Yяmяn xalqыnыn яrяb mиllяtиnиn vя Иslam dцnyasыnыn tяrkиbhиssяsи elan edиr. Lиvиya Konstиtusиyasы da eynи mюvqedяdayanmaqla yanaшы vahиd яrяb bиrlиyиnя naиl olmaьы bцtцnяrяb xalqlarыnыn яsas mяqsяdи bяyan edиr. Kцveyt Kons -tиtusиyasы иsя юlkяnи яrяb dюvlяtи шяklиndя bяyan edиr. Pre -ambulada dюvlяtиn yaradыlmasыnda baшlыca mяqsяdlяrdяnbиrи kиmи яrяb mиllяtчиlиyиnиn gцclяndиrиlmяsи gюstяrиlиr.Oman Sultanlыьыnыn Konstиtusиyasы иsя юlkяnи mцstяqиl, suveren,яrяb, Иslam dюvlяtи elan edиr. Adыnda яrяb anlayышыndanиstиfadя edиlяn Sяudиyyя Яrяbиstanы da юzцnц Иslam vяяrяb dюvlяtи bяyan edиr.Юzцnц яrяb respublиkasы elan edяn Surиyanыn Kons tи -tusиyasы иsя baшdan-ayaьa яrяb mиllяtчиlиyиnи tяblиь edиr.Preambulada яrяb mиllяtиnиn bяшяrиyyяtя verdиyи tюvhя lяr -dяn, иmperиalиzmиn яrяb mиllяtиnи vя onun sяrvяtlяrиnи talamasыndan,mиllяtиn иmperиalиzmя vя sиonиzmя qarшы mц ba -rиzяsиndяn vя qяlяbяsиndяn danышыlыr. Konstиtusиyanыn bи -rиncи maddяsи Surиyanы яrяb dюvlяtlяrи bиrlиyиnиn цzvц kиmиbяyan edиr, яrяb regиonu olan Surиyanыn яrяblяrиn vяtя nи -nиn tяrkиb hиssяsи olduьu gюstяrиlиr, Surиya яrяb regиonununxalqы яrяb mиllяtиnиn tяrkиb hиssяsи olduьu vя яrяblяrиn bиrlиyиnяnaиl olmasы uьrunda mцbarиzя apardыьы gюstяrиlиr.Belяlиklя яrяb dюvlяtlяrиnиn qanunverиcиlиk aktlarыnыntяh lиlи onlarda цmumи bиr яrяb mиllяtи anlayышыnыn mюvcudolduьu nяtиcяsиnя gяlmяyя иmkan verиr. Reallыqdan uzaqolsa da, bu dюvlяtlяr яrazи anlayышыndan daha sonra vahиdяrяb mиllяtиnиn ayrы-ayrы hиssяlяrи kиmи nяzяrdяn keчиrиlиr vяdaиmи bиrlиk nиyyяtlяrи bяyan edиlиr. Eynи zamanda, mиsиrxalqы, lиvиya xalqы, yяmяn xalqы, surиya xalqlarыnыn mюvcudluьuиlя bяrabяr vahиd яrяb mиllяtчиlиyиnиn mюvcudluьu tяsbиtedиlиr. Lakиn, dюvlяt mяnsubиyyяtиnя, vяtяndaшlыqmяsяlяlяrиnя gяldиkdя mиsиrlи, lиvиyalы, kцveytlи anlayышlarыbиrиncи dяrяcяlи яhяmиyyяt kяsb edиr.Bяs яrяb mиllяtи anlayыш nяyя яsaslanыr? Tяbии kи, vahиdmяnшяyя, mяdяnиyyяtя, dиn vя яn яsasы dиlя. Halbukи, яrяbcoьrafиyasыnыn daиrяsи olduqca genишdиr vя tutaq kи, Mя -rakeшlи иlя Qяtяrlиnиn danышdыьы dиl arasыnda yerdяn gюyяdяkfяrq mюvcuddur.Юzцnц «Tцrk dюvlяtи» elan etmиш vя «Tцrklцyц» etnиkdeyиl, dюvlяt mяnsubиyyяtи sяvиyyяsиnя qaldыrmыш TцrkиyяCцmhurиyyяtиnиn Anayasasыna mцracияt edяk. TцrkиyяCцmhurиyyяtи Konstиtusиyasыnыn 3-cц maddяsиndя Tцrkиyяdюvlяtиnиn юlkяsи vя яhalиsи baxыmыndan vahиd vя tamlыьыяks olunur vя dюvlяt dиlиnиn Tцrkcя olduьu tяsbиt edиlиr.Belяlиklя dюvlяt dиlиnиn vahиdlиyи vя mяhz Tцrk dиlи olmasы dadюvlяtиn tяmяl prиnsиplяrиndяn bиrиnи tяшkиl edиr. Bu maddяиlя Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи vяtяndaшlыьыnы mцяyyяn edяn 66-cы maddяsи sиstem tяшkиl edиr. Hяmиn maddяyя gюrя TцrkDюvlяtиnя vяtяndaшlыqla baьlы olan hяr kяs Tцrk hesab edи -lиr. Bиr mиllяt, bиr юlkя, bиr dюvlяt prиnsиplяrиnя яsaslananTцr kиyя