Türkeli Dergisi 4. sayı - turan-sam

BAØ REDAKTORDANHþrmÿtlè oxucular!2009-cu èl baølayanda bÿøÿrèyyÿt Ès -ra èlèn Qÿzza sektoruna höcumu vÿ Hÿ -ìàñ tÿøkèlatûna qarøû möbarèzÿ adû altûndauøaqlara, qocalara, qadûnlara tutduüuäèâàíûí øahèdè oldu. Dönyanûn “demokratèya,ènsan höquqlarû” deyÿn dþv lÿtlÿrè,tÿøkèlatlarû susdu, mönasèbÿt bèl dè rÿn lÿ -rèn fèkèrlÿrè èsÿ ÷ox dèplomatèk ol du. Busètuasèya ermÿnèlÿrèn azÿrbaycanlûlaraqarøû tþrÿtdèklÿrè soyqûrûmlara gþstÿrèlÿnmönasèbÿtè yada saldû. Yalnûz TörkèyÿCöm hurèyyÿtè hÿr zaman olduüu kèmè bu dÿfÿ dÿ haq -sûzûn, höcuma mÿruz qalanûn yanûnda qÿtèyyÿtlè øÿkèldÿyer aldû. Osmanlû èmperèyasûnûn varèsè olan Tör -kèyÿ, tarèxè yaxøè bèlÿnlÿr ö÷ön Fÿlÿstèn, Yaxûn Øÿrqtarèxènè yenèdÿn tÿkrarladû. Daèm Èslam Kon fransûTÿø kèlatûndan dÿstÿk gþrÿn Azÿrbaycan da bu mö -naqèøÿdÿ Fÿlÿstènèn yanûnda yer aldû. Bu davra nûø lardabþyök hÿqèqÿt var vÿ onlar yalnûz alqûøa layèqdèr.Bunlarû mösÿlman hÿmrÿylèyè èlÿ yanaøû ènsanè hÿmrÿylèkdÿ adlandûra bèlÿrèk. Mösÿlman hÿmrÿylèyè èsÿhazûrda qloballaøma adû altûnda dþvlÿtlÿrè xÿrètÿdÿnsèlmÿk èstÿyÿnlÿrÿ qarøû effektèv bèrlèk strategèyasû,mödafèÿ formasû ola bèlÿr. Ömumèyyÿtlÿ Èslam Dön -yasûnûn ÿn bþyök øÿxsèyyÿtè sayûlan Hz. Mÿhÿmmÿdpeyüÿmbÿrèn (s.ÿ.s.) mösÿlmanlara ÷atdûrdûüû “Quran”“”,Allah (c.c.) el÷èsènèn fÿalèyyÿtè vÿ hÿdèslÿrè dÿ bèrlèyÿ,hÿmrÿylèyÿ ÷aürûø, bu øÿrtlÿr altûnda barûø è÷èndÿ yaøamaqdanèbarÿtdèr. Ènsanlar ö÷ön daèm xeyèrlè èølÿr gþ -rÿn, mösÿlmanlarû ènkèøafa, elmÿ sÿslÿyÿn sevèmlèpey üÿmbÿrèmèzèn (s.ÿ.s.) aprel ayûnda doüum gönö ol -duüu ö÷ön jurnalûmûzûn IV sayûnû Ona (s.ÿ.s.) hÿsr et -mèøèk. Bununla bèr damcû xèdmÿt gþstÿrÿ bèlsÿk þzö -mözö xoøbÿxt sayardûq.Þtÿn möracèÿtèmèzdÿ dÿ Azÿrbaycanûn SSRÈ mös -tÿmlÿkÿsè altûnda olduüu zaman Èslamè döøöncÿ tÿr -zènÿ bþyök zÿrbÿ vurulduüunu qeyd etmèødèk. Þlkÿ -mèz möstÿqèllèk qazandûqdan sonra baøqa bèr problemlÿ- tÿrèqÿt vÿ mÿzhÿb bþlöcölöyö èlÿ öz-özÿ qalûb.Lakèn yaradûlan sönè ÿngÿllÿrdÿn - yÿnè dènèmèzè tÿb -lèülÿ mÿøüul olduüumuz zaman bèzlÿrèhan sûsa tÿrèqÿtlÿrÿ, mÿzhÿblÿrÿ baüla -ya caqlarûndan, panèslamèst adlandûracaqlarûndan÷ÿkènmÿmÿlèyèk. Èslam dè -nènè tÿblèü etmÿk, “Quran”dan sþz et -mÿk, Hz. Mÿhÿmmÿd peyüÿmbÿrèn(s.ÿ.s.) buyurduqlarûnû yerènÿ yetèrmÿkhe÷ dÿ hansûsa bþlöcö qruplara baülûolmaq deyèldèr. Bu sÿbÿbdÿn ÿsl mösÿlmanûhansûsa tÿrèqÿtlÿrÿ, mÿzhÿblÿrÿbaülayaraq onun fÿalèyyÿtènè kþlgÿ altûnasalmaq èstÿyÿnlÿr tezlèklÿ cÿmèy yÿ tènqûnaüû èlÿ öz-özÿ qalacaq vÿ sÿhvlÿrènè anlayacaqlar.Þtÿn dþvrdÿ Törk Dönyasû ö÷ön þnÿmlè olan ortaqTörk televèzèyasû TRT AVAZ-ûn fÿalèyyÿtÿ baølamasûkèmè mösbÿt hadèsÿnèn baø vermÿsè èlÿ yanaøû Azÿr -baycan vÿ Törkèyÿ arasûnda sèyasè gÿrgènlèyèn yaøanmasûnûnda øahèdè olduq. Haqlû olaraq narazûlûüûnûböruzÿ verÿn Azÿrbaycan hÿr zaman olduüu kèmè budÿfÿ dÿ Daülûq Qarabaü problemènèn hÿllèndÿ Törkè -yÿnèn bèzèm — yÿnè haqlûnûn yanûnda yer almasûnû ès -tÿyèr. Ènanûrûq kè, bu belÿ dÿ olacaq, ÷önkè AzÿrbaycanTörkèyÿsèz he÷ nÿ edÿ bèlmÿdèyè kèmè, Törkèyÿ dÿAzÿrbaycansûz ÷ox ÷ÿtènlèklÿrlÿ öz-özÿ qalacaq. Sè ya -sè proseslÿr dÿyèøkÿn olduüu ö÷ön bu da þz yerènè ta -pacaq. Bu gön belÿ dÿyèøèrsÿ, sabah tamam baøqa cörolacaq. Lakèn bunu anlamayûb “Bèr mèllÿt, èkè dþvlÿt”èbèr-bèrèndÿn ayrû salmaq èstÿyÿnlÿr bèlmÿlèdèrlÿr kè,sovet “KQB”“”sènèn bacarmadûüû èøè he÷ bèr qurum vÿøÿxs bacara bèlmÿz.Hþrmÿtlè oxucular!“Törk elè ” jurnalûna verdèyènèz mösbÿt qèymÿt bèz -lÿrÿ bþyök mÿnÿvè dayaqdûr. Mÿnÿvè dÿstÿyènèzè ÿsèrgÿmÿyÿrÿkTörk-Èslam Dönyasûnûn bèrlèyè, Törklök vÿÈslam èdeolojè prènsèplÿrènèn tÿblèüatûnda bèzlÿrlÿbèrgÿ ÷alûømaqda davam edèn. Sèzlÿrèn vÿ bèzlÿrèn xè -lasû bu yoldadûr. Sèz dÿstÿk olduüunuz tÿqdèrdÿ “Törkel蔓 jurnalûnûn yaradûcû heyÿtè olan bèzlÿr hÿqèqÿtlÿrècÿmèyyÿtÿ ÷atdûrmaqda, dözgön èstèqamÿtdÿ tÿblèüataparmaqda davam edÿcÿyèk. Hamûmûza bu yoldauüurlar arzulayûrûq. nEdètþr:Ùàëèë ÞçòöðêqÒÿñèñ÷è âÿ áàø ðåäàêòîð:Ìöáàðèç ÀøûðëûqÐåäàêòîð:Òàðéåë ÔàçèëîüëóSöáùàí ß.ÒàëûáëûÃåéäèééàò:Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûßäëèééÿ Íàçèðëèéèíäÿ ãåéäèééàòà àëûíûá.Ãåéäèééàò íþìðÿñè 2607ÂÞÅÍ 2000841282qÒåë. (+994 12) 447 52 22Mob. (+994 55) 250 77 99, (+994 55) 659 14 28Å-ìàèë: otuken2005@mail.ruturk-islam@mail.ru,http: www.turan.azersayt.comq“ÃÈÑÌßÒ” íÿøðèééàò-ïîëèãðàôèéàãûñìåòàç@éàùîî.comÑàéû: 200 ÿäÿä; Ãèéìÿòè: 5 ìàíàò;Beynəlxalq Bank Yasamal filialıBankın kodu: 805562Müxbir hesab: 0137010002944VÖEN: 9900001881, SWIFT: IBAZAZ2XMüştəri hesabı: 33821019443103392216qÐåäàêñèéàíûí èúàçÿñè îëìàäàíæóðíàëäàêû ìÿãàëÿ âÿ øÿêèëëÿðè ÷àïåòäèðìÿê ãàäàüàíäûð. Ýþíäÿðèëÿíìÿãàëÿ âÿ øÿêèëëÿð ýåðè ãàéòàðûëìûð.Ðåäàêñèéà äàõèë îëàí ìàòåðèàëëàðû ðåäàêòÿâÿ èõòèñàð åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèð.Ìÿãàëÿ, ðÿñì âÿ ðåêëàìëàðûí ìÿçìóíóíàýþðÿ ìÿñóëèééÿòè éàçàð âÿñèôàðèøúè äàøûéûð.ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4 1

Åé èìàí ýÿ òè ðÿí ëÿð!(Ñþç ëÿ ðè íèç, èø âÿ ùÿ ðÿ êÿò ëÿ ðè íèç äÿ) Àë ëàù äàí âÿ Ïåéü ÿì áÿ ðèí äÿí þíÿ êå÷ ìÿéèí.Àë ëàù äàí ãîð õóí. Ùÿ ãè ãÿ òÿí, Àë ëàù (ùÿð øåéè) åøè äÿí äèð, (ùÿð øåéè) áè ëÿí äèð!(Quran-è Kÿrim, (49) ÿë-Ùóúóðàò Ñóðÿñè 1)ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒPrezident İlham Əliyevin “Bakı - İslammədəniyyətinin paytaxtı – 2009”mərasimindəki çıxışı ......................................................3Müzəffər ŞahinRəhmət peyğəmbəri Hz. Məhəmmədi (s.ə.s.)sevmək və ona tabe olmaq ..........................................5Muammer Erbaşİdeal bir müsəlman olmaq üçünpeyğəmbərlərdən ala biləcəyimiz dərslər ....................7Şeirlər ..........................................................................9Saleh KazımovMəhəmməd peyğəmbər (s.ə.s.) tarixişəxsiyyət kimi..............................................................10Ələkbər ƏləkbərovMüsəlman dövlətinin yaranma tarixindən ..................12Mister Hemferin xatirələri (IV yazı) ............................16Məhəmməd FüzuliSu qəsidəsi ................................................................20Ömər Faiq NemanzadəGürcü politikaçıları ......................................................21Gözlər (İbrətli hekayə)..................................................22Kərim ŞükürovMüasir Türk xalqları: tərkibi və coğrafi yerləşməsi ....23Bilgə Kağanın Türklük duası ......................................26Anar TuranÇanaqqala – Türk mübarizliyinin simvolu ..................27Fethi GedikliXarici dildə təhsil ........................................................31Yusif ƏfşarNuru Paşanın II Dünya müharibəsindəki fəaliyyəti vəmüəmmalı ölümü ........................................................33Feyzulla SacidTürkün xitabı ..............................................................36Hamımızın müəllimi və sağlığında özünədeyə bilmədiklərimiz ..................................................37Aqşin AtalızadəBir daha “İrəvan məsələsi”nə dair ..............................39Güllü YoloğluTürk Dünyasında Novruz bahar bayramı....................41Sübhan Ə.TalıblıDağlıq Qarabağ münaqişəsi İran mətbuatı və elmiədəbiyyatında..............................................................49“Füyuzat ədəbi məktəbi”nin araşdırıcısı ..................53Zaur İmraniAzərbaycan Respublikasının müasir iqtisadivəziyyəti və perspektiv imkanları ................................54Ramil CəfərBeynəlxalq maliyyə fırıldaqları....................................59Firudin Ağasıoğlu“Böyük Ermənistan” xəritəsi necə yarandı?................62Atamoğlan MəmmədliErməni elitasının etirafları (IV yazı) ............................64ÐÅÄÀÊÑÈÉÀ ÙÅÉßÒÈÂàñèì ÌÿììÿäÿëèéåâàêàäåìèêÎðóú Èáðàùèìîüëó ÒöðêñåâÿðïðîôåññîðÍèçàìè ÚÿôÿðîâïðîôåññîðKÿðèì ØöêöðîâïðîôåññîðÔèðóäèí AüàñûîüëóïðîôåññîðØàìèë ÂÿëèéåâïðîôåññîðÔÿçàèë ÈáðàùèìëèïðîôåññîðÇàùèä ÌÿììÿäîâïðîôåññîðÕÿãàíè ÌÿììÿäîâïðîôåññîðÃóëó ÌÿùÿððÿìëèïðîôåññîðÔåòùè Ýåäèêëè (Òöðêèéÿ)ïðîôåññîðÀáäóëêàäèð Ñåçýèí (Òöðêèéÿ)ïðîôåññîðßùìÿä Ãÿøÿìîüëóôÿëñÿôÿ äîêòîðóÄèëãÿì Èñìàéûëîâôÿëñÿôÿ åëìëÿðè äîêòîðóÝöëëö Éîëîüëóòàðèõ åëìëÿðè äîêòîðóÍàìèã ßëèéåâùöãóã åëìëÿðè äîêòîðóÃÿíèðÿ Ïàøàéåâàìèëëÿò âÿêèëèÀêèô ßëèéàçû÷û-ïóáëèñèñòßáäöëùÿìèä ßôøàð (Òöðêèéÿ)Àðàç ÃóðáàíîâÀÌÅÀ Èíñàí Ùöãóãëàðû Èíñòèòóòóíóíøþáÿ ìöäèðèÀêèô Àøûðëû“Øÿðã” ãÿçåòèíèí áàø ðåäàêòîðóÅë÷èí ßñýÿðîâÄèíè Ãóðóìëàðëà Èø öçðÿ ÄþâëÿòÊîìèòÿñè ñÿäðèíèí ìöàâèíèÍÿçèðìÿììÿä ÃàðàìàíëûïîëèòîëîãÍèçàìè Çþùðàáè“ÉÎÌ” æóðíàëûíûí áàø ðåäàêòîðó2ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

“Àçÿðáàéúàí áöòöí Èslam þëêÿëÿðèíèímaraqlarının ãîðóíìàñû ö÷öíòþùôÿ âÿðìÿéÿ ùàçûðäûð”2009-cu èlèn fevral ayûnda Bakû øÿhÿrèndÿ ke÷èrèl mèø“Bakû - Èslam mÿdÿnèyyÿtènèn paytaxtû - 2009”Mÿ dÿnèyyÿt èlènèn a÷ûlûø mÿrasèmèndÿ ÷ûxûø etmèøAzÿrbaycan Respublèkasûnûn prezèdentè Èlham ßlèyevèn nèt qènè tÿq dèm edèrèkHþrmÿtlè xanûmlar vÿ cÿnab -lar! ßzèz qonaqlar!Mÿn Sèzèn hamûnûzû örÿkdÿnsalamlayûram. Bu gön Bakûda, Azÿrbaycanda÷ox ÿlamÿtdar bèr göndör.Bèz “Bakû — Èslam mÿdÿnèy yÿ -tènèn paytaxtû — 2009” Mÿdÿ nèy yÿtèlènèn a÷ûlûøû mönasèbÿtèlÿ yûüûø -m ûøûq. Bu, Bakû øÿhÿrè ö÷ön bþyökøÿrÿfdèr. Mÿn øöbhÿ et mèrÿm kè,bu gþzÿl tÿdbèr, a÷ûlûø mÿrasèmèvÿ bundan sonrakû tÿd bèrlÿr uüurluke÷ÿcÿk vÿ Ès lam Dönyasûnûn, Ès -lam mÿdÿnèy yÿtènèn bèrlÿømÿsè,bèr-bèrènÿ da ha da yaxûn olmasûö÷ön þz mös bÿt rolunu oynayacaqdûr.Mÿn bu qÿrarûn qÿbul edèl mÿ -sèndÿ rolu olan bötön ènsanlarû burada salamlayûram,onlara þz dÿrèn mènnÿtdarlûüûmû bèldèrmÿk èstÿyèrÿm.Bakûnûn Èslam mÿdÿnèyyÿtènèn paytaxtû elan olunmasûÈslam Konfransû Tÿøkèlatûnûn mÿdÿnèyyÿt nazèrlÿrènèntop lantûsûnda baø verdè. Bu èødÿ hÿm Èslam KonfransûTÿøkèlatûnûn, hÿm dÿ ÈSESKO tÿøkèlatûnûn ÷ox bþyökrolu olmuødur. Mÿn bu gön ÈSESKO-nun baø dèrektorucÿnaá ÿl-Tuveyerènèn fÿalèyyÿtènè xösusèlÿ qeydetmÿk èstÿyèrÿm. Bu qÿrarûn qÿbul edèlmÿsèndÿ onun÷ox bþyök rolu olmuødur. Cÿnab ÿl-Tuveyerè Azÿr -bay canûn bþyök dostudur vÿ onun fÿalèyyÿtè sayÿ -sèndÿ ÈSESKO èlÿ Azÿrbaycan arasûnda ÿlaqÿlÿr ÷oxyöksÿk sÿvèyyÿdÿdèr. Bèz möxtÿ lèf proqramlar hÿyatake÷èrèrèk. ÈSESKO-nun xÿttè èlÿ Azÿrbay can da ÷oxsaylûtÿdbèrlÿr ke÷èrèlèr. Be lÿlèklÿ, Azÿr -baycan èlÿ ÈSESKO ara sûnda ÿlaqÿlÿryenè yöksÿk pèllÿyÿ qalxûr.Bu, ÷ox bþyök ÿhÿ mèy yÿtÿ malèkbèr mÿsÿlÿdèr.Azÿrbaycan möstÿqèl þlkÿ kè -mè nèsbÿtÿn gÿncdèr, cÿmè 17 èl -dèr kè, möstÿqèl þlkÿ kèmè ya øa -yûrûq. Bèz bu èllÿr ÿrzèndÿ ÷alûømûøûqvÿ ÷alûøûrûq kè, Èslam þlkÿlÿrènènhÿmrÿylèyè, bèrlèyè ö÷ön þz tþh -fÿmèzè verÿk. Bu mÿqsÿdlÿ Azÿr -baycanda ÷oxsaylû tÿdbèrlÿr ke -÷èrèlèbdèr. Eynè zamanda, Azÿr -bay can Èslam Konfransû Tÿøkèlatû÷ÿr÷èvÿsèndÿ ÷ox fÿal rol oy na -yûr. Belÿlèklÿ, bèz þz sè ya sÿtè -mèzlÿ, addûmlarûmûzla vÿ praktèkèø lÿrèmèzlÿ Ès lam alÿmènèn bèr-bèrènÿ daha da yaxûnolmasûna ÷alûøûrûq. Èslam hÿmrÿylèyènèn daha da mþh -kÿm olmasûna ÷alûøûrûq. Buna bþyök ehtèyac var. Bèzbèr-bèrèmèzè dÿs tÿklÿmÿlèyèk, hÿm sèyasè sahÿdÿ, hÿmdÿ èqtèsadè sa hÿdÿ daha da sûx ÿmÿkdaølûq etmÿlèyèk.Bèz þz èqtèsadè potensèalûmûzû bèr-bèrèmèzèn xèdmÿtènÿtÿqdèm et mÿlèyèk, Èslam þlkÿlÿrè arasûnda daha ÷oxqarøûlûqlû tè carÿt aparûlmalûdûr.Øöbhÿsèz kè, sèyasè möstÿvèdÿ, beynÿlxalq tÿø kè -lat larda, Bèrlÿømèø Mèllÿtlÿr Tÿøkèlatûnda Èslam þlkÿlÿrènènbèrlèyè, hÿmrÿylèyè ÷ox bþyök ÿhÿmèyyÿt daøûyûr.ßmènÿm kè, hÿr bèr mösÿlman þlkÿsè bunu hèss edèr.Bèrgÿ tÿøÿbböslÿrèmèz ÷ox uüurlu olur. Bötön bu tÿ -øÿb böslÿr bèr mÿqsÿd gödör: dönyada sölh bÿrqÿrarÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:43

