Qяrarыn dцzlцyцnя zamanыn tяsиrиTez-tez “яn bюyцk hakиm zamandыr” иfadяsиnи eшиdиrиk.Чцnkи, o hяr bиr hadиsяnи aшыlayaraq, onun strukturasыnы,real цzцnц цzя чыxarыr. Zamanыn qяrarыn dцzgцnlцyцnя tя -sиr edяn baшlыca faktor olduьu шцbhя doьurmadыьы цчцnona daha dиqqяtlя nяzяr salaq.Tяbияtшцnaslыqda bюyцk яhяmиyyяt kяsb edяn, Hey zen -berq tяrяfиndяn kяшf edиlяn vя Nobel mцkafatы alan “qey rиmцяyyяnlиkprиnsиpи”nиn mяьzи bundan иbarяtdиr kи, elementarzяrrяcиklяrиn иmpulsu nя qяdяr dяqиq (xяtasыz) юlчцlяrsя,onun fяzada yerи bиr o qяdяr qeyrи-dяqиqdиr. Vя ya tяrsиnя,hиssяcиyиn yerи fяzada nя qяdяr dяqиq tяyиn edи lяrsя, onunиmpulsunun qиymяtи bиr o qяdяr qeyrи-mц яy yяndиr.Tяbияt hadиsяlяrи цчцn doьru olan bu “qeyrи-mцяyyяnlиkprиnsиpи”nя analojи qanunauyьunluьu cяmиyyяt ha dи sя -lяrи цчцn dя formalaшdыrmaq mцmkцndцr.Mяlumdur kи, hяr bиr problemиn dцz vя sяhv hиllяrи mюv -cuddur. Jan Jak Russoya gюrя, “dцzlцyя gedяn yol bиr,sяhvя gedяn yol mиndиr”.Mиsal цчцn fяrz edяk kи, bиr чay цzяrиndяn kюrpц tиkmяklazыmdыr. Шцbhя yoxdur kи,kюrpцnц чay цzяrиndя yцzyerdя tиkmяk olar. Kюrpцnцnenи, uzunluьu, hцndцrlцyц иlяbaьlы чoxsaylы varиantlar da tяklиfetmяk olar. Aydыndыr kи, buvarиantlarыn bиrи dцz, bиr qиsmиkvazиdцz, bиr hиssяsи sяhv, qalanlarы иsя чox sяhvdиr. Яndцz varиantы tapmaq mцmkцn olsa, onda qяbul edиlяnqяrarыn xяtasы яn az olar. Yяnи qя bul edиlmиш carи qяrar,mцtlяq dцz qяrara bяrabяr olar. Яn sяhv varиant seчиlяndя(mиsal цчцn bиr lяtиfяdя deyиlяn kи mи, kюrpцnц чay цzяrиndяyox, чay boyunca tиkmяk), on da qяrarыn xяtasы maksиmumolar. Demяlи, dцz qяrarы tapmaq цчцn чox юlчцb-bичmяklazыmdыr. Baшqa sюzlя desяk, dц шцnmя zamanыnы genишgюtцrmяk lazыmdыr.Mцtlяq dцzgцn qяrar иlя carи qяrarыn arasыndakы fяrqи“qяrarыn xяtasы” adlandыraq. Aydыndыr kи, qяrarыn xяtasы azal -dыqca mцtlяq dцzgцn qяrara yaxыnlaшыrыq. Яksиnя, xяta чo -xaldыqca dцzgцn qяrardan uzaqlaшыrыq. Qяrarыn dцz vяsяhv olmasы dцшцnmя zamanыndan asыlыdыr. Dцшцnmя za -manы чox olarsa, qяrarыn xяtasы az olar. Demяlи, qяbul edи -lяcяk qяrarыn xяtasыz vя ya az xяtalы olmasы цчцn, hadиsяgenиш vя mцяyyяn bиr zaman иntervalыnda araшdыrиlmalыdыr.Deyиlяnlяrя яsaslanaraq, Heyzenberqиn qeyrи–mцяyyяnlиkprиnsиpиnя uyьun olaraq belя bиr qanunauyьunluq forma -laшdыrmaq olar:Cяmиyyяtdя baш verяn hadиsяlяr nя qяdяr genиш za man“Tez qяbul olunmuшqяrarlar sяhvdиr”Sofoklиntervalыnda юyrяnиlяrsя, onda hadиsя иlя baьlы qяbul edиlяnqяrarыn xяtasы da bиr o qяdяr az olar. Baшqa sюzlя, qяrarыnxяtasыnыn araшdыrma zamanыna hasиlи sabиt kя mиy yяtdиr.Bu dцstur hяm Sofoklun mиn иllяr юncя sюylяdиyи fиkrи,hяm dя Russonun kяlamыnыn rиyazи formasыdыr. Gюrцndцyцkиmи