Respublиkasыnda etnиk, dиnи vя dиgяr mяnsubиy -yяtlяrdяn asыlы olmadan vahиd Tцrk mиllяtи anlayышы tяtbиqedиlиr. Yяnи, «Tцrk» rяsmи sяvиyyяdя Tцrkиyя Cцmhurиyyяtияrazиsиndя heч dя etnиk mяnшяyи Tцrk olan иnsanlarы deyиl,yalnыz vя yalnыz Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиnиn vяtяndaшlarыnыиfadя edиr. Azяrbaycan vяtяndaшlarыna mцnasиbяtdя bиrqayda olaraq «azяrи», dиgяr Tцrk dюvlяtlяrиnя mцnasиbяtdяиsя «Tцrk xalqlarы», «tцrkи (Tцrk yox mяhz tцrkи - A.A.) cцm -hurиyyяtlяr» иfadяlяrиnиn иstиfadя edиlmяsи иlk nюvbяdя «Tцrk»anlayышыnыn rяsmи konstиtusиon mяnasыnыn saxlanmasыnayюnяlmишdиr.Lakиn, bu o demяk deyиl kи, sadяcя Tцrkиyя Cцm hu rиy -yяtиnиn Anayasasыnы pozmamaq цчцn, Azяrbaycan vя dиgяrTцrk dюvlяtlяrи юz «Tцrk»lцyцndяn иmtиna etmяlиdиrlяr.Azяrbaycan Konstиtusиyasыnda dюvlяt dиlиnиn Tцrk dиlи elanedиlmяsи, heч dя Azяrbaycanы Tцrkиyяyя чevиrmиr. Яksиnя,bu amиl yuxarыda gюstяrиlяn zиddиyyяtlяrиn aradan qaldыrыlmasыna,etnиk, dиnи vя s. amиllяrdяn asыlы olmayaraq vahиd«azяrbaycanlы» mиllяtиnиn, azяrbaycanчыlыq иdeologиyasыnыntam bяrqяrar olmasы цчцn zяmиn yaradыr.24 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info
Qяrbиn«demoqrafиya» adlы sиlahыVцqar Zиfяroьlufilologiya elmləri namizədiSon иllяrdя Tцrk dюvlяtlяrиndя demoqrafиk vяzиyyяtиnheч dя цrяkaчan olmadыьыnы gюrmяkdяyиk. Tцrk respublи -kalarыnыn иqtиsadи иnkaшafы vя яhalиnиn sosиal vяzиyyяtиnиnmцs bяt mяnada dяyишmяsиnя rяьmяn doьum faиzи nиsbя -tяn aшaьы dцшmяkdяdиr, «Aиlя Иnstиtutu» anlayышы иsя юzяvvяlkи яhяmиyyяtиnи getdиkcя иtиrиr.7-16-cы яsrlяr, Avrasиya mяkanыnda Ttцrk xalqlarыnыnцstцn mюvqedя olduqlarы bиr яrяfяdиr. 900 иl яrzиndя dцnyatarиxиnя 17 bюyцk иmperиya, yцzlяrlя dюvlяt bяxш etmиш bumиllяt, hяr иkи qиtяdя юz hakиm mюvqeyиnи иstяr sиyasи, иstяrhяrbи, иstяrsя dя elmи naиlиyyяtlяrи иlя ortaya qoymaqda иdи.Bu tarиxи dюvrdя Tцrk elementи domиnantlыq tяшkиl edиrdи.Tцrklяrиn sayы, onlara hяmишя mяnfи mцnasиbяtи иlя seчиlяnчиn, slavyan, fars, avropa xalqlarы иlя mцqayиsяdя artыmameyllи иdи.16-20-cи яsrlяr иsя artыq bu mюvqelяrиn tяdrиcяn яldяnverиlmяsи vя zяиflяmяsи иlя yadda qaldы. Иmperиyalarыn чю -kцшц, Rusиya, Avropa, Чиn vя Иranыn daha цstцn mюvqelяrячыxmasы bu яsrlяrdя baш verdи. Vя bu чюkцш иlk nюvbяdяTцrk xalqlarыnыn юz aralarыnda olan qarшыdurma vя hяrcmяrclиyиn nяtиcяsиndя reallaшdы. Tяssцff kи, bu gцn dя qa -zax vя юzbяk, tatar vя baшqыrdlar arasыnda soyuq mцna sи -bяtlяr qalmaqdadыr. Bundan daha чox иstиfяdя edяnlяr иsя,Tцrk faktorunun yenиdяn domиnant sяvиyyяyя qalxmasыnы(шцbhяsиz kи, юz mиllи maraqlarыndan чыxыш edяrяk) arzu et -mяyяn dюvlяtlяrdиr. Чиndя uyьurlarыn artыmыnыn son dяrяcяtиtиzlиklя hesablanmыш plan цzrя qarшыsыnыn alыnmasы, ИrandaTцrklяrиn sayыnыn saxtalaшdыrыlmasы, Rusиyada иsя цmumиy -yяtlя Tцrk xalqlarыna yaradыlan sцnи problemlяr bunun