olunsun, tÿhlökÿsèzlèk tÿmèn olunsun, ÿmèn-amanlûqolsun, dönyada möharèbÿlÿr olmasûn vÿ sèvèlèzasè ya -lar arasûnda aparûlan dèaloq daha da mþhkÿm olsun,daha da yaxøû nÿtècÿlÿr versèn. Bÿzè hallarda sèvèlèzasèyalarasûdèaloq haqqûnda ÷ox danûøûlûr, ancaq dahada ÷ox èølÿr gþrölmÿlèdèr. Azÿrbaycanûn bu èølÿrdÿrolu getdèkcÿ artmaqdadûr.Èslam qardaølûq dènèdèr, tolerantlûq, dþzömlölök dè -nè dèr. Dönyada bèzèm möqÿddÿs dènèmèz olduüu kèmètÿqdèm edèlmÿlèdèr. Bötön Èslam Dönyasûnûn þzönötÿq dèm etmÿsè ö÷ön atûlan addûmlar mÿdÿnèyyÿt sa -hÿ sèndÿ dÿ þzönö böruzÿ vermÿlèdèr. ×önkè ÈslamDön yasûnûn ÷ox zÿngèn tarèxè, ÷ox zÿngèn mÿdÿnèyyÿtèvardûr. Bèzèm mÿdÿnèyyÿtèmèz dönya bèrlèyènÿ olduüukèmè tÿqdèm edèlmÿlèdèr.Azÿrbaycan qÿdèm tarèxÿ vÿ mÿdÿnèyyÿtÿ malèkolan bèr þlkÿdèr. Bayaq qeyd etdèyèm kèmè, baxmaya raqkè, bèz möstÿqèl þlkÿ kèmè cÿmè 17 èldèr yaøayûrûq, ancaqAzÿrbaycan ÷ox bþyök mÿdÿnè èrsÿ malèk olan þlkÿdèr.ßsrlÿr boyu ènsanlar Azÿrbaycanda yaøayûb-yaratmûølar.Bèzèm tarèxè abèdÿlÿrèmèz buna ÿyanè sö butudur.Bèzèm ÿdÿbèyyatûmûz, musèqèmèz, èncÿsÿnÿtèmèz, tarèxèabèdÿlÿrèmèz, doüma Azÿrbaycan dèlèmèz — bunlardûrAzÿr baycan xalqûnûn mÿnÿvè ÿsaslarû. Bu mþhkÿm ÿsas -lar özÿrèndÿ bèz möasèr dþvlÿt qururuq. Dþvlÿt qu ru cu -luüu fÿalèyyÿtèmèz buna yþnÿlmèødèr kè, mþhkÿm tarèxè,mÿnÿvè ÿsaslar özÿrèndÿ möasèr dþv lÿt quraq, dþv lÿt -÷èlèyè, möstÿqèllèyè mþhkÿmlÿndèrÿk, ÿbÿdè, dþnmÿz edÿkvÿ belÿlèklÿ, Azÿrbaycanûn hÿr tÿ rÿflè ènkèøafûna naèl olaq.Bu èølÿrdÿ bèzèm bþyök uüurlarûmûz var. Bu gön bþyökqörur hèssè èlÿ deyÿ bè lÿrèk kè, Azÿr ba y can tam øÿkèldÿmöstÿqèl þlkÿdèr, þz möstÿqèllèyènè qo ruyub saxlaya,daha da mþhkÿmlÿn dèrÿ bèlmèødèr. Bu gön Azÿrbaycanèstÿr xarècè sè ya sÿtdÿ, èstÿrsÿ dÿ daxèlè èølÿrdÿ, möstÿqèlsèyasÿt apa ran þlkÿdèr. Bèzèm bötön èm kanlarûmûz sÿ -fÿr bÿr olu nub dur. Azÿrbaycanûn bþlgÿdÿkè rolunun artmasû,dön yadakû mþvqelÿrènèn mþh kÿmlÿndèrèlmÿsè,Azÿr bay canûn ÷ox etèbarlû tÿrÿfdaøa ÷evrèlmÿsè èølÿrè —bun lar uüurla davam etdèrèlèr. Azÿr baycan dönyada etè -barlû tÿrÿfdaø kèmè tanûnûr. Bè zèm hÿm sèyasè addûmla -rûmûz, hÿm dÿ regèonal mös tÿ vèdÿ atdûüûmûz addûmlar,èrÿ lè sörölmöø tÿøÿbböslÿr dost lu üa, ÿmÿkdaølûüa yþ -nÿlèbdèr. Bèz èstÿyèrèk kè, bþlgÿdÿ sölh olsun, tÿhlökÿsèzlèkol sun. Belÿ olan halda, ènkèøaf ö÷ön daha da ÷oxèm kanlar olcaqdûr.Bakûnûn ÷ox gþzÿl memarlûq abèdÿlÿrè var. ßmè -nÿm kè, øÿhÿrèmèzèn qonaqlarû bu abèdÿlÿrlÿ tanûø ol -caqlar. Bu abèdÿlÿr Azÿrbaycan dþvlÿtè tÿrÿfèndÿn la -zûmè sÿvèyyÿdÿ qorunur vÿ bundan sonra da qo ru na -caqdûr. Eynè zamanda, Azÿrbaycanûn dègÿr bþlgÿ -lÿrèndÿ ÷oxsaylû tarèxè vÿ dènè abèdÿlÿr mþvcuddur vÿonlar da dþvlÿt tÿrÿfèndÿn qorunur. Ancaq Ermÿ nès -tanûn Azÿrbaycana tÿcavözö nÿtècÿsèndÿ èøüal edèl mèøtorpaqlarda bèz þz tarèxè èrsèmèzè qoruya bèlmèrèk. ×önkèbèzèm torpaqlarûmûz ermÿnè èøüalû altûndadûr. Bu tÿca -vöz vÿ etnèk tÿmèzlÿmÿ sèyasÿtè nÿtècÿsèndÿ bè zèm ÿrazèmèzèn20 faèzè èøüal altûna döøöb vÿ bèr mèl yondan ar -tûq soydaøûmûz qa÷qûn-kþ÷kön vÿzèyyÿtèndÿ yaøayûr.Bu nunla bÿrabÿr, orada bötön tarèxè abè dÿ lÿ rèmèz er -mÿnèlÿr tÿrÿfèndÿn daüûdûlûbdûr. Bötön muzey lÿrèmèz ta -lan edèlèb, bötön dènè mÿbÿdlÿrèmèz, mÿscèd lÿrèmèz da -üûdûlûbdûr. Bunu eynè zamanda, beynÿlxalq möøa hè dÿ -÷èlÿr dÿ vurüulayûrlar. 2005-cè èldÿ ATßT-èn faktlaø -dûrûcû mèssèyasûnûn Daülûq Qarabaüa vÿ èøüal olunmuødègÿr ÿrazèlÿrÿ sÿfÿrè zamanû hazûrlanan mÿ ruzÿdÿbötön bunlar gþstÿrèlèbdèr. Gþstÿrèlèb kè, Er mÿnèstan tÿ -rÿfèndÿn hÿr øey daüûdûlûbdûr. Yÿnè budur ermÿnè vandalèzmènènnÿtècÿlÿrè, budur tÿcavözkar èø üal÷û sèya sÿ -tèn nÿtècÿsè. Øöbhÿ yox kè, torpaqlarûmûz èø üal altûndan÷ûxandan sonra bèz bötön tarèxè abè dÿ lÿrèmèzè bÿrpaedÿ cÿyèk. Bötön øÿhÿrlÿrè yenèdÿn bÿr pa edÿcÿyèk,bö tön bènalarû tèkÿcÿyèk. Ancaq bunu et mÿk ö÷ön mö -naqèøÿyÿ son qoyulmalûdûr. Ermÿnès tan-Azÿrbay can,Daülûq Qarabaü mönaqèøÿsè bètmÿ lèdèr. Azÿrbaycanûnÿrazè bötþvlöyö bÿrpa olunmalû vÿ bè zèm vÿtÿndaølarûmûzþz doüma torpaqlarûna qayûtma lûdûrlar.Ke÷ÿn èlèn mart ayûnda Bèrlÿømèø Mèllÿtlÿr Tÿø kè la -tûnûn Baø Mÿclèsèndÿ Azÿrbaycanûn èøüal edèlmèø ÿrazèlÿrèndÿvÿzèyyÿtlÿ ÿlaqÿdar qÿtnamÿ qÿbul edè lÿr kÿnbè zÿ sÿs verÿn bötön þlkÿlÿrè, Èslam þlkÿlÿrènè bu yöksÿkkörsödÿn bèr daha salamlayûram, onlara þz dÿ rènmènnÿtdarlûüûmû bèldèrmÿk èstÿyèrÿm. Bèr daha demÿkèstÿyèrÿm, baxmayaraq kè, bþyök dþvlÿtlÿr, bu möna qè -øÿ èlÿ bèlavasètÿ mÿøüul olan þlkÿlÿr qÿtna mÿ nèn qÿbulolunmasûna prîblemlÿr yaratmaq èstÿyèblÿr vÿ ÿleyhènÿsÿs vermèølÿr, ancaq bu qÿtnamÿ bþyök sÿs ÷oxluüuèlÿ qÿbul edèlèbdèr. 39 þlkÿ qÿtnamÿyÿ sÿs verdè vÿonlarûn è÷èndÿ ÿksÿrèyyÿtè mösÿlman þl kÿlÿrdèr. Bax,budur real Èslam hÿmrÿylèyènèn nÿtè cÿ lÿrè. Budur bèzèmmöøtÿrÿk sèyasÿtèmèzèn uüurlarû. Azÿr baycan da þztÿrÿfèndÿn bötön Èslam þlkÿlÿrènèn ma raqlarûnûn qorunmasûö÷ön tþhfÿsènè vermÿyÿ hazûrdûr vÿ bundan sonrada sèyasÿtèndÿ bu prènsèplÿrè rÿhbÿr tutacaqdûr.ßzèz dostlar! Hþrmÿtlè qonaqlar!Mÿn Sèzèn hamûnûzû bu gþzÿl hadèsÿ mönasèbÿtèlÿbèr daha örÿkdÿn tÿbrèk etmÿk èstÿyèrÿm. Bötön ÈslamDönyasûna sölh, ÿmèn-amanlûq arzulayûram. Bötönmösÿlman bacû-qardaølarûmûza xoøbÿxtlèk vÿ tÿrÿqqèarzulayûram.Saü olun. n4 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

Rÿhmÿt peyüÿmbÿrèHz. Mÿhÿmmÿdè (s.ÿ.s.) sevmÿkvÿ ona tabe olmaqDr. Mözÿffÿr ØahènTöðêèéÿ Cüìùóðèééÿòèíèí Àçÿðáàéúàíäàêè Sÿfèrlèyènèn Dèn Xèdmÿtlÿrè möøavèrèHz. Mÿhÿmmÿd (s.ÿ.s.),ÿn östön bèr ÿxlaq sahèbèdèr. ßtrafûna èøûq sa÷an uca bèr øamdûr.Ona (s.ÿ.s.) tabe olanlarû daèm ÿn doüruya aparar. Bötön ènsanlar ö÷ön bèr rÿhmÿtgÿtèrmÿyÿ gþndÿrèlmèødèr.Hz.Peyüÿmbÿr (s.ÿ.s.) ÿn sonpeyüÿmbÿr olmasû sÿbÿ bèylÿ bö tönènsanlar ö÷ön gþndÿrèlmèø vÿ hÿr ba -xûmdan ÿn èdeal bèr ènsandûr. ×önkèUca Allah (c.c.) onu øÿx sÿn þzö se÷mèøvÿ tÿrbèyÿ et mèødèr. “Qur an”da -kû èfadÿlÿrlÿ O (s.ÿ.s.), ÿn östön bèrÿxlaq sa hè bèdèr. ßtrafûna èøûq sa÷anuca bèr øamdûr. Ona (s.ÿ.s.) tabe olan -la rû daèm ÿn doüruya aparar. Bö tönènsanlar ö÷ön bèr rÿhmÿt gÿtèrmÿyÿgþndÿrèlmèødèr. Bu sÿ bÿb lÿ Hz. Mÿ -hÿmmÿd (s.ÿ.s.) bötön ènsanlûq vÿxösusèlÿ mþmènlÿr ö÷ön ÿn mökÿmmÿlbèr nömunÿdèr. Bu mÿ qam ayÿ -dÿ a÷ûq øÿkèldÿ belÿ èfadÿ edèl mèø -dèr: "Sè zèn ö÷ön Allaha vÿ axèrÿt gönönÿ qovuøacaq -larûna ènananlar vÿ Allahû ÷ox xatûrlayûb ananlar ö÷ön,Allahûn Rÿ sulunda ÿn gþzÿl bèr nömunÿ vardûr".Hz. Peyüÿmbÿrèn (s.ÿ.s.) nömunÿvè hÿyatû araø dû -rûldûüûnda gþrölÿcÿk kè, O (s.ÿ.s.), Allaha (c.c.) kþ nöl -dÿn baülanmanûn, ènsanlarûn èztèrabûna ortaq ol manûnvÿ yenÿ onlara sûrf ènsan olduqlarû ö÷ön sevgè vÿ hþrmÿtetmÿnèn, èntèqam almaüa göcö ÷atarkÿn ba üûø la -manûn ÿn gþzÿl nömunÿlÿrènè vermèødèr.Zölmÿ vÿ haqsûzlûüa qarøû dayanmanûn, haqq vÿÿdalÿt þl÷ölÿrèndÿn ÿsla ayrûlmamanûn ÿn canlû nö mu -nÿlÿrè onun hÿyatûndadûr. Mÿr hÿ mÿtèn, mÿsulèyyÿt duy -üusunun, uøaqlar, yetèmlÿr vÿ göcsözlÿrlÿ maraqlanma -nûn ÿn bÿnzÿrsèz nö munÿlÿrè onun hÿyatûndadûr.Belÿ bèr øÿraètdÿ ger÷ÿk bèr mþ mèn, þzönÿ nö mu -nÿ saya bè lÿcÿyè bu uca ènsanû - Al -lahdan (c.c.) sonra - þz canûndan,ma lûndan, hÿr øeydÿn, hÿr kÿsdÿndaha ÷ox se vÿcÿk vÿ onu þzönÿrÿhbÿr edÿ cÿk. ×ön kè Uca Allah(c.c.) mþmènlÿrdÿn, Hz.Peyüÿmbÿrè(s.ÿ.s.) þz canlarûndan þndÿ tutma -larûnû èstÿmèødèr: “Pey üÿmbÿr mþ -mèn lÿr ö÷ön þz canlarûndan èrÿlèdèr.Onun yol daølarû da onlarûn ana la -rûdûr".Demÿk kè, mþmènlÿr þz canla -rûn dan ÿvvÿl Hz.Pey üÿmbÿrè (s.ÿ.s.)döøönmÿ mÿcburèyyÿtèndÿdèrlÿr. Hÿt -ta bu, dþyöø meydanlarûnda olsa dabelÿ olmalûdûr. Necÿ kè, Tþvbÿ Su -rÿ sèndÿ mþmènlÿrèn Onun (s.ÿ.s.) ca nûndan ÿvvÿl þzcanla rû nûn qayüûsûna döømÿmÿlÿrè lazûm olduüu, ÿkstÿq dèrdÿ bunun þzlÿrènÿ ÿsla yaraømayacaüû a÷ûqøÿkèldÿ èfadÿ edèlmèødèr: "Nÿ Mÿdènÿ xalqûnûn, nÿ dÿon larûn ÿtrafûnda olan bÿdÿvè ÿrÿblÿrèn, Allahûn Rÿsu -lundan gerè qalmalarû vÿ Onun canûndan ÿvvÿl þzcanlarûnûn qayüûsûna döømÿlÿrè onlara yaraømaz".Hz. Peyüÿmbÿrèn (s.ÿ.s.) canûnû þz canûmûzûn þnö -nÿ ÷ûxara bèlmÿmèz dÿ ÿlbÿttÿ Onu (s.ÿ.s.) ÷ox sev -mÿyèmèzÿ baülûdûr. Bunun ö÷ön Hz. Peyüÿmbÿr (s.ÿ.s.)dÿ þzönön hÿr øeydÿn vÿ hÿr kÿsdÿn daha ÷ox se vèl -mÿsè lazûm olduüunu èfadÿ etmèødèr. Necÿ kè bèr hÿ dè -sèndÿ belÿ buyurmaqdadûr: "Sèzdÿn bèrènèz mÿnè ana -sûndan-atasûndan vÿ bötön ènsanlardan daha ÷ox sev -mÿdèkcÿ èman etmèø ola bèlmÿz".ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:45

O halda mþmèn, Hz. Peyüÿmbÿrè (s.ÿ.s.) hÿr kÿsdÿnvÿ hÿr øeydÿn daha ÷ox sevÿr, örÿyèndÿ ondanÿvvÿl hÿr hansû bèr kèmsÿyÿ vÿ ya dönya sevgèlÿrènÿyer vermÿz.Hz. Peyüÿmbÿrÿ (s.ÿ.s.) kþnöldÿn ènanan vÿ Onu(s.ÿ.s.) yaxûndan tanûyan sÿhabÿlÿrè Kèram ÿfÿndèlÿrèmèz,Onu (s.ÿ.s.) sevmÿkdÿ möstÿsna nömunÿlÿr vermèølÿr.Èztèrab è÷èndÿ son nÿfÿslÿrènè verÿrkÿn belÿ ha -mû hÿmèøÿ onu döøönmöø, hÿyatlarû bahasûna da olsaondan gÿlÿn ÿmrlÿrè bþyök bèr tÿslèmèyyÿtlÿ yerènÿ ye -tèrmèølÿr vÿ Onun (s.ÿ.s.) ayaüûna batacaq bèr tè kanabelÿ razû olmayûb, hÿyatlarûnû tÿhlökÿyÿ atmaüû sevÿsevÿgþzÿ almûølar.ßshab-û kèramûn Rÿsulullah sevgèsènÿ bèr nömunÿgþstÿrÿk: Mÿkkÿ möørèklÿrè Zeyd bèn Desènenè þldörmÿközrÿ Hÿrÿmdÿn ÷ûxararkÿn ßbu Söfyan ona belÿsoruømuødu: "Ya Zeyd Allah (c.c.) xatèrènÿ doürunusþylÿ! Sÿnèn yerènÿ èndè boynunu vurmaq özrÿ Mÿ -hÿmmÿdèn bèzèm ÿlèmèzdÿ olmasû, sÿnèn dÿ aèlÿn ara -sûnda olmaüûn sÿnèn ö÷ön daha sevèmlè olmazmû?"Zeyd belÿ deyèr: "Xeyr! Mÿhÿmmÿdèn èndè olduüu yer -dÿ aya üûna bèr tèkanûn batmasûndan, mÿnèm par÷apar÷a ola raq þldörölmÿm mÿnÿ daha sevèmlèdèr". Bunagþrÿ ßbu Söfyan bu etèrafû etmÿk mÿc bu rèyyÿtèndÿqalûr: "Mÿ hÿmmÿdèn sÿhabÿlÿrènèn Onu (s.ÿ.s.) sev -dèyè kèmè, è÷lÿrèndÿn bèrènè bu qÿdÿr sevÿn he÷ bèrènsan qrupu gþrmÿdèm".Sÿhabÿlÿr, Kaènatûn Gönÿøè Hz.Mÿhÿmmÿdèn (s.ÿ.s.)gþzlÿrèndÿn belÿ ÷ÿkènÿrdèlÿr. Onu (s.ÿ.s.) Èslamla øÿ -rÿflÿnmÿyÿn þz atalarûndan belÿ qûsqanardûlar. Mö ø -rèklÿrèn nömayÿndÿsè Urve Qureyølèlÿrèn yanûna dþn -döyö zaman, gþrdöklÿrènè dÿrèn bèr heyrÿt vÿ qa rû øûq -lûqla èzah etmÿyÿ baøladû: "Ey ènsanlar! Èndèyÿ qÿdÿrbèr ÷ox padøahûn - Rum èmperatoru Kayserèn, Èran hþk -mdarû Kèsranûn, Habeøèstan kralû Neceøèn dènclè yènÿmÿ daxèlèm. Bu saydûqlarûmdan he÷ bèrènèn yaxûnlarû,Mÿhÿmmÿdèn (s.ÿ.s.) sÿhabÿlÿrènèn Ona (s.ÿ.s.) gþs -tÿrdèklÿrè hþrmÿtè gþstÿrmèrdèlÿr. Onlara bèr øey ÿmredèncÿ, buyruüunu yerènÿ yetèrmÿk ö÷ön yerlÿrèndÿnatûlûrlar. Dÿstÿmaz gþtördöyö zaman, bÿdÿnènÿ tÿ masedÿn sudan bèr mèqdar ala bèlmÿk ö÷ön, sankè yarûøedèrlÿr. Ona duyduqlarû sevgè vÿ hþrmÿt o qÿdÿr bþ -yökdör kè, baølarûnû qaldûrûb özönÿ belÿ rahatca baxabèlmèrlÿr".Gþrÿsÿn sÿhabÿlÿr Hz. Peyüÿmbÿrè (s.ÿ.s.) gÿ rÿ -yèndÿn ÷oxmu sevèrdèlÿr? Xeyr, ïeyüÿmbÿr (s.ÿ.s.)ancaq elÿ sevèlÿrdè. Hz.Peyüÿmbÿrèn (s.ÿ.s.) elÿ bèreøq lÿ sevèlmÿsènè hÿm Allah (c.c.) hÿm dÿ peyüÿmbÿr(s.ÿ.s.) tþvsèyyÿ etmÿkdÿdèr.Allah Rÿsulunu (s.ÿ.s.) kþnöldÿn gÿlÿn bèr sevgèèlÿ sevmÿk ö÷ön ÿlbÿttÿ Onun (s.ÿ.s.) sönnÿsènè tanûmaqvÿ ona uyüun gÿlmÿk lazûmdûr. ×önkè Onun(s.ÿ.s.) sönnÿsènè tanûyûb da Onu (s.ÿ.s.) sevmÿmÿkmömkön deyèl. ×aüûmûzda ènsanlûüûn ÿn bþyök problemè,Onu (s.ÿ.s.) vÿ sönnÿsènè gÿrÿyè kèmè tanûmamaqdûr.Bu gön ö÷ön etmÿéèmèz lazûm olan øey, Onun(s.ÿ.s.) hÿyatûnû vÿ sönnÿsènè þyrÿnÿrÿk hÿr ke÷ÿngön Onu (s.ÿ.s.) daha yaxûndan tanûmaüa ÷alûøûb,sþzönön östönÿ sþz sþylÿmÿyèb, hÿr mþvzuda Onu(s.ÿ.s.) þzömözÿ rÿhbÿr etmÿkdèr.Yunus ßmrÿnèn dèlèndÿn deyèrèk kè;Araéà araéà tapsam èzèíèÈçèíèí tozuna söròsÿm özönöHaqq nÿsèb etsÿ gþrsÿm özönöYa Mÿhÿmmÿd canûm arzular sÿnè…6 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