araшdыrma zamanы sыfыra yaxыnlaшdыqca (yяnи qяrar tezqяbul olunarsa), qяrarыn xяtasы sonsuzluьa yaxыnlaшar. Mц -xtяlиf zaman иntervalыnda mцxtяlиf иnsanlar tяrяfиndяn qяbulolunmuш qяrarlarыn xяtasы mцxtяlиf olacaqdыr. Bun larыn ичяrиsиndяntяkcя bиr qяrar dцz olacaqdыr. O da araш dыrmamцd dяtиnиn qиymяtи zяrurи zamana bяrabяr vя ondan чoxolanda baш verиr. Bu hal Sofoklun vя Russonun dedиyи halauyьundur. Yяnи bиr qяrardan baшqa bцtцn (o cцmlяdяn tez)qяbul olunmuш qяrar sяhvdиr.Qяrarыn dцzlцyцnя иnformasиyanыn (bиlиyиn) tяsиrиMцшahиdя zamanы чox olduqca, hadиsя иlя baьlы top la -nыlan иnformasиya (bиlиk) чoxaldыьыndan qяrarыn xяtasы azalыr.Baшqa sюzlя, bиlиk vя dцnyagюrцшц artdыqca, sяhv qяrarlarыnqяbul olunmasыnыn ehtиmalы azalыr. Иш bиlяnиn, иш bиl mя -yяndяn яsas fяrqи, bиrиncиnиn daha цstцn bиlиyя malиk ol ma -sыndadыr. Mцqяddяs kиtabыmыzdada gюstяrиlиb: “Heч bиlяnlяbиlmяyяn bиr olarmы?”Son иllяrиn tяdqиqatlarыgюstяrиr kи, qяrarыn xяtasы иlя,zяrurи иnformasиya arasыndamцnasиbяt mюvcuddur. Иnfor -masиya, bиlиk artdыqca, xяta azalыr vя tяrsиnя bиlиk azaldыqcaxяta чoxalыr. Bu mцnasиbяtя elmи bиr forma vermяk цчцn“bиlиk qыtlыьы” anlayышы qяbul edяk. “Bиlиk qыtlыьы” dedиkdя mцt -lяq dцzgцn qяrarыn qяbulu цчцn lazыm olan zяrurи bиlиk иlяcarи bиlиk arasыnda fяrq nяzяrdя tutulur. Bu anlayышlarыn kю -mяklиyи иlя belя bиr qanunauyьunluq formalaшdыrmaq mцm -kцndцr: Иstяnиlяn sosиal hadиsя иlя baьlы qяbul edиlяn qяra -rыn xяtasы, bиlиk (иnformasиya) qыtlыьы иlя mцtяnasиbdиr.Demяlи, qяrarыn xяtasы иlя bиlиk qыtlыьы arasыnda mц na -sиbяt mюvcuddur. Bиlиk qыtlыьы чox olanda, qяrarыn xяtasы daчox olur.Fяrz edяk kи, иkи tяhsиl alandan bиrи 100 sualdan 98-и,dиgяr tяhsиl alan иsя 100 sualdan 88-nи bиlиr. Onda uyьunolaraq bиrиncи tяhsиl alanыn faиzlяrlя bиlиk qыtlыьы 2, иkиncиnиnkииsя 12 %-dиr. Bu sяbяbdяn dя иkиncиnиn gяlяcяkdя qяbuledяcяyи qяrarыn xяtasы daha bюyцk olacaqdыr. Demяlи,bюyцk bиlиk qыtlыьы шяraиtиndя qяbul olunan qяrarыn xяtasыbюyцk olar. Sяhv qяrarlar cиnayяt цчцn tяmяl yaradыr.Keyfиyyяtlи tяhsиl uьrunda dцnya mцcadиlяsиnиn mяьzиburada gиzlяnиr. Bu sяbяbdяn dя Qяrbdя tяhsиlя “xяzиnяsиюzцndя” olan шey kиmи baxыlыr. Яrazи, coьrafи vя dиgяr gюs -14 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info
