dяhшяtlи fяlakяtlяrя sюvq etmишdиr. Bu bиr xalq, qюvm цчцnolduqca tяhlцkяlи bиr mяsяlяdиr. Xцsusиlя qeyd etmяk la -zыm dыr kи, 1878-cи иl Berlиn konqresиnя qяdяr Qяrbи Avro pa -nыn aparыcы dюvlяtlяrиnиn yaьlы vяdlяrиnя uymaqla Anadolutorpaqlarыnda mцstяqиl ermяnи dюvlяtиnиn yaradыlacaьыnaцmиd etmиш ermяnи kиlsяsи vя onun daьыdыcы иdeyalarыnы ye -rи nя yetиrmяyя чalышan ermяnи ekstremиstlяrиnиn bu arzularыpuч olduqdan sonra onlar mяnfur яmяllяrиnи Qafqaza transformasиyaetdиlяr. Qafqazda mцstяqиl ermяnи dюvlяtиnиnyaradыlmasыna чalышan ermяnи kиlsяsи vя onun яtrafыnda sыxsыxbиrlяшmиш dиaspor tяшkиlatlarыnыn bu vя ya dиgяr yollarlaapardыьы bu kampanиya цmumи ermяnи ишиnиn иkиncи fazasыnыtяшkиl etdи. Bцtцn bu sadalanan mяsяlяlяrи dяrиndяn юyrяnmяkvя nяtиcя чыxarmaq baxыmыndan яsяrи dяyяrlи bиr mяn -bя hesab etmяk mцmkцndцr. Xцsusиlя яsяr bяhs olunandюvrцn araшdыrыlmasы baxыmыndan gяnc tяdqиqatчыlar цчцnolduqca dяyяrlиdиr.XЫX яsrиn sonu-XX яsrиn яvvяllяrиndя ermяnи cяlladla -rыnыn Osmanlы иmperиyasыnыn Шяrqи Anadolu bюlgяsиndяapar dыьы etnиk-mиllи tяmиzlяmя sиyasяtи “uьurla nяtиcяlяnmяdиyиndяn”bu sиyasяtиn davamы olaraq Qafqazda sabиtlиyиpozmaq, burada azяrbaycanlы яhalиyя qarшы mиllи qыrьыn tю -rяt mяk vя bu ишdя чar Rusиyasыnыn maddи vя mяnяvи kю -mяyиndяn bяhrяlяnmяk mяsяlяsи юn plana keчdи. Яslиndяhadиsяlяr Шяrqи Anadoludakыndan fяrqlи olaraq Qafqazdaplanlы шяkиldя hяyata keчиrиlиrdи. Чцnkи Qяrbиn malиyyя dяs -tяyи иlя sиlahlanan ermяnиlяr Шяrqи Anadolu bюlgяsиndя tю -rяdиlяn qиyamlar vя qыrьыnlarda sыnaqdan чыxmышdыlar. Mяhzbu baxыmdan onlarыnыn Tиflиsdя tюrяtdиklяrи hadиsяlяr apa -rыlan sиyasяtиn mяntиqи davamы иdи. Hadиsяlяrиn чox gяrgиnmяcraya yюnяldиyиnи qeyd edяn mцяllиf yazыr kи, юlkяdяdиnиndяn, иrqиndяn vя mиllиyyяtиndяn asыlы olmayaraq xalqlararasыnda mиllи bиrlиk яhval-ruhиyyяsи hюkm sцrцrdц. Mиllи bиrlиkdяnqorxan hюkumяt vaxt иtиrmяdяn юz чиrkиn sиyasяtиnиhяyata keчиrmяyя чalышыrdы. Иlk olaraq partиya vя bиr sыratяшkиlatlar arasыnda fиtnя-fяsad tюrяtmяyя чalышan чar hю -kumяtи bu чиrkиn яmяllяrdяn bиr nяtиcя яldя etmяdиkdя hиy -lяnи tяшkиlatlanmыш ermяnиlяrиn vasиtяsиlя hяyata keчиrmяyячalышыrdы. Gиzlи formada, xяfиyyяlяr sиmasыnda fяalиy yяtgюstяrяn hюkumяt nцmayяndяlяrи