Èdeal bèr mösÿlman olmaq ö÷önpeyüÿmbÿrlÿrdÿn ala bèlÿcÿyèmèzdÿrslÿrMuammer ErbaøBakû Dþvlÿt Önèversètetènèn Èlahèyyat ôaköltÿsènèn dekan möavènè, professorÈnsanlara øèrèn dèllÿ,gölÿr özlÿ yaxûnlaømalû, sÿhvlÿrènè doürudan özlÿrènÿ vurmamalûyûq.×önkè bu mþvzuda da ÿn gþzÿl nömunÿnè Sevèmlè Peyüÿmbÿrèmèzèn (s.ÿ.s.) øÿxsèndÿyenÿ Uca Allah (c.c.) vermÿkdÿdèr: "Allahûn rÿhmÿtèndÿn þtÿrè, sÿn onlara qarøûyumøaq davrandûn. ßgÿr kobud vÿ bÿrk örÿklè olsaydûn, øöbhÿsèz ÿtrafûndan daülar xÿrclÿr èdè.Onlarû baüûøla, onlara baüûølama dèlÿ, èø haqqûnda onlara mÿslÿhÿtlÿø,lakèn qÿrar verdènmè Allaha gövÿn, doürusu Allah gövÿnÿnlÿrè sevÿr".Uca Allah (c.c.), xÿlèfÿsè olaraq yaratdûüû ènsanû yerözönÿ gþndÿrÿrkÿn onu yalnûz aüûlla tÿchèz et mÿklÿkèfayÿtlÿnmÿmèø, onu se÷èlmèø el÷èlÿrè vasètÿsèylÿ gþn -dÿrdèyè èlahè vÿhylÿ daèma dÿstÿklÿmèødèr.Sual olunur kè, bu peyüÿmbÿrlÿr kèmdèr?Onlar, èctèmaè bèr varlûq olan ènsanûn Uca Yara da -nû (c.c.) èlÿ olan canlû önsèyyÿtènè quran se÷mÿ vÿ ucaøÿxsèyyÿtlÿrdèr. Onlar haqqûnda nÿ deyèr Uca Kètabû -mûz: "Bèz, peyüÿmbÿrlÿrè möjdÿ÷èlÿr vÿ xÿbÿrdarlûq -÷ûlar olaraq gþndÿrdèk kè, peyüÿmbÿrlÿrdÿn sonra èn -sanlarûn Allaha qarøû bèr bÿhanÿlÿrè olmasûn. Allahmöt lÿq östöndör, yeganÿ hèkmÿt sahèbèdèr".Onlar, möcÿrrÿd halda olan èlahè buyruqlarû kon k -retlÿødèrÿn, nÿzÿrèyyÿ halûndakû qanunlarû hÿyata ke -÷èrÿn vÿ èlahè murada uyüun nömunÿvè bèr cÿmèyyÿtmeydana gÿtèrmÿyè bacaran möstÿsna kÿslÿrdèr.Peyüÿmbÿrlÿrèn baølûca vÿzèfÿlÿrènè belÿ yekunlaødûrmaüûmûzmömköndör:1.Uca Allahdan (c.c.) þzlÿrènÿ gÿlÿn vÿhyè gþ tö -röb ènsanlûüa tÿqdèm etmÿk,2.Bu vÿhyè praktèk øÿkèldÿ hÿyata ke÷èrmÿk,3. Vÿhyèn yaøanmasûnda ènsanlûüa nömunÿ ol maq.Uca Allah (c.c.), bèz ènsan oüluna eynè ènanc ÿsas -larûnû bèldèrÿn saysûz peyüÿmbÿr gþndÿrmèø vÿ rèsalÿtzÿncèrènè son peyüÿmbÿr Hz. Mÿhÿmmÿd (s.ÿ.s.) èlÿtamamlamûødûr. Bu mþvzuda, Uca Allah (c.c.) belÿbu yurmaqdadûr: "Ey Mÿhÿmmÿd! Bèz, sÿndÿn ÿvvÿlgþn dÿrdèyèmèz hÿr peyüÿmbÿrÿ; ‘Mÿndÿn baøqa Tan -rû yoxdur, tÿk Mÿnÿ qulluq edèn' deyÿ vÿhy etmèøèk".Bu sÿbÿbdÿn yaradûlûø mÿqsÿdèmèzè þyrÿnmÿyèmèz,Yaradanûmûza (c.c.) layèqèncÿ qulluq edÿ bèl mÿ -yèmèz vÿ nÿtècÿdÿ dÿ mövÿffÿqèyyÿtÿ, xoøbÿxtlèyÿ ÷a -ta bèlmÿyèmèz ancaq bu se÷mÿ þndÿrlÿrèn mesajlarûnaqulaq asmaüûmûz vÿ onlarû doüru bèr øÿkèldÿ nömunÿgþtörmÿyèmèzlÿ mömköndör.Yaxøû bu uca øÿxsèyyÿtlÿrè dègÿr ènsanlardan ayû -ran nÿ kèmè xösusèyyÿtlÿr vardûr? Vÿ gþrÿsÿn bèz, on -larûn bu xösusèyyÿtlÿrèndÿn nÿ kèmè dÿrslÿr ÷ûxara bè -lÿrèk? Èndè bu mÿsÿlÿlÿr özÿrèndÿ qûsaca dayanmaqèstÿyèrèk.ßvvÿlcÿ bötön peyüÿmbÿrlÿr möÿyyÿn dþvrlÿr vÿcÿmèyyÿtlÿr vasètÿsèlÿ dÿ olsa unèversal, yÿnè bö tþv -lökdÿ ènsanlûüa xètab edÿn mesajlar gÿtèrmèølÿr. Necÿkè Uca Allah (c.c.) belÿ buyurmaqdadûr: "Bèz, sÿnè bö -tön ènsanlara ancaq möjdÿlÿyècè vÿ xÿbÿrdarlûq÷û ola -raq gþndÿrdèk. Lakèn ènsanlarûn ÷oxu bunu bèlmÿzlÿr".O halda bu peyüÿmbÿrlÿrèn varèslÿrè olan bèzlÿrdÿ, bötön ènsanlûüû qardaø olaraq gþrmÿlè, gÿrÿk fèkèrlÿrèmèzdÿ,gÿrÿk hÿrÿkÿt vÿ tutumlarûmûzda yalnûz þzö -mözÿ vÿ yaxûn ÿtrafûmûza deyèl, bötön ènsanlûüa xètabetmÿlèyèk. Sadÿ, sonsuz vÿ tÿktÿrÿflè hÿllÿr deyèl, unè -versal hÿllÿr arxasûnda olmalûyûq.Peyüÿmbÿrlÿr, unèversal mesajlar gÿtèrmèø ol maq -la bèrlèkdÿ bunu kþ÷örÿrkÿn ÿvvÿlcÿ þz mèllÿtlÿrènèndèlènè èstèfadÿ etmèølÿr. ×önkè Uca Allah (c.c.) belÿ bu -yurmaqdadûr: "Bèz, þzlÿrènÿ a÷ûq-aøkar èzah edÿ bèlsènÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:47

deyÿ hÿr peyüÿmbÿrè þz mèllÿtènèn dèlèylÿ gþndÿrdèk".(Èbrahèm 14/4)Buradan nÿ nÿtècÿ ÷ûxara bèlÿrèk? Bèzlÿr dÿ cÿ -mèy yÿtèmèzdÿn qopmamalû, onun dèlènÿ, mÿdÿnèy yÿ tè -nÿ, dÿyÿrlÿrènÿ yadlaømamalûyûq. Xösusèlÿ zèyalûla rû -mûz, cÿmèyyÿtlÿrènÿ þndÿrlèk edÿrkÿn bu vÿzèfÿnè on -larûn dèlèylÿ, onlarûn anlayacaüû øÿkèldÿ vÿ onlara hþr -mÿt vÿ sevgè duyaraq etmÿlèdèr.Peyüÿmbÿrlÿr dÿ bèzèm kèmè bèr bÿøÿrdèr. ×önkè bu -nu qÿbul etmÿyèb Allahûn (c.c.) peyüÿmbÿr olaraq nÿö÷ön bèr mÿlÿk gþndÿrmÿdèyènè soruøan kÿslÿrÿ "Quran"bu cavabû vermÿkdÿdèr: "De kè; "yer özöndÿ yer lÿøèbgÿzÿnlÿr mÿlÿk olsaydûlar, bèz dÿ onlara gþydÿn pey -üÿmbÿr olaraq bèr mÿlÿk gþndÿrÿrdèk". (Èsra 17(90-95)Bunun mÿnasû nÿdèr? Bèzlÿr, dègÿr bÿzè dènlÿrdÿedèldèyè kèmè peyüÿmbÿrlÿrè hÿddèndÿn artûq möqÿddÿshesab etmÿklÿ mÿøüul olmayacaq, ÿksènÿ pey üÿm -bÿrlÿrèn hÿyatlarûnû ÷ox yaxøû oxuyaraq buradan dÿrslÿr÷ûxaracaq, èbrÿtlÿr gþtörÿcÿyèk. ×önkè bötön peyüÿmbÿrlÿr,bèzèmlÿ eynè dönyanû, eynè øÿrtlÿrè pay laødû vÿbèzèm bu gön qarøûlaødûüûmûz problemlÿrlÿ möbarèzÿetdè. Bu sÿbÿbdÿn ÿgÿr bèzlÿr, onlarû yaxøû nömunÿ alabèlsÿk bu gön è÷èndÿ ÷abaladûüûmûz bèr ÷ox problemèrahat bèr øÿkèldÿ aøma èmkanûna sa hèb olacaüûq.Bötön peyüÿmbÿrlÿr, ÿmèn, yÿnè etèbarlû kÿslÿrdèr.×önkè Sevèmlè Peyüÿmbÿrèmèzÿ (s.ÿ.s.), øÿxsÿn þzcÿmèyyÿtè tÿrÿfèndÿn peyüÿmbÿr olmazdan ÿvvÿl ‘ÿlßmèn'yÿnè ‘ßn etèbarlû kèmsÿ' lÿqÿbè verèlmèødèr. Bu -na gþrÿ dÿ qûsa möddÿtdÿ qurulan Èslam mÿdÿ nèy -yÿtènèn tÿmÿlèndÿ ÿvvÿlcÿ bu önsörö gþrmÿk lazûmdûr.Èndèkè vaxtda èsÿ, ÿn bþyök problem gövÿnc bþh -ranû deyèlmè? Bu möhètdÿ ‘Bu dþvrdÿ atana belÿ gö -vÿnmÿyÿcÿksÿn' kèmè sÿhv sþzlÿr az qala status qa -zan maq özrÿdèr. Bu sÿbÿblÿ bèzlÿr, dÿrhal Hz. Pey -üÿmbÿrèn (s.ÿ.s.) bu ÿsl sèfÿtènè nömunÿ gþtöröb, cÿ -mèyyÿtèmèzÿ vÿ bötön ènsanlûüa fèkèrlÿrèmèzlÿ, hÿyatûmûzlavÿ nömunÿ davranûølarûmûzla gövÿn verÿn bèrnþqtÿyÿ gÿlmÿlèyèk.ßmèn olmanûn yeganÿ yolu doüru olmaqdan ke÷ÿrvÿ peyüÿmbÿrlÿrèn ÿn ÿhÿmèyyÿtlè bèr baøqa sèfÿtè ‘sÿ -daqÿt', yÿnè dözgönlökdör. O halda bèzlÿr dÿ dözgönlökdÿn÷aømayaq. Bèzè sevmÿsÿlÿr, bèzèmlÿ möbarèzÿetsÿlÿr dÿ rÿqèblÿrèmèz belÿ bèzèm doüruluüumuzu etè -raf etsènlÿr. Eynèlÿ bu ayÿdÿ olduüu kèmè; "Ey Mÿ hÿm -mÿd! Onlarûn sþylÿdèklÿrènèn sÿnè özÿcÿyènè ÿlbÿttÿbè lèrèk. Doürusu onlar sÿnè yalan÷û saymûrlar. Lakènza lûmlar, Allahûn ayÿlÿrènè bèlÿ-bèlÿ ènkar edèrlÿr".Peyüÿmbÿrlÿrèn bèr baøqa xösusèyyÿtè, fetanet,yÿnè aüûllû olmaqdûr. Bÿlè! Bötön peyüÿmbÿrlÿr, ènsanlûüûnÿn östön zÿkalû kÿslÿrèdèr. Bu sÿbÿblÿ Ès lamèelmlÿrlÿ mÿøüul olan onlarûn varèslÿrè dÿ ÿn aüûl lû kÿslÿrarasûndan se÷èlmèølÿr. ×önkè bèr ÷ox Ès lam alèmè,daha kè÷èk yaølarda zÿkasûnû èsbat etmèø, bu èstèqamÿtdÿÿtrafûnûn heyranlûüûnû qazanmûø kÿslÿrdèr.×önkè bu yök aüûrdûr. Elm adamû, yÿnè peyüÿmbÿrvarèsè olmaq asan deyèl. Ayrûca nÿ demèølÿr; ‘Ya -rûm÷ûq hÿkèm candan, yarûm÷ûq möÿllèm dèndÿn edÿr'.O halda bèzlÿr dÿ, aüûllû olmalû, aüûlûmûzû son nþq -tÿsènÿ qÿdÿr ènkèøaf etdèrmÿlè vÿ èstèfadÿ etmÿlèyèk.×ön kè ‘Mösÿlman bèr dÿlèkdÿn èkè dÿfÿ soxulmaz' de -yÿn peyüÿmbÿrèmèzèn (s.ÿ.s.) bu tþvsèyÿsènè ancaq buøÿkèldÿ yerènÿ yetèrÿ bèlÿrèk.Vÿ elm! Peyüÿmbÿrlÿrèn bÿlkÿ dÿ ÿn ÿhÿmèyyÿtlèxösusèyyÿtè vÿ rèsalÿt vÿzèfÿsènèn yeganÿ a÷arû. Bumþvzuda "He÷ bèlÿnlÿrlÿ bèlmÿyÿnlÿr bèr olarmû?","Elm ×èndÿ dÿ olsa onu alûrûq" kèmè saysûz ayÿ vÿ hÿ -dès mþvcuddur. Ayrûca dènèmèz; "Elm, ènanan hÿr kèøèvÿ qadûn özÿrènÿ tÿhsèl almasû lazûm olan bèr fÿrz, bèrvÿzèfÿdèr" buyuraraq elmsèz dènèn dÿ olmayacaüûnû ÷oxa÷ûq bèr øÿkèldÿ ortaya qoymuødur. Hamûmûzûn bèldèyèkèmè Sevèmlè Peyüÿmbÿrèmèz (s.ÿ.s.), daha èlk göndÿnelm aøèqè olmuø vÿ bþyök zÿfÿrènè yûüdûüû elm or du -suyla ÿldÿ etmèødèr.Bu gön èsÿ, bèz mösÿlmanlarûn ÿn bþyök problemèelmè èstèqamÿtdÿn dÿrhal hÿr sahÿdÿ gerè qalmaüûmûzdeyèlmè? O zaman bèr an ÿvvÿl elmÿ sarûlmalû, ètèrdèyèmèzoxuma-yazma vÿrdèøènè tÿkrar qazanmalû, elmèvÿ elm adamlarûnû tÿkrar layèq olduqlarû mþvqeyÿ otur -tmalûyûq.Peyüÿmbÿrlÿrèn bèr baøqa ÿhÿmèyyÿtlè sèfÿtè tÿb -lèü dèr. Nÿ demÿkdèr tÿblèü? Doürularû, yaxøûlûqlarû, gþ -zÿllèklÿrè ènsanlara ÷atdûrmaq vÿ bunlarû onlarla paylaømaq.Baxûn Uca Kètabûmûz bu mþvzuda nÿ buyurur:"Ey Peyüÿmbÿr! Rÿbbèndÿn sÿnÿ endèrèlÿnè tÿblèüet. ßgÿr bunu etmÿzsÿnsÿ Onun el÷èlèyènè etmÿmèøolarsan. Allah sÿnè ènsanlardan qoruyar".Uca Allah (c.c.) a÷ûqca èfadÿ edèr; hÿr vaxt doürularûsþylÿmÿk, mödafèÿ etmÿk asan deyèl. Lakèn o, vÿdedèr. Bèz, ÿgÿr sÿn doürulardan yana olsan sÿnè qoruyarûqdeyèr. O halda bèzlÿr dÿ daèm doürulardan yanaolaq vÿ sahèb olduüumuz gþzÿl mÿlumat vÿ dÿyÿrlÿrèbaøqalarûyla paylaømaüa ÷alûøaq. ßlbÿttÿ bunu edÿr -kÿn dþvrön øÿrtlÿrènÿ uyüun, möasèr önsèyyÿt èmkanlarûndanèstèfadÿ eòìÿk lazımdır.Peyüÿmbÿrlÿrèn bèr baøqa xösusèyyÿtè dÿ, xoø gþ -röødör.Yaradûlanû Yaradandan þtÿrè sevÿcÿk vÿ onlara sev -gè vÿ xoøgþröølÿ yaxûnlaøacaüûq. Baxûn bu mþvzudaUca Kètabûmûzûn tþvsèyÿsè nÿ qÿdÿr dÿ èbrÿtverècèdèr:"Onlarûn Allahdan baøqa yalvardûqlarûna sþyöb pès8 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

sþz sþylÿmÿyèn kè, onlar da bèlmÿyÿrÿk aøûb Allahasþymÿsènlÿr!"Ènsanlara øèrèn dèllÿ, gölÿr özlÿ yaxûnlaømalû, sÿh v -l ÿrènè doürudan özlÿrènÿ vurmamalûyûq. ×önkè bu mþv -zuda da ÿn gþzÿl nömunÿnè Sevèmlè Peyüÿmbÿ rè mè -zèn (s.ÿ.s.) øÿxsèndÿ yenÿ Uca Allah (c.c.) vermÿk dÿ -dèr: "Allahûn rÿhmÿtèndÿn þtÿrè, sÿn onlara qarøû yum -øaq davrandûn. ßgÿr kobud vÿ bÿrk örÿklè olsaydûn,øöbhÿsèz ÿtrafûndan daülar xÿrclÿr èdè. Onlarû ba üûøla,onlara baüûølama dèlÿ, èø haqqûnda onlara mÿslÿ hÿt -lÿø, lakèn qÿrar verdènmè Allaha gövÿn, doürusu Allahgövÿnÿnlÿrè sevÿr".Vÿ sÿbr! Hÿr qapûnûn qûzûl a÷arû. Sÿbr olmadanhe÷ bèr øeyè bacarmaq mömkön deyèl. ßlbÿttÿ sÿbr,mèskèn bèr øÿkèldÿ oturub gþzlÿmÿk deyèl, ÿksènÿ bèrøeyè bacarmaq ö÷ön bötön sÿyè gþstÿrdèkdÿn sonraqorxmadan nÿtècÿyÿ doüru èrÿlèlÿmÿkdèr. Necÿ kè bö -tön peyüÿmbÿrlÿrèn þmrö, bþyök bèr sÿbr èmtahanûnaøahèd olmuø vÿ Uca Allah (c.c.) onlarû belÿ möj dÿ lÿ -mèødèr: "Øöbhÿsèz sÿbr edÿnlÿrÿ mökafatlarû he sa bsûzbèr øÿkèldÿ þdÿnÿcÿk".Gþröldöyö özrÿ qèymÿtlè peyüÿmbÿrlÿrèn bu vÿda ha nÿ qÿdÿr gþzÿl, östön xösusèyyÿtlÿrè mþvcuddur.Bèzÿ döøÿn bunlarû yaxøûca þyrÿnmÿk, bunlardandÿrs ÷ûxarmaq vÿ bunun sayÿsèndÿ qarøûlaødûüûmûzproblemlÿrè daha rahat aøaraq bèr an ÿvvÿl dönya vÿaxèrÿt xoøbÿxtlèyènÿ qovuømaqdûr.Allahûn (c.c.) salamû vÿ bÿrÿkÿtè özÿrènèzÿ olsun.ADI GÖZELKENDÈ GÖZEL MUHAMMEDCanım kurban olsun senin yoluna,Adı gözel, kendi gözel Muhammed,Şefàat eyle bu kemter kuluna,Adı gözel, kendi gözel MuhammedMö'min olanların ÷oktur cefàsı,Ahirette olur zevk-u sefàsı,On sekiz bin àlemin Mustafà'sı,Adı gözel, kendi gözel MuhammedYedi kat gþkleri seyràn eyleyen,Kûrsûn östönde cevlàn eyleyen.Mi'ràcda ömmetin Hak'dan dileyen,Adı gözel, kendi gözel MuhammedOl ÷àriyàr anın gþkler yàridir,Anı seven gönahlardan beridir,On sekiz bin àlemin serveridir,Adı gözel, kendi gözel MuhammedÄÓÀÓëó Òàíðûì, øó êàðàíëûê éîëëàðûÁèçè ñàíà óëàøòûðàí éîëëàð åò!Èùòèðàñëà êèëèòëåíìèø êîëëàðû,Áèðáèðèíè êócàêëàéàí êîëëàð åò!Ìóùàááåòèí ýþíëöìöçäå ùûç îëñóí;Göòòöüöìöç Ùàêêà âàðàí èç îëñóí,Þíöìöçäå ó÷óðóìëàð äöç îëñóí,Éîëóìóçäà äèêåíëåðè ýöëëåð åò!Äàëàëåòòå áûðàêûïtà èíñàíû,Éàïìà àðçûí åí êîðêóëó ùàéâàíû.Óíóòòóðìà äîüðóëóüó, âècäàíû,Áèçè ñàíà ëàéûê îëàí êóëëàð åò!Îðùàí Ñåéôè ÎðùàíAşık Yunus neyler iki cihànı sensiz,Sen Hak Peygambersin şeksiz, gömànsızSana uymayanlar gider imànsız,Adı gözel, kendi gözel Muhammed.Yunus EmreÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:49

