatxarakterlи ишlяr qurulmalы;Azяrbaycan Respublиkasыnыn Mцdafия Nazиrlиyиnиnчaьыrыш zamanы tяtbиq etdиyи "Qaynar xяtt" mexanиzmиnиnvasиtяsиlя яsgяr valиdeynlяrи hяrbи hиssяlяrdя шяxsи heyяtarasыnda mяnяvи-psиxolojи vяzиyyяtlя mяlumatlandыrыlmalыvя bu proses nяzarяtdя saxlanыlmalы;-valиdeynlяrиn Mяrkяzи Zabиtlяr Evиndя yaradыlmыш q -rargah vя yaxud bиrbaшa MN rяhbяrlиyиnя, иdarя rяиslяrиnяmцracияtlяrи kиfayяt qяdяr operatиv шяkиldя hяllиnи tapmalыvя valиdeynя mяlumat verиlmяlи;-hяbи xиdmяt zamanы fяrqlяnяn яsgяrlяr barяdя tяkcяvalиdeynlяrи deyиl, yaшadыqlarы rayon, oxuduqlarы mяktяbmя lumatlandыrыlmalы;-kabel televиzиyasыna bяnzяr "Ordu radиosu" tяsиsedиlmяlи, bu radиonun яhatя daиrяsи hяrbи hиssяlяrlя yanaшы,hяrbи-vяtяnpяrvяrlиk klublarыnda, иdman komplekslяrиnя vяs. шamиl edиlmяlи;-alи hяrbи mяktяblяrя yцksяk bиlиklяrя malиk hazыrlыqlыabиturиyentlяrиn sяnяd vermяsи vя ya orduya gedяn ba ka -lavr tяlяbяlяrиn orduda qalmasыnы tяmиn etmяk цчцn tяblиьatишlяrи gюrцlmяlи;-alи hяrbи mяktяblяrя oьlanlarla bяrabяr vяtяnpяrvяrqыzlarыn da sяnяd verиlmяsи цчцn bяrabяr иmkanlar yaradыlmalы;-vяtяnиn mцstяqиllиyи vя яrazи bцtюvlцyц uьrunda qяh -rяmancasыna hяlak olan vя ya yaralanan яsgяr vя za -bиtlяrиn vя onlarыn aиlя цzvlяrиnиn sosиal problemlяrиnя qayьыartыrыlmalы, onlarыn maddи tяmиnatы mцstяsna dяrяcяdя yax -шыlaшdыrыlmalы, bu cцr gцzяшtlи sosиal yardыmlar hяrbи xиdmяtdя,dюyцш яmяlиyyatlarыnda olan яsgяr vя zabиtlяrиn aи lя -lяrиnя dя gюstяrиlmяlи, gяnclяrиn hяrbи peшяyя axыnыnыnartыrыlmasы цчцn xцsusяn kичиk zabиt heyяtиnиn maddи tяmиnatыyцksяldиlmяlи;-vяtяnиn mцstяqиllиyи vя яrazи bцtюvlцyц uьrunda qяh -rяmancasыna hяlak olan vя ya yaralanan яsgяr vя zabиtlяrhaqqыnda sяnяdlи fиlmlяr чяkиlmяlи, яdяbи-bədii яsяrlяryazыlmasы, stиmullaшdыrыlmalы, xatиrяlяrи яbяdиlяшdиrиlmяlиdиr.Bцtцn bunlardan яlavя sovet hяrbи sиstemиnя яsaslananhяrbи qanunverиcиlиk sиstemиnin yenиdяn ишlяnmяsи, NATOstandartlarыna vя mюvcud tяlяblяrя uyьunlaшdыrыlmasыzяrurиdиr.4. TßHSИLDß VßTßNPßRVßRLИYИN GЦCLßNDИRИLMßSИGяnclяrdя vяtяnpяrvяrlиk vя vяtяndaшlыq hиsslяrиnиngцclяndиrиlmяsи prosesи bu vя ya dиgяr dяrяcяdя tяhsиl pro -sesи иlя sыx baьlыdыr. Bиlavasиtя tяhsиl vя tяdrиs prosesиndяgюstяrиlяn sahяdя aшaьыdakы tяdbиrlяrиn hяyata keчиrиlmяsиmяqsяdяmцvafиq hesab edиlиr:4.1. Tяhsиldя tяdrиs vяsaиtlяrиnиn mцvafиq ekspertиzasыaparыlaraq onlarыn gяnclяrdя vяtяnpяrvяrlиk hиsslяrиnиgцclяndиrmяsи potensиalыnыn юyrяnиlmяsи.Tяcrцbя gюstяrиr kи, gяnclяr цчцn baza bиlиklяrиmцяyyяnlяшdиrяn dяrslиklяrdя mюvcud olan чatышmazlыqlarvя zиddиyyяtlяr onlarda yanlыш vя elmи яsaslarы olmayandцnyagюrцшц formalaшdыrыr kи, bu dя gяlяcяkdя bиr чoxproblemlяr yaradыr. Bu sahяdя xцsusяn, Azяrbaycan tarиxиdяrslиklяrи bяrbad vяzиyyяtdяdиr. Mиllи xцsusиyyяtlяrи vяsosиal hadиsяlяrи яks etdиrяn dяrslиklяr (azяrbaycan dиlи,azяrbaycan tarиxи, яdяbиyyat, иnsan vя cяmиyyяt vя s.) yalnыzyцksяk иxtиsaslы vяtяnpяrvяr mцtяxяssиslяr tяrяfиndяnAzяrbaycan Respublиkasыnыn Konstиtusиyasы, dюvlяtчиlиyиnиnяsaslarы, mиllи-mяnяvи dяyяrlяrlя tamamиlя uyьun gяlяnшяkиldя tяrtиb olunmalы, dяrslиklяr bцtцn mцvafиq dюvlяt vяиctиmaи strukturlarыn ekspertиzasыndan keчmяlи vя yalnыztam rяy aldыqdan sonra tяdrиsя buraxыlmalыdыr. Lakиn eynиzamanda dяrslиk mцяllиflяrи tяhsиl mцяssиsяlяrиndя tяdrиsиn54 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


gedиши иlя bиlavasиtя tanыш olmalы, daиma юz dяrslиklяrи цzяrиndяиш aparmalыdыrlar.4.2. Aparыlmыш tяhlиllяr яsasыnda tяdrиs vяsaиtlяrиnяmцvafиq dяyишиklиklяr edиlmяsи, onlarыn mиllи vяtяnpяrvяrlиkvя vяtяndaшlыq elementlяrиnи, mиllи, mяdяnи vя mяnяvи dя -yяrlяrи tяblиь edяn elementlяrlя zяngиnlяшdиrиlmяsи.Sosиal vя humanиtar fяnlяrиn tяdrиsи Azяrbaycanчыlыqцzя rиndя qurulmalы, Azяrbaycanыn tarиxи, coьrafиyasы, hц dud -larы dяqиq шяkиldя tяdrиs edиlmяlи, яhalиnиn etnиk kюklяrи, etnиkdиnиtяrkиbи dяqиq vя qяrяzsиz шяkиldя яks olunmalыdыr. Dяrs -lиklяrdя юmrцnц xalqыnыn maarиflяnmяsи vя vяtяnиnиn azadlыьыuьrunda mцbarиzяyя hяsr etmиш nцmunяvи zи ya lы larыmыzыn vяdюvlяt xadиmlяrиnиn (M.F.Axundov, H.Zяrdabи, M.Rяsulzadя,C.Mяmmяdquluzadя, Я.Topчubaшov, N.Yu sиfbяylи, F.Xoys -kи, Heydяr Яlиyev, Bяxtиyar Vahabzadя vя dиgяrlяrиnиn) hя -yat vя fяalиyyяtlяrи genиш ишыqlandыrыlmalы, gяnclяrиn nцmunяgюtцrmяsиnя чalышыlmalыdыr. Hяmчиnиn ta rиxи qяhrяmanlarыmыzыn,vяtяnиn azadlыьы vя яrazи bцtюv lцyц uьrunda canlarыnыqurban vermиш mиllи qяhrяmanlarыn, шя hиdlяrиn vя Qa -rabaь mцharиbяsи veteranlarыnыn qяhrяmanlыqlarы da genишtяdrиs edиlmяlи, tarиxи qяhrяmanlarы mы zыn, dюvlяt xadиmlя -rиmиzиn шяrяfиnя adlы tяqaцdlяr tяsиs edиl mя lиdиr.4.3. Gяnclяrиn tяlиm vя tяrbиyяsи иlя mяшьul olan pe -daqojи heyяtиn vяtяnpяrvяrlиk keyfиyyяtlяrи yoxlanыlmalы vяyцksяldиlmяlиdиr.Mцяllиm heyяtи шagиrd vя tяlяbяlяr цчцn nцmunя rolunuoynayыr. Buna gюrя dя hяmиn heyяtиn юzlяrиnиn bu sa -hяdя mяqbul bиlиklяrя malиk olmasы vя gюrdцyц ишя vиcdanlayanaшmasы tяmиn edиlmяlиdиr. Bu mяqsяdlя mцяllиmlяrяvяtяnpяrvяrlиk vя dюvlяtчиlиk mюvzularыnda xцsusи trenиnqlяrvя kurslar keчиrиlmяlи, onlar mцtяmadи olaraq bu иstиqamяtdяattestasиya olunmalыdыrlar. Bu sahяdя иxtиsaslaшmышpedaqojи kadrlarыn hazыrlanmasы da zяrurиdиr.4.4. Tяhsиl mцяssиsяlяrиndя gяnclяrиn ишtиrakы иlя vяtяnpяrvяrlиkvя vяtяndaшlыq ruhunda tяrbиyяyя иstиqamяtlяnmишmцxtяlиf tяdbиrlяr keчиrиlmяlи, tяhsиl mцяssиsяlяrи vяtяnpяrvяrlиyиtяblиь edяn vяsaиtlяrlя vя metodolojи vяsaиtlяrlяtяchиz edиlmяlиdиr.Belя tяdbиrlяr mцxtяlиf aspektlи ola bиlяr. Dюvlяtиn vяcяmиyyяtиn hяyatыnda cяrяyan edяn ayrы-ayrы problemlяrяdaиr konfranslar, dяyиrmи masalar, semиnarlar vя s. bu kиmиtяdbиrlяrlя yanaшы, mиllи vяtяnpяrvяrlиk mюvzusunda gяnclяrиnbu sahяdя bиlиklяrиnиn yoxlanыlmasыna vя daha daartыrыlmasыna xиdmяt edяn mцxtяlиf nюv tematиk иntellektualyarышlar, orta mяktяb шagиrdlяrи arasыnda olиmpиadalar vя s.keчиrиlmяlиdиr.Tяhsиl mцяssиsяlяrиnиn kиtabxana fondu vяtяnpяrvяrlиkruhunda olan mцxtяlиf kиtablar, яlavя яdяbиyyatlar, kиtab чa -larla zяngиnlяшdиrиlmяlи, шagиrd vя tяlяbяlяrиn onlarы mцtalияetmяsи tяblиь edиlmяlиdиr. Eynи zamanda шagиrd vя tяlя bя -lяrиn яxlaqsыzlыьы vя mяnяvиyyatы tяblиь edяn яdяbиyyatlardanvя dиgяr vяsaиtlяrdяn uzaqlaшdыrыlmasы da tяmиn edиl -mяlиdиr. Tяhsиl mцяssиsяlяrи dюvlяtчиlиyи vя mиllи-mяnяvи dя -yяr lяrи tяblиь edяn lюvhяlяr vя dиgяr vasиtяlяrlя zяngиnlяш -dиrиlmяlиdиr. Mиllи dиldя яdяbиyyatlarыn yayыlmasы prosesи da -ha da genишlяndиrиlmяlиdиr.4.5. Orta