ermяnи tacиrlяrиnи, sяnяt -karlarыnы vя dиgяr tяbяqяdяn olan vяtяndaшlarыnы al dadaraqonlardan azяrbaycanlыlara qarшы иstиfadя edиrdиlяr. Mцяllиfyazыr kи, gцnlяrиn bиrиndя casuslardan bиrи ermяnи tacиrиnиnyanыna gяlяrяk ona bиr sыra tяxrиbat xarakterlы mяslяhяtlяrvermяyя чalышыr vя sonrakы hadиsяlяrи belяcя шяrh edиr:“Tцrklяrиn (azяrbaycanlыlar - T.C) sиlahlandыьыnы Sиz dя яl -bяttя duymuш olmalыsыnыz. Bиz daha юncя tяsbиt etdиk, onlarsиzиn цzяrиnиzя hцcum etmяk иstяyиrlяr. Sиz dя, bиz dя nя dяolsa xrиstиanыq. Vяhши Tцrklяrиn dиn qardaшlarыmыzы qяtl edиb,bиzя dя pиslиk etmяlяrиnя яsla razы ola bиlmяrиk. Daиma oya -nыq vя tяdbиrlи olmanыz цчцn Sиzя xяbяr verиrиk. Sиz dяsиlahlanыb юzцnцzц qorumaьa hazыrlaшыn, yoxsa hamыnыzqяtlя yetиrиlяcяksиnиz. Bunu bиzdяn xяbяr tutduьunuzu heчkяsя sюylяmяyиn. Hюkumяt vя Tцrklяr duymasыn”. Gюrцn -dц yц kиmи bu иnsanlar hюkumяtиn mяsul ишчиlяrи olub bи -lяrяkdяn azяrbaycanlы яhalиyя qarшы tяxrиbatчы яmяllяrиnиhяyata keчиrmяyя sяy gюstяrиrdиlяr. Mцяllиf sonrakы hadи sя -lяrи qяlяmя alaraq yazыr: “ertяsи gцn bиr qrup hюkumяt nц -mayяndяsи Tцrk tacиrиnиn yanыna gяlяrяk ona aшaьыda kыlarыxatыrlatmaьa чalышыr. Hacы, sиzиn nя qяdяr xяtrиnиzи иs tя dиyи -mиzи bиlиrsиnиz. Dюvlяt sиrrи hяr kяsя sюylяnиlmяz, fяqяt sиzяcnяbи deyиlsиnиz. Buna gюrя dя aldыьыmыz gиzlи xяbяrlяrи Sи -zя sюylяmяyи lazыm bиlиrиk. Ancaq bu deyиlяnlяrи heч kяsяsюylяmяyяcяyиnиzя and ичиn. Bиz savaш иstяmиrиk”.- Яfяndи nя sюylяyиrsиnиz? Bиz kиmи юldцrmяk иstяyиrиk kи?- Qonшunuz ermяnиlяrиn gecя-gцndцz sиlahlandыqlarыnы,varlarыnы-yoxlarыnы sиlaha yatыrdыqlarыnы daha duymadыnыzmы?Polиs tяrяfиndяn onlara sиlah verиldиyиnи юz gюzlяrиmиzlя gюr*dцk”. Bяhs olunan dюvrdя hadиsяlяrиn krиtиk mяcraya yю*nяldиyиnи qeyd edяn mцяllиf daha sonra yazыr: “Юlkя barыtчяllяyиnя bяnzяyиrdи. Ona sadяcя od vurmaq kиfayяt иdи”.Mцяllиf baш vermяkdя olan etnиk qarшыdurmalarыn яsasbяhanяsиnиn mяhz 1905-cи иlиn oktyabr ayыnыn 20-dя axшamsaat 9-da цч nяfяrиn faytonla ermяnи mяhяllяsи tяrяfиndяngяlяrяk “Шeytanbazarы”ndakы Tцrklяrиn “Roza”gцl maьazasыюnцndяn keчяrkяn havaya aчdыqlarы 5-10 atяшиn olduьunuqeyd edиr vя bu haqda yazыr: “Hяmиn gцn Tцrklяr (azяrbaycanlыяhalи nяzяrdя tutulur - T.C) ermяnиlяrиn, ermяnиlяr dяTцrklяrиn mяhяllяlяrиnи gцllя yaьышыna tutdular. Gцnlяr юtdцkcяproses daha da dяrиnlяшиrdи. Yolda sиlahlы ermяnиlяr sa -ьa-sola qaчыr, panиkaya qapыlmыш xalq kюrpцyя doьru axыnlahяrяkяt edиrdи. Bиz dя axan bu иnsan selи arasыnda kюrpцyяyaxыnlaшdыq. O anda чaydakы facияnи gюrяndя Qaf qa -zыn mяdяnи bиr mяrkяzиndя olduьuma иnanmaq иstяmяdиm.