Mÿhÿmmÿd peyüÿmbÿr (s.ÿ.s.)tarèxè øÿxsèyyÿt kèmèSaleh KazûmovBÿøÿr tarèxèndÿ nadèr øÿxsèyyÿtlÿr olur kè, onlar ta -rèxèn bötön dþvrlÿrèndÿ anûlûr vÿ hamû onu tanûyûr.Döz dör bu cör ènsanlarûn hamûsû mösbÿt cÿhÿtlÿrè èlÿdeyèl bÿzÿn qÿddarlûüû èlÿ dÿ tarèxdÿ èz qoyub getmèø -dèr. Bÿzè ènsanlar da xalqûnûn, mèllÿtènèn gÿlÿcÿyè ö÷önhÿyatûnû baüûølamûødûr. Bu cör adamlara xalqlarûn÷oxunda rast gÿlmÿk mömköndör. ×èndÿ Konfutsè,Lao Tszu, Hèndèstanda Budda, Mahavèra, ÈrandaZÿrdöøt, èlahè dènlÿrdÿ bþyök peyüÿmbÿrlÿrdÿn olan,Hz.Èbrahèm (s), Hz.Musa (s), Hz. Davud (s), Hz.Sö ley -man (s) vÿ baøqalarû bunlara nömunÿ ola bèlÿr. Lakènbunlar è÷ÿrèsèndÿ þz xarakterèk xösusèyyÿtlÿrè èlÿ fÿrq -lÿnÿn, hÿyatûnû bötön bÿøÿrèyyÿtèn xoøbÿxt gÿlÿcÿ yè -nÿ hÿsr etmèø, se÷èlmèø bèr xösusèyyÿt vardûr kè, o pey -üÿmbÿrlÿrèn sonuncusu, xatèmul-ÿnbèya, gþr kÿmlè dènvÿ dþvlÿt xadèmè olan Hz. Mÿhÿmmÿddèr (s.ÿ.s.). 569-cu èldÿ ßrÿbèstan yarmadasûnda Abdul mutallèbèn oüluAbdullahûn aèlÿsèndÿ dönyaya gþz a÷an Hz. Mÿhÿm -mÿdèn (s.ÿ.s.) hÿyatû ÷ox èbrÿtamèzdèr. Uøaq èkÿn hÿyatûnbötön acûlarûnû yaøayan, gÿnclèyèndÿ dÿ döröst lö -yö èlÿ hÿr bèr ènsanûn dèqqÿtènè cÿlb edÿn Hz.Mÿ hÿ m -mÿdèn (s.ÿ.s.) bÿøÿr tarèxèndÿkè ÿn bþyök xèdmÿtè 610-632-cè èllÿr arasûndakû 23 èllèk tarèxè bèr dþvrdÿ Èslamdènènèn ÿsas mÿnbÿyè, bÿøÿrèyyÿt tarèxèndÿ möhömbèr yer tutan “Quranè-Kÿrèm”è hèssÿ-hèssÿ ènsanlara÷atdûrmasû olmuødur. Mèllèyyÿtèndÿn, dènèndÿn, mÿnsubolduüu etnèk qrupdan vÿ yaxud yaøadûüû coürafèÿrazèdÿn asûlû olmayaraq hÿr bèr ènsanûn maraq gþs -tÿrdèyè vÿ þyrÿnmÿk èstÿdèyè, ènsanlara yol gþstÿrÿnbèr hèdayÿt kètabû olan “Quran”da Hz. Mÿhÿmmÿdèn(s.ÿ.s.) þrnÿk bèr øÿxsèyyÿt olmasû èlÿ baülû belÿ buy -rulur: “(Ey ènsanlar) Sèzèn ö÷ön, Allah vÿ axèrÿt gö -nönÿ qovuømaüû arzu edÿnlÿr vÿ Allahû ÷ox zèkr edÿnlÿrö÷ön Allahûn el÷èsèndÿ gþzÿl bèr nömunÿ vardûr”.(ßhzab 33/21). Hècrÿtèn 5-cè èlèndÿ qöreyølèlÿr Mÿdè -nÿ yÿ höcum etdèkdÿ øÿhÿrèn ÿtrafûnda xÿndÿk qazûl -dûüû èlÿ özlÿødèlÿr. Belÿlèklÿ bèr ay möddÿtèndÿ øÿhÿrÿdaxèl ola bèlmÿyèb onu möhasèrÿ vÿzèyyÿtèndÿ saxla -dûlar. Bèr möddÿt ÿrzèndÿ ÿtrafla ÿlaqÿsè kÿsèlÿn Mÿ dè -nÿdÿkè mösÿlmanlar ÷ox ÷ÿtèn bèr vÿzèyyÿtdÿ qal mûø -dû. Bu sûxûntûlû gönlÿrdÿ peyüÿmbÿr (s.ÿ.s.) ÿfÿndèmèzèndavranûølarû, baø verÿn hadèsÿlÿr qarøûsûndakû qö rur -luluüu, tÿlaøa döømÿmÿsè, sÿbèr vÿ tÿmkènè ha mû da ruhyöksÿklèyè yaradûrdû. Qeyd olunan bu ayÿdÿ Mÿhÿm -mÿd peyüÿmbÿrèn (s.ÿ.s.) ènamû, cÿsarÿtè, zÿkasû vÿqÿrarlûlûüû nömunÿ gþstÿrèlèb. Burada o dþvrdÿkè Mÿ -dènÿ mödafèÿ÷èlÿrènÿ xètab edèlmÿklÿ yanaøû, ÿslèndÿo dþvrdÿn tutmuø tarèxèn bötön mÿrhÿlÿlÿrè ö÷ön mö -sÿlmanlarûn nömunÿ gþtörÿ bèlÿcÿyè, þrnÿk bèr øÿxsèyyÿtènhÿyatûndan bÿhs olunur. XVÛÛÛ ÿsrdÿ yaøamûømÿøhur fransûz fèlosofu Volterèn Èslam peyüÿmbÿrè Hz.Mÿhÿmmÿd (s.ÿ.s.) haqqûndakû fèkèrlÿrè dÿ, onun xa -rakterèk xösusèyyÿtlÿrènè a÷ûq gþstÿrèr: “Hz.Mÿhÿm mÿ -dèn (s.ÿ.s.) dènè ÿn parlaq dèndèr. Mþvcudluüunu zÿfÿrlÿrÿborclu olan bu dèn, yarandûüû göndÿn etèbarÿnTanrû tÿrÿfèndÿn hèfz olunmaqdadûr. O vaxtdan 1200 èlke÷mÿsènÿ baxmayaraq, o vaxt nÿ cör èdèsÿ èndè dÿelÿdèr. Mÿhÿmmÿd peyüÿmbÿr (s.ÿ.s.) tÿrÿfèndÿn qo -yulmuø qaydalar hal-hazûrda da dÿyÿrlÿrèndÿn he÷ nÿètèrmÿmèødèr. Mÿhÿmmÿd (s.ÿ.s.) Èsgÿndÿr kèmè cÿ -sur, Numa kèmè dÿ aüûllû èdè”.“Quranè-Kÿrèm” vÿ Hz. Mÿhÿmmÿd (s.ÿ.s.) haq -qûnda Almanèyanûn gþrkÿmlè dþvlÿt xadèmè Bèsmarkûndedèyè fèkèrlÿr dÿ ÷ox maraqlûdûr: “Möxtÿlèf vaxtlarda èn -sanlarû èdarÿ etmÿk ö÷ön Allah (c.c.) tÿrÿfèndÿn gþn -dÿrèldèyè deyèlÿn sÿmavè kètablarû tam vÿ ÿtraflû tÿdqèqetsÿm dÿ he÷ bèrèndÿ hèkmÿt vÿ sÿrrastlûq gþrmÿdèm.Bu qanunlar nÿènkè cÿmèyyÿtèn, hÿtta bèr evèn adam -larûnûn sÿadÿtènè tÿmèn edÿ bèlÿcÿk qövvÿdÿ deyèldèr.Bu fèkèrlÿr “Quranè-Kÿrèm”ÿ aèd edèlÿ bèlmÿz. Mÿn “Qu -ran”û hÿrtÿrÿflè araødûrdûm. Hÿr sþzöndÿ bþyök hèk -mÿtlÿr gþrdöm. Mösÿlmanlarûn döømÿnlÿrè bu kètabûnMÿhÿmmÿd (s.ÿ.s.) tÿrÿfèndÿn yazûldûüûnû èddèa et sÿlÿrdÿ, mökÿmmÿl, hÿtta ÿn mökÿmmÿl bèr zÿkaya malèkolan adamûn belÿ bèr xarèqÿ yaratdûüûnû èddèa etmÿk,reallûüû qÿbul etmÿyèb kèn vÿ qÿrÿzlÿ mÿsÿlÿyÿ yanaømaqdemÿkdèr kè, bu da elm vÿ hèkmÿtÿ zèddèyyÿttÿøkèl edèr. Mÿn èsÿ èddèa edèrÿm kè, Mÿ hÿm mÿd10 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

(s.ÿ.s.) se÷èlmèø bèr øÿxsèyyÿtdèr. Ènsan ÿlènèn be lÿ bèrÿsÿr yaratmasû ehtèmallardan uzaqdûr”. Bèsmark Hz.Mÿhÿmmÿdèn (s.ÿ.s.) øÿxsèyyÿtè mþvzusuna toxunaraqfèkrènè belÿ tamamlayûr: “Mÿn sÿnèn möasèrènolmadûüûma gþrÿ ÷ox tÿÿssöf edèrÿm ey Mÿhÿmmÿd(s.ÿ.s.)! Bÿøÿrèyyÿtÿ ÷atdûrûb tÿblèü etdèyèn bu kètab sÿ -nèn þz ÿsÿrèn deyèldèr. O èlahèdèr. Onun èlahè olma dû üûnûèddèa etmÿk bÿhs olunan elmlÿrèn batèl oldu üu nu èddèaetmÿk qÿdÿr gölönc gþrönör. Buna gþrÿ dÿ bÿøÿrèyyÿtsÿnèn kèmè se÷èlmèø qödrÿtè bèr dÿfÿ gþrmöø vÿ bundansonra bèr daha gþrÿ bèlmÿyÿcÿkdèr. Mÿn sÿnèn sevgèdolu hözurunda dÿrèn bèr hþrmÿtlÿ baø ÿyèrÿm”.Gþrkÿmlè rus yazû÷ûsû Lev Tolstoyun fèkèrlÿrè dÿ Vol -terèn fèkèrlÿrè èlÿ öst-östÿ döøör: “Mÿnèm ö÷ön Mÿhÿm -mÿdèn (s.ÿ.s.) yolu xa÷a sètayèø etmÿkdÿn möqayèsÿolunmayacaq qÿdÿr östöndör. ßgÿr ènsan se÷èm haq -qûna malèk olsaydû, aülû baøûnda olan hÿr bèr xrèstèanvÿ hÿr bèr ènsan øöbhÿ etmÿdÿn, tÿrÿddödsöz Mÿ -hÿm mÿdèn (s.ÿ.s.) yolunu, tÿk Allah (c.c.) vÿ onun pey -üÿmbÿrènè qÿbul edÿrdè”.Amerèkanûn gþrkÿmlè alèmè vÿ yazû÷ûsû Maykl Har -tûn da Mÿhÿmmÿd peyüÿmbÿrèn (s.ÿ.s.) bÿøÿrèyyÿt ta -rè xèndÿ bþyök bèr øÿxsèyyÿt olmasû haqqûnda dedèyèfèkèr ÷ox dèqqÿtè cÿlb edÿn fèkèrdèr: “Ola bèlsèn ÷oxlarûnaqÿrèbÿ gÿlÿ bèlÿr kè, dönyadakû gþrkÿmlè øÿxsèyyÿtlÿrè÷ÿrèsèndÿ nèyÿ gþrÿ bèrèncè sûrada mÿn Mÿhÿm mÿdpeyüÿmbÿrèn (s.ÿ.s.) adûnû qeyd edèrÿm. Lakèn mÿ nÿ be -lÿ gÿlèr kè, baøqa he÷ bèr ènsan bÿøÿr tarè xèndÿ onunqÿdÿr dènè vÿ dönyÿvè èølÿrdÿ mövÿffÿqèyyÿt ÿl dÿ edÿbèlmÿmèødèr. Hÿtta èndè onun vÿfatûndan 14 ÿsr ke÷ -mÿsènÿ baxmayaraq, onun tÿblèü etdèyè dèn hal-hazûrdada ènsanlarûn hÿyatûnda ÷ox möhöm rol oy na yûr”.Mÿhÿmmÿd peyüÿmbÿr (s.ÿ.s.) haqqûnda gþr kÿm -lè øÿxsèyyÿtlÿrèn bu cör mösbÿt fèkèrlÿrè èlÿ yanaøû bÿ -zÿn dÿ onun øÿxsèyyÿtènÿ kþlgÿ döøörmÿk èstÿyÿn,mÿ sÿlÿyÿ qÿrÿzlè yanaøan, rallûüû ènkar edÿn øÿxslÿrdÿ vardûr. Hÿmèøÿ olduüu kèmè son vaxtlarda da Avro -pada bu cör hadèsÿlÿrlÿ daha ÷ox rastlaøûrûq. Sþz yoxkè, Hz. Mÿhÿmmÿd (s.ÿ.s.) hÿr bèr mösÿlmanûn sev -dèyè bèr øÿxsèyyÿtdèr. Øöbhÿsèz ke÷mèø SSRÈ ÿrazèsèndÿyaøayan ènsanlar, xösusèlÿ dÿ mösÿlmanlar onunhaqqûnda ÷ox vaxt qÿrÿzlè mÿnbÿlÿrdÿn mÿlumat al -dûqlarûna gþrÿ onun øÿxsèyyÿtènè tam olaraq bèlmÿkèm kanûnda olmamûølar. Hal-hazûrda èsÿ vÿzèyyÿt tamfÿrqlèdèr. Èslam peyüÿmbÿrènè yaxûndan þyrÿnèb bèlÿnbèr ènsan onun nÿ qÿdÿr bþyök bèr øÿxsèyyÿt ol du -üunu, nÿ qÿdÿr bþyök qÿlbÿ malèk olduüunun øahèdèolur. O, alèmlÿrÿ rÿhmÿt olaraq gþndÿrèlmèø bèr øÿxsèyyÿtdèr.“Bèr ènsan rÿsulallahû valèdeynèndÿn, þvla -dûn dan vÿ bötön ènsanlardan ÷ox sevmÿdèyè tÿqdèrdÿhÿqèqè mþmèn ola bèlmÿz” (Buxarè, man 8; Möslèm, man 70).Bþyök Törk øaèrè Mehmet Akèf ßrsoyun hÿyatûndayaøanmûø bèr hadèsÿ bu baxûmdan ÷ox èbrÿtamèzdèr.Mehmet Akèfÿ yaxûn olan adamlardan bèrè ona èradtutaraq bèr øÿxs haqqûnda bèldèrèr kè, “Mÿn sÿnèn kèmèbþyök bèr øÿxsèyyÿtdÿn he÷ gþzlÿmÿzdèm kè, sÿn on -dan kösÿrÿk onunla barûømamaqda bu qÿdÿr qÿrarlûolasan”. Cavabûnda Mehmet Akèf ßrsoy bèldèrèr kè,“ÿgÿr o, mÿnèm øÿxsèmlÿ baülû bèr øey demèø ol saydûmÿn onunla ÷oxdan barûøardûm. Lakèn o, mÿnèm ÷oxhÿssaslûqla yanaødûüûm øÿxsèyyÿtÿ, peyüÿmbÿrèmèzÿ(s.ÿ.s.) qarøû hþrmÿtsèzlèk etmèødèr”.Hÿqèqÿtÿn mþmènèn qÿlbèndÿ Allah (c.c.) sevgèsè,peyüÿmbÿr (s.ÿ.s.) sevgèsè þn planda olmalûdûr. Be -lÿlèklÿ Mehmet Akèf ßrsoyun bu mþvzudakû mþvqeyèdöøöndöröcödör. Bÿøÿrèyyÿt tarèxèndÿ nadèr øÿxsèyyÿtlÿrdÿnolan Hz. Mÿhÿmmÿd (s.ÿ.s.) hal-hazûrda da onusevÿn ènsanlarûn qÿlbèndÿ taxt qurub. O, dègÿr pey -üÿmbÿrlÿrèn hÿyatlarûnda rastûmûza ÷ûxan, ènsan zÿ ka -sûnûn qavramaqda ÷ÿtènlèk ÷ÿkdèyè mþcözÿlÿrÿ östön -lök verÿn bèr peyüÿmbÿr deyèl, daha ÷ox sÿbÿb vÿnÿtècÿyÿ ÿsaslanan, göndÿlèk hÿyatda özlÿødèyèmèz mÿ -sÿlÿlÿrèn hÿr-hansû bèrèndÿ yaøamûø olduüu þrnÿk hÿ -yatû nömunÿ gþtörÿ bèlÿcÿyèmèz, 632-cè èldÿ Mÿdènÿ -dÿ vÿfat etmèø tarèxè bèr øÿxsèyyÿtdèr. nÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:411

Mösÿlman dþvlÿtènènyaranma tarèxèndÿn(VÛÛ ÿsrèn ortalarûna kèmè)ßlÿkbÿr ßlÿkbÿrovtarèx elmlÿrè namèzÿdèÈslam Bþyök Allah (c.c.) tÿrÿfèndÿn dönyaya üþndÿrèlÿnson kamèl dèndèr. Peyüÿmrèmèzèn (s.ÿ.ñ) Tÿk al -lah lûq ÿsasûnda ènsanlara tÿqdèm etdèyè yenè hÿyattÿrzè (èlbÿs ÷ÿdèdÿn, èø hÿmèdÿn va mut øÿhèdÿn / paltarûnyenè, hÿyatûn lÿyaqÿtlè, þlömön èsÿ Allah (c.c.)yo lunda) ènsanlarûn øöurunda ènqlab etmÿklÿ yanaøû,ßrÿ bèstan yarûmadasûndan ÷ûxaraq qûsa möddÿt ÿr -zèn dÿ Fransanûn cÿnubundan ×ènÿ qÿdÿr, Volqanûnyuxarû axarlarûndan ekvatora kèmè genèø ÿrazèdÿ ya -yûldû. Ha zûrda da Èslam, onun peyüÿmbÿrè (s.ÿ.s.) tÿ -rÿ fèndÿn bèzlÿrÿ qoyulan elmè, mÿdÿnè vÿ mÿnÿvè mè -ras zÿka sahèblÿrènè valeh etmÿkdÿdèr.Tarèxè vÿ elmè ÿnÿnyÿ gþrÿ, Èslam dènènèn meyda nagÿlmÿsè vÿ yayûlmasû bèlavasètÿ ßrÿbèstan yarûma dasûèlÿ baülûdûr. ßfsuslar olsun kè, “Quran”ûn bèzÿ tÿq dèm et -dèyè mÿlumatdan fÿrqlè olaraq, èndè dÿ bèr ÷ox Av ropa(Qÿrb) alèmlÿrènèn qÿnaÿtènÿ gþrÿ Èslamûn meydanagÿlmÿsè vÿ yayûlmasû ãóéà ÿrÿb cÿmèyyÿtèndÿ baøverÿn sosèal-èqtèsadè proseslÿrèn ènkèøafûnûn nÿ tè cÿsèdèr.Göman olunur kè, ÿrÿblÿr yarûmadanûn yerlè ÿhalèsèdeyèl. Hÿrfè tÿrcömÿdÿ “kþ÷ÿrè, bÿdÿvè” mÿnasûnûbèldèrÿn bu xalqûn adû qaynaqlarda tÿxmènÿn e.ÿ. XÛÿsrdÿ ÷ÿkèlèr vÿ yalnûz Èslam dþvlÿtè meydana gÿl dèk -dÿn sonra hÿmèn ad bötön ÿrÿb tayfalarû ö÷ön ömumèlÿødèrècèbèr ada ÷evrèlèr.Ömumèyyÿtlÿ, mÿlumatlara gþrÿ ÿrÿb tayfalarû ö÷ÿsas qola bþlönör: ÿl-a’rèba (cÿnub, yÿmÿn ÿrÿblÿrè,kaxtanèlÿr), ÿl-ba’èda (øèmalè ÿrÿblÿr, mudar vÿ rÿbè’ÿbþlmÿlÿrè), nÿhayÿt, musta’rèba, yÿnè ÿrÿblÿømèølÿr.Mÿhz Èbrahèmèn (s) oülu Èsmayûl musta’rèba sayûlûr vÿpeyüÿmbÿrèmèzèn (s.ÿ.s.) tayfasû olan Qureyøèlÿrèn ÿc -dadû Heydÿr Èslama gþrÿ Èsmayûlûn ö÷öncö (“Tþvrat”agþrÿ èsÿ Heydÿr adû èlÿ èkèncè) oülu èdè.Qureyøèlÿr arasûnda varlû, tècarÿt vÿ sÿlÿmlÿ mÿø -üul olan ßmÿvèlÿrlÿ yanaøû, nèsbÿtÿn kasûb, xûrda tè ca -rÿt, sÿnÿtkarlûq vÿ maldarlûqla mÿøüul olan Haøèmè nÿs -lè dÿ var èdè. Peyüÿmbÿrèmèz (s.ÿ.s.) Haøèmèlÿr nÿs -lèndÿn èdè. Qaynaqlardan aydûn olduüu kèmè, Mÿkkÿyÿbaø÷ûlûq etmÿk höququ vÿ Kÿbÿnèn a÷arlarû Haøè mè -lÿrèn nÿzarÿtèndÿ èdè.Tarèx÷èlÿrèn qÿnaÿtènÿ gþrÿ pey -üÿmbÿrèmèzèn (s.ÿ.s.) anadan olmasû vÿ onun aèlÿsè(babasû vÿ atasû) haqqûnda olan mÿlumalar yalnûzÿfsanÿlÿrÿ ÿsaslanûr (Ïåòðóøåâñêèé È.Ï. «Èñëàì â Èðàíåâ VÛÛ-XÛV âåêàõ». Ëåíèíãðàä. 1966. c.15). Peyüÿmbÿ -ri mizin (s.ÿ.s.) babasû ßbd öl-Mötÿllibin 10 oülu ol -masûna baxmayaraq, onlardan yalnûz Hz. Mÿ hÿm -mÿdin (s.ÿ.s.) vÿ Hz. ßlinin atalarû eyni anadan, yÿniVahab ibn ßbdöl Manafûn qûzû ßalÿdÿn idilÿr.Bÿzè mÿlumatlara gþrÿ peyüÿmbÿrèmèzèn (s.ÿ.s.)anadan olduüu tarèx 570-cè èlÿ tÿsadöf edèr. Lakèn Hz.Mÿhÿmmÿdÿ (s.ÿ.s.) peyüÿmbÿrlèyèn verèlmÿsè onun40 yaøû olan èlÿ tÿsadöf etdèyè vÿ hÿmèn hadèsÿ mèladètarèxènèn 610-cu èlèndÿ baø verdèyèndÿn, peyüÿbÿrè mè -zèn (s.ÿ.s.) anadan olmasû 571-cè èldÿn hesablanarsadaha doüru olar. Atasû Abdullah peyüÿmbÿrèmèzè (s.ÿ.s.)gþrmÿmèø, anasû ßmènÿ èsÿ onun (s.ÿ.s.) 6 yaøû olandavÿfat etmèødèr. Bundan sonra peyüÿmbÿrèmèz (s.ÿ.s.)ÿvvÿl babasû, sonra da ÿmèsè ßbu Talèbèn hèmayÿ sèn -dÿ qalmûødûr.Hz. Mÿhÿmmÿdÿ (s.ÿ.s.) peyüÿmbÿrlèk, mèladûn610-cu èlèndÿ, daha doürusu dönyanûn yaranmasûnûn6203-cö èlèndÿ, rÿcÿb ayûnûn 27-dÿ verèlmèødèr (bÿ -zèlÿrè onun rabè-öl-ÿvvÿl ayûnda olduüunu qeyd edèr).Maraqlûdûr kè, hÿmèn hadèsÿnè Novruz bayramû gö nö -nÿ aèd edÿnlÿr dÿ var (Òàëûáîâ Ì.À.Ð. «Èñòîðèÿ Ïðî ðîêà Ìó -õàì ìåäà». Æóðíàë “Õàçàð”. Áàêó.1990, 14, ñ125).Bèz hadèsÿnèn Novruzla ÿlaqÿlÿndèrèlmÿsènè doürusayûrûq. ßvvÿla bu xÿbÿr Òÿkallahlûq dènlÿrè olan xrès -tèanlûq (nÿsranè) vÿ Èslamûn arasûnda maraqlû ÿlaqÿlÿrènözÿ ÷ûxmasnû vÿ burada èlahè nèzamûn olmasûnû bèrdaha tÿsdèqlÿyèr. Bu ÿlaqÿ Èsa Mÿsèhèn dekabr ayûnûn24-dÿn 25-nÿ ke÷ÿn gecÿ anadan olmasû, ïeyüÿm -bÿrèmèzÿ (s.ÿ.s.) èsÿ Novruz gönö (qÿdèm TörkcÿsèUø landûr / Îðäóáàäè Ì.Ñ. “Oòêóäà áåðåò ñâîå íà÷àëîÍîâðóç”. Áàêó. 1925 [Azÿrbaycan Törk dèlèndÿ, ÿrÿbqrafèkasû èlÿ] s.15 — ß.ßlÿkbÿrov) peyüÿmbÿrlèyèn ve -rèlmÿsè èlÿ tÿsdèqlÿnèr. Xrèstèan dènènèn meydana gÿl -mÿsè eramûzûn 33-cö èlè èlÿ ÿlaqÿlÿndèrèldèyè halda, Èsapeyüÿmbÿrèn (s) ad gönö èlÿ baülû hesablama era -12 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