vя alи tяhsиl mцяssиsяlяrиndя «Azяrbaycandюv lяtиnиn яsaslarы», «Vяtяnшцnaslыq», “Цmumtцrk tarиxи”,“Цmumtцrk яdяbиyyatы”, “Tцrk dиlи” vя «Иslamыn яsaslarы»adlы xцsusи fяnlяrи tяdrиs edиlmяlиdиr.Bu fяnlяrиn predmetиnиn mцяyyяn edиlmяsи цzrя dюvlяtorqanlarыnыn xцsusи nяzarяtи altыnda hяrtяrяflи elmи araшdыrmalaraparыlmalы, onun nяtиcяlяrи aprobasиyadan keчиrиlmяlиvя yalnыz mцvafиq mцtяxяssиslяr vя dюvlяt orqanlarы tя rя -fиndяn tam mцsbяt rяy alыndыqdan sonra tяdrиs edиlmяlиdиr.Paralel olaraq mцtяmadи шяkиldя hяmиn dяrslиklяrиn eks per -tиzasы aparыlmalы, dяyишяn gerчяklиklяrя uyьunlaшdыrыlma lы dыr.Bиr чox hallarda tяdrиs olunan tarиx vя яdяbиyyat mюv -zularы Azяrbaycan Respublиkasыnыn mцasиr hцdudlarыnыaшыr. Mяsяlяn яrazиsиnиn hamыsы vя ya яksяr hиssяsи Azяr -baycan Respublиkasыnыn яrazиsиndяn kяnarda qalan El -dяgиzlяr, Aьqoyunlular, Sяfяvиlяr kиmи bюyцk Tцrk dюvlяtlяrиAzяrbaycan dюvlяtи hesab olunurlar. Eynи zamanda heчvaxt Azяrbaycan Respublиkasыnыn яrazиsиndя yaшamayanSaиb vя Qюvsи Tяbrиzи, Fцzulи kиmи шaиrlяr, Tusи, Bяymяnyarkиmи mцtяfяkkиrlяr azяrbaycanlы kиmи dяrslиklяrdя tяblиьolunurlar. Hяmиn dюvlяtlяr vя mцtяfяkkиrlяr bu vя ya qиsmяnmиllи dюvlяtчиlиyиmиz vя mиllи mяnяvиyyatыmыzla baьlыolduьundan onlardan иmtиna edиlmяsи dя qeyrи-mцm kцn -dцr. Чыxыш yolu kиmи “Цmumtцrk tarиxи”, “Цmumtцrk яdяbиy -yatы” adlы fяnlяrиn yaradыlmasы, Azяrbaycan tarиxи vя яdяbиyyatыnыnbu fяnlяr sиstemиndя tяdrиs olunmasы tяklиf edиlиr.5. GßNCLßR ARASЫNDAMИLLИ-MßDßNИ DßYßRLßRИN TßBLИЬИAzяrbaycan xalqы dцnyanыn яn mяdяnи vя zяngиn mя -nяvи dяyяrlяrя malиk olan xalqlarыndandыr. Шяrq alя mиn dяиlk operanы, иlk teatrы, иlk baletи vя яn яsasы иlk demokratиkcцm hurиyyяt dя mяhz Azяrbaycanda yaradыlmышdыr. BuradaTцrk яxlaqы, Иslamи dяyяrlяr vя bяшяr sиvиlиzasиyasыnыn mцa -sиr nяaиlиyyяtlяrи sиstemlи шяkиldя юz tяcяssцmцnц tapmышdыr.Bu sиstemиn daьыlmasы иstяnиlяn formada cяmиyyяtdяvя dюvlяtиn hяyatыnda deformasиyaya gяtиrиb чыxara bи -lяr. Hazыrda xцsusяn иfrat mцasиr dяyяrlяrиn mиllи vя dиnиdяyяrlяrи sыxышdыrыb чыxarmasы tяhlцkяsи mюvcuddur. Bu иsяcяmиyyяtиn mяnяvи cяhяtdяn aшыnmasыna gяtиrиb чыxara bи -lяr. Bu mяqsяdlя aшaьыdakыlar hяyata keчиrиlmяlиdиr.5.1. Gяnclяr arasыnda Azяrbaycan mиllи mяdяnиyyя tи -nиn tяblиь edиlmяsи, qorunmasы vя иnkишaf etdиrиlmяsи.Hяm цmumxalq yaradыcыlыьыn mяhsulu olan, hяm dяmцяllиflяrи bяllи olan яdяbиyyat, mяdяnиyyяt vя иncяsяnяtяsяrlяrи unudulmamalы, daиma tяkrar edиlmяlи vя mцasиrme todlarla yayыlmalыdыr. Azяrbaycanыn шanlы keчmиши иlя baь -www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:655


lы иtmиш tarиxи abиdяlяrиn yerиnиn mцяyyяn edиlmяsи цzrяekspedиsиyalar tяшkиl edиlmяlи, юlkяnиn tarиxиnи vя mяdя nиy -yяtиnи tяblиь edяn muzeylяrя, tarиxи qяlяbяlяrиn yaшandыьыяrazиlяrя vя dиgяr yerlяrя turиst marшrutlarы, pulsuz sяfяrlяrgenишlяndиrиlmяlиdиr. Яdяbиyyat, mяdяnиyyяt vя иncяsяnяtяsяrlяrиndя vяtяnpяrvяrlиk иdeyalarыna genиш yer verиl mя -lиdиr. Dюvlяt sиfarишlяrи hesabыna mиllи vяtяnpяrvяrlиk hиsslяrиnиtяblиь edяn kиnofиlmlяr, serиallar, sяnяdlи fиlmlяr, cиzgиfиlmlяrиnиn чяkиlиши genишlяndиrиlmяlиdиr.5.2. Azяrbaycan dиlиnиn (Azяrbaycan Tцrkcяsиnиn) hяmdюvlяt dиlи, hяm dя иctиmaи цnsиyyяt dиlи kиmи rolunun tammюhkяmlяndиrиlmяsи.Dюvlяt dиlи mиllи bиrlиk иstиqamяtиndя яn baшlыca faktorlardanbиrи olmalыdыr. Mцstяqиllиyиmиzиn bяrpasыndan xeylи mцddяtkeчmяsиnя baxmayaraq hяlя dя cяmиyyяtdя, hяtta dюvlяtorqanlarыnda Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt dиlиnиbиlmяyяn, yaxud ondan иstиfadя etmяyи bacarmayan gяnclяrvardыr. Bu sahяdя tяblиьat aparыlmaqla yanaшы, dиlиmиzиn tяbииxцsusиyyяtlяrи qorunmalы, yad цnsцrlяrdяn tяmиzlяnmяsиprosesи davam etdиrиlmяlиdиr. Gяnclяrdя mяишяt nиtqиndя dи -gяr dиllяrdяn olan sюzlяrdяn vя иfadяlяrdяn иstиfadя etmяkalышqanlыьы tяrgиdиlmяlи, bunun яvяzиnя dиlиmиzиn daxиlи иmkanlarыndandaha genиш шяkиldя иstиfadя edиlmяsи tяblиь edиl mя -lиdиr. Bu mяqsяdlя gюrkяmlи dиlшцnaslarыn ишtиrakы иlя mцvafиqtяdbиrlяrиn keчиrиlmяsи, dи lи mиz dяn necя иstиfadя edиlmяsиnяdaиr yazыlы materиallarыn yayыlmasы zяrurиdиr.5.3. Gяnclяrиn шцurunda aиlя dяyяrlяrиnиn tяblиьи vяmюhkяmlяndиrиlmяsи.Mцasиr qloballaшma, dцnya bиrlиyиnя иnteqrasиya prosesиndяaиlя dяyяrlяrи gцclц tяsиrя mяruz qalыr. Bиr sыra hallardaиfrat mцasиrlяшmя meyarlarы cяmиyyяtdя aиlя dяyяrlяrиnиnzяиflяmяsиnя, aиlяdaxиlи mцnaqишяlяrиn artmasыna vяson nяtиcяdя cяmиyyяtиn, dюvlяtиn иlkиn rцшeymи olan aиlя -lяrиn parчalanmasыna gяtиrиb чыxarыr. Bu иsя AzяrbaycanRespublиkasыnыn gяlяcяyи цчцn tяhlцkя yarada bиlяcяk amиlhesab edиlя bиlяr. Son иllяr cяmиyyяtdя boшanma hallarыnыnartmasы bu sahяdя cиddи problemlяrиn mюvcudluьunu gюs -tяrиr. Bu baxыmdan hazыrda aиlяlяrиn mюhkяmlяndиrиlmяsицчцn bиr sыra tяdbиrlяrиn gюrцlmяsи, gяlяcяyиn ata vя ana -larыna mюhkяm aиlя prиnsиplяrиnиn aшыlanmasы zяrurиdиr. Bumяqsяdlя hazыrda aиlяdaxиlи mцnasиbяtlяr, onlarыn mюh -kяm lиyиnя vя daьыlmasыna zяmи yaradan amиllяr tяdqиqedиlяrяk цzя чыxarыlmalыdыr. Tяhsиl mцяssиsяlяrиndя gяlя cя -yиn valиdeynlяrиnя aиlя dяyяrlяrи tяblиь edиlmяlи, qeyrи-etиkdavranышdan чяkиndиrиlmяlиdиr. Aиlя tяrbиyяsи цzrя gяnclяrarasыnda mцtяmadи trenиnqlяrиn keчиrиlmяsи dя zяrurиdиr.Nцmayиш etdиrиlяn televиzиya verиlишlяrи, fиlmlяr, KИV mяhsullarы,kиtablar Azяrbaycan xalqыnыn aиlя dяyяrlяrи aspektиndяnekspertиzadan keчиrиlmяlи vя mцvafиq nяzarяt hяyatakeчиrиlmяlиdиr.ЫЫ ИSTИQAMßTGЯNCLЯRDЯ VЯTЯNDAШLЫQ HИSSLЯRИNИNGЦCLЯNDИRИLMЯSИ TЯDBИRLЯRИ6. GßNCLßR ARASЫNDA DЮVLßT RßMZLßRИNИNVß MИLLИ BAYRAMLARЫN TßBLИЬИGяnclяrиn ardыcыl vя kцtlяvи шяkиldя Azяrbaycan Res -publиkasыna mцnasиbяtdя fяxr vя qцrur hиsslяrиnиn gцc lяn -dиrиlmяsи иstиqamяtиndя dюvlяt rяmzlяrиndяn иstиfadя edиl mяsиbюyцk яhяmиyyяt kяsb edиr. Bunun цчцn aшaьыdakыlarzяrurиdиr:6.1. Dюvlяt rяmzlяrиnиn tяblиьи vя tяtbиqи иstиqamяtиndяdюvlяt sиyasяtиnиn hazыrlanmasы.Dюvlяt rяmzlяrи mиllяtиn mяdяnи emblemlяrиnиn komp -leksиdиr. Onlardan dцzgцn иstиfadя edиlmяsи яhalиdя, o cцm -lяdяn gяnclяrdя шяxsи юzцnцdяrkиn vя иctиmaиlяшmя hиs -slяrиnиn formalaшmasыna kюmяk edиr. Dюvlяt rяmzlяrиnиntяblиьи mцxtяlиf sяvиyyяlяrdя konfranslarыn, semиnarlarыn,яhalиnиn ишtиrakы иlя kцtlяvи tяdbиrlяrиn tяшkиlи yolu иlя hяyatakeчиrиlя bиlяr. Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt rяmzlяrи(иlk nюvbяdя цчrяnglи bayraьы) genиш hяcmdя yцksяk key -fиyyяtlи xammaldan иstehsal edиlяrяk ya яvяzsиz olaraq, ya dakи, mцnasиb qиymяtя gяnclяr arasыnda yayыlmalыdыr. Kцt lяvиtяdbиrlяrdя vя dиgяr hallarda dюvlяt hиmnи чalыnarkяn hяrkяsиn bиr nяfяr kиmи eynи aьыzdan dюvlяt hиmnиnи иfa etmяsиtяblиь edиlmяlиdиr.6.2. Azяrbaycan Respublиkasыnыn bayraьыnыn, hиmnиnиn,gerbиnиn mяnшяyиnиn elmи sяvиyyяdя araшdыrыlmasы, яhalиnиnmцxtяlиf sosиal qruplarы tяrяfиndяn dюvlяt rяmzlяrиnиnmяnasыnыn nя dяrяcяdя dяrk olunmasыna daиr so sиolojиtяdqиqatlarыn aparыlmasы.Dюvlяt rяmzlяrи sadяcя nцmayиш xarakterи daшыmыr. On -lar яhяmиyyяtlи tarиxи dюvrdя yaranmaqla yanaшы, mц яy yяnиdeolojи zяmиnlяrя dя malиkdиr. Mцxtяlиf tяdbиrlяr va sиtяsиlяgяnclяr dюvlяt rяmzlяrиnиn яhяmиyyяtи barяdя mя -lumatlandыrыlmalы, onlarыn mяnшяyи gяnclяrя иzah edиlmя lи dиr.Kцtlяvи иnformasиya vasиtяlяrиndя, dяrslиklяrdя, kиtablardadиgяr nяшrlяrdя, sяnяdlи vя kиnofиlmlяrdя, mиllи иnternetmяkanыnda dюvlяt rяmzlяrиndяn genиш иstиfadя edиlmяlи,onlarыn tяblиьи aparыlmalыdыr. Gяnclяrи maraqlandыran mя -mulatlarda, geyиmlяrdя mиllи rяmzlяrиn яks etdиrиlmяsи adиhala чevrиlmяlиdиr.6.3. Azяrbaycan Respublиkasыnыn mиllи dюvlяtчиlиk иdeologиyasы- azяrbaycanчыlыьыn dюvlяt rяmzlяrиnя яsaslanmasы.«Mцasиr Иnkишaf» Иctиmaи Bиrlиyи tяrяfиndяn bu aspektdяmцvafиq Konsepsиya hazыrlanmышdыr vя bu Konsepsиyayaяlavя edиlиr.6.4. Dюvlяt bayramlarыnыn gяnclяr tяrяfиndяn xцsusишяkиldя qeyd edиlmяsи.Bu zaman standart ssenarи яsasыnda konfranslarыn, dя -yиr mи stollarыn, mяrasиmlяrиn, sыrf gяnclяrиn ишtиrakы иlя konsertproqramlarыnыn keчиrиlmяsи zяrurиdиr. Bu tяdbиrlяr zamanы,Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt hиmиnиn иfa edиl mяsи,«Шяhиdlяr Xиyabanы»nыn zиyarяtи mяcburи element kиmи чыxыш56 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


etmяlиdиr.7. GßNCLßRИN DЮVLßTLß VßTßNDAШ ARASЫNDAQARШЫLЫQLЫ MßSULИYYßTИN YЦKSßLDИLMßSИPROSESИNß CßLB EDИLMßSИDюvlяtlя bцtюvlцkdя cяmиyyяt vя o cцmlяdяn gяnclяrarasыnda qarшыlыqlы яlaqяnиn tяmиn edиlmяsи dя Konsepsи -yanыn mцhцm tяrkиb hиssяsиdиr. Bu baxыmdan gяnclяrdя dюvlяtяmяhяbbяt, иnsan hцquqlarыna, Azяrbaycan Res pub -lиkasыnыn qanunlarыna, qanunчuluьa vя hцquq qaydasыnahюrmяtиn tяblиьи bюyцk яhяmиyyяt kяsb edиr. Bunun цчцnaшaьыdakы иstиqamяtdя tяdbиrlяr hяyata keчиrиlmяlиdиr.7.1. Gяnclяrdя Azяrbaycan Respublиkasыnыn mahиyyя -tиnиn vя яhяmиyyяtиnиn tяlqиn edиlmяsи.Hяr bиr Azяrbaycan gяncи Azяrbaycan dюvlяtиnиn Kons -tиtusиyasыnы vя яsaslarыnы bиlmяlи, onlarы dяrk etmяlи, dюv lяtиnиnkишafыna юz tюhfяsиnи vermяyи bacarmalыdыr. Tяhsиlmцяssиsяlяrиndя dюvlяt hяyatыnыn bцtцn sahяlяrиndяkи ye -nиlиklяr barяdя gяnclяr mяlumatlandыrыlmalыdыr. Buraya яldяedиlmиш иqtиsadи иnkишafыn nяtиcяlяrи, sиyasи sabиtlиk vя s. aиdola bиlяr.7.2. Gяnclяrиn hцquqи tяrbиyяsиnиn yцksяldиlmяsи.Dцnya tяcrцbяsи gюstяrиr kи, cяmиyyяtиn elmи potensиalы,gяnclяrиn elmи bиlиklяrи artыqca onlarda cиnayяtkarlыьa meyllиlиyinazalmasы mцшahиdя edиlиr. Bu sahяdя gюrцlяcяk tяdbиrlяrgяnclяrи hцquqazиdd davranышlardan чяkиndиrmяk,mюvcud problemlяrиnи hцquqи yollarla hяll etmяyя sюvqetmяk, onlarda qanunчuluq шцurunu tяlqиn etmяk mяqsяdиdaшыyыr. Gяnclяrиn hцquqи tяrbиyяsи цчцn tяhsиl mцяssиsя lяrииlя hцquq mцhafиzя orqanlarыnыn яmяkdaшlыьы zяrurиdиr.7.3. Gяnclяrdя Azяrbaycan Respublиkasыnыn vяtяndaшlыьыnыnяhяmиyyяtи vя цstцnlцklяrиnиn tяlqиn edиlmяsи.Bu иstиqamяtdя gяnclяrя vяtяndaшlыq иnstиtutununmahиyyяtи baшa salыnmalы, vяtяndaшыn malиk olduьu hц quq -lar, dюvlяtиn vяtяndaшlar qarшыsыnda юhdяlиklяrи иlя yanaшы,vяtяndaшыn dюvlяt qarшыsыnda vяzиfяlяrи dя tяlqиn edиl m lиdиr.Bu иsя gяnclяrя hяm юz hцquqlarыnы bиlяrяk onlarы tяlяbetmяk vяrdишlяrи aшыlayacaq, hяm dя onlarda vяtяnя sя da -qяt, dюvlяt rяmzlяrиnя, dиgяr vяtяndaшlarыn hцquqlarыna hюr -mяt, saьlam яtraf mцhиtи qorumaq vя s. bu kиmи mцsbяtdavranышlarыn formalaшmasыna kюmяk edяcяk.7.4. Gяnclяrя rяsmи sяnяdlяrиnиn tяntяnяlи шяkиldя tяq -dиm edиlmяsи.Gяnclяrя шяxsиyyяt vяsиqяlяrиnиn, orta vя orta иxtиsas tяhsиlиhaqqыnda шяhadяtnamяlяrиnиn, alи mяktяb dиplomlarыnыn,sцrцcцlцk vяsиqяlяrиnиn vя s. bu kиmи sяnяdlяrиn rяs mи atmosferdяtяqdиm edиlmяsи onlarыn шцurunda Azяr bay canRespublиkasыnыn vяtяndaшы olmaьыn яhяmиyyяtиnи yцksяldяcяk,onun dюvlяtиn hяyatыnda aktиv ишtиrak etmяyя,юzцnц «vяtяnиn bиr parчasы» kиmи hиss etmяyя sюvq edяcяk.7.5. Gяnclяrdя demokratиk шцurun vя dюvlяt mexanиzm -lяrиnя daиr bиlиklяrиn gцclяndиrиlmяsи.Azяrbaycan Respublиkasы demokratиk dюvlяtdиr vя ha -kиmиyyяtиn yeganя mяnbяyиnи Azяrbaycan xalqы tяшkиl edиr.Bu prиnsиplяrя uyьun olaraq dюvlяt hakиmиyyяtи mexanиzmииlkиn olaraq seчkи yolu иlя formalaшdыrыlыr. Gяnclяrdя de mok -ratиk шцurun иnkишafы цчцn onlar dюvlяt hakиmиyyяtи orqanlarыnakeчиrиlяn seчkиlяrdя fяal ишtиrak etmяyя sюvq edиl mя lи, tяhsиlmцяssиsяlяrиndя ayrы-ayrы qurumlar seчkиlи яsaslarla formalaшdыrыlmalыdыr.Bundan baшqa gяnclяrиn dюvlяt hakиmиyyяtиnиn strukturuиlя tanыш olmalarы цчцn mцxtяlиf dюvlяt hakиmиyyяtи vя yerlиюzцnциdarя orqanlarыnın aparatlarыna ekskursиyalar tяшkиledиlmяlи, yцksяk rцtbяlи dюvlяt mяmurlarы (nazиrlяr, ha kиmlяrvя s.) иlя mцntяzяm шяkиldя gюrцшlяrи keчиrиl mя lиdиr.7.6. Gяnclяrиn dюvlяtиn hяyatыnda rolunun artыrыlmasы.Dюvlяtиn hяr bиr vяtяndaшы kиmи gяnclяrиn dя dюvlяtиnhяyatыnda mцhцm yer tutan mяsяlяlяrdя rяylяrи юyrяnиlmяlиdиr.Tale yцklц problemlяrиn hяllиndя gяnclяrиn gюstяrdиklяrиtяшяbbцslяr, иrяlи sцrdцyц tяklиflяr laqeydlиklя qarшыlanmamalы,onlarыn mцvafиq dюvlяt orqanlarыna vя vяzиfяlи шяxslяrиnяbиrbaшa чыxышыnыn tяmиn edиlmяsи цчцn mexanиzmlяr hazыrlanmalыdыr.Mцtяmadи olaraq alи vя orta tяhsиl mцяssиsяlяrиvasиtяsиlя yцksяk rцtbяlи dюvlяt mяmurlarы иlя gяnclяrиngюrцшlяrи tяшkиl edиlmяlи, bu gюrцшlяrdя onlarыn problemlяrи,rяy vя tяklиflяrи dиnlяnиlmяlиdиr. Dюvlяt hakиmиyyяtиnиn gяnclяrlяиш цzrя mцvafиq qurumlarыnыn fяalиyyяtиnиn sяmяrяlиlиyиgцclяndиrиlmяlи, Azяrbaycan gяnclиyи dюvlяt proqramыnыnиcrasы mexanиzmlяrи tяkmиllяшdиrиlmяlиdиr.8. KONSEPSИYANЫN TßШKИLATИ, ИNFORMASИYAVß MALИYYß ßSASLARЫ8.1. Konsepsиyanыn reallaшmasы цчцn dюvlяt hakи mиy yяtиvя yerlи юzцnциdarяetmя orqanlarыnыn, tяhsиl, mяdя nиy yяtmяrkяzlяrиnиn vя mцяssиsяlяrиnиn, hяrbи hиssяlяrиn vяmцvafиq hяrbи bиrlяшmяlяrиn vя цчцncц sektorun fяalиyyя tи nиnkoordиnasиyasы tяlяb olunur. Bu baxыmdan Konsepsи ya nыnreallaшdыrыlmasы иstиqamяtиndя sяlahиyyяtlяrи daxиlиndя,Azяrbaycan Respublиkasы Gяnclяr vя Иdman, Tяhsиl, Mя -dяnиyyяt vя Turиzm, Mцdafия nazиrlиklяrиnиn цzяrиnя da habюyцk yцk dцшцr. Dюvlяt orqan vя mцяssиsяlяrи tяrя fиndяnKИV vasиtяlяrи mяnsublarыna, ayrы-ayrы tяdqиqatчыlara gяnclяrиvяtяnpяrvяrlиk vя dюvlяtчиlиk ruhunda tяrbиyя edяn mц vafиqmaterиallar hazыrlamalarы цчцn arxиvlяrя, muzey lяrя, kиtabxanalararahat buraxыlыш иmkanlarы yaradыlmalыdыr.8.2. Konsepsиyanыn uьurla reallaшmasы hяm dя bu pro -sesdя чoxsaylы kюnцllцlяrиn ишtиrakыnы vacиb edиr. Kюnцllцlяrhяrяkatыnыn ишtиrak dяrяcяsиndяn asыlы olaraq cяmиyyяt цzvlяrиndяvяtяndaшlыq mяsulиyyяtиnиn hansы sяvиyyяdя ol masыbarяdя mцhakиmя yцrцtmяk olar. Bu fяalиyyяt яhalиnиn bцtцntяbяqяlяrиnи яhatя edя, mцxtяlиf sosиal qruplarы yaxыnlaшdыravя onlarыn bиrlиyиnи mцяyyяn edя bиlяr.8.3. Hazыrkы Konsepsиyaya uyьun olaraq gяnclяrdя vя -tяnpяrvяrlиk vя vяtяndaшlыq hиsslяrиnиn gцclяndиrиlmяsи sa -hяsиndя Kцtlяvи Иnformasиya Vasиtяlяrиnиn цzяrиnя aшaьыdakыvяzиfяlяr dцшцr:www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:657