Чayda tюrяdиlяn qanlы facияnи (burada Kцr чayыnыn Tиflиsdяnkeчяn hиssяsи nяzяrdя tutulur - T.C) seyr etmяyя gяlяn mиllяtиnhalы mяnя Neron zцlmцnцn sяhnяlяrиnи xatыrlatdы”. Иn -sanlыьa sыьmayan bu cцr vяhшиlиyиn qarшыsиnda юzцnц gцcsцz,tяnha hиss edяn Юmяr Faиq xalqыn nиcatы цчцn hюku -mяtиn bu bичarя vя zavallы шяxslяrиn halыna acыyacaьыna,on lara yardыm edяcяklяrиnя цmиd edиrdи. O, yazыrdы: “heчkя sиn tцkц belя tяrpяnmиrdи. Sankи hяr kяs tutulan иnsanlarыnsuya necя atыlacaьыnы, suda yaralы vцcudu иlя nя cцr чыrpыnыb-чabalayacaьыnы,dalьalarla necя mцcadиlя edяcяyиnи,цzяrиnя yaьan gцllяlяrdяn sonra nя cцr boьulacaьыnы tяk -rar-tяkrar gюrmяkdяn zюvq alыrdыlar. Hadиsяlяr Tиflиs шяhяrиndяkulmиnasиya nюqtяsиnя чatmышdы. Bцtцn Tиflиs яhlи aya ьaqalxmышdы, kиmи boьuшur, kиmи dя evиndя qorxu иlя ha dи sя -lяrиn sonrakы prosesиnи gюzlяyиrdи. Ertяsи gцn yenи dяn atяшsяslяrи eшиdиldи vя getdиkcя daha da шиddяtlяndи. Gцllя ya -ьышы bцtцn mяhяllяnи darmadaьыn etmишdи. Gюzц mцn юnцndяюlцm qorxusu иlя varlыьыnы иtиrmиш, mяnяn kичиl dиl mиш, al чal -42 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info
dыlmыш vцcudlar, qulaqlarыma gяlяn dua vя yalvarыш sяslяrиmяnи olduqca hиddяtlяndиrmишdи. Yerя dиz шюk mцш, HяzrяtиAbbasы kюmяyя чaьыran bu zavallыlarыn иmdadыna yetишиbon larы sakиtlяшdиrmяyя чalышыrdыm”.Юmяr Faиq hadиsяlяrиn gedишatыnы яvvяlcяdяn duymuшvя sadя xalqыn bu чиrkиn oyunda mяhv olmasыnы иstяmяmишvя иnsanlarla mцtяmadи olaraq fяrdи sюhbяtlяr apararaq buишиn baшыnda чar Rusиyasыnыn dayandыьыnы aчыq-aydыn anlatmaьaчalышmышdыr. Mяhz bu yanlыш dцшцncяnиn gиrovuna чe -vrиlяn Юmяr Faиq чox-чox sonralar юz sяhvlяrиnи anlama ьaчalышmышdыr vя aldadыldыьыnы zяnn etmишdиr. Юmяr Faиq hяrиkи xalqыn nцmayяndяlяrиndяn иbarяt bиr tяшkиlatыn ya ra dыl -ma sыnыn vacиblиyиnи mяqsяdяuyьun hesab etdи. Nя ha yяt,Sosиal Demokratlara mцracияt edиlяrяk иlk юncя Sцlh Ko -mиssиyasыnыn