mûzûn VÛ ÿsrèndÿ Romada yaøayan èskèt mÿnøÿlè rahèbKè÷èk Dèonèsè tÿrÿfèndÿn èølÿnèlèb (Àëåêïåð Àëåêïåðîâ.«Âñå äîðîãè âåäóò ê Òåíãðèàíñòâó» // Sosèal bèlgèlÿr.2001, VII 2, s.3-10). Rahèb tÿrÿfèndÿn hÿmèn tarèxèn se -÷èlmÿsè èsÿ tÿsadöfö sayûla bûlmÿz. Rahèbèn èskèt/Törkmÿnøÿlè olmasû, bèr ÷ox faktlarla yanaøû, hÿmèn hadè sÿ -nèn Tanrû÷ûlûqdan qèdalanmasûnûn tÿcÿssömödör.Yÿhyÿnèn Möjdÿsèndÿ Èsanûn anadan olmasû haq -qûnda deyèlèr: “Bèr ènsan var èdè, Allah (c.c.) tÿrÿfèndÿngþn dÿrèlmèødè, onun adû Yÿhyÿ èdè. O øÿhadÿt etmÿkö÷ön gÿlmèødè, Èøûq ö÷ön øÿhadÿt etmÿyÿ... O Èøûq haq -qûnda øÿhadÿt etmÿyÿ gÿlèb...” (ßhdè Cÿdèd. “Yÿh yÿ nènmöjdÿsè”. Û: 7,8). Belÿlèklÿ Èsanûn “Nur”la baülû ol masû,onun ad gönönön dekabrûn 24-dÿn 25-nÿ se ÷èlmÿsèastrolojè cÿhÿtdÿn dÿ tÿsdèqlÿnèr. Mÿhz hÿmèn gecÿdÿn“Èøûq/Nur” sanèyÿ-sanèyÿ artmaüa baølayûr. Èlahè qèsmÿtÿgþrÿ, Hz. Mÿhÿmmÿd (s.ÿ.s.) peyüÿmbÿrlèk sèlsèlÿsènèta mamladûüû kèmè, ona èlk vÿhyèn mÿhz Uølan (Novruz)gönö verèlmÿsè, bÿøÿrèy yÿtdÿ “Nur /Èøûüûn” “zölmÿt /qa -ranlûüûn” özÿrèndÿ tam qÿlÿbÿsènèn tÿsdèqèdèr.Bu cör mölahèzÿlÿr bèr daha dènèmèzèn ÿn kamèldèn olmasûnû vÿ peyüÿmbÿrèmèzèn (s.ÿ.s.) bu dönya -nûn peyüÿmbÿrlÿrèndÿn sonuncu olmasûnû tÿsdèqlÿyèr.Möqÿddÿs “Quran”a ÿsasÿn Hz. Mÿhÿmmÿdèn(s.ÿ.s.) zöhuru Èsa Mÿsèh tÿrÿfèndÿn möjdÿlÿnmèødèr.Bu barÿdÿ “Quran”ûn LXÛ, yÿnè “ÿs-Sÿff” surÿsènèn 6-cûayÿsèndÿ deyèlèr: “Ey Èsraèl oüullarû! Hÿqèqÿtÿn, Mÿnþzömdÿn ÿvvÿl nazèl olmuø Tþvratû tÿsdèq edÿn vÿMÿndÿn sonra gÿlÿcÿk ßhmÿd adlû bèr peyüÿmbÿrlÿmöjdÿ verÿn Allahûn el÷èsèyÿm”. Qÿrb/rusèyalû tarèx÷è -lÿrèn mölahèzÿlÿrènÿ gþrÿ “Quran”ûn bu xÿbÿrè Èncèl dÿkèYÿhyÿnèn Möjdÿsènÿ ÿsaslanûr kè, orada Èsa Mÿ sèhènanclûlara “Paraklet/Tÿskènverècènèn” gÿlmÿsèn dÿnxÿbÿr verèr (Ïåòðóøåâñêèé È.Ï. «Èñëàì â Èðàíå...” ñ.69). On -lar dan fÿrqlè olaraq mösÿlman alèmlÿrè hesab edèrlÿr kè,Möjdÿnèn mÿtnè tÿhrèf olunub vÿ “Parak le tos / Tÿs kèn -ve rècè” sþzö hÿqèqÿtdÿ Perèklètos/Øÿrÿflè/Tÿrèflè” olma -lûdûr kè, hÿmèn sþzön ÿrÿb dèlènÿ tÿrcömÿsè “ßh mÿd-Mu hammÿd” demÿkdèr. Möjdÿ èlÿ razûlaømaq èstÿmÿ -yÿn bèr ÷ox ènadkar Qÿrb/rusèyalû tÿdqèqat ÷û la rûnûn nÿ -tècÿlÿrèndÿn fÿrqlè olaraq, “Quran”ûn “ÿs-Sÿff” surÿsènèbèr daha tÿsdèqlÿyÿn vÿ mèladûn 492-dÿ Ro ma kèlsÿsètÿrÿfèndÿn yasaq edèlÿn vÿ apokrèfèk (kèlsÿ tÿrÿfèndÿnqÿbul edèlmÿyÿn) adlanan “Barnaba Èn cèlè”nè xösusèolaraq qeyd etmÿk olar. Orada yenÿ dÿ Èsa Mÿsèhpeyüÿmbÿrèmèz Hz. Mÿhÿmmÿdèn (s.ÿ.s.) gÿlèøènèmöjdÿ edèr. Bötön bunlar èsÿ artûq VÛÛ ÿsrdÿ cÿrÿyanedÿn cèddè èdeolojè mö barèzÿlÿrdÿn xÿbÿr verèr.Ömumèyyÿtlÿ, Èslamdan ÿvvÿlkè dènè mÿlumatlarûntoplanûb qorunmasûnda yÿhudè ravvèlÿrèn vÿ dènøönaslarûnxèdmÿtlÿrè danûlmazdûr. Onlarûn tÿrcömÿlÿrèvÿ yaratdûqlarû dènè prènsèplÿr èsÿ èndèyÿ kèmè bþyökmöbahèsÿlÿr predmetèdèr.Qeyd olunmalûdûr kè, bèzÿ ÷atan “Bèblèya” (tÿrcö -mÿ dÿ “Beø Kètab”) èkè hèssÿdÿn èbarÿdèr — ßhdè ßtèqvÿ ßhdè Cÿdèd. ßhdè ßtèq, yaxud yÿhudèlÿrdÿ “Tanah”adlanan bu Möqÿddÿs Kètab masoretlÿr tÿrÿfèndÿnmÿcÿllÿødèrèlmèø vÿ 39 kètabdan èbarÿtdèr. Artûq era -mûzûn ÛÛ-ÛÛÛ ÿsrlÿrèndÿ dèaspora yÿhudèlÿrènèn kötlÿvèhal da yunan dèlènÿ ke÷mÿsè èlÿ, Kètab hÿmèn dèlÿ tÿr -cö mÿ edèlÿrÿk, Septuagènta adlandûrûldû. Bu ad èsÿKètabûn 70 øÿrh÷è tÿrÿfèndÿn tÿrcömÿsè èlÿ baülû èdè.Lakèn bu tÿrcömÿ “Tanah”dan fÿrqlè olaraq 10 kètabdan(!!! — ß.ßlÿkbÿrov) artûq oldu. Sonralar, ÛV ÿsrènsonunda “Tanah”ûn latûn dèlènÿ tÿrcömÿsè èlÿ ÿlavÿola raq Yezdranûn ö÷öncö kètabû da peyda olur (ka -tolèklÿrdÿ èsÿ o dþrdöncö va beøèncè kètablara bþlönmöødö)kè, bu èsÿ nÿ yÿhudè, nÿ dÿ kè yunan dèllÿrèndÿyox èdè. O kè qaldû Èncèlÿ, bu da hÿvarèlÿrèn Èsa haqqûndabÿzÿn bèrè-bèrèl èlÿ uzlaømayan hekayÿlÿrèdèr. Gþ -röndöyö kèmè, “Quran”dan fÿrqlè olaraq, bèzÿ ÷atan“Tþv rat” vÿ “Èncèl”ÿ ènsan möÿyyÿn dÿrÿcÿdÿ “ÿl gÿz -dèrmèø”dèr. Nÿtècÿdÿ èsÿ onlar orèjènalla ÿvvÿlkè ÿlaqÿlÿrènèètèrmèødèlÿr. Tÿsadöfö deyèl kè, Hz.Mÿhÿmmÿd(s.ÿ.s,) yÿhudèlÿrè dÿfÿlÿrlÿ Möqÿddÿs Kètabûn saxta -karlûüûnda gönahlandûrûr (“Quran”, ÛÛ:39, 40, 64, 79, 136).Yÿhudèlÿrlÿ peyüÿmbÿrèmèz (s.ÿ.s.) arasûndamöbahèsÿlÿr Hz. Mÿhÿmmÿdèn (s.ÿ.s.) MÿkkÿdÿnMÿdènÿyÿ kþ÷mÿsèndÿn sonra baøladû. Mÿdènÿdÿ ausvÿ xÿzrÿc tayfalarûndan ÿvvÿl orada amalèka tayfasûyaøûyûrdû. Aus vÿ xÿzrÿc tayfalarû bura YÿmÿndÿkèMa arèb sÿddè aødûqdan sonra kþ÷dölÿr. Hÿmèn vaxtMÿdènÿdÿ ö÷ yÿhudè qÿbèlÿsè var èdè. Onlarûn oralaranÿ vaxt vÿ haradan gÿlmÿsè bÿllè deyèl. Yÿhudèlÿrèntècarÿt vÿ faèz÷èlèklÿ mÿøüul olmasû onlarû zÿngènlÿø -dèrmèødè. Aus vÿ xÿzrÿc nömayÿndÿlÿrènèn coxu on -lardan borcla pul alûrdûlar. Mÿdènÿdÿkè yÿhudèlÿr bu èkèÿrÿb qÿbèlÿsènè bèr-bèrènÿ döømÿn edèb “Busa mö ha -rèbÿsènÿ” sÿbÿb oldular. Èslam ÿrÿblÿr arasûnda ya yûl -dûüû vaxt adû ÷ÿkèlÿn tayfalar yÿhudèlÿrèn ÿxlaqè tÿsèrlÿrèaltûnda èdèlÿr. (Dr. Nuru Önlö. “Èslam tarèhè”, c. Û,Baø langû÷tan Osmanlûlara kadar. Èstanbul. 1992. s.36-37). Mÿhz bu øÿraètdÿ aus vÿ xÿzrÿc tayfalarû Hz.Mÿhÿmmÿdèn (s.ÿ.s.) Èslama dÿvÿtènè qÿbul etdèlÿr.Mÿdènÿyÿ kþ÷dökdÿn sonra, mösÿlmanlar arasûndabèrlèyè qoruyan vÿ mönafèqlÿrèn bu bèrlèyè pozmaüacÿhdlÿrènèn qarøûsûnû alan Hz. Mÿhÿmmÿd (s.ÿ.s.)øÿhÿr ÿtrafûnda yaøayan bÿnè kureyz, bÿnè nadèr vÿbÿnè kaynuka yÿhudè qÿbèlÿlÿrè èlÿ bÿrabÿrlèk ÿsasûndaqurulan anlaøma ÿldÿ etdè. Bu anlaømaya gþrÿÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:413

mösÿlmanlarla yÿhudèlÿr: bèr mèllÿt kèmè yaøayacaq -lar; hÿr èkèsè þz dènlÿrènÿ baülû olacaq vÿ bèrè dègÿrènèndènè hÿyatûna mödaxèlÿ etmÿyÿcÿk; ö÷öncö tÿrÿfdÿntÿhlökÿ baø verdèkdÿ, onlar bèr-bèrènÿ yardûm edÿcÿklÿr.Hÿmèn tÿdbèrlÿr nèzamlandûqdan sonra Ès lam dþv -lÿtènèn anayasasû qÿbul olunur. Bu anaya sanûn 1-23-cö maddÿlÿrè mösÿlmanlara, 24-47-cè maddÿlÿrè èsÿyÿhudèlÿrÿ aèd èdè (Dr. Nuru Önlö. “Èslam tarèhè”, s. 38).Èslam dþvlÿtènèn ÿsasûnûn Mÿdènÿdÿ qoyuluøu, mö -sÿlmanlarûn hÿr gön ÷oxalûb göclÿnmÿsè èsÿ yÿhu dè -lÿrèn qûsqanclûq vÿ döømÿn÷èlèyènÿ sÿbÿb oldu. Nÿ ha -yÿt, yÿhudè alèmlÿrèndÿn Abdulla èbn Salamûn mösÿlmanolmasû èsÿ onlarû mösÿlmanlara qarøû daha dadöømÿn mþvqeyènÿ yþnÿltdè. Belÿlèklÿ, yÿhudèlÿr mö -nafèqlÿrlÿ ÿlaqÿlè olaraq ayrû-ayrû yollarla Èslam bèrlè -yènè pozmaüa baøladûlar.Mösÿlmanlarû tÿhqèr etmÿk ö÷ön yÿhudèlÿr “bèzÿbax, bèzè qoru” mÿnasûnû verÿn “raèna” kÿlmÿsènè tÿlÿffözdÿtÿhrèf edÿrÿk, èbranè dèlèndÿ “bèzÿ cobanlûq et, aysÿfeh” mÿnasûnû bèldèrÿn “raèn”, yaxud “ÿs-salamu aley -kum” ÿvÿzènÿ “þlöm sèzÿ nÿsèb olsun” bèldèrÿn “ÿs-Sa -mu aleykum” sÿslÿndèrdèlÿr (“Quran”. Bÿqÿrÿ su rÿsè, 104-cö ayÿ. Zèya Bönyadov vÿ Vasèm Mÿmÿdÿ lèyevèn tÿrcö -mÿsè èlÿ. Bakû.1991. s.16; Dr. Nuru Önlö. “Èslam tarèhè s.63).Belÿ bèr øÿraètdÿ, bèr mösÿlman qadûn gömöø sa -tan yÿhudènèn yanûna gÿlÿrkÿn, oturacaqda gþzlÿmÿlèoldu. Hÿmèn vaxt baøqa bèr yÿhudè kèøè mösÿlman qa -dûnûn paltarûnû xÿlvÿtè cûraraq, balaüûnû yuxarû baüladû.Qadûn ayaüa qalxdûqda, yÿhudè, qadûnûn cûlpaq yerlÿrènÿgöldö. Mösÿlman kèøè qadûnû mödafèÿ etdèkdÿ,yÿhudèlÿr dÿstÿ èlÿ mösÿlmana höcum edÿrÿk, onuþldördölÿr. Bu xÿbÿr Hz. Mÿhÿmmÿdÿ (s.ÿ.s.) catdûrûl -dûqdan sonra, o yÿhudè aüsaqqalarûnû caüûrûb, onlaramöqavèlÿnèn pozulacaüûnû baøa saldû. Lakèn yÿhudèaüsaqqallarû buna ÿhÿmèyyÿt vermÿdèlÿr. Bundan son -ra peyüÿmáÿrèmèzèn (s.ÿ.s.) ÿmrè èlÿ, mösÿlman qo -øunu yÿhudè mÿskÿnènè möhasèrÿyÿ aldû. On beø gön -lök möhasèrÿdÿn sonra yÿhudèlÿr, ÿmlakû qoyub Su -rèyaya kþ÷mÿk øÿrtè èlÿ tÿslèm oldular. Bu hadèsÿ dÿnsonra Hècrè tarèxènèn 2-cè èlènèn (624-cö èl) rÿcÿb/øÿvvalayûnûn 15-dÿ Èslamûn qèblÿsè Qödsdÿn Mÿkkÿyÿ doüruyþnlÿndè (Òàëûáîâ Ì.À.Ð. “Èñòîðèÿ Ïðîðîêà Ìóõàì ìå -äà” c.132; Dr. Nuru Önlö. “Èslam tarèhè s.64).Bu hadèsÿlÿr èsÿ yÿhudèlÿrèn Èslama qarøû döø -mÿncèlèyènè daha da artûrdû (Dr. Nuru Önlö. “Èslam ta -rèhè”, s. 41). Bu arada Nÿcran xrèstèanlarûnûn Mÿdènÿ -yÿ gÿlèøè nÿtècÿsèndÿ orada ö÷ monoteèst dènlÿrènnömayÿndÿlÿrènèn èøtèrakû èlÿ dönyada èlk dÿfÿ “Dèn -lÿrarasû Konqres” ke÷èrèlèr. Orada bèr daha Musÿvèlèyènvÿ Xrèstèanlûüûn tÿhrèf olunmasû onlarûn nömayÿn dÿlÿ -rènÿ catdûrûlûr (“Quran”. ÛÛ:136).Bÿnè nadèr yÿhudè tayfasû Mÿdènÿnèn göney-doüu -sunda, Kuba yaxûnlûüûnda yaøayûrdû. Mönafèqlÿrèn tþ -rÿt dèklÿrè Racè vÿ Bè’ru Maune facèÿlÿrèndÿn sonramö sÿlmanlarûn yÿhudèlÿrlÿ mönasèbÿtlÿrè daha dakÿskènlÿøèr. Hz. Mÿhÿmmÿd (s.ÿ.s.) ÿshablarûndan 10kèøè èlÿ bèrlèkdÿ Amr qÿbèlÿsèndÿn gÿlÿrkÿn þldörölÿnèkè nÿfÿrèn dèyÿtènè tÿlÿb edèð. Hz. Mÿhÿmmÿd (s.ÿ.s.)nÿtècÿnèn cavabûnû gþzlÿyÿrkÿn, yÿhudèlÿr onu (s.ÿ.s.)þldörmÿk mÿqsÿdè èlÿ, kþlgÿsèndÿ oturduüu evèn da -mûn dan peyüÿmbÿrèmèzèn (s.ÿ.s.) östönÿ bèr daø at -dûlar. Hz. Mÿhÿmmÿd (s.ÿ.s.) dÿrhal Mÿdènÿyÿ qayûdaraqMöhÿmmÿd èbn Mÿslÿmÿnè Bÿnè nadèrèn hözurunagþndÿrèr. Bÿnè nadèr anlaømanû pozduqlarû vÿ“Hz.Peyüÿmbÿrÿ (s.ÿ.s.) suè-qÿsd tÿøkèl etdèklÿrènÿgþ rÿ” (Dr. Nuru Önlö. “Èslam tarèhè s. 64) 10 gön ÿrzèndÿMÿdènÿnè tÿrk etmÿlè olur.Bundan sonra Mÿdènÿdÿ qalan son yÿhudè tayfasûBÿnè kureyz èdè. 625-cè èldÿ mösÿlmanlar Uhud dþyö -øöndÿ mÿkkÿlèlÿr tÿrÿfèndÿn mÿülub oldular. Bu dþ -yöø dÿ Hz. Peyüÿmbÿrèmèz (s.ÿ.s.) aüûr yaralanûr. Hÿt -ta onun þlmÿsè haqqûnda øaèyÿ yayûlûr. Bu xÿbÿr Mÿ -dènÿdÿ yayûldûqda, øÿhÿr yÿhudèlÿrè onun evènè yaümalamaüa÷alûøûrlar. Lakèn Hz Peyüÿmbÿrèn (s.ÿ.s.)saü olmasûnû bèldèkdÿ, onlar nèyyÿtlÿrèndÿn vaz ke÷ -dèlÿr. Yÿhudèlÿrÿ qÿzÿblÿnÿn mösÿlmanlar, onlarû cÿ -za landûrmaq ö÷ön försÿt axtarûrdûlar. Lakèn Hz. Pey -üÿmbÿrèmèzèn (s.ÿ.s.) èradÿsè mösÿlmanlarû onun hÿyatakeømÿsènÿ èmkan vermèrdè. Mösÿlmanlarûn bunèy yÿtlÿrèndÿn xÿbÿr tutan yÿhudèlÿr, gèzlè olaraq nö -mayÿndÿlÿrènè Mÿkkÿyÿ - ßbu Söfyanûn yanûna gþn -dÿrÿrÿk ona qoøunu èlÿ Mÿdènÿyÿ gÿldèkdÿ yardûmedÿcÿklÿrènè vÿd etdèlÿr (Òàëûáîâ Ì.À.Ð. “ÈñòîðèÿÏðîðîêà Ìóõàììåäà” c.137). 627-cè èldÿ ßbu Söfyan10 mènlèk qoøunu èlÿ Mÿdènÿnè möhasèrÿyÿ aldûqdaBÿnè kureyz tayfasû ona yardûm etdè (Ïåòðóøåâñêèé È.Ï.“Èñëàì â Èðàíå â VÛÛ-XÛV âåêàõ”. c.26). Peyüÿm bÿrè -mèzèn (s.ÿ.s.) sèyasÿtè nÿtècÿsèndÿ yÿhudèlÿrlÿ möna -fèqlÿr arasûnda èxtèlaf baø verdè. 15 göndÿn sonra ßbuSöfyan qoøunlarû möhasèrÿnè dayandûraraq Mÿkkÿyÿqayûtdûlar. Dÿrhal sonra mösÿlmanlar Bÿnè kureyzanûmöhasèrÿyÿ aldûlar. 25 gönlök möhasèrÿdÿn sonrayÿhudèlÿr tÿslèm olmaüa razûlaødûlar vÿ Bÿnè kaynukatayfasûna verèlÿn èmkanlardan yararlanmaq èstÿdèlÿr.Lakèn peyüÿmbÿrèmèz (s.ÿ.s.) onlara Èslamû qÿbul et -mÿyè tÿklèf edèr. ßks tÿqdèrdÿ onlar mÿhv edèlmÿlè èdè.Buna cavab olaraq yÿhudèlÿr burada Sa’d èbn Muazûnmönsèflèyènè tÿlÿb etdèlÿr. Mÿdènÿ möhasèrÿsèndÿ aüûryaralanmasûna baxmayaraq Sa’d èbn Muaz peyüÿmbÿrèn(s.ÿ.s.) ÿmrènÿ tabe olaraq mösÿlmanlarûn dö -14 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