KИV-lяr tяrяfиndяn vяtяnpяrvяrlиk yюnцmlц mяdяnи tяdbиrlяrиnhяyata keчиrиlmяsи;televиzиyalarda vя mяtbuatda vяtяnpяrvяrlиk mюvzu sun -da proqramlarыn hяcmиnиn artыrыlmasы;jurnalиstlяrиn vяtяnpяrvяrlиk sahяsиndя yaradыcы potensиallarыnыngenишlяndиrиlmяsи;KИV-lяrdя mиllи-mяnяvи dяyяrlяrиn mяhvиnя vя unudulmasыnagяtиrиb чыxara bиlяn layиhяlяrиn, verиlишlяrиn vя иnformasиyalarыnцzя чыxarыlыb qarшыsыnыn alыnmasы.8.4. Konsepsиyanыn reallaшmasы цчцn dюvlяt tяrяfиndяnmalиyyя yardыmыnыn ayrыlmasы vacиbdиr. Bu hяm Konsepsи -yanыn mцvafиq dюvlяt orqan vя mцяssиsяlяrи tяrяfиndяn hяyatakeчиrиlmяsи vя bиrbaшa dюvlяt bцdcяsиndяn malиy -yяlяшmяsи, hяm dя dюvlяtиn qeyrи-hюkumяt tяшkиlatlarыna vяKИV-lяrя ayыrdыьы malиyyя vяsaиtlяrи hesabыna mцmkцndцr.8.5. Konsepsиya sahиbkarlarыn kюnцllц иanяlяrи hesabыnada malиyyяlяшя bиlяr. Sosиal proqramlarыn dяstяklяnmя sиcяmиyyяtdя sabиtlиyиn mюhkяmlяndиrиlmяsиnя tюhfя vermяklяyanaшы dюvlяt vя yerи юzцnциdarяetmя orqanlarы, qey rиhюkumяttяшkиlatlarы arasыnda яmяkdaшlыьыn dяrиnlяш mяsиnяdя gяtиrиb чыxara bиlяr. Юzяl malиyyя sektorunun Kon -sepsиyanы malиyyяlяшdиrmяsи onlarыn vяtяnpяrvяrlиk vя vя -tяndaшlыq mюvzularыna hяsr edиlmиш kцtlяvи tяdbиrlяrиn hяyatakeчиrиlmяsиnи dяstяklяmяsи formasыnda ola bиlяr.9. GЮZLßNИLßN NßTИCßLßRKonsepsиya mцvafиq dюvlяt orqanlarы tяrяfиndяn qяbuledиlяrяk bяyяnиlяcяyи halda gяnclяrdя vяtяnpяrvяrlиk vя vя -tяndaшlыq-hиsslяrиnиn yцksяldиlmяsи цzrя yenи dюvlяt proqramыnыnhazыrlanmasы цчцn baza rolunu oynaya bиlяr. Konsepsи ya nыnreallaшacaьы tяqdиrdя aшaьыdakы mцhцm nяtиcяlяrиn яl dяedиlяcяyиnя цmиd bяslяnиlиr:-gяnclяrdя mиllи vяtяnpяrvяrlиk vя vяtяndaшlыq hиsslяrиnиnformalaшdыrыlmasы vя gцclяndиrиlmяsиnиn xцsusиyyяt -lяrиnи цzя чыxarmaq;-gяnclяrdя vяtяndaшlыq юhdяlиklяrиnиn aшыlanmasы;-vяtяndaшlыq mяsulиyyяtи hиsslяrиnиn, Azяrbaycanыn ta -rиxиnя, mяdяnиyyяtиnя mиllи-mяnяvи dяyяrlяrиmиzя maraьыnartыrыlmasы;-gяnclяrиn, orta nяslиn mцbarиzя ruhunda tяrbиyя edиl -mяsи, onlarda dюvlяtиn vя cяmиyyяtиn problemlяrиnя ma ra ьыnartыrыlmasы;-vяtяnиn яrazи bцtюvlцyц vя mцstяqиllиyи uьrunda canla rы nыfяda etmиш qяhrяmanlarыn xatиrяsиnиn яbяdиlяшdиrиlmяsи;-nяsиllяr arasыnda яlaqяlяrиn gцclяndиrиlmяsи, gяnclяrиnxalqыmыzыn шanlы keчmиши ruhunda tяrbиyя edиlmяsи;-mиllи-mяdяnи dяyяrlяrиn qorunmasы иlя yanaшы, mцasиrbяшяrи dяyяrlяrиn mяnиmsяnиlmяsи;-Azяrbaycan Respublиkasыnыn яrazи bцtюvlцyцnцn vяmцs tяqиllиyиnиn tяmиn edиlmяsиnя gяnclяrиn maraьыnыn dahada yцksяldиlmяsи, hяrbи-tяtbиqи иdman nюvlяrиnя gяnclяrиnaxыnыnыn artыrыlmasы, onlarыn fиzиkи vя иradяvи keyfиyyяtlяrиnиn,vяtяnиn mцdafияsиnя, hяrbи xиdmяtя hazыrlыьыnыn tяmиn edиl -mяsи;-gяnclяrиn юz fиzиkи saьlamlыqlarыnы qorumaьa vя yцksяltmяyяmaraqlandыrыlmasы;-gяnclяrиn, yaradыcы, яqlи, иctиmaи tяшяbbцskarlыqlarыnыnyцksяldиlmяsи;-gяnclяrиn mиllи vяtяnpяrvяrlиk vя vяtяndaшlыq hиsslя rи nиngцclяndиrиlmяsи ruhunda tяrbиyяsиnиn normatиv vя metodиkиbazasыnыn yaradыlmasыna naиl olmaq.58 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


İslamvə onun ülvi quruluşuMüzəffər ŞahinTürkiyə Cümhuriyyətinin Azərbaycandakı SəfirliyininDin Xidmətləri Müşaviriİslam Hz. Adəmdən (s) etibarən bütün peyğəmbərlərinAllahdan (c.c.) alıb təbliğ etdikləri ortaq əsasların hamısınıehtiva etməkdədir. Quranda buna işarə ilə “Allah: “Dinidoğru-dürüst tutun (qoruyub saxlayın), onda ayrılığadüşməyin!” – deyə Nuha tövsiyə etdiyini, sənə vəhy buyurduğunu,İbrahimə, Musaya və İsaya tövsiyə etdiyini dindəsizin üçün də qanuni etdi. Sənin dəvət etdiyin (tövhid dini)müşriklərə ağır gəldi...” (Şura 42/13) buyurulmaqdadır.Digər bir ifadə ilə İslam dininin, İnsanın həm fərdi, həm dəictimai həyatını tənzim etməyə yönəlmiş ilahi təkliflərin Hz.Məhəmməd (s.ə.s.) vasitəsilə şəkillənən sonuncu ilahi birsistem olduğu vurğulanır.Məhz bu özəlliyinə görə İslam, Yəhudilik və Xristianlığıbir din, Tövrat və İncili isə vəhyin nəticəsi olaraq qəbuletməkdədir. Bununla birlikdə yəhudi və xristianları yanlışdavranışlarına görə tənqid etməkdə, Allahın (c.c.) ayələrinidəyişdirmələri səbəbindən qınamaqdadır. Digər tərəfdənyəhudi, xristian və sabililərdən olub zaman içərisində mənsubolduqları dinlərin qüvvədə olduğu dövrlərdə Allaha(c.c.) və axirət gününə inanan, saleh əməllər görənlərdəntəriflə söz açmışdır. İslam dini bəşəri təlimlərin şəkilləndirdiyidinləri bir fenomen olaraq qəbul etməklə yanaşı,ona inananları ilahi vəhyin bildirdiyi “tövhid təlimi”ni tanımağa,Allaha (c.c.) şərik qoşmadan Ona (c.c.) təslimolmağa və ibadət etməyə dəvət etməkdədir. Bununlabərabər bu dəvəti qəbul etməyənlərin inandıqları dəyərlərəhəqarət edilməsini qadağan edir.İslam, din seçmək mövzusunda insanlara tamamiləazadlıq vermişdir. Quranda “Dində məcburetmə yoxdur...”(Bəqərə 2/226) deyə buyurulmaqdadır. Bu fikir daxilində,heç kimə din mövzusunda məcburetmə olmadığı kimi,ziyanı dəymədiyi müddət ərzində qeyri-müsəlmanlarlayaxşı davranılmasının vacibliyi də Qurani-Kərimdə prinsipkimi ortaya qoyulur: “Allah din yolunda sizinlə vuruşmayanvə sizi yurdunuzdan çıxartmayan kimsələrə yaxşılıq etməyivə onlarla ədalətlə rəftar etməyi sizə qadağan etməz. Allahədalətli olanları sevər! Allah sizə ancaq sizinlə din yolundavuruşan, sizi yurdunuzdan çıxardan və çıxartmağa köməkedən kimsələrlə dostluq etmənizi qadağan edər. Onlarladostluq edənlər əsl zalımlardır!” (Mumtəhənə 60/8-9).İslam dininin əsas iki təməl qaynağı vardır: Quran vəSünnət (Hz. Peyğəmbərin söz, hərəkət və takrirləri).