yaradыlmasы, gцrcц vя ruslardan иbarяt sцlh -mя ramlы sиlahlы qцvvяlяrиn tяшkиl edиlmяsи qяrara alыndы. Ko -mиssиyaya gцrcцlяrdяn Jordanиya, ermяnиlяrdяn Yerkez yan,azяrbaycanlыlardan иsя Юmяr Faиq rяhbяrlиk edиrdи. Sцlh -mяramlы sиlahlы dяstя dя komиssиyanыn иxtиyarыna ve rиlmишdи.Sиlahlы dяstяnиn яsas vяzиfяsи Tиflиs шяhяrиndя tю rяdиlmишqыrьыnlarыn qarшыsыnы almaq, gяlяcяkdя bu kиmи xo шagяlmяzhadиsяlяrиn bиr daha baш vermяmяsи цчцn xalqlarы ma a rиf -lяndиrmяk иdи. Mцяllиf yazыr kи, “Qafqazыn mяrkяzи olan Tиflиskиmи bюyцk bиr шяhяrdя иkи mиllяt bиr-bи rиnя top vя tц fяnglяatяш aчdыьы halda hюkumяt bu vяhшиlиyя gюz yu mur du. Шя -hяrdя mцkяmmяl bиr tяшkиlat olduьu halda yan ьыnlar saatlarladeyиl, gцnlяrlя davam edиrdи vя шяhяr иdarяsи bu yan -ьыnlarы sadяcя seyr etmяklя kиfayяtlяnиrdи. Hяtta vя zиy yяt odяrcяyя чatmышdы kи, hюkumяt buradan Afrиkaya Qыzыl Xaчyadыmы gюndяrdиyи halda юz шяhяrиndя yaralы иn sanlara nяhяkиm, nя dя kи, dяrmanla yardыm edиrdи”.Qeyd etmяk lazыmdыr kи, artыq savaшыn onuncu gцnцTцrk vя ermяnи mяhяllяlяrиnя bюyцk яsgяrи qцvvя gюn dя -rиldи. Hяr иkи tяrяfя atяшиn dayandыrыlmsы яmrи verиldи vя Tцrkmяhяllяsиnя bцtцn Tиflиs camaatыnы yыьaraq savaшыn baшaчatdыьыnы vя canишиnиn bиrbaшa gюstяrиши иlя dayandыrыlma -sыnы bиldиrdиlяr. Onlar bu savaшыn mяhz “aravuranlar” tяrя -fиndяn tюrяdиldиyиnи yalandan xalqa чatdыrыr vя hesab edиr -dиlяr kи, bu ишdя чar hюkumяtиnиn heч bиr яlи yoxdur. Top lan -tыda sюz alan Юmяr Faиq trиbunaya чыxaraq ucadan: “Qar -daшlar! Mяn uzun danышmayacaьam. Ancaq mяnи dиqqяtlяdиnlяmяnиzи vя dцшцnmяnиzи rиca edиrяm. On gцndяn bяrиazяrbaycanlыlarыn vя ermяnиlяrиn bиr-bиrlяrиnи юldцrdцklяrиnиhamыnыz юz gюzlяrиnиzlя gюrdцnцz. Uшaq vя dяlи deyиlsиnиz,bиr dцшцnцn, bu gцn яsgяr vя polиsиn gяl mяsи иlя savaш anыn -daca kяsиldи. Bu gцn hюkumяt mя murlarы buraya gя lяrяk“barышыn” dedи. Ancaq aravuranlar elя bu mяmurlarыn юzlяrиdиrdeyяrяk trиbunadan aralandыm. Alqыш sяslяrиndяn tя ш vи -шя dцшmцш hюkumяt nцmayяndяlяrи mяnиm nя demяk иstяdиyиmиsonradan baшa dцшцb mяnи hяbs etmяyя чalышsalarda buna naиl ola bиlmяdиlяr”.Nяhayяt, 1906-cы иlиn mart ayыnda Tиflиs шяhяrиndя “sи -ya sи oyun”un nяtиcяsи olaraq Sцlh Mяclиsи quruldu. Sцlh Mя c -lиsи hюkumяt цчцn