øÿrgÿsènÿ gÿlèr vÿ yÿhudèlÿrÿ verèlÿcÿk cÿzanû mu -sÿvèlÿrèn ßhdè ßtèqè ÿsasûnda möÿyyÿn edèr. Oradaèsÿ deyèlèr: “Nÿ vaxt kè, Cÿnab-è Haqq, sÿnè Allahûn,onu èxtèyarûna versÿ, bötön kèøèlÿrènè qûlûncûnûn ucu èlÿvur. Yalnûz Cÿnab-è Haqq, sÿnèn Allahûn èxtèyarûna ver -dèyè øÿhÿrdÿ olan arvadlarû, uøaqlarû vÿ mal-qa ranû,bötön qÿnèmÿtè þzönÿ gþtör, döømÿnlÿrènèn qÿnèmÿtèèlÿ èstèfadÿ et” (“ßhdè ßtèq”. Tÿsnèyÿ. XX: 13-14; Dr. NuruÖnlö. “Èslam tarèhè s.65). Kÿnardan Sa’d èbn Mua zûnqÿ rarû cox øèddÿtlè gþrönÿ bèlÿr. Lakèn bu qÿrar yÿ -hudèlÿrèn þz Möqÿddÿs Kètablarûndan baøqa mèllÿtlÿrÿtÿtbèq etdèklÿrè hþkm èdè (Dr. Nuru Önlö. “Ès lam tarèhès.65; “Mÿhÿmmÿd Peyüÿmbÿrèn hÿyatû”. Tÿr. GölzarMehdèyeva. Bakû. 1990, s. 78) vÿ buna gþrÿ dÿ hÿmènhþkmö tam ÿdalÿtlè saymaq gÿrÿkdèr.Mÿdènÿdÿn 150 kèlometr aralû, Mÿdènÿ-Surèya yolundayÿhudèlÿrèn yaøadûqlarû Xeybÿr mÿntÿqÿsè varèdè. Bÿnè nadèr yÿhudèlÿrènèn dÿ bèr hèssÿsè bura kþ÷ -möødö. Hÿmèn mÿntÿqÿdÿ 7 hasar var èdè. Hècrènèn 7-cè èlènèn Mÿhÿrrÿm ayûnûn 7-dÿ (628-cè èlèn mayû) mö -sÿlmanlar Xeybÿrè möhasèrÿyÿ aldûlar. ßvvÿl Nÿèm,Kamus mÿntÿqÿlÿrè alûndû. Bundan sonra xeybÿrlèlÿrmö sÿlmanlarla möqavèlÿ èmzalamalû oldular. Eynè øÿrt -lÿrlÿ Fÿdÿk vÿ Teyma yÿhudèlÿrè tÿslèm oldular. Yal nèzVudè—ul-Kura yÿhudèlÿrè höcumla tÿslèm olmaüa mÿc -bur oldular. Belÿlèklÿ dÿ, Mÿkkÿ qureyøè lÿrènèn ÿsasmöttÿfèqè olan yÿhudèlÿr sarsûldû.Bundan sonra, hÿmèn èldÿ peyüÿmbÿrèmèz (s.ÿ.s.)1500 sÿhabûn èøtèrakè èlÿ Mÿkkÿyÿ yöröø etdè vÿ Xu -daybèyyÿ möqavèlÿsè èmzalandû. Nÿhayÿt, hècrènèn 10-cu èlèndÿ mösÿlmanlar Mÿkkÿyÿ daxèl olur vÿ bununlada Èslam dþvlÿtè yaranûr.Lakèn yÿhudèlÿrèn hèylÿ vÿ èftèralarû hÿlÿ dÿ davamedèrdè vÿ buna barèz nömunÿ Èslamû qÿbul etmèøyÿmÿnlè yÿhudè Abdullah èbn Sÿbanûn fÿalèyyÿtè èdè.Hz. ßbu Bÿkr dþvröndÿ baølanan fötuhat, Hz. Þmÿrvÿ Hz. Osman dþvrlÿrèndÿ davam etmèø vÿ nÿtècÿdÿmösÿlmanlar qûsa möddÿt ÿrzèndÿ bþyök bèr ÿrazènènsahèbènÿ ÷evrèlmèødèr. Fÿthlÿrèn uüurlu olmasû nÿtècÿ -sèn dÿ mösÿlmanlar bþyuk sÿrvÿt topladûlar. Artûq Rÿ -sul-u ßkrÿmèn (s.ÿ.s.) þlömöndÿn sonra, hÿmèn dþvr -dÿ onun sþhbÿtlÿrèndÿn èstèfadÿ edÿn nÿslèn bèr øoxnömayÿndÿlÿrè yox èdè. Onlarû ÿvÿz edÿn yenè nÿsèlnö mayÿndÿlÿrè èsÿ döröstlök baxûmûndan ÿvvÿlkèlÿrdÿn÷ox fÿrqlè èdèlÿr. Bu nÿsèl nömayÿndÿlÿrèndÿ rèfahvÿ èmkanûn artmasû èlÿ dènè duyüularûn zÿèflÿmÿsè mö -øahèdÿ edèlèrdè. Bu tendensèya Hz. Osmanûn dþv rön -dÿ daha qabarûq oldu. Hz. Osman nÿ qÿdÿr mþ mènadam olsa da, sèyasè baxûmdan bèr ÷ox sÿhvlÿrÿ yolverdè. Onun tÿøÿbbösö èlÿ ßmÿvèlÿrèn hakèmèy yÿtÿgÿ lèøè, ÿsas sÿrvÿtèn vÿ rèfahèn onlarûn ÿlèndÿ cÿmlÿø -mÿsè Haøèmèlÿrèn etèrazûna sÿbÿb olmaya bèlmÿzdè.Yaranan fètnÿ vÿ fÿsad nÿtècÿsèndÿ 656-cû èldÿ Hz.Osman qÿtlÿ yetèrèldè. Ardûnca Èslamû sarsûdan ÿnbþyök facèÿ baø verdè kè, bununla vahèd Èslam ömmÿtèèkè, uzunmöddÿtlè döømÿn olan, sönnè vÿ øèÿ qollarûnabþlöndö. Bu hadèsÿnèn baø vermÿsènè èsÿ tarèx÷èlÿrbèlavasètÿ qeyd olunduüu Abdullah èbn Sÿbanûn adûèlÿ baülayûrlar (Wellhausen J. “Dèe relègèþs-polètèschen Op po -sètèonsparteèen èm alten Èslam”. Berlèn.1901. s. 90-92; Ïåò ðó øåâñ -êèé È.Ï. “Èñëàì â Èðàíå â VÛÛ-XÛV âå êàõ”. c.40-41; Ãóìèëåâ Ë.Í.“Äðåâíÿÿ Ðóñü è Âåëèêàÿ ñòåïü”. Ì.1989. ñ.116; Dr. Nuru Önlö.“Èslam tarèhè s.140-143).Deyèldèyè kèmè, Abdullah èbn Sÿba Yÿmÿn yÿhu dè -sè èdè. Onun anasû qara dÿrèlè olduüu ö÷ön, Abdullahabÿzÿn Èbn Sevda da deyèlèrdè. Þzö Hz. Osmanûn dþv -röndÿ Èslamû qÿbul etmèødèr. Sonra o Èslam mÿrkÿz lÿ -rènè dolaøaraq, ömmÿtè yoldan ÷ûxarmaüa baøladû. O,Hècaz, Köfÿ, Øamû dolaødûqdan sonra, Mèsèrÿ gÿldè vÿorada aranû qarûødûrdû. O, deyèrdè : “Hz. Èsanûn (s) dþ -nÿcÿyènÿ ènanûb ondan daha ÿfdal Hz. Mÿhÿm mÿdèn(s.ÿ.s.) dþnÿcÿyè yalanû sþylÿyÿnÿ heyrÿt edÿ rÿm.Hÿr peyüÿmbÿrèn bèr vÿsèsè var. Hz. Mÿhÿmmÿdèn(s.ÿ.s.) dÿ vÿsèsè ßlèdèr”. Ayrûca vÿsèyyÿt mÿsÿlÿsènèortaya ataraq, Hz. ßlènèn haqqûnûn endèyènè elan etdè(Dr. Nuru Önlö. “Èslam tarèhè s.140-143). Bu øÿraètdÿo, Kófÿ vÿ Bÿsrÿdÿ olan tÿrÿfdarlarû èlÿ mÿktub la -øaraq onlarû ösyana tÿhrèk etdè. Bötön bunlarûn nÿtè -cÿsèndÿ Hz. Osman qÿtlÿ yetèrèlèr vÿ arasû kÿsèl mÿyÿnsönnè-øèÿ möharèbÿlÿrè baølayûr.Belÿlèklÿ, èstÿr Musÿvè, èstÿr Nÿsranè (Xrèstèanlûq),èstÿrsÿ dÿ Èslam daxèlè ÷ÿr÷èvÿdÿn ÷ûxûb Bÿøÿrè “sþzÿ”dþnÿnÿ kèmè, uzun vÿ aürûlû yol ke÷mèødè. nÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:415

Mèster Hemferèn xatèrÿlÿrè (ÛV yazû)Tÿxmènÿn bèr ne÷ÿ ÿsr ÿvvÿlÈngèltÿrÿnèn Möstÿmlÿkÿlÿrÿ Nÿzarÿt Nazèrlèyè (MNN) tÿrÿfèndÿn mösÿlman þlkÿlÿrènÿcasusluq mÿqsÿdèlÿ gþndÿrèlmèø Mèster Hemferèn xatèrÿlÿrèmöasèr dþvrdÿ Törk mèllÿtènèn vÿ mösÿlman ömmÿtènèn nömayÿndÿlÿrè ö÷ön÷ox gÿrÿklè ola bèlÿr.Bÿsrÿyÿ gÿldèkdÿn sonra bèr mÿscèddÿ yerlÿødèm.Mÿscèdèn axundu sönnè mÿzhÿbèndÿn olan Øeyx ÞmÿrTaè adlû bèr ÿrÿb èdè. Onunla tanûø olub sþhbÿt etdèkdÿ,mÿndÿn øöbhÿlÿnÿrÿk sorüu-suala tutdu. Mÿn vÿzèy -yÿtdÿn ÷ûxmaq ö÷ön — Osmanlûdanam, Èüdûr bþlgÿ sèn -dÿnÿm. ßhmÿd ÿfÿndènèn tÿlÿbÿsèyÿm, — dedèm. Bèr ne -÷ÿ cömlÿ dÿ Törk dèlèndÿ danûødûm. O, gþzlÿrè èlÿ èøa rÿedÿrÿk kÿnarda dayanmûø bèr øÿxsè yanûna ÷aüûrdû. Oda mÿnèmlÿ Törk dèlèndÿ bèr az danûødû vÿ bu dèlè yax øûbèldèyèmè dedè. Onu øöbhÿlè fèkrèndÿn dþn dÿr dè yèm ö÷ön÷ox sevèndèm. Lakèn bèr ne÷ÿ göndÿn sonra hèss etdèmkè, o mÿnèm Törk casusu olduüumu zÿnn edèr. Dahasonra hÿmèn ruhanè èlÿ xÿlèfÿ tÿrÿfèndÿn tÿyèn olunanvalè arasûnda kÿskèn ÿdavÿt olduüunu þyrÿndèm. ØeyxÞmÿrèn mÿscèdèndÿn uzaqlaømaq mÿc burèyyÿtèndÿ qal -dûm. Yaxûnlûqda olan bèr meh man xa naya kþ÷döm. Meh -manxananûn sahèbè Mörøèd adlû ax maq bèr adam èdè. Hÿrsÿhÿr azan vaxtû olmamûø gÿlèb qapûnû mþhkÿmmþhkÿmdþyÿclÿyèrdè. Mÿn dÿ durub azan verèldèkdÿnsonra namazûmû qûlûrdûm. Bèr gön dÿ gÿlèb belÿ dedè:- Namazdan sonra mötlÿq bèr saat “Quran” oxumalûsan.Dedèm:- “Quran” oxumaq Èslamda vacèb ÿmÿl deyèl, nèyÿèsrar edèrsÿn? Cavabûnda dedè:- Namazdan sonra yatmaq mölk sahèbènÿ bÿdbènlèkgÿtèrÿr.Onun bu ÿmrènè yerènÿ yetèrmÿk mÿcburèyyÿtèndÿqaldûm. Belÿ etmÿsÿydèm, yÿqèn kè, o mÿnè meh man -xanadan ÷ûxara bèlÿrdè. Odur kè, hÿr gön söbh na ma -zûndan sonra bèr saatdan ÷ox “Quran” oxumalû olurdum.Baøqa bèr gön dÿ ÿsÿbè halda otaüûma gÿlÿrÿk dedè:- Sÿn bu evÿ gÿlÿndÿn sonra mÿnèm èølÿrèm dözgÿtèrmèr. Sÿn ÷ox uüursuz adamsan. Sÿnèn bu cör ol -ma üûn, evlè olmadûüûna gþrÿdèr. Ya evlÿnÿcÿksÿn, yada mÿnèm mehmanxanamû tÿrk edÿcÿksÿn. Dedèm:- Mÿnèm evlÿnmÿk ö÷ön lazûm olan mèqdarda pu -lum yoxdur.ßhmÿd ÿfÿndè ö÷ön gÿtèrdèyèm bÿhanÿnè Mörøèdÿdeyÿ bèlmÿdèm. ×önkè o, hÿqèqÿtÿn mÿnè so yundurubyoxlaya bèlÿcÿk qÿdÿr kobud adam èdè. Son ra o,“Quran” ayÿsè èlÿ sþzönö davam etdèrdè: “Ey zÿèfèmanlû ènsan! Sÿn yoxsulsansa, Allah sÿnè þz lötfè èlÿzÿngènlÿødèrÿr”. (Nur surÿsè, ayÿ 32). Sÿn mÿgÿr bu ayÿ -nè oxumamûsan? Mÿn lap ÷aøûb qaldûm:- Bÿlè eøètmèøÿm. Mÿn evlÿnÿcÿyÿm, lakèn sÿn mÿ -nÿ bu èø ö÷ön lazûm olan mèqdarda pul vermÿyÿ ha -zûrsanmû? Vÿ ya mÿnèm ö÷ön ÷ox xÿrc tÿlÿb et mÿ yÿnbèr qûz tapa bèlÿrsÿnmè? Mörøèd bèr az fèkèrlÿødèkdÿnsonra dedè:- Mÿn he÷ nÿ bèlmèrÿm, ya rÿcÿb ayûnûn ÿvvÿlènÿqÿdÿr evlÿnÿcÿksÿn, ya da buranû tÿrk etmÿlèsÿn.Rÿcÿb ayûnûn ÿvvÿlènÿ èsÿ 25 gön qalmûødû. Bèrbaq qal dökanûnda èøÿ dözÿldèm vÿ Mörøèdèn meh man -xanasûnû tÿrk etdèm. Yemÿk-è÷mÿk vÿ yatacaq ye rèmdökan sahèbènèn özÿrènÿ döødö. ×ox az bèr mÿvacèblÿrazûlaødûm. Rÿcÿb ayû gÿlmÿmèødÿn ÿvvÿl ÿøyalarûmûhÿmèn dökana gÿtèrdèm. Baqqalûn adû Abdörrèza èdè. O,xorasanlû øèÿ, þzö dÿ mÿrd bèr adam èdè. Mÿnèmlÿ þzoülu kèmè davranûrdû. Onun yanûnda olduüum möddÿtdÿförsÿtdÿn èstèfadÿ edèb fars dèlènè þyrÿnmÿyÿ baø -ladûm. Hÿr gön ÿsr namazûndan sonra èranlû øèÿlÿr onunyanûna toplaøaraq sèyasÿtdÿn, èqtèsadèyyatdan danûøarvÿ bèr ÷ox mþvzularda sþhbÿtlÿr edÿrdèlÿr. Onlar hÿmþz hþkumÿtlÿrènè, hÿm dÿ Èstambuldakû xÿlèfÿnè ÷oxtÿnq èd edÿrdèlÿr. È÷ÿrè yad bèr adam daxèl olan kèmè tezsþhbÿtè dÿyèøÿrdèlÿr. Lakèn mÿnÿ ÷ox etè mad bÿslÿ -yèrdèlÿr. Sonradan anladûm kè, Törk dèlènè bèldèyèm ö÷önmÿnèm azÿrbaycanlû olduüumu zÿnn edèr mèølÿr.Bèzèm baqqal dökanûna bèr dÿlèqanlû cavan gÿlèbgetmÿyÿbaøladû. O, dènè dÿrs oxuyan tÿlÿbÿ qèya fÿ -sèndÿ èdè. ßrÿb, fars vÿ Törk dèlènè bèlèrdè. Adû Mÿhÿm -mÿd èbn ßbdölvÿhhab Nÿcdè èdè. Bu gÿnc son dÿrÿcÿ÷ûlüûn, yöksÿkdÿn danûøan vÿ ÿsÿbè bèr adam èdè. Os -manlû hþkumÿtènè pèslÿdèyè halda, Èran hþkumÿtènèn16 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

ÿley hènÿ danûømazdû. Onun Abdörrèza èlÿ dostluüununsÿbÿbè onlarûn hÿr èkèsènèn Èstambul xÿlèfÿsènÿ möxalèfÿt÷èlèketmÿsè èdè. Lakèn sönnè ßbdölvÿhhabûn øèÿAb dörrèza èlÿ necÿ dostluq etmÿsè mÿnèm ö÷ön ÷oxmaraqlû èdè. Sonradan gþrdöm kè, bu øÿhÿrèn øèÿlÿrèsön nèlÿrlÿ zahèrdÿ mehrèban davranûrlar. Bu øÿhÿrènÿhalèsènèn ÿksÿrèyyÿtè hÿm ÿrÿb, hÿm dÿ fars dèllÿrènèbèlèrdè. Törk dèlènè bèlÿnlÿr dÿ az deyèldè. ßbdölvÿhhabNÿcdè zahèrÿn sönnè èdè. Sönnèlÿrèn ÷oxu bèr yerÿ yû -üûødûqda, øèÿlÿrèn arxasûnca danûøardûlar. O èsÿ þy rÿn -dèyèmÿ gþrÿ, he÷ vaxt øèÿlÿr haqda pès sþz de mÿz dè.Hÿtta sönnèlÿrÿ qarøû èdè. O, ÿhlè sönnÿtèn dþrd mÿz -hÿbdÿn èbarÿt olmasûnû qÿbul etmèrdè vÿ deyèrdè kè,Alla hûn kètabûnda mÿzhÿblÿr haqda he÷ bèr dÿlèl yoxdur.O, hÿqèqÿtdÿ hÿdèslÿrÿ dÿ he÷ bèr ÿhÿmèyyÿt vermèrdè.Dþrd mÿzhÿb mÿsÿlÿsènÿ gÿlèncÿ, sönnèlÿr ara sûn -da Mÿhÿmmÿd peyüÿmbÿrèn vÿfatûndan bèr ÿsr son rabu dþrd alèm — ßbu Hÿnèfÿ, ßhmÿd èbn Hÿnbÿl, Malèkèbn ßnÿs vÿ Mÿhÿmmÿd èbnè Èdrès ÿø-Øafeè meydana÷ûxdû. Bÿzè xÿlèfÿlÿr dÿ bu dþrd alèmdÿn bèrè nÿ tÿqlèdetmÿyè vacèb bèlmèødèlÿr. Sönnè mÿzhÿbènÿ gþrÿ budþrd alèmdÿn baøqa he÷ bèr øÿxs “Quranè-Kÿrèm”dÿèctèhad edÿ bèlmÿz. Yÿnè, onun ömumè qa nun larûndanfaydalanmaqla xösusè hþkmlÿr ÷ûxara bèl mÿz. Bu fÿrmanmösÿlmanlarûn elm vÿ döøöncÿ qa pûlarûnûn baü -lanmasûna sÿbÿb olmuødur. Èctèhada qo yulan qadaüaÈslamûn durüunlaømasû sÿbÿbè kèmè gþs tÿrèlèr. Lakèn øèÿlÿrþz mÿzhÿblÿrènè yaymaq ö÷ön bu vasètÿdÿn (èctèhaddan)÷ox gþzÿl èstèfadÿ etmèølÿr. Bèr zamanlar øèÿlÿrènsayû sönnèlÿrèn onda bèrè qÿdÿr deyèldè. Lakèn èndèonlar da ÷oxalmûø vÿ sönnèlÿr qÿdÿr olmuølar. Bu tÿbèèbèr mÿsÿlÿdèr. Hÿqèqÿtÿn èctèhad bèr sèlaha bÿnzÿyèr kè,Èslam fèqhènè, yÿnè øÿrèÿt elmènè ènkèøaf etdèrèr, “Quranè-Kÿrèm” vÿ peyüÿmbÿrèn sönnÿtèndÿ olan hþkmlÿrèaøkarlayûr. Èctèhada qoyulan qadaüa èsÿ onu dar bèr ÷ÿr-÷èvÿdÿ saxlayûr vÿ döøöncÿ qapûlarûnû onlarûn özönÿbaülayûr. Èctèhad olmadûqda Èslam qanunlarû zamanûntÿlÿblÿrènÿ cavab vermÿz. Sÿnèn sèlahûn ÷örök, döø -mÿnèn tÿchèzatû èsÿ mökÿmmÿldèrsÿ, mÿülubèyyÿt ta -leyènÿ mÿhkumsan. Zÿnn edèrÿm yaxûn gÿlÿcÿkdÿ sön -nè mötÿfÿkkèrlÿrè dÿ èctèhad qapûsûnû a÷acaqlar. ßkstÿq dèrdÿ bèr ÿsrdÿn son ra onlar azalacaq, øèÿlÿr èsÿÿksÿrèyyÿt tÿøkèl edÿcÿklÿr. Dþrd sönnè mÿzhÿbènènèman vÿ ènanclarû bèr-bèrè èlÿ eynèdèr. Onlarûn arasûndaolan fÿrq yalnûz èbadÿtlÿrèn èncÿlèklÿrèndÿdèr.Mÿhÿmmÿd Nÿcdè þzönÿ hÿdsèz dÿrÿcÿdÿ qörrÿlÿnÿnbèr gÿnc èdè. “Quran”û vÿ sönnÿnè anlamaqdahèssÿ qapûlûrdû. Tÿkcÿ þz zamanûndakû øÿxsèyyÿtlÿrèndeyèl, dþrd mÿzhÿb alèmlÿrènèn baxûølarûnû vÿ hÿttaßbu Bÿkr vÿ Þmÿr kèmè sÿhabÿlÿrèn nÿzÿrlÿrènè dÿqÿbul etmÿzdè. Onun dÿlèlè bu èdè kè, peyüÿmbÿr de -mèødèr: “Mÿn sèzèn aranûzda “Quran”û vÿ sönnÿnè ÿmanÿtqoyub gedèrÿm”. Demÿmèødèr kè, mÿn sèzèn ara -nûzda “Quran”û, sönnÿnè, sÿhabÿ vÿ mÿzhÿb alèmlÿ -rènè qoyub gedèrÿm. O “hÿr kÿs mþvcud olan mÿzhÿbèbaxûølara, sÿhabÿ vÿ alèmlÿrèn sþylÿdèklÿrènÿ nÿ qÿ -dÿr möxalèf olsa da, “Quran”a vÿ sönnÿyÿ tabe ol -malûdûr” deyèrdè.ßbdörrèzanûn evèndÿ Mÿhÿmmÿd Nÿcdè èlÿ oradaqonaq olan Øeyx Cavad adlû qumlu bèr øèÿ alèmènènarasûnda möbahèsÿ oldu. Øeyx Cavad dedè:- ßlènèn möctÿhèd olduüunu qÿbul etdèyèn halda,nèyÿ ona tabe olmursan? Hÿqèqÿtÿn, ßlè dÿ Þmÿr vÿbaøqa sÿhabÿlÿr kèmèdèr. Mÿhÿmmÿd Nÿcdè:- Onlarûn sþzö hþccÿt ola bèlmÿz. Yalnûz “Quran”vÿ sönnÿt hþccÿtdèr. Øeyx Cavad:- Peyüÿmbÿrèmèz, mÿn elmèn øÿhÿrè, ßlè èsÿ qa -pûsûdûr, - dedèyènÿ gþrÿ ßlè èlÿ dègÿr sÿhabÿlÿr arasûndafÿrq qoymaq lazûm deyèlmè? Mÿhÿmmÿd Nÿcdè:- ßlènèn sþzö hþccÿt olsaydû, peyüÿmbÿr — mÿnsèzèn aranûzda “Quran”û, sönnÿnè vÿ ßlènè ÿmanÿt qo -yub gedèrÿm — deyÿrdè. Øeyx Cavad:- Bÿlè, mÿøhur bèr hÿdèsdÿ peyüÿmbÿr — Allahûnkètabûnû vÿ ÿhlè-beytè ÿmanÿt qoyub gedèrÿm — deyÿbuyurmuødur. ßlè èsÿ ÿhlè-beytèn ÿn bþyöyödör.Mÿhÿmmÿd Nÿcdè peyüÿmbÿrèn bu kèmè bèr hÿdèsbuyurduüunu ènkar etdè. Øeyx Cavad da onu ÿsaslûdÿlèllÿrlÿ susdurdu. Lakèn Mÿhÿmmÿd Nÿcdè etèrazedÿrÿk dedè:- Sèz peyüÿmbÿrèn — mÿn sèzèn aranûzda Allahûnkè tabûnû vÿ ÿhlè beytèmè ÿmanÿt qoyub gedèrÿm, - de -dèyènè èddèa edèrsènèz. Bÿs o, hÿzrÿtèn sönnÿsè hardaqaldû? Øeyx Cavad:- Peyüÿmbÿrèn sönnÿsè “Quran”ûn èzahûdûr. O hÿz -rÿt — Allahûn kètabûnû vÿ ÿhlè beytè ÿmanÿt qoyuram —deyÿ buyurmuødur. Allahûn kètabû dedèkdÿ, peyüÿmbÿrènsönnÿsè dÿ nÿzÿrdÿ tutulur. Mÿhÿmmÿd Nÿcdè:- ßgÿr ÿhlè beytèn sþzlÿrè “Quran”ûn èzahûdûrsa, ondahÿdèslÿrèn èzahûna nÿ ehtèyac vardûr? Øeyx Cavad:- Hÿzrÿtè peyüÿmbÿr vÿfat etdèyè zaman onun öm -mÿtè zamanûn ehtèyaclarûna cavab verÿcÿk bèr “Qu -ran” tÿfsèrènÿ ehtèyac duyurdu. Buna gþrÿ dÿ, hÿz rÿtèpeyüÿmbÿr ömmÿtènÿ lazûm olan “Quran”û ÿsl mÿnadatÿfsèr edÿn ÿhlè beytÿ tabe olmaüû ÿmr etmèødèr.Bu möbahèsÿ mÿnèm ÷ox xoøuma gÿldè. Mÿhÿm -mÿd Nÿcdè Øeyx Cavadûn qarøûsûnda acèz qalaraqsus du. Mÿn axtardûüûmû Mÿhÿmmÿd Nÿcdèdÿ tapmûødûm.Hÿqèqÿtÿn onun alèmlÿrÿ hþrmÿtsèzlèyè, dþrdxÿlèfÿyÿ ÿhÿmèyyÿt vermÿmÿsè, “Quran”û vÿ sönnÿnèanlamaq barÿdÿ möstÿqèl baxûøa sahèb olmasû, onuÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:417