İslamın ülvi quruluşu bu iki təməl qaynaqla formalaşmaqdadır.Quran və Sünnət, İslamın ülvi təməlini formalaşdıranxüsusiyyətlər haqqında bunları elan edir:İslam Tövhid Dinidir: Kəlimə olaraq birləşməkanlamına gələn tövhid, Allahın (c.c.) varlığını, birliyini,bütün uca sifətləri şəxsində topladığını, əksik sifətlərdənuzaq olduğunu, bərabəri və bənzəri tapılmadığını, mütləqgüc sahibi və yaradıcı olduğunu, ondan başqa ilahilərinolmadığını bilmək və buna inanmaq deməkdir. Bu inanc ənköklü şəkildə “kəlimeyi tövhid” deyilən “La ilahə illəllah”(Allahdan (c.c.) başqa ilahi yoxdur) cümləsiylə ifadə edilir.Allahın (c.c.) sevdiyini sevmək, sevmədiklərindən üzçevirmək, əmrlərinə uymaq, qadağalarından qaçmaq,peyğəmbərin (s.ə.s.) göstərdiyi yolla addımlamaq datövhidin vacib göstəricilərindən sayılır. Sadəcə nəzəribaxımdan Allaha (c.c.) inanmaq yetərli olmayıb bu inancınpraktik olaraq hərəkətlərlə göstərilməsi və dəstəklənməsilazımdır. İnanc və ibadət ölçüləriylə qazanılmış olanimanın, hər cür müxtəlif tutumlu dünyəvi davranışaistiqamət verməsi real tövhid əqidəsinin əks olunmasıdır.Peyğəmbərlərin hamısı, bu tövhid anlayışına çağırmışlar.Tövhid inancı peygəmbərlərin gətirdikləri dinlərin hamısındadəyişməyən və ən öndə gələn xüsusdur.İslam Dini Universaldır: Allah (c.c.) tərəfindəngöndərilən dinlər arasında dil, ərazi, məlumat və zamanfərqliliklərinə rəğmən, inanc əsasları və ibadət anlayışı iləədalət, doğruluq, sevgi, köməklik göstərmək kimianlayışların yaxşı, buna ziddiyyət təşkil edənlərin pisolması kimi təməl və universal həqiqətlər ilahi dinlərin ortaqözəlliyidir. Bu mənada vəhy qaynaqlı bütün dinlər eyni olub,İslam isə, Hz. Adəmdən (s) bəri gələn vəhy ənənəsinindavamı və son halqasıdır. Bu baxımdan İslamın universalolması, dünyanın hər bölgəsində yaşayan insanları vəqiyamətə qədər bütün zamanları əhatə etməsi vacibdir (Aliİmran 3/19, 83,85; Səba 34/28). Necə ki, İslamın təməlqaynağı olan Quranın mesajları, qiyamətə qədər bütünzamanları əhatə edəcək, bütün insanları və hətta cinləri dəiçinə alacaq xüsusiyyət daşımaqdadır (Rahmən 55/31, 35;İbrahim 14/1).Əvvəlki dinlər müəyyən bir müddət üçün və ya toplumwww.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:659


üçün xitab etdiyi halda, İslam, bütün zaman və məkanlaraxitab etməkdədir. Qurani-Kərimə baxdıqda onun sadəcəmüəyyən bir qrupu deyil, bütün insanları həmsöhbət qəbuletdiyi açıq şəkildə görülməkdədir (Səba 34/28; Furqan25/1; Əraf 7/158). Bu cümlələrdə “Ey inananlar”, “Ey insanlar”,“Ey Adəmoğlu” kimi ümumi xitablardan istifadə olunmuşdur.Hz. Peyğəmbər (s.ə.s.) də “Hər peyğəmbər yalnızöz qövmünə göndərildiyi halda mən bütün insanlaragöndərildim” demişdir (Buxari, Cami, Teyemmüm, 1).İslam insanları sosial mövqe və cinsiyyətlərinə görəayırd etmir. Onun prinsipləri, insanın fərdi və ictimai həyatınınbütün hissələrini aydınlaşdırır. Namaz və oruc kimifərdi ibadətlərdə belə ictimai mənfəət gözlənilmişdir. Dünyahəyatının nemətlərinə və gözəlliklərinə qarşı deyildir.Dünya və axirət arasında tarazlığın qorunmasını, ifratavarılmamasını, hər iki həyatın yaxşı olması üçün də çalışılmasınıistəyir.Bu gün dünyəvi qəbul edilən bütün dəyərlər, İslamdatəməlini tapmaqdadır. İslam, insan haqları, doğruluq,etibar, ədalət, comərtlik, qonaqpərvərlik, bərabərlik,müasirlik, yaşlı, uşaq və qadınların haqlarını müdafiəetmək, zəhmətkeşlik, sülhpərvərlik, işi layiqli və bacaraninsanlara tapşırmaq kimi qanunların hamısını qəbul vətövsiyə edir.İslam Ən Uca Bir Əxlaq Dinidir. Məxluqlar arasındaən uca varlıq insandır. İnsan Allahın (c.c.) yer üzündəkixəlifəsidir. Vücudu torpaqdan yaradılmış, içinə Rəbbin (c.c.)qüdrətindən bir ruh üfürülmüşdür. Qurani-Kərim, insanamüraciət edərkən o nüansa diqqət çəkir və insanın nəfsləkirlənməməsini arzu edir. Yəni quldan, nəfsin mənfiliklərindənsıyrılıb uca bir əxlaqa sahib olaraq səmimi şəkildəCənabi Haqqın (c.c.) dəvətini qəbul etməsi istənilir. Sözünhəqiqi mənasında insan kimi yaşaya bilmənin yeganə şərtıəxlaqın ülvi hədəflərinə çatmaqdır. İnsanlığın kamalı vəgözəl əxlaqın zirvə nöqtədəki misalı da HəzrətiPeygəmbərdir (s.ə.s.). Uca Allah (c.c.), Onun (s.ə.s.) üstünəxlaqıyla əlaqədar olaraq, "(Ey Rəsulum!) Muhakkak kisən, ən uca bir əxlaqa sahibsən" (Kalem, 4) buyurur. Butərifə sahib olan Hz. Peyğəmbər (s.ə.s.) də "Şübhəsiz məngözəl əxlaqı tamamlamaq üçün göndərildim” (Muvatta,Huluk, 7) buyurmuşdur.İslam Haqq, Hüquq və Ədalət Dinidir: İslamınüzərində durduğu ən əhəmmiyətli məsələlərdən biri dəhaqq və hüquqdur. Dinin göndərilmə səbəbi dünyadaxoşbəxtliyin təmin olunmasıdır. Bu da ancaq haqq vəədalətə riayət etməklə gerçəkləşir. Buna görə də Allah(c.c.) ədaləti əmr etmiş, haqsızlığa gedən bütün yollarıqadağan etmişdir. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s.), Allah (c.c.)qatında şirkdən sonra bağışlanmayan ikinci günahın, qulhaqqı olduğunu bildirmişdir. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s.),vəfatıyla nəticələnən ağır xəstəliyi dövründə belə bu məqamadiqqət etmişdi. Xəstə halına rəğmən məscidə gedərək"Səhabələrim! Kimin malını yanlışlıqla aldımsa, bu mənimmalım; gəlib alsın! Kimin kürəyinə yanlışlıqla vurdumsa, bumənim kürəyim; gelib vursun!.." (M.Asım Kiksal, İslam tarihi,c. ll, s.38) sözləriylə səhabələriylə halallaşmışdır.İslam Ağıl və Məntiq Dinidir: Ağıl, insana Allah (c.c.)tərəfındən verilmiş mənəvi bir qüvvətdir. İnsan bu gücsayəsində lazımi məlumatları, yaxşı və pis, yararlı və zərərlişeyləri bilmək imkanı əldə edir. İnsanı digər canlılardanayıran ağıl, onun ən böyük üstünlüyüdür. İslam dinində ağıl,imanlı olmanın ilk şərtidir. İman, ağılla olur. İnsanın diniməsuliyyəti də ağıl və iradə sahibi olan bir varlıq olmasınabağlıdır. Ağılı olmayan məsul qəbul edilmədiyi üçün, əmr vəqadağalara da məsul sayılmır. Buna görə də İslamda,ağılın qorunması əsas qayələrdən biri qəbul edilmiş və buqayəni gerçəkləşdirmək üçün, müvəqqəti olsa belə ağılınfunksiyalarını itirməsinə səbəb olan içki, narkotik və b.maddələrin istifadəsi qadağan edilmişdir.Quran, insanlara ağıllarından istifadə etməyi, kainat vəbaş verən hadisələr üzərində fikirləşməyi, dərindən düşünməyiəmr edir. Allahın (c.c.) varlığı və birliyi də ancaq ağılladərk edilir. İnsanın varlığının səbəbi, həyatın anlamı vəhədəfi, nə üçün, necə və hansı dəyərlərə görə yaşanılmasıgərəkliyi, ölüm sonrası vəziyyətin nə olacağı kimi metafizikaləmlə əlaqədar vəhy qaynaqlı məlumatlar da ağıl ilədəyərləndirildiyində bir məna qazanır. İnsan özündəki,digər canlılardakı və sistemlərdəki mükəmməlliyi ağılısayəsində dəyərləndirə, bunları Allahın (c.c.) yaratdığınıdərk edə, ölümü anlaya və qədəri dəyərləndirə bilər.Qısaca desək, İslam ağıl və məntıq məhsulu deyil.Ancaq ağıl və məntiqi ən gözəl, doğru bir şəkildə yönləndirərəkinsanın mükəmməl bir həyat yaşamasına səbəbolur. Yəni ağıl, keyfiyyət və kəmiyyət aləmlərində dolaşır,nəticədə istəyinə ancaq tövhid ilə çatır. Buna görə də60 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