яsasgюstяrиcиlяrиdиr.Son dюrd яsr яrzиndя Tцrk xalqlarыnыn proporsиonalqay dada artыm sяvиyyяsиnиn nя qяdяr aшaьы dцшmяsиnи sa -dя bиr mиsalla иzah etmяyя чalышaq. Slavyanlarыn – 300 mиl -yon, чиnlиlяrиn – 1300 mиlyon, almanlarыn – 500 mиlyon oldu -ьunu nяzяrя alaraq, Tцrklяrиn Qыzыl Orda dюnяmиndяn buproporsиonalla artыmыnы hesablasaq, цmumи say 800 mиlyonaчatmalы иdи. Иllяrlя beynиmиzя yerиdиlяn, «sиz az say -lыsыnыz» (mяsяlяn, Иranda bu tяblиьat son dяrяcя «uьurlu»aparыlmaqdadыr vя Kяsrяvичиlиk doktrиnasыnыn яsas иdeyaиstиqamяtlяrиndяn bиrиnи dя bu tяшkиl edиr) fиkrи bu gцn Иran -da, Чиndя, Rusиyada, Avropada mцvafиq olaraq Azяr bay -can Tцrklяrиnиn, uyьurlarыn, tatarlarыn, Tцrkиyя Tцrklя rи nиngenиш mиqyaslы assиmиlyasиyasы иlя mцшahиdя edиlmяk dяdиr.Bunun qarшыsыnы almaьыn yeganя цsulu иsя sиyasи vя иqtиsadиgцcцn qalxmasыndan иbarяtdиr. Bu gцn Azяrbaycan vяTцrkиyяdя, hяr иkи dюvlяtиn son zamanlardakы sиyasи vя иqtиsadииnkишafы, eynи zamanda tяbии artыmыn normal sяvиy yяdяgetmяsи baxыmыndan bu problem olmasa da, Orta Asиyadюvlяtlяrиndя bиr qяdяr narahatчыlыq sezиlmяkdяdиr. Qa za -xыstan kиmи bиr bюyцk яrazиyя malиk dюvlяtиn яhalиsиnиn yalnыzyarыsыnыn (tяqrиbяn 9 mиlyon) Tцrk – qazax olmasы, яs -lиndя цrяkaчan fakt deyиl. Vя mцasиr Qazaxstanda tя ku -шaqlы qazax aиlяlяrиnиn sayы durmadan artmaqdadыr.Tцrk tюrяsиnиn яsas sцtunu sayыlan aиlя иnstиtutu sиs -temиnиn «qяrb modelи»nя uyьunlaшdыrыlmasыnыn da (яslиndяqяrbdя aиlя иnstиtutu deyиlяn bиr sиstem artыq yoxdur) bugerиlяmяlяrdя bюyцk юnяmи olub. Hяlя 50-cи иllяrиn ortalarыndanbaшlayaraq Sovet иmperиyasы yюnяtиcиlяrи Tцrk res -publиkalarыnda doьum sяvиyyяsиnиn aшaьы salыnmasы иstиqamяtиndяhяr formada tяblиьat aparыrdыlar. Bu gцn hяmиntяblиьat total шяkиldя Qяrb medиasы vя mяdяnиyyяtиnиn (fиlmvя dиzиlяrlя) tяsиrи иlя юzцnц bиruzя vermяkdяdиr.Qяrbиn aиlя planlamasы1991-cи иldя Sovet иmperиyasы daьыldыqdan sonra post -sovet mяkanыna daxиl olan юlkяlяr, dяrhal «mяdяnи dцn ya -nыn» «demokrafиk korreksиya» tяlяb etdиyи юlkяlяr sи ya hы -sыna daxиl edиldиlяr. 1992-cи иldяn etиbarяn иsя mцxtяlиf la -yиhя vя qrantlar hesabыna «Aиlя Planlaшdыrma Mяrkяz lя rи»nиn kцtlяvи yaradыlmasы prosesи baшladы.1992 vя 1994-cц иllяrdя mцvafиq olaraq Rиo-de-Janey -roda vя Qahиrяdя dцnya яhalиsиnиn artыmы иlя baьlы beynяlxalqkonfranslar keчиrиldи. Mяhz hяmиn konfranslarda иnkишafetmяkdя olan юlkяlяrя цnvanlanmыш «Davamlы иnkишaf» adlыproqram qяbul edиldи. Qahиrяdя qяbul edиlmиш bu proqramяslиndя, 1974-cц иldя qяbul edиlmиш Amerиkanыn Mиllи Tяhlц -kяsиzlиk Memorandumunun tяkrarы иdи. Doьum sayыnыn azal -dыlmasы barяdя bиrbaшa vя aчыq tяlяb qoyulurdu – tяbии kи,qadыnlarыn saьlamlыьыnыn vя onun hцquqlarыnыn qorunma -sыnыn son dяrяcя яhяmиyяtlи olmasы шяklи иlя pяrdяlяnmишwww.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:625