ovlayûb ÿldÿ saxlamaq ö÷ön ÿn zÿèf nþqtÿlÿr èdè. Bumÿürur gÿnc hara, Èstambuldakû ßhmÿd ÿfÿndè hara?O, ÿzÿmÿtlè bèr daüa bÿnzÿyèrdè kè, he÷ bèr göc onuyerèndÿn tÿrpÿdÿ bèlmÿzdè. O, hÿr dÿfÿ ßbu Hÿnè -fÿnèn adûnû zèkr edÿndÿ dÿstÿmaz alardû. Buxarènènhÿdès kètabûnû ÿlènÿ dÿstÿmazsûz gþtörmÿzdè (sönnèlÿrbu kètaba hÿddÿn artûq ehtèram bÿslÿyèrlÿr). Mÿhÿm -mÿd Nÿcdè ßbu Hÿnèfÿyÿ ÷ox yöngöl øÿxsèyyÿt kèmèbaxûr vÿ “mÿn ondan daha ÷ox bèlèrÿm” deyèrdè. Mÿnonunla ÷ox yaxûn vÿ sÿmèmè bèr ÿlaqÿ qurdum. Daèmonu tÿrèflÿyèrdèm. Bèr dÿfÿ dedèm:- Sÿn Þmÿr vÿ ßlèdÿn daha bþyöksÿn. Peyüÿm -bÿr hÿyatda olsaydû, sÿnè þz canèøènè tÿyèn edÿrdè. MÿnÈslamûn sÿnèn ÿlènlÿ yenèlÿøèb yöksÿlÿcÿyènè gþ rö rÿm.Èslam dènènè dönyaya mÿhz sÿn yaya bèlÿcÿksÿn.Mÿn onunla bèrgÿ baøqa tÿfsèrlÿrÿ möxalèf bèr “Qu -ran” tÿfsèrè yazmaq qÿrarûna gÿldèm. “Quran”û oxuya -raq, bÿzè ayÿlÿr özÿrèndÿ bÿhs edèrdèk. Bu èødÿ mÿq -sÿdèm onu tam azdûrmaq èdè. O, da mÿnèm etèmadûmûqazanmaq, þzönö ènqèlab÷û kèmè gþstÿrmÿk ö÷ön fèkèrlÿrèmèmÿmunèyyÿtlÿ qÿbul edèrdè. Bèr dÿfÿ ona dedim:- Cèhad hþkmö vacèb deyèldèr. Mÿhÿmmÿd Nÿcdèsoruødu:- Allah “kafèrlÿrlÿ vuruøun” dedèyè halda, necÿ va -cèb deyèldèr? Mÿn dedèm:- Elÿdèrsÿ, bÿs nÿyÿ gþrÿ Allah “kafèrlÿrlÿ vÿ mö -nafèqlÿrlÿ cèhad et” dedèyè halda peyüÿmbÿr mö na -fèqlÿrlÿ cèhad etmÿdè? Ancaq kafèrlÿrÿ qarøû èyèrmèyed dè dÿfÿ cèhad etdè. Bu bötön kètablarda yazûlmûø -dûr. Mönafèqlÿr èsÿ mösÿlman kèmè gþrö nör dölÿr. Gön -dözlÿrè peyüÿmbÿr mÿscèdèndÿ rÿsulallahla bèr yerdÿnamaz qûlardûlar. O hÿzrÿt onlarû tanûyûrdû, lakèn he÷ vaxtonlara demÿmèødè kè, sèz mönafèqsènèz. Onlarû þldörsÿydè,þzönÿ èman gÿtèrmèø øÿxslÿrè þl dör möø olardû.Buna gþrÿ dÿ mönafèqlÿrlÿ sþz èlÿ cèhad edèrdè. “Qu -ran”da “Kafèrlÿrlÿ vÿ mönafèqlÿrlÿ cèhad edèn!” de yèl -dèkdÿ, onun mÿnasû a÷ûqlanmûr. Vacèb olan cèhad malvÿ sþzlÿ dÿ hÿyata ke÷èrèlÿ bèlÿr. Pey üÿm bÿr ka fèrlÿrlÿdþyöødöyö halda, mönafèqlÿrÿ nÿsèhÿt edèrdè.Mÿhÿmmÿd Nÿcdè:- Peyüÿmbÿrèn dèl vÿ ya qûlûncla cèhad etmÿsènènhe÷ bèr fÿrqè yoxdur. Mÿn soruødum:- Bÿs onda vacèb olan cèhad dèl èlÿ olur, yoxsaqûlûncla? Nÿcdè:- Nÿzÿrÿ al kè, peyüÿmbÿr kafèrlÿrlÿ möharèbÿ et -mèødèr. Mÿn:- Peyüÿmbÿr cèhad yox, þzönö mödafèÿ etmèødèr.Kafèrlÿr peyüÿmbÿrè þldörmÿk èstÿyèrdèlÿr.Bèr dÿfÿ dÿ Èslamda möbahèsÿlè mþvzulardan bèrèolan sèüÿ (mövÿqqÿtè nègah) barÿdÿ onun nÿzÿrènè þy -rÿnmÿk mÿqsÿdè èlÿ belÿ dedèm:- Mÿnèm nÿzÿrèmÿ gþrÿ, sèüÿ Èslamda qanunè bèrhþkmdör. Caèz deyèldèr. Nèsa surÿsènèn 24-cö ayÿsèn -dÿ Allah-Tÿala belÿ buyurmuødur: “Onlardan fayda -lanacaüûnûz halda, razûlaøûb mehrèyyÿlÿrènè verèn”. Þmÿrpeyüÿmbÿr zamanûnda mþvcud olan èkè mÿsÿlÿnè qa -daüan etdè vÿ “bu èøè edÿnè cÿzalandûracaüam” dedè.Sÿn hÿm þzönö Þmÿrdÿn elmlè sanûrsan, hÿm dÿonun ÿmrlÿrènÿ tabe olursan. Þmÿr demèødèr: “Pey -üÿm bÿr bu èølÿrè halal buyurmuødur, mÿn onlarû qa -daüan edèrÿm”. Peyüÿmbÿrèn ÿmrènè buraxûb Þmÿrènsþzönö tutursanmû?O, cavab vermÿdè. Anladûm kè, mÿülub oldu. Hÿ -mèn ÿrÿfÿdÿ Mÿhÿmmÿd Nÿcdènèn qadûn èstÿdèyènè vÿonda cènsè mÿsÿlÿlÿrÿ qarøû kÿskèn hèsslÿrèn baøqaldûrdûüûnû bèlèrdèm. Þzö dÿ subay èdè. Ona dedèm kè,gÿl hÿr èkèmèz mövÿqqÿtè nèkahla evlÿnèb þzömözÿ bèrqadûn tapaq, bu yolla bèr qÿdÿr dèncÿlèb rahatlanarûq.O, baøûnû aøaüû salmaqla razûlûüûnû bèldèrdè. Lakèn buèøèn aramûzda sèrr olaraq qalmasûnû vÿ hÿmèn qadûnaadûnûn bèldèrèlmÿmÿsènè xahèø etdè. Bÿsrÿdÿ mösÿlmangÿnclÿrè ÿylÿndèrèb, azüûnlûüa sþvq etdèrmÿk ö÷önnazèrlèk tÿrÿfèndÿn gþndÿrèlÿn xrèstèan qadûnlar var èdè.Mÿn onlarûn yanûna getdèm. Mÿsÿlÿnè bèrènÿ danûø -dûm, o da qÿbul etdè. Adûnû Sÿfèyyÿ qoydum. Nÿcdènèonun evènÿ gÿtèrdèm. Bèr hÿftÿlèk mövÿqqÿtè nègahlarazûlaødûlar. O, Sÿfèyyÿyÿ mehrèyyÿ olaraq bèr az qûzûlverdè. Sÿfèyyÿ onu ÷ox ustalûqla ÿlÿ aldû. Hÿqèqÿtÿn,Mÿhÿmmÿd Nÿcdè èctèhad vÿ fèkèr azadlûüû bÿhanÿsèlÿøÿrèÿt hþkmlÿrènÿ qarøû ÷ûxmaüûn nÿfsanè èstÿk ol -duüunu duymuødu.Mövÿqqÿtè nègahûn ö÷öncö gönö øÿrabûn haramolmadûüûna daèr uzun-uzadû möbahèsÿ etdèk. O, nÿ qÿ -dÿr øÿrabûn haram olduüuna daèr “Quran” ayÿsè vÿ hÿ -dès gÿtèrdèsÿ dÿ, hamûsûnû qövvÿdÿn salaraq dedèm:- Yezèdèn ömumèyyÿtlÿ ÿmÿvè vÿ abbasè xÿ lèfÿ lÿ -rènèn hamûsûnûn øÿrab è÷mÿlÿrè hamûya mÿlumdur. Èndèþzönö onlarla möqayèsÿ et, gþr onlar döz yoldadûrlar,yoxsa sÿn? Øöbhÿsèz kè, onlar “Quran”û vÿ sönnÿnèsÿndÿn daha yaxøû bèlèrdèlÿr. “Quran” vÿ sönnÿdÿn øÿ -rabûn haram olduüunu yox, mÿkruh olduüunu an -lamûølar. Yÿhudè vÿ xrèstèanlarûn kètablarûnda da øÿrabûnhalal olduüu yazûlmûødûr. Bötön dènlÿr Allahûn ÿm -rèdèr. Hÿtta rÿvayÿtÿ gþrÿ Þmÿr øÿrab haqqûnda ayÿnazèl olana qÿdÿr è÷mèødèr. ßgÿr øÿrab haram olsaydû,peyüÿmbÿr onu cÿzalandûrardû. Øÿrab haram ol ma -dûüûna gþrÿ dÿ peyüÿmbÿr onu cÿzalandûrmadû (Þmÿrøÿrab haram edèlmÿmèødÿn ÿvvÿl øÿrab è÷ÿrdè. Ayÿnazèl olandan sonra èsÿ ÿsla øÿrab è÷mÿdè). Nÿcdè dedè:- Bÿzè rÿvayÿtlÿrÿ gþrÿ Þmÿr øÿrabû su èlÿ qa rûø -18 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

dû raraq è÷ÿr vÿ deyÿrmèø kè, ÿgÿr sÿrxoø etmèrsÿ, ha -ram deyèldèr. Mÿn dedèm:- Þmÿrèn bu mþvzuda fèkèrlÿrè doürudur. ×önkè“Qu ran”da belÿ buyurulmuødur: “Øeytan øÿrab vÿ qu -mar èlÿ aranûza ÿdavÿt toxumu sÿpÿr, sèzè Allahûnzèkrèndÿn vÿ namazdan uzaqlaødûrmaq èstÿyÿr. Artûqbunlardan uzaqlaømaq vaxtû deyèlmè?” Nÿcdè dedè:- Dözdör, øÿrab sÿrxoø etmÿdèyè halda halaldûr.Mÿhÿmmÿd Nÿcdè èlÿ olan bu möbahèsÿmèzè Sÿ -fèyyÿyÿ danûødûm vÿ ona bÿrk-bÿrk tapøûrdûm kè, Mÿ -hÿmmÿdÿ doyunca øÿrab è÷èrtsèn. Sÿhÿrsè gön Sÿ fèy -yÿ dedè kè, o, øÿrabû è÷dè, hÿlÿ östÿlèk onunla oynadû da.Belÿlèklÿ, Sÿfèyyÿ èlÿ bèrlèkdÿ Mÿhÿmmÿd Nÿcdènèyaxøûca ÿlÿ aldûq. Yaxøû yadûmdadûr kè, MNN-èn nazèrèèlÿ vèdalaødûüûm zaman mÿnÿ belÿ demèødè: “Bèz Ès -panèyanû kafèrlÿrdÿn (mösÿlmanlardan) è÷kè vÿ zèna èlÿaldûq. Bu vasètÿlÿrlÿ baøqa torpaqlarûmûzû da azadedÿcÿyèk!”. Onun bu sþzlÿrènèn nÿ qÿdÿr hÿqèqÿt ol -du üunu èndè baøa döøörÿm. Bèr gön Mÿhÿmmÿd Nÿc -dè èlÿ oruc tutmaq barÿdÿ sþhbÿtÿ baøladûm:- “Quran”da, “Oruc tutmanûz sèzèn ö÷ön daha xe -yèrlèdèr” yazûlmûødûr. Bu ÿmÿlèn vacèb olmasû barÿdÿhe÷ bèr øey yazûlmamûødûr. Elÿ èsÿ oruc Èslamda vacèbdeyèl, sönnÿtdèr! O, bu fèkrèmÿ etèraz edÿrÿk:- Mÿnè dènèmdÿn ÷ûxarmaqmû èstÿyèrsÿn? Mÿn dedèm:- Dèn qÿlbèn tÿmèzlèyèdèr, baøqasûnûn haqqûna tÿ -cavöz etmÿk yox. Allah-Tÿala “Quranè-Kÿrèm”dÿ dÿ bubarÿdÿ belÿ buyurmuødur: “Rÿbbènÿ hÿmd (zèkr) et -mÿklÿ, sÿcdÿ edÿnlÿrdÿn ol! Þlöm gÿlèb ÷atûnca Rÿb -bènÿ èbadÿt edÿnlÿrdÿn ol”. Bu ayÿdÿn belÿ nÿtècÿ ÿl dÿedèlèr kè, namazû qûlmaqda mÿqsÿd Allahû anlamaq dûr.Namaz ÿvÿzènÿ Allahû yad etmÿk dÿ olar. Nÿcdè dedè:- Bÿlè, bÿzè mþtÿbÿr øÿxslÿr olubdur kè, namazÿvÿzènÿ Allahû yad etmÿklÿ mÿøüul olmuølar.Onun bu sþzlÿrènÿ ÷ox sevèndèm. Ona belÿ bèr fèk rèaøûlamaq ö÷ön ÷ox ÷alûømûødûm. Axûr kè, onun fèkrènèdÿ yèødèrÿ bèldèm. Sonralar gþrdöm kè, o, namaza ÿhÿmèyyÿtvermèr. Bÿzÿn qûlûr, bÿzÿn dÿ qûlmûrdû. Xö su sèlÿdÿ söbh namazlarûnû qûlmazdû. Mÿn dÿ gecÿ ya rûsûnaqÿdÿr onu sþhbÿtÿ tuturdum kè, söbh namazûna durabèlmÿsèn. O da yorularaq yatûrdû. Yavaø-yavaø Mÿhÿm -mÿd Nÿcdènèn èman lèbasûnû ÷ûxarmaüa baø la dûm.Bèr gön peyüÿmbÿr haqqûnda da onunla bÿhsetmÿk èstÿdèm. Lakèn bu mþvzu ona pès tÿsèr gþstÿrdè.ßsÿblÿøÿrÿk, bèr dÿ bu mþvzuda sþhbÿt a÷san, sÿn -dÿn uzaqlaøacaüam — dedè. Buna gþrÿ dÿ mÿn susdum.Qorxdum kè, bèr anda bötön mövÿffÿqèyyÿtèm he÷olar. Sönnèlèkdÿn vÿ øèÿlèkdÿn ayrû bèr yol tutmaüûnûtÿklèf etsÿm dÿ, o, bu sþzömÿ ÿhÿmèyyÿt vermÿdè. La -kèn Sÿfèyyÿnèn vasètÿsè èlÿ onu ÿlÿ almaüû bacardûm.Aramûzdakû soyuqluüu aradan qaldûrmaq ö÷ön bu hèy -lÿyÿ ÿl atdûm:- Peyüÿmbÿrèmèz sÿhabÿlÿrènè bèr-bèrènÿ qardaøetmèødèr, elÿ deyèlmè? Nÿcdè dedè:- Bÿlè, elÿdèr. Mÿn dedèm:- Èslamûn hþkmlÿrè mövÿqqÿtèdèr, yoxsa davamlû?Nÿcdè dedè:- ßlbÿttÿ kè, davamlû. Mÿn dedèm:- Peyüÿmbÿrèmèzèn halalû qèyamÿtÿ qÿdÿr halal,haramû èsÿ haramdûr. Elÿ èsÿ gÿl, sÿnènlÿ qardaø olaq.Nÿcdè dÿ mÿmunèyyÿtlÿ razûlaødû. O göndÿn son -ra ondan ayrûlmadûm. Sÿfÿrÿ dÿ bèrlèkdÿ gedèrdèk. Ona÷ox hþrmÿtlÿ yanaøûrdûm. Gÿnclèyèmèn ÿn dÿyÿrlè gönlÿrènèonunla ke÷èrdèm. Yaxøû kè, ÿkdèyèm aüac þz bÿh -rÿsènè vermÿyÿ baølamûødû. Hÿr ay MNN-ÿ fÿalèy yÿ -tèm lÿ ÿlaqÿdar yenè mÿlumatlar gþndÿrèrdèm. Gÿlÿncavablar cÿsarÿtverècè vÿ tÿøvèqedècè èdè. MÿhÿmmÿdNÿcdè cûzdûüûm yolla addûm-addûm èrÿlèlÿyèrdè. Mÿnèmvÿzèfÿm ona èstèqlal vÿ hörrèyyÿt verèb, yenè-yenè øöb -hÿlÿr aøûlamaq èdè. Ona bu èødÿ mövÿffÿqèyyÿt qa -zanacaüûnû sþylÿyèr vÿ tÿrèflÿyèrdèm. Bèr gön ona yuxugþrdöyömö sþylÿdèm:- Dönÿn gecÿ peyüÿmbÿrèmèzè yuxuda gþrdöm.(Peyüÿmbÿrèn ruhanèlÿrdÿn eøètdèyèm ÿlamÿtlÿrènètÿs vèr etdèm). O, bèr körsödÿ oturmuødu. ßtrafûnda datanûmadûüûm alèmlÿr var èdè. Sèz è÷ÿrè daxèl olduqdaözö nözdÿn nur sa÷ûrdû. Peyüÿmbÿrÿ yaxûnlaøanda o,ayaüa durub alnûnûzdan þpÿrÿk belÿ dedè: “Sÿn mÿ -nèm elmèmèn varèsèsÿn. Dèn vÿ dönya èølÿrèmdÿ vÿ -kèlèmsÿn”. Sÿn èsÿ, “Ya rÿsulallah mÿn elmèmè ènsanlaraa÷maüa qorxuram” dedèn. Peyüÿmbÿr cavabûndadedè: “Sÿn dahèsÿn, he÷ nÿdÿn qorxma!”Mÿhÿmmÿd Nÿcdè bu yuxunu eøètdèkdÿn sonrase vèncèndÿn sankè u÷urdu. Bèr ne÷ÿ dÿfÿ doüru deyèbdemÿdèyèmèsoruødu. Mÿn dÿ onu ÿmèn edÿrÿk bu yu -xunu hÿqèqÿtÿn gþrdöyömö sþylÿdèm. Zÿnn edèrÿm kè,Nÿcdè elÿ o göndÿn yenè bèr mÿzhÿb yaratmaq qÿ ra -rû na gÿldè. nÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:419