Cənabi Haqq (c.c.), Qurani-Kərimdə tez-tez: “Akletmezmisiniz?” buyuraraq insanları təfəkkür aləminə çağırır.Həzrəti Peyğəmbər (s.ə.s.) də “Bir saat düşünmək, altmışillik ibadətdən üstündür” buyuraraq ağılı mərifət və hikmətdəryasında istifadə etməyin əhəmiyyətini göstərib.Həmçinin ağıl, Allaha (c.c.) çatma yolunda bir yardımçıdır.İslam Elm və Hikmət Dinidir: İslam, elmə böyükönəm verir. "Allahdan Öz bəndələri içərisində ancaq alimlərqorxar!" (Fatir 35/28) ayəsi, elmin önəmini açıqca vurğulayaraq,Allahdan (c.c.) haqqıyla qorxub təqva ilə yaşayabilmənin ancaq elmlə olduğunu bildirir. Hz. Peyğəmbərin(s.ə.s.), "Alimin, (alim olmayan) abiddən üstünlüyü, mənim,aranızdan ən aşağı səviyyədə olandan üstünlüyümkimidir..." (Ebu Davud, İlim, 1) şəklindəki sözü də bunu təstiqləyir.Ancaq İslam, elmin quru bir ərazi halında olmasınıistəmir. Onun hikmət və irfan qaynaqlarıyla bəslənib gülüstanaçevrilməsini istəyir. Hikmət və irfandan yoxsul elm,xeyirdən çox zərər verir. Vicdanı əskik bir həkimin əlindətibb elminin cinayət vasitəsi halına gəlməsi kimi. Bununlaəlaqədar olaraq Hz. Peyğəmbər (s.ə.s.), demişdi, "Kimdünyada elmini artırıb zühd ü təqvasını artırmazsa, o kimsəancaq Allahdan uzaqlığını artırır"( Kenzü’l-İrfan, 62)İslam İnsanı Sevməyi Əmr Edər: Qurani-Kərimdəinsan ilə əlaqədar olaraq, “Biz insanı ən gözəl biçimdəyaratdıq!” (Tin 95/4) ve “Biz, Adəm övladını şərəfli və hörmətlielədik” (İsra 17/70) buyurulmuşdur. İslamdüşüncəsində, yaradılanı Yaradandan (c.c.) dolayı sevməkvə ona mərhəmət etmək, Allaha olan imanın kamal nöqtəsiniformalaşdırır. İnsanın mərhəmət etməsi, həm varlığınyaradıcısına, həm də özünə qarşı bir vəzifəsidir. İnsanındoğuşdan olan haqları, toxunulmaz qəbul edilmişdir.İnsanın inancı, cinsi, etnik mənşəyi, sosial statusu vəvəziyyəti, insan olaraq ona veriləcək dəyərlə ölçülməməlidir.Hər insana, Allahın (c.c.) yaratdığı mükəmməl bir varlıqanlayışı ilə yanaşılmalıdır. İslamda hər kəsə bağışlayıcışəkildə yanaşılması yüksək qiymətləndirilir. Necə ki,Quranda kamil möminlərin xüsusiyyətləri sıralanarkən,“Onlar insanları bağışlayarlar..” (Âl-i İmrân, 3/134) buyurulur.“Aləmlərə rəhmət” (Ənbiya, 21/107) və “ən gözəlörnək” (Əhzab, 33/21) olaraq göndərilən Hz. Məhəmməd(s.ə.s.) fərdlər arasında sevgi ve hörməti oturuşdurmaqistəmiş və “Bir-birinizi sevmədikce tam mənasıyla inanmışolmazsınız” buyurmuş (Müslim, İman, 93), başqa bir hədisdədə inananları bir bədənə bənzətmişdir (Müslim, Birr, 67).Tolerantlıq; anlayışla qarşılamaq, fərqli dil, cins, din vəinanc sahiblərinin varlıqlarından narahatlı duymamaqdeməkdir. Dolayısilə birlikdə yaşayışın vaz keçilməsimümkün olmayan bir ünsürüdür. Çünki insanlarındüşüncələri, məqsədləri, hədəfləri və istiqamətləri çoxzaman fərqli olduğundan hər zaman və hər mövzuda eynişəkildə düşünmələri mümkün deyildir.Tolerantlıq anlayışı İslam cəmiyyətlərində çoxdan bərivar, məhz Hz. Peyğəmbər (s.ə.s.) tolerantlıq anlamındakı“müsâmaha” sözünü işlətmiş və həyata keçirmışdi.Tolerantlıq, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s.) ən məhşur xüsusiy -yətlərindən biridir. Ətrafındakı müsəlmanlara olduğu kimi,digər dinlərin mənsublarına da tolerantlıq göstərmiş, hörmətlədavranmışdır. Təbliğ və irşat vəzifəsini yerinə yetirməsi,digər inancları qəbul etməsinə mane olmamışdır.Müşrik ərəblər və yəhudilərlə Mədinə Sözləşməsini imzalamış,onlara inanc, fikir, can və mal təhlükəsizliyitanımışdır. Xiristian bir qrupa öz kilsələrində ibadətetmələrinə izin verməsi də, onun zəngin tolerantlığınıgöstərir.İslam Məhəbbət və Eşq Dinidir: İslam, sadəcə ağıl iləinsana yol göstərmir. Çünki ağıl, bir çox faydasına rəğmənbəzən də hisslərə uzaqdan tərcüman olmağa çalışaraqinsanı nəzərə almaz və vəsvəsələr girdabında çabaladar.Dolayısıyla onu məhəbbət və eşqin əmrinə vermək, eşqinişığı ilə aydınlatmaq zərurəti vardır. Ağlın Haqqı tanıması,eşq sayəsindədir. Eşq isə ağıldan sadəcə bir dayaq alaraqfaydalanır. Eşqin səmərəsi fədakarlıqdır. Bu, can verməyəqədər gedər. Əshabələr, Allah (c.c.) və Rəsulu (s.ə.s.) yolundacan və maldan vaz geçmələri nəticəsində insanlığınən mümtaz şəxsiyyətləri olmuşlar. Həzrəti Peyğəmbərin(s.ə.s.) hər arzusuna: "Anam, atam və canım sənə fədaolsun ya Rəsulullah!" deyərək həyatı eşq və həyəcan dolumənəvi və müstəsna bir sevgi içində yaşamışlar. Bu qeydlərdənsonra qətiyyətlə demək olar ki, İslam insanlarınkönül aləmini zənginləşdirən müqəddəs bir dindir.www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:661


Tarиxиn sяrt sыnaьы -цmummиllи fяlakяtFяzaиl ИbrahиmlиprofessorYцzиllиk яsarяtdяn xиlas olan, Azяrbaycan xalqы 1918-cииlиn mayыnda юz иstиqlalыnы elan etdи. 23 aylыq иstиqlal dadыnыyenиcя duyan xalqыmыz 1920-cи иl aprelиn 27-dя bolшevиkRusиyasы tяrяfиndяn ишьal edиldи. Ишьaldan sonra verиlяn bя -yan namяlяrdяn bиrиndя deyиlиrdи kи, “27 aprel facияsиAzяrbaycanы иkиncи dяfя rus rejиmиnиn иdarяsиnя keчиrdи. Oяvvяlkи иdarячиlиkdяn mahиyyяtcя fяrqlяnmиrdи. Fяrq yalnыzonda иdи kи, o zaman cahangиrlиk sиyasяtи baшчыsыnыn adы Nи -kolay, иndиkи cahangиrlиk sиyasяtи baшcыsыnыn adы иsя Lenиn -dиr. O zamankы zяncиrlяrиn rяngи qara, иndиkи zяncиrlяrиnrяn gи иsя qыrmыzыdыr”.Belяlиklя aprel ишьalы иlя Rusиyaыnыn mцstяmlяkя sиya -sяtиnи hяyata keчиrяn qыrmыzы иmperиya Azяrbaycanda юzцnяmцnasиbbиr rejиm yaratdы. Bu rejиmиn hяyata keчиrdиyи sи -yasяt Azяrbaycanыn tarиxиnя, mяdяnиyyяtиnя, dиnиnя vя dи -lиnя zиdd addыmlarla mцшayяt olundu.Heч bиr elmи яsasa vя hяqиqяtя uyьun olmayan 27aprel tяqvиmи uzun mцddяt “azadlыq” vя “sosиalиst иnqиlabыnыnqяlяbяsи” gцnц kиmи qяlяmя verиlяrяk hяr иl tяntяnяlи bиrbayram kиmи qeyd edиldи.Lakиn aprel чevrиlишиnи bolшevиklяrиn юzlяrи belя 11-cиordunun zoruna sюykяnяn bиr hadиsя adlandыrыr vя heч bиrиnqиlabыn baш vermяdиyиnи etиraf edиrdиlяr. Faktlara nяzяrsalaq: Xalq Daxиlи Ишlяr Komиssarы H.Sultanov AK(b)P ЫЫ qu -rultayыnda (1920-cи иl oktyabr) чыxыш edяrяk bиldиrиrdи: “Ha kи -mиyyяtиn devrиlmяsиndя mяn шяxsяn юzцm ишtиrak etmи шяm.Mяn yaxшы baшa dцшцrdцm