tяrиcиlяrи eynи olan иkи dюvlяtdяn, tяhsиl sиstemи qцvvяtlи olandюvlяt daha qцdrяtlиdиr. Amerиka prezиdentlяrиndяn bиrи buvяzиyyяtи belя иfadя etmишdиr: “Amerиka unиversиtetlяrи qцd -rяtlиdиr, ona gюrя yox kи, Amerиka varlыdыr. Amerиka varlыdыrona gюrя kи, onun unиversиtetlяrи qцvvяtlиdиr”.Doьrudan da, 2009-cu иlиn sorьularыna gюrя dцnyanыn50 qabaqcыl unиversиtetlяrи arasыnda bиrиncи 30-35 yerи ABШvя Bюyцk Brиtanиya unиversиtetlяrи tuturlar vя bu yerlяrи heчkиmlя bюlцшmяk belя иstяmиrlяr. Yяnи on иl bundan qabaqda belя иdи, on иl bundan sonra da belя olacaqdыr. Чцnkиonlar baшa dцшцrlяr kи, unиversиtetlяrиn verdиyи bugцnцkцtяh sиl, sabah dюvlяt vя cяmиyyяt цчцn zяrurи qяrarlarыn qя -buluna sяrf olunacaqdыr. Яgяr tяhsиl alan tяlяbя bиr fяndяn5 yox, 4 vя ya 3 qиymяt alыbsa, demяlи onun artыq 20 vя ya40 % bиlиk qыtlыьы var. Bu qыtlыq gяlяcяkdя dюvlяt vя ya cя -mиyyяt ишиndя keyfиyyяtsиz qяrarlar шяklиndя цzя чыxacaqdыr.Buradan чыxaracaьыmыz fяlsяfи nяtиcя bundan иbarяtdиrkи, gяnclяrиmиzя elя tяhsиl vermяlиyиk kи, onlar gяlяcяkdяичяrиsиndяn keчdиyи bцtцn proseslяrиn obyektи yox, subyektиolsunlar. Mяmur kцrsцsцnц kиши, qadыn vя gяnc olmasыndanasыlы olmayaraq o kяslяrя etиbar etmяk lazыmdыr kи,onlar ичяrиsиndяn keчdиyи proseslяrиn obyektи yox, subyektиolsunlar. Buna иsя keyfиyyяtlи tяhsиllя naиl olmaq olar.Qlobal taledя bяшяrи tяhsиlиn, mиllи taledя mиllи tяhsиlиnrolunu axыradяk dяyяrиncя dяrk etmяk lazыmdыr. Sюzdя чoxlarыtяhsиlиn vacиblиyиndяn danышsalar da, ишdя чoxlarы mиllяtиngяlяcяyиnи, planetиn gяlяcяyиnи, korporatиv maraqlaraqurban verиrlяr.Yenи шkala, yenи krиterиyaYuxarыda sayыlan bцtцn kataklиzmalarыn yaranmasыnыndиgяr bиr sяbяbи kюhnя юlчцlяrиn, meyarlarыn, qиymяtlяndиrmяsиstemlяrиnиn gцcdяn dцшdцyцnц vя yenи dяyяrlяndиrmяsиstemlяrиnя ehtиyac olduьunu gюstяrиr. Bиr qяdиm mи -salda deyиlиr kи, юlчцdяn bюyцk sяadяt yoxdur, юlчц harmonиyanыnяsasыdыr. Яgяr bяшяrиyyяtиn harmonиyasы pozulubsa,demяlи, yenи юlчц, yenи krиterиyaya ehtиyac vardыr.Demяlи, bяшяrи иnkишafыn mяrkяzиndя, baшqa sюzlя dцz -gцn qяrar qяbul etmяnиn яsasыnda bиlяnlя bиlmяyяnи bиrbиrиndяnayыrmaq vя иши иш bиlяnя tapшыrmaq durur. Bиlяnиbиlmяyяndяn ayыrmaq цчцn mиn иllяrdиr kи, bяшяrиyyяt krи te -rиya, meyar axtarышы иlя yol gedиr.Krиterиya olaraq zяrurи bиlиyиn mяnиmsяnиlяn hиssяsиnиnmяnиmsяnиlmяyяn hиssяyя nиsbяtиnи gюtцrmяk olar. Bu krи -terиya bиlяnиn bиmяyяndяn ayrыlmasыna genиш иmkan ya -radыr. Mиsal цчцn 100 sualdan 98-nи bиlяn цчцn bu krиterиya49 (98:2), 100 sualdan 88-nи bиlяn цчцn иsя 7,3 (88:12)olar. Bu son krиterиyalar (49 иlя 7,3) arasыnda fяrq 98 иlя 88arasыnda fяrqdяn чox bюyцkdцr. Bu sяbяbdяn dя kadrseчиmиndя subyektиv maneяlяr aradan gюtцrцlцr.Bиr иngиlиs mиsalы иlя yazыya son vermяk иstяyиrяm: “Bиrиши gюrmяk lazыmdыrsa, onu keyfиyyяtlя gюrmяk lazыmdыr”.Keyfиyyяtsиz tяhsиllя, keyfиyyяtlи иш gюrmяk mцmkцndцrmц?Keyfиyyяtlи tяhsиl almadan xяtasыz qяrar qяbul etmяk olarmы?Cavab bиrqиymяtlиdиr: Яlbяttя kи, yox.www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:615