o qяdяr юnяmlи иdи kи, hяtta Mяclиsя Qaf -qaz canишиnи Vorontsov-Daшkov rяhbяrlиk edиrdи. Mяc lиsяazяrbaycanlыlardan Qarabяy Qarabяyov, Adиlxan Zиya -dxanov, Яhmяd bяy Aьayev, Яlиmяrdan bяy Topчubaшov,Kяrbяlayи Иsrafиl Hacыyev vя Aьaxan Иrяvanskи, ermяnи lяr -dяn иsя Arutyunov, Qalantar, Xatиsov, Taqanasov, Ter-Ave tи -sov, Arekelov, Qarabetov vя Xocayev qatыlmышdы. Sцlh Mяc -lиsиnиn яsas amalы savaшыn sяbяblяrиnи araшdыrmaq, dя y mишzиyanы aradan qaldыrmaq vя bundan sonra savaшыn bиr dahabaш vermяmяsи цчцn hяr иkи xalqыn nцmayяndяlяrи ичяrиsиndяmaarиflяndиrиcи tяdbиrlяr planы hяyata keчиrmяk иdи. Ca -nишиn чыxышыnыn sonunda яsl gцnцhkarыn mяhz qanunlaraяmяl etmяyяn ermяnи ekstremиstlяrиnиn vя nцfuzlu Tцrk lя -rиn hиmayяsиndя hяrяkяt edяn gиzlи Tцrk sиlahlы dяs tяsиnиnolduьunu bяyan edиrdи. Mцяllиf daha sonra qeyd edиr kи,“Mяclиsя qatыlan mяшhur senator Kuzmиnskи иsя sa vaшыnbaш vermяsиndя dиnи, mиllи vя иqtиsadи sяbяblяr arayыr vяbelяcя guya yenи bиr иctиmaи qanun kяшf etmиш olurdu”. Doь -rudur, mцяllиf senator Kuzmиnskиnиn gяtиrdиyи шяrhlяrи rяddetmяklя kиfayяtlяnиr. Яslиndя иsя senatorun bu чыxышыnыn ar -xasыnda bиr чox hяqиqяtlяrиn ишartыsы sezиlиr. Mяclиsdя ишtиrakedяn Tцrk tяmsиlчиlяr чяkиnmяdяn mяrdи-mяrdanя шяkиldяermяnи Daшnaksцtyun partиyasыnы gцnahlandыrыr vя savaшыnonlar tяrяfиndяn baшlandыьыnы bиldиrиr, ermяnиlяr иsя mя su -lиyyяtи цzяrlяrиndяn atmaqla цmumиyyяtlя Daшnak sцt yunpartиyasыnыn fяalиyyяtиnиn buradakы Tцrklяrя qarшы deyиl, Os -manlы dюvlяtиnя qarшы yюnяldиyиnи иddиa edиrdиlяr. Er mя nиlяrcяsarяt edиb aчыq-aшkar sюylяmяsяlяr dя amma Tцrk lяrdяndaha иrяlи gedяrяk hadиsяlяrdя bяzи hюkumяt mя murlarыnыnяlи olduьunu bиldиrиrdиlяr. Amma tяrяflяrdяn heч bиrи, nяazяrbaycanlыlar, nя ermяnиlяr nя dя kи, hюkumяt яs lиndяsa vaшыn яsl sяbяbkarыnы иctиmaиyyяtdяn gиzlяtmяyя чa lы шыr -dыlar. Daha doьrusu, azяrbaycanlыlar vя ermяnиlяr hю ku -mяtdяn ehtиyat edиr, hюkumяt иsя gцnahkar olduьunu boynunaalmaqdan чяkиnиrdи. Lakиn чox keчmиr kи, “Molla Nяs -rяddиn” jurnalы иlk sayыndan etиbarяn savaшыn sяbяb lя rиnиaчыq-aшkar bяyan etmяyя, hadиsяlяrиn gedишatыnы vя яslsяbяbkarыn kиm olduьunu чяkиnmяdяn aчыqlamaьa baшladы.www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:643