kи, arxamыzda Mяrkяzи Komи tя -dяn olan yoldaшlar deyиl, Yalamada yerlяшяn qыrmыzы sцn -gц lяr dayanыr. Mяn tяlяblяrи hюkumяtя tяqdиm edяndя Mяr -kяzи Komиtяyя цmиd etmиrdиm kи, o иши lяngиdя bиlяr. Ancaqarxayыn иdиm kи, qыrmыzы sцngцlяr иndи dя olmasa sabah, obиrиsи gцn burada olacaqlar. Bu mцddяtdя mяnи vя mяnиmyoldaшlarыmы юldцrsяlяr belя Bakы fяhlяlяrи qalacaq vя sovethakиmиyyяtиnя hazыr шяkиldя yиyяlяnяcяklяr. Belя dя oldu,bиz sovet hakиmиyyяtиnи hazыr шяkиldя aldыq, onu bиzя qabdagяtиrdиlяr” (Azяrbaycan Respublиlkasы Prezиdentи Ишlяr Иdarяsиnиn sиyasиsяnяdlяr arxиvи. Fond 1, sиy. 1, иш 8, vяrяq 280).Dиgяr bиr bolшevиk - Balaxlиnskиnиn чыxышыnda aprel ишьalыnыnmahиyyяtи daha aydыn gюrцnцr: “Яgяr чevrиlиш qansыzqadasыzkeчиbsя, Mцsavat hakиmиyyяtи devrиlиbsя, bu odemяk deyиldи kи, bиzиm partиyamыz gцclц иdи. Bu ona gюrяbaш verdи kи, 11-cи ordu gцclц иdи. Яgяr bu ordu Rusиyadasutkada 25 kиlometr иrяlиlяyиrdиsя, Azяrbaycanda иsя busцrяt sutlkada 50 kиlometr oldu” (Sиyasи sяnяdlяr arxиvи. Fond 1,sиy 1, иш 8, vяrяq 275).Цmumиyyяtlя 20-cи иllяrиn иkиncи yarыsыna qяdяr иstяrdюvrц mяtbuatda, иstяrsя dя rяsmи dюvlяt sяnяdlяrиndя 28aprel tяqvиmи “иnqиlab” kиmи deyиl “чevrиlиш” kиmи gюstяrиlиrdи.Bolшevиklяrиn hakиmиyyяtи bиr partиyanыn dиktaturasыnaчevrиldи vя respublиkada sиyasи vя mиllи tяqиblяr baшladы. 11-cи ordunun sцngцlяrиnя gцvяnяn bolшevиklяr bцtцn sиyasыpartиyalarыn fяalиyyяtиnя qadaьa qoydular. “Mцsavat”, “Иt tи -had”, “Яhrar” vя baшqa partиyalar zяhmяtkeшlяrиn qatы dцш -mяnи elan edиldи, onlarыn lиderlяrиnя qarшы tяqиblяr baш ladы.Azяrbaycan Xalq Cцmhurиyyяtиnиn hюkumяtиnиn baшчы larыolmuш F.Xoyskи, N.Yusиfbяylи, parlamentиn sяdr mц avиnlяrиN.Aьayev, C.Behbudov, hюkumяt цzvlяrи X.Rяfи bяyov,И.Zиyadxanov vя baшqalarы qяtlя yetиrиldи. 1921-cи иlя qяdяrmцsяlman hяrbичиlяrdяn 12 general, 24 polkovnok vя podpolkovnиk,46 kapиtan, 226 hяrbи ишчи gцllяlяndи.RSFSR Xalq Xarиcи Ишlяr komиssarы Я.Чичerиn 1920-cи иlavqustun 4-dя Sиyasи Bцroya yazdыьы mяktubda bиldиrиrdиkи, Qыrmыzы Ordu hиssяlяrиnиn komandиrlяrи Azяrbaycan hю -kцmяtи иlя hesablaшmыr, юzbaшыna, necя gяldи hяrяkяt edиr,яsl mцstяmlяkячиlиk sиyasяtи yцrцdцrlяr.Azяrbaycanыn sиyasи reallыьы Xalq Tяsяrrцfatы Шurasыnыnsяdrи Solovyovun Lenиnя yazdыьы “Чevrиlишdяn sonrakы иkиay яrzиndя Bиzиm Azяrbaycanda sиyasяtиmиz” adlы hesabatqeydиndя daha aydыn gюrцnцr. O, yazыrdы: “Яzиz VladиmиrИlич! Чevrиlишя qяdяr hяtta azяrbaycanlы zиyalыlar ичяrsиndяsovet hakиmиyyяtиnя rяьbяt bяslяyяnlяr var иdи. Чevrиlиш baшverdи vя azяrbaycanlыlardan иbarяt bиr hюkцmяt yaradыldы.Lakиn heч kиmя sиrr deyиl kи, bu hюkцmяt цzяrиndя dя bиrhakиmиyyяt var. B,u Azяrbaycan Kommunиst Partиyasыdыr.Partиyanыn rяhbяrlиyи ermяnи vя gцrcц mиllяtчиlяrиndяn иbarяtdиr.Bunlar sankи Azяrbaycanы baшsыz qoymaq fиkиrиndя -dиrlяr. Azяrbaycanlыlar soldan-saьa, saьdan-sola gцllяlяnиr.Kцtlяvи surяtdя hяbs edиlиb aparыlan azяrbaycanlыlara qarшыermяnиlяrиn иstehzalы gцlцшlяrи mцsavatчыlarыn яvvяlcяdяnsюylяdиklяrи belя bиr fиkrи tяsdиqlяyиr kи, burada sovet hakи -mиyyяtиnиn qяlяbяsи цmummиllи fяlakяtdиr”. Elя fяlakяt dяoldu. Belя kи, 1920-cи иlиn avqustuna qяdяr 48 mиn azяrbaycanlыmяhv edиldи.Sual olunur? - bu terror vя soyqыrыm sosиalиzmиn mahиy -yяtиndяn иrяlи gяlиrdи, yoxsa dиgяr sяbяblяrи var иdи? Sиyasиproseslяrя dиqqяt yetиrяk: Aprel ишьalыndan sonra respublиkadahakиmиyyяtя gяlяn qцvvяlяr цmumиlиkdя bolшevиk ad -62 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info


lansa da, bunlarыn ичяrиsиndя юz mяqsяd vя mяnafeyи olanmцxtяlиf mиllяtlяrиn nцmayяndяlяrи var иdи. Bunlarы шяrtи ola -raq 3 qrupa bюlmяk olar:Bиrиncи qrupa daxиl olan qцvvяlяrиn яsas mяqsяdи Mosk -vanыn иstяyиnи respublиkada reallaшdыrmaq иdи. Bura mцxtяlиfmиllяtlяrиn nцmayяndяlяrи daxиl иdи.Иkиncи qrupa daxиl olan qцvvяlяrи mиllи dцшцncяlи bolшe -vиklяr tяшkиl edиrdиlяr. Bunlar xalqыn xиlasыnы sosиalиzmdяgюrяnlяr иdи kи, bunlara rяhbяrlиyи N.Nяrиmanov edиrdи.Цчцncц qrupa ermяnи mиllяtиndяn olan kommunиstlяrdaxиl иdи. Bunlar aprel чevrиlишиndяn mяharяtlя иstиfadя edиbhakиmиyyяtиn yuxarы daиrяlяrиndя юzlяrиnя yer etmиш, Tцrk -lяrя nиfrяt vя qиsasчыlыq hиslяrиnи vя mяkиrlи nиyyяtlяrиnи hяyatakeчиrmяk цчцn яlverишlи sиyasи иmkan яldя et mиш dиlяr.Qeyd edиlяn sиyasи qцvvяlяr aprel чevrиlишиndяn az sonra“sяrt” vя “yumшaq” mюvqelяrи иlя fяrqlяndиlяr. “Sяrt xяtt”tяrяfdarlarы Sarkиsyan, Mиrzoyan, Lomиnadze, Yeqorov vяbunlara qoшulan Azяrbaycanlы bolшevиklяr belя hesab edиr -dиlяr kи, daxиlи sиyasяtdя “yad цnsцrlяr” vя “sиnfи dцшmяnlяrя”qarшы amansыz mцbarиzя dцzgцn yoldur. Aparыlan sи -yasяtя qarшы hяr hansы mцqavиmяt bцnvюrяsиndя dяf edиl -mяlиdиr. Cяmиyyяtиn az-чox varlы tяbяqяlяrиnиn яmlakы vяqиymяtlи шяxsи яшyalarы mцsadиrя edиlmяlиdиr.“Yumшaq xяtt” tяrяfdarlarы иsя bиldиrиrdиlяr kи, tяtbиq edи -lяn sиnfи mцbarиzя юzц-юzlцyцndя yenи mцqavиmяtlяr do -ьu rur. Шяxsи яmlak vя яшyalarыn mцsadиrяsи zamanы иnsanlяyaqяtиnя, mиllи heysиyyatыna toxunulmasыnыn яleyhиnя чыxan“yumшaq xяtt” tяrяfdarlarы cиddи mцqvиmяtlя цzlяшиrdиlяr.“Sяrt xяtt” tяrяfdarlarыnыn nцmayяndяsи Lomиnadzetяlяb edиrdи kи, bяy vя xan malиkanяlяrиnи yandыrmaq la -zыmdыr: “Яgяr иnqиlabыn иlk gцnlяrиndяn varlы malиkanяlяrиnиyandыrmыш olsaydыq, bиz Azяrbaycanda feodalиzmи mяhvetmиш olardыq. Nя qяdяr kи, kяndlи mцlkяdar malиkanяlяrиnиyandыrmayыb, qarяt etmяyиb o юzцnц qalиb hesab etmя yя -cяk. Azяrbaycanda bu иш Rusиyada olduьundan daha qяddarvя sяrt formada aparыlmalыdыr. Bu qяddarlыq Rusиyadan10-20 dяfя artыq artыq olmalыdыr”. Bu fиkиr tяkcя hяyata ke -чиrиlяn sиyasяtиn mahиyyяtиnи deyиl eynи zamanda чevrиlишdяnsonrakы ичtиmaи-sиyasи sиtuasиyanы da dяrk etmяyя иm -kan verиr. Dяhшяtlи vя facияvи cяhяt o иdи kи, belя tяbияtlиqeyrи-azяrbaycanlыlardan daha qяddar mюvqe tutan azяrbaycanlыlarvar иdи. Dиqqяt verяk - S.Aьamalыoьlu: “Mяn ba -шa dцшя bиlmиrяm kи, bяylяrи vя xanlarы nя цчцn hяbs et -mяyиblяr. Bu bяylяr nиyя yaшamalыdыrlar kи, kяndlи onlarыntor paьna yaxыnlaшa bиlmяsиn. Buna yoldaшlar cavab vermяlиdиrlяr”.Mяhz tяpяdяn dыrnaьa qяdяr “beynяlmиlяlчи” bol -шevиklяrиn hesabыna hakиmиyyяtdя olan ermяnиlяr юz qи sas -чыlыq иstяklяrиnи reallaшdыra bиlиrdиlяr.Belяlиklя amansыz mцbarиzя tяrяfdarlarы mиllи fиkиrlи bol -шe vиklяrя qalиb gяldиlяr. 1920-cи иlиn noyabrыnda Azяrbay ca -na gяlяn Stalиn “sяrt xяtt” tяrяfdarlarыnы mцdafия etmяklяyumшaq mюvqedя olan bolшevиklяrиn mюvqeyиnя zяrbя vur -du. Elя hяmиn ayda S.Orconokиdzenиn Bakыya gяlиши иlяAzяrbaycanda antиazяrbaycan sиyasяtи sиyasи xяttиnи яsasыnыtяшkиl etdи.“Mцsяlman yaxшы kommunиst ola bиlяr, ancaq ona etи -bar etmяk olmaz, чцnkц onun qяlbиndя mцsяlmanчыlыq vяmusavatчыlыq vardыr” иdeyasы respublиkada reallыьa чevrиldи.Aprel ишьaыndan sonra baшlanmыш sиyasи mцbarиzя mиllи dц -шцncяlи kommunиstlяrиn sиyasи sяhnяdяn sцpцrцlцb atыlmasыиlя nяtиcяlяndи. Bu proses чox иncя metodlarla hяyatake чиrиldи. Belя kи, яvvяlcя bolшevиk иdeyasыndan “mяst olan”Azяrbaycanlы kommunиstlяr mиllи dцшцncяlи kommunиstlяrиntяqиbиndя hяlledиcи qцvvяyя чevrиldи, sonra иsя onlarыn юzlяrиnяqarшы saxta иttиhamlarla sиyasи mяhkяmя prosesи quruldu.20-cи иllяrdя rus tankыna oturub mиllи hюkцmяtи devиrяnvя xalqыn mяnяvиyyatыnыn alчaldыlmasыnda ишtиrak edяn bц -tцn azяrbaycanlы kommunиstlяrиn nяиnkи mяnяvиyyatы al -чaldыldы, onlarыn axыtdыqlarы qan юzlяrиnиn fиzиkи mяhvиnя sя -bяb oldu. Atalar sюzц var: “Quyu qazan юzц dцшяr o qu yu -ya”. Baшqa bиr atalar sюzц dя var: “Yaman gцnцn юmrц uzunolmur”. Xalqыmыzыn yaman gцnцnцn юmrц tarиx цчцn чox dauzun olmayan 70 иl чяkdи. Bu gцn юz halal mцstяqиllиk haq -qыnы yaшayan Azяrbaycan xalqы o yaman gцnlяrи unutmamlы,hяr bиr kяs mцstяqиl dюvlяtmиzиn яbяdи vя яzяlи yaшamasыцчцn яlиndяn gяlяnи яsиrgяmяməlиdиr.www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:663


Bиr яsrlиk yaшы olanTцrk OcaqlarыTцrk Ocaqlarы tяшkиlatы 25 mart1912-cи иldя - Osmanlы tarиxиnиn яn qa -ranlыq zamanlarыnda qurulub. Os manlыdюv lяtи 1893-cц иl mцharиbяsи vя Bal -kan mцharиbяsи nяtиcя sиn dя mяhv ol -ma nюqtяsиnя gяlmишdи. Os man lы чыlыq,Qяrblяш mяk tяklиflяrиnиn yetяrlи olma -dыьы mцшahиdя olunmaqdaydы. Tцrkmиllяtчиsи olan gяnclяr vя zиyalыlar ogц nцn шяrtlяrи da xиlиndя dиl dя, fиkиrdя,sяnяtdя vя sиyasяtdя Tцrk Bиrlиyи иde -yasыnы reallaшdыrmaq цчцn hяrяkяtяkeчdиlяr. Nəticədə Tцrk Ocaq larы Tцr -kиyяdя цm mяtdяn mиllяtя keчиd prosesиnяbю yцk tяkan ver dи. Hяrbи tиbbmяktяbи nиn 190 nяfяr tяlяbяsиnиn mц -ra cия tиnиn hяyata keч mяsиnи tяmиn etmяyя чalышan ßlи bяy Hц -seynzadя, Mяmmяd ßmиn Yurdaqul, ßhmяd bяy Aьa oь -lu, Fuat Sabиt Aьacыk, Yusиf Akчura vя Zиya Gюyalp tяш -kиlatыn qurulmasы иstиqamяtиndя иlk addыmlarы atanlar oldular.Qu rumun иlk sяdrи ßhmяd Fяrиd Tяk, baш katиbи иsя Mяm mяdßlи Tevfиk olmuшdur. Юtяn mцddяt яrzиndя Hяm dullah Sцb -hи Tanrыюvяr, Fяrиd Cansevяr, professor Os man Turan,pro fes sor Emиn Bиl gич, professor Orxan Dцz gц nяш, SadиSo mun cuoьlu kиmи zи yalыlar da tяшkиlatda genиш fяalиyyяt gюs -tяrmишlяr.Tяшkиlat qurulduьu tarиxdяn etиbarяn Tцrklцk mяsя lя sиnиbцtцn юlkя boyu genиш шяkиldя tяblиь etmяyя baшladы. Tцrktarиxиnи, mяdяnиyyяtиnи araшdыrmaq, чap etmяk, top lantыlar,konfranslar keчиrmяklя Tцrklцk dцшцncяsиnиn ge -nишlяnmяsиnи, gяnclяr tяrяfиndяn mяnиmsяnиlmяsиnи tяшkиletmяk tяшkиlatыn яsas mяqsяdиdиr. Nиzamnamяsиndя иdeyaиlя baьlы bяndи hяr zaman mцdafия edиb saxlayan tяшkиlatbundan sonra da onu mцhafиzя etmяk fиkrиndяdиr: “Tяшkиlatmиllи kцltцrцn, яxlaq vя fиkиr hяyatыnыn иnkишaf etdиrиlmяsи, mиllиbиrlиyиn gцclяndиrиlmяsи, cяmиyyяtиn quruluшunun saь -lamlaшdыrыlmasы vя Tцrklцyцn ucaldыlmasы mяqsяdиylя qu rul -muшdur”. Bu mяqsяd qыsaca olaraq “Tцrk Mиllяtчиlиyи” dяadlandыrыla bиlяr. Fяalиyyяtиnи gцndяlиk sиyasяtя qarышma danmцstяqиl bиr tяшkиlat kиmи davam etdиrиr.1918-cи иldя иngиlиs ишьalчыlarы Иstanbula daxиl olduqlarыzaman иlk olaraq Иttиhad vя Tяrяqqи Partиyasы иlя Tцrk Ocaq -larыnыn qяrargahыnы яlя keчиrdиlяr. Чцnkи Tцrk mиllяtиnя mя -lumatlarы vя fиkиrlяrиlя xиdmяt etmяk nиyyяtиndя olan TцrkOcaqlarыnыn gяnclяrи Чanaqqalada, Sakaryada “sюz mюv zu suvяtяndиrsя gerиsи tяfяrrцatdыr” deyяrяk canlarыnы vermiş dиlяr.Иstиqlal mцharиbяsиndя Tцrk Ocaqlarы Иstanbuldan Ana doluyaиnsan vя sиlah tяdarцkц prosesиndя юnяmlи rol oynadы.Cцmhurиyyяtиn quruluшu dюvrцndя Tцrk Ocaqlarы Ata -tцrkцn gюstяrиши иlя Ankarada fяa lиyyяtя keчdи. Qыsa zamankяsи yиn dя 260-dan чox шюbя qurdu.Ata tцrk getdиyи hяr yer dя яgяr varиdиsя Tцrk Ocaqlarыnыn yerlи шюbяlяrиnиzиyarяt edиr, yoxdursa шюbяsиnиnaчыlma sы nы иstяyиrdи. Sюzцn hяqиqиmяnasыnda Tцrk Ocaqlarы yenи Tцrkdюv lя tиnиn formalaшmasыnda юnяmlиrol oy na dы. Buna gюrя dя demяk olarkи, yenи dюvlяtиn quruluш fяlsяfяsиTцrk Ocaqlarыnыn Tцk Mиllяtчиlиyииdeyasыndan qaynaqlanmышdыr.100 иlя yaxыndыr иstиqamяtиnи dя -yишdиrmяdяn fяalиyyяt gюstяrяn TцrkOcaqlarы иctиmaи tяшkиlat ol duьunuunutmur vя mиllяtя heч bиr xeyиr gцdmяdяnxиdmяt edиr. Tцrk Ocaq -larыnыn цzv lяrиnиn sыrasыnda unиversиtetlяrdя, dюvlяt иdarяsиndячalышan, mцstяqиl fиkиr sahиbи olan иntellektual иnsanlar yeralыr. Tцrk Ocaqlarыnыn цzvlяrи vя rяhbяrlяrи gюrdцklяrи ишlяrиnqar шыlыьыnda яmяk haqqы almыrlar. Bu gцn 77 yerdя шюbяsиolan Tцrk Ocaqlarыnыn 20000-я qяdяr цzvц var. Qu rulduьuzamandan qarшыsыna qoyduьu mяq sяdя чatmaqdan юtrцatdыьы addыmlar dцzgцn olduьu цчцn hяm sиya sяtчиlяr, hяmdя mяmurlar arasыnda bюyцk etиbar sahиbиdиr. Цzvlяrи ara -sыnda vя иcra aparatыnda mцxtяlиf sиyasи par tи ya larы tяmsиledяn чoxsaylы elm adamlarы var. Yuxarыda qeyd et dи yи mиzkиmи Tцrk Ocaqlarы baшda Atatцrk olmaqla Tцr kиyя Cцm -hurиyyяtиnиn bцtцn prezиdentlяrиnиn hиmayяsиnи gюrmцшdцr.Bu sяbяbdяn hюkumяtиn qяrarыyla Tцrk Ocaqlarы “ИctиmaиFaydalar цчцn Чalышan Tяшkиlat” statusu almaqla xцsusиolaraq tanыnmышdыr. Tцrk Ocaqlarы tərəfindən təsis olunan Mц -kafat isə 1986-cы иldяn etиbarяn иkи иldя bиr dяfя Tцrk Dцn -yasыnыn иnkишafыna xиdmяt gюstяrяn шяxslяrя verиlиr.1980-cи иlиn 12 sentyabr чevrиlишиndяn sonra fяalиyyяtиda yandыrыlan Tцrk Ocaqlarы 1985-cи иldя Ankarada keчиrdиyиbюyцk bиr qurultayla dayandыьы yerdяn ишиnя davam etdи. Buyenи шяraиtdя mцntяzяm olaraq mиllяtчиlиklя baьlы tarиxи-elmиkonqreslяr, mиllи tяhsиl sиmpozиumlarы keчиrиlmяyя baшla nыl dы.Tяшkиlatыn “Tцrk Yurdu” jurnalы tarиxиndя иlk dяfя olaraq 20иllиk fasиlяsиz чap edиldи. 2000-cи иldя Tцrk Ocaqlarыnыn hazыrladыьыsayta (www.turkocagи.org.tr) чox sayda zиya rяt чи daxиlolmaqdadыr.Tцrk Ocaqlarыnыn yenиdяn fяalиyyяtя baшladыьы zamandanbиr mцddяt sonra Sovet Иttиfaqы daьыldы. Sovet dюvlя tи nиndaьыlmasыndan bиr neчя иl яvvяl Tцrk Dцnyasыna yюnяlиk ишlяrgюrяn Tцrk Ocaqlarы SSRИ-nиn чюkmяsиndяn sonra fяalиy -yяtиnи bu иstиqamяtdя aktиvlяшdиrdи. Türk Ocaqları bu səbəbdənötən ildən Azərbaycanda nümayəndəlik təsis edərəkXəlil Öztürkü nümayəndəliyin rəhbəri təyin edib.64 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!