Ñó ãÿñèäÿñèÌß ÙßÌ ÌßÄ ÔÖ ÇÓ ËÈ(1494 - 1556)Ñà÷ìà åé ýþç åøêòåí ýþíëöìäåêè îäëàðà ñóÊèì áó äåíëè òóòóøàí îäëàðà êûëìàç ñàðå ñóÀá-ýóíäóð ýöíáåä-è äåââàð ðåíýè áèëìåçåìÉà ìóùèò îëìóø ýþçöìäåí ýöíáåä-è äåââàðå ñóÇåêâ-è òèüûíäàí àcåá éîê îëñà ýþíëöì ÷àê ÷àêÊèì ìöðóð èëåí áûðàêûð ðàùíåëåð äèâàðå ñóÑóéà âåðñèí áàü-áàí ýöë-çàðû çàùìåò ÷åêìåñèíÁèð ýöë à÷ûëìàç éöçöí òåê âåðñå áèí ýöë-çàðå ñóÎùøàäàáèëìåç ãóáàðûíû ìóùàððà ùàòòûíàÙàìå-òåê áàêìàêòàí èíñå ýþçëåðèíå êàðå ñóÀðûçûí éàäèéëå íåì-íàê îëñà ìöæýàíûì í'îëàÇàéè îëìàç ýöë òåìåííàñèéëå âåðìåê ùàðå ñóÙàéðåò èëåí ïàðìàüûí äèøëîåð êèì èòñå èñòèìàÏàðìàüûíäàí âåðäèüè øèääåò ýöíö Åíñàð'å ñóÅéëåìèø ùåð êàòðåäåí áèí áàùð-è ðàùìåò ìåâc-ùûçÅë ñóíóï óðýà÷ âóçó-è è÷èí ýöë-è ðóùñàðè ñóÙàê-è ïàéèíå éåòåì äåð þìðëåðäèð ìóòòàñûëÁàøûíû òàøòàí òàøà óðóï ýåçåð àâàðå ñóÇåððå çåððå ùàê-è äåð-ýàùûíà èñòåð äàùà íóðØåá-íåì-è ôåéçèí éåòèðìèø ñàáèò ö ñåééàðå ñóÁèì-è äóçàù íàð-è ýàì ñàëìûø äèë-è ñóçàíûìàÂàð öìèäèì åáð-è èùñàíûì ñåïå îë íàðå ñóÉöìí-è íà'òèíäåí ýöùåð îëìóø Ôóçóëè ñþçëåðèÅáð-è íèñàíäàí äþíåí òåê ëö'ëö-è øåù-âàðå ñóÙàá-û ýàôëåòòåí îëàí áèäàð îëàíäà ðóç-û ùàøðÙàá-è ùàñðåòòåí äþêåíäå äèäå-è áèäàðå ñóÓìäóüóì îëäóð êè Ðóç-è Ùàøð ìàùðóì îëìàéàì×åìøå-è âàñëûí âåðå áåí òåøíå-è äèäàðå ñóÝàì ýöíö åòìå äèë-è áèìàðäàí òèüèí äèðèüÙàéðäûð âåðìåê êàðàíû ýåcåäå áèìàðå ñóÈñòå ïåéêàíûí ýþíöë ùåcðèíäå øåâêèì ñàêûí åòÑóñóçóì áèð êåç áó ñàùðàäà áåíèì'÷öí àðå ñóÁåí ëåáèí ìöøòàêûéûì çöùùàä êåâñåð òàëèáèÍèòåêèì ìåñòå ìåé è÷ìåê ùîø ýåëèð ùóø-éàðå ñóÐàâçà-è êóéóíà ùåð äåì äóðìàéûï åéëåð ýöçàðÀøûê îëìóø ãàëèáà îë ñåðâ-è ùîø-ðåâòàðå ñóÑó éîëóí îë êóéäàí òîïðàü îëóï òóòñàì ýåðåê×öí ðàêèáèìäèð äàùè îë êóéà êîéìàí âàðå ñóÄåñò-áóñè àðçóñèéëå ýåð þëñåì äîñòëàðÊóçå åéëåí òîïðàüûì ñóíóí àíûíëà éàðå ñóÈ÷ìåê èñòåð áöëáöëöí êàíûí ìåüåð áèð ðåíý èëåÝöë áóäàüûíûí ìèçàcûíà ýèðå êóðòàðå ñóÒèíåò-è ïàêèíè ðóøåí êûëìûø åùë-è àëåìåÈêòèäà êûëìûø òàðèê-è Àùìåä-è Ìóùòàð'å ñóÑåééèä-è íåâ-è áåøåð äåðéà-éè äöðð-è ûñòûôàÊèì ñåïèïòèð ìó-cèçàòû àòåø-è åøðàðå ñóÊûëìàê è÷èí òàçå ýöë-çàð-è íöáöââåð ðåâíàêûíÌó'cèçèíäåí åéëåìèø èçùàð ñåíý-è ùàðå ñóÌó'cèçè áèð áàùð-è áè-ïàéàí èìèø àëåìäå êèìÉåòìèø àíäàí áèí áèí àòåø-ùàíå-è êöôôàðå ñón20 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

Görcö polètèka÷ûlarûÞmÿr Faèq NemanzadÿBÿradÿrèm doktor Xosrov bÿy Sultanovun görcöpolètèka÷ûlarû xösusunda “A÷ûq sþz”dÿ yazdûqlarû mÿktubuoxuyanlardan bÿzèlÿrè ola bèlÿr kè, doktorun þzönögönahsûz ÷ûxarmaq ö÷ön yazûlarûnda, döøöncÿlÿrèndÿèfrata getdèyènè sanarlar. ×önkè bèzdÿ, bèzèm xasèy yÿ tè -mèzdÿ þzgÿlÿrlÿ olan dostluüun davamû ö÷ön, þzö mö -zön mÿnfÿÿtènè, þzömözön tÿhlökÿdÿ olduüunu dö -øön mÿmÿk adÿtè var, hÿm ÷oxdan var.Bu xasèyyÿt yalnûz tÿk-tÿk kèøèlÿrèn beyènlÿrèndÿdeyèl, mèllÿtèmèzèn ruhunda, ÿxlaqè-èctèmaèmèzdÿ kþklÿnmèø,mþhkÿmlÿnmèødèr.Dostluq xÿncÿrèlÿ yaralanmaq vÿ o yaranûn acû sû -nû duymamaq ègèdlèyè (?) bèzdÿ ÷oxdan mèllè ÿxlaq ye -rènè tutumuødur.Èøtÿ bu yaman adÿt vÿ xasèyyÿtèmèzèn zÿrÿrè bugön elÿ arûmûø, dostluq yolu èlÿ mèllè mÿnfÿÿtèmèzÿ en -dèrèlÿn baltanûn acûsû bu gön þylÿ øèddÿtlÿnmèødèr kè,artûq onu duymamaq, anlamamaq aøkar bèzèm qaba -lûüûmûzû, qÿvè cahèllèyèmèzè bèldèrèr.Mèllè vöcudumuzda a÷ûlan bu yaranû saüaltmaq èsÿyalnûz bèr “doktor” hönÿrè deyèl.Bu gön görcölÿrèn mösÿlman görcölÿrènè Èslamlûq -dan tamamèlÿ uzaqlaødûrmaq, görcö yerlÿrèndÿkè Törk -lÿrè görcölÿødèrmÿk azarû þylÿ bèr yolda artmaqdadûrkè, ona bèr deyèl, beø-on doktor da olsa ÷arÿ edÿmmÿz.Bu èødÿ hamûmûzûn, bötön mèllÿtèn ÿlbèrlèyè èlÿ yardûmû,÷alûømasû lazûmdûr. ×önkè bu èø yalnûz 5-10 görcö po -lètèka÷ûsûnûn èøè olsaydû, bÿlkÿ bu qÿdÿr rahatsûz ol -mazdûq. Lakèn bu polètèka uürunda sÿrf edèlÿn pullarûn÷oxluüundan, ÷alûøanlarûn sabètÿsèndÿn (mþhkÿmlè -yèndÿn), daèrÿnèn genèølèyèndÿn anlaøûlûr kè, bu èø beøonunkarû (èøè) deyèl, bÿlkÿ bþyök cÿmèyyÿtlÿrèn ÷oxlutÿrÿfdarlarûnûn kþmÿklÿrèlÿ gþrölÿn bþyök fèkèr vÿ ède -alûn nÿtècÿsèdèr.Görcölÿr qÿzetlÿrèlÿ apaydûn ÷aüûrûrlar kè, mösÿlmangörcö mollalarûnûn örÿklÿrèndÿn “Törklök” duy -üusunu, aüûzlarûndan Törk dèlènè gÿrÿk nÿ cör olsa ÷û -xaraq vÿ hÿr yol èlÿ qoymayaq kè, Görcöstanda Törk -lök nèøanasÿ qala.Ke÷ÿndÿ Batumdakû görcö yetèmlÿr yurdundan øè -kayÿt edèlÿrdè. Bu øèkayÿtlÿrdÿn anlaøûlûr kè, hÿ lÿ bèr ÷ox -larûmûzûn Axalsèkdÿ Törk vÿ görcölÿr arasûndakû ye tèm -lÿr yurdlarûndan, Axalkÿlÿkdÿ Törk kÿndlÿrèn dÿn, Pa la -vevendovlarûn èanÿ vÿ tÿøvèqè èlÿ a÷ûlan gör cö mÿk tÿ bèn -dÿn xÿbÿrlÿrè yoxdur. Uzaüa getmÿyÿ nÿ hacÿt: Ba kû -da þz yanûmûzdakû görcö yetèmlÿrè yurdunda kèmlÿrènolduqlarûna vÿ hansû gön tÿtèl etdèklÿrènÿ baxalûm!×oxdan deyèl, bèr gön bèr görcö keøèøè Axalsèk mö -sÿlmanlarûndan kèmèn evè yanmûø, malû qûrûlmûø, toxumuÿskèk èsÿ onlarû bèlèb cÿmèyyÿtè-xeyrèyyÿlÿrèndÿnèanÿ gÿtèrtmÿk èstÿyèrdè. Danûøûq arasûnda:- Keøèø baba Mÿlo, Artvèn, ×oru sÿmtlÿrèndÿn mèn -lÿrcÿ ènsanlar, hÿm dÿ görcölÿr aclarûndan þlörlÿr, on -larû buraxûb da bu rahat vÿ tox yerlÿrdÿ ac vÿ yoxsul -larû aramanûzû, Acardakû mösÿlmanlar è÷èndÿ gecÿlègöndözlö÷alûøûb, bþyök pullar xÿrc edèb mÿktÿblÿr a÷ -maqdakû tÿlÿsmÿnèzè qanmûram — dedèm.Keøèø baba qÿsdèmè qanûb göldö, mÿn dÿ onunlabÿrabÿr göldömsÿ dÿ onun nèyyÿtè, qanacaüû beynèmèdÿlmÿyÿ, örÿyèmè dèdmÿyÿ baøladû.Bu kèmè hÿqèqÿtlÿr ÷oxdur. Belÿ mèsallar ÷ox sþy -lÿ mÿk olar. Fÿqÿt mÿn èndè ancaq mèllÿtèn qanacaq -lûlarûna, Törklÿrèn mösÿlmanlûq qeyrÿtènè ÷ÿkÿnlÿrÿ, mèl -lÿt mÿnafeyènè hÿr dörlö hèss vÿ xösusè mÿnfÿÿt lÿrÿfÿda etmÿyÿnlÿrÿ möracèÿt edèb demÿk èstÿyèrÿm kè:Dÿxè bÿsdèr” Görcö polètèka÷ûlarûnûn azüûnca rÿftarûnagÿrÿk yol vermÿyÿk!Yol vermÿyÿk kè, görcö mösÿlmanlarûnû Èslam ÷û -lûqdan uzaqlaødûralar!Yol vermÿyÿk kè, Törk balalarûnû bèrÿr fÿndlÿ yûüûbbÿslÿmÿk bÿhanÿsèlÿ görcölÿødèrÿlÿr!Yol vermÿyÿk kè, dumanlû havadan èstèfadÿ edèbmèl lÿtèmèzèn quzularûnû tÿlÿf edÿlÿr!Yol vermÿyÿk kè, ßrdahan vÿ baøqa yerlÿrèn Törkvÿ körd balalarû ö÷ön Axalsèkdÿ vÿ ya þzgÿ yerlÿrdÿyetèmlÿr yurdu a÷ûb vÿ onu da keøèølÿrèn èdarÿsènÿverèb balalarûmûzûn dènlÿrènè, mèllèyÿtlÿrènè ÷evèrÿlÿr!Sanmayûnûz kè, bunun ö÷ön ÷ox øey lazûmdûr. Xe -yèr! Xeyèr! Èkè zad bÿsdèr:Hÿmèyyÿt vÿ kþmÿk!Yada gÿlmÿsèn kè, bunun ö÷ön qonøumuz vÿ dostumuzgörcölÿr èlÿ pozuømaq lazûm.Nèyÿ bu fèkèrlÿrÿ döøÿk! Ösul vÿ yol èlÿ þz dèn vÿcèns daølarûmûza edÿcÿyèmèz yaxøûlûüa kèmèn nÿ de -mÿyÿ haqqû vardûr?ßgÿr bèzèm dÿ cÿmèyyÿtèmèz, bèzèm dÿ pulumuz,bèzèm dÿ tÿøÿbbösömöz olub, Axalsèkdÿ vÿ qeyrè-yerlÿrdÿyetèmlÿr yurdlarû a÷sa èdèk, þz balalarûmûza þzö -ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:421

möz sahèb olsa èdèk, ÿlbÿttÿ kè, balalarûmûz gþzömözgþrÿ-gþrÿ qurban olmazlardû.ßgÿr bèzèm dÿ Rusèyada 30 mèlyonluq, bèz Törk -lÿrèn dÿ mèllè varlûq, dènè borc, mÿdÿnè hÿyat, hÿqèqètÿrÿqqè nèøanÿsè olan “kþmÿklÿømÿk” xasèyyÿtèmèzèètèrmÿyèb bu gön cÿmèyyÿtè-xeyrèyyÿmèzèn bèr-èkè mèlyonu,on-on beø doktoru olsaydû, ÿlbÿttÿ kè, ÿrdahanlûTörk oülu Törk olan ßlè oülu beø-on manat ö÷ön þzlÿqÿbènè-famèlyasûnû “ßlèdze” etmÿyÿ mÿcbur olmazdû.ßgÿr bèzèm dÿ axundlarûmûz, ÿfÿndèlÿrèmèz hÿr cö -mÿ xötbÿsèndÿ oxuduqlarû: Ènnÿl-lahÿyÿmuru bè tÿdlèvÿl-èhsanè lèl-yÿtÿmÿ vÿl-mÿsfÿkènè” (Allah (c.c.) ye -tèmlÿr vÿ mèskènlÿrlÿ ÿdalÿt vÿ yaxøûlûqla rÿftar etmÿyèÿmr edèr) ÿmrènè, ÿmrè-èlahèsènè, quru ÿrÿbcÿ olsun de -yÿ boø-boøuna mÿxrÿc èlÿ, tÿcÿvvèdè èlÿ oxumaqla kè -fayÿtlÿnèb, mÿnasûnû, hèkmÿtènè vÿ vaxta gþrÿ olan eh -tè yac vÿ kþmÿklèyè anlatsaydûlar, ÿlbÿttÿ kè, bu gön yözèllÿrdÿ bèr — döøÿn bu qÿdÿr bþyök mèllè fÿlakÿt vÿ eh -tèyac ö÷ön yûüûlan èanÿ beø-on mènlèkdÿ, yÿnè ehtèyacûnmèndÿ bèrèndÿ dayanûb qalmazdû. ßgÿr bèzdÿ dÿdoüurdan dènè-èman, mþmènlèk ÿsÿrè, mèllÿt qeyrÿtè,Törk lök hèssè, ehtèyacûn øèddÿtè, mþhtac olanlarûn halvÿ mþvqelÿrè qanûlsaydû, ÿlbÿttÿ kè, mÿsÿlÿn, Aüdaøvÿ Øÿkè kèmè øÿhÿrlÿrèn dþvlÿtlèlÿrè þz qanacaqlarûnûn,qazûlarûnûn hÿmèyyÿtè èlÿ þzlÿrè ö÷ön èanÿ yûüdûqlarûvaxt bu gön aclûqdan tÿlÿf olan, ÿldÿn gedÿn dèn vÿmèllÿt qardaølarûnû da yaddan ÷ûxarmazlardû.ßgÿr bèzdÿ dÿ ÿdalÿt, döøöncÿ, ènsaf olsaydû “bè -zèm þz fÿqèrlÿrèmèz varkÿn, uzaüa nÿ hacÿt!” cÿfÿn -gèlÿ, avam fÿlsÿfÿsèlÿ bu gön suda boüulan mèllÿt balalarûnû,mèllÿt analarûnû þz baølarûna buraxûb þlömÿmÿh kum etmÿz, qurtulub saü qalan yarûcanlû bè÷a -GözlərNeçə illər bundan əvvəl Şimali Qafqazda çox soyuq birqış axşamı idi. Çayın o biri tərəfinə keçmək is təyən yaşlı biradamın soyuqda gözləməkdən saq qalı buz bağlamışdı. Oqədər uzun zaman gəzlədi ki, artıq bədəni şimal küləyinintəsiri ilə hissiyatını itirdi.Sonra uzaqdan gələn xəfif bir səs eşitdi. Qu la ğınadəyən səs atların ritmli ayaq səsləriydi. İlk gələn atlınınkeçməsini gözlədi, onların diqqətini çəkmək üçün heç bircəhd göstərmədi. Sonra tək şəkildə daha bir atlı keçdi.Axırda gələn atlı yaşlı adam ın buzdan bir heykəl kimi duranbədəninin yanında atını saxladı.Atlı yaxınlaşarkən, yaşlı adam atlıyla göz-gözə gəl divə ona “Bu yaşlı adamı çayın o biri tərəfinə keçirərsinizmi?Yeriyərək keçmək mümkünsüz gö rünür” dedi.Atlı atının yüyənini çəkib dayanaraq “əlbəttə” deyəcavab verdi. Atlı yaşlı adamın bədəninin ağır halda hərəkətetdiyini görüb yerə atılaraq onun ata minməsinə köməkliketdi. Atlı yaşlı adamı çayın o biri tərəfinə keçirməklə qalmayıbbir neçə kilometr aralıda olan evinə qədər apardı.rÿlÿrè dÿ yadlarûn pÿncÿsènÿ buraxmazdû!Ömèd edèrÿm kè, bundan sonra olsun ayûlaq. Bu -gönkö cahan möharèbÿsènèn “nÿ ö÷ön” vÿ “nÿ demÿk”olduüunu qanaq! Èanÿlÿrèmèzè tezlèklÿ kÿsmÿyÿk, þz ba -lalarûmûzû bundan sonra olsun yadlarûn tor vÿ tÿ lÿ lÿrènÿburaxmayaq! Bèz dÿ lazûm olan yerlÿrdÿ yetèmlÿr yurdlarûa÷aq! Balalarûmûzû dènlÿrèndÿn, mèllèy yÿt lÿ rèndÿn ÷e -vèrmÿyÿ qoymayaq! Analarûmûzûn yad larûn, sÿfehlÿrènayaqlarû altûna döømÿsènÿ mÿhÿll (èmkan) vermÿyÿk!Bacûlarûmûzûn bèr loxma ÿkmÿk (÷þrÿk) ö÷ön namuslarûnûsatmaüa razû olmayaq! Vÿ razû ol mayaq kè, gÿ -lÿcÿk nÿslèmèz mèllÿtèmèzèn bu aüûr gönlÿrèndÿkè qansûzlûüûmûzû,hÿmèyyÿtsèzlèyèmèzè, èman sûz lûüûmûzû, yalan ÷û -lûüûmûzû möhakèmÿ edèb bèzÿ lÿnÿt oxu yalar!Dostluq, sÿmèmèyyÿt qara gönlÿrdÿ bÿllè olur. Bèrmèllÿtèn yaøamaüa èstedadû fÿlakÿtlè gönlÿrèndÿ an la -øûlûr. Bèr mèllÿtèn qÿlÿbÿsè halèdÿkè ÷ûxûøûndan, tÿrpÿ -nèøèndÿn aøkar olur. Bèr mèllÿtèn, xösusèlÿ mÿhkum bèrmèllÿtèn ènsanca yaøaya bèlÿcÿyè, tÿrÿqqè edÿ bè lÿ cÿyè,mÿdÿnè bèr önsör halûna ke÷ÿ bèlÿcÿyè kþmÿklÿø mÿ -sènèn az vÿ ya ÷oxluüu èlÿ þl÷ölör. Bèr mèllÿtèn bÿqasû(varlûüû) o mèllÿtdÿn olanlarûn þz mèllÿtènè tanûmasû èlÿ,onu þz anasû kèmè sevmÿsè èlÿ, onun øanûnû, na mu su -nu, dèrèlèyènè, mÿnfÿÿtènè þz namusu, þz mÿnfÿÿtè kèmèbèlmÿsèlÿ olar.Bèr dèn vÿ ÿqèdÿnèn doüruluüu ona èman edÿnlÿrènrÿftarû èlÿ, mÿrhÿmÿtè èlÿ, ènsanlûüû èlÿ qèyas edèlèr (þl÷ölör).Vaxtdûr kè, bèz dÿ bu hÿqèqÿtlÿrè qanûb yaøamaüalayèq olduüumuzu, mèllÿtèmèzèn øÿrÿfènè, dènèmèzèn sÿ -la mÿtlèyènè — quru sþz vÿ lovüalûqla yox, ÿmÿlèmèzlÿ,kþmÿyèmèzlÿ gþstÿrÿk!“A÷ûq sþz” qÿzetè, 18 yanvar 1917-cè èl, N 380 nKiçik bir evə yaxınlaşarkən marağını saxlaya bilməyibsoruşdu: “Sizdən bir şey soruşmaq istəyirəm. Digər atlılarıdayandırmaq üçün heç bir cəhd göstərməyərək onlarınkeçib getməsini sakitcə izlədiniz. Nə üçün belə bir soyuqqış gecəsində məhz ən son atlıdan yardım istədiniz? Yasizi rədd edib orada buraxsaydım?” Yaşlı adam əyilibatlının gözlərinin içinə baxdı: “Uzun müddətdir bu ətdafdayaşayıram və insanları çox yaxşı tanıdığıma inanıram.Digər atlıların da gözlərinin içinə baxdım və mənim durumumunonları qətiyyən düşündürmədiyini anladım.Onlardan kömək istəməyimin heç bir faydası olmayacaqdı.Amma sənin gözlərinə baxdığım zaman,gözlərindəki mehribanlığı və xoş niyyətliliyi başa düşdüm”.Bu hərarətli fikirlər atlıya bərk təsir etdi: “Səninsöylədiklərindən çox təsirləndim. Bundan sonrabaşqalarının ehtiyaclarına hər zaman yaxşılıq və mehribanlıqlayaxınlaşacağıma söz verirəm”.Sonra İmam Şamil atının başını çevirdi və dü şün cələriçərisində oranı tərk etdi. n22 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

Ìöàñèð Òöðê õàëãëàðû:òÿðêèáè âÿ úîüðàôè éåðëÿøìÿñè (òàðèõè áàõûø)Kÿrèm ØökörovïðîfåññîðÄöíéà õàëãëàðûíûí, åëÿúÿ äÿ àéðû-àéðû äèë ãðóïóíàäàõèë îëàí åòíèê áèðëèêëÿðèí òÿðêèáè âÿ úîüðàôè éåðëÿøìÿñèòàðèõè èíêèøàô áîéóíúà ìöÿééÿí äÿéèøèêëèêëÿðÿ óüðàéûá.Áó ôèêèð Òöðê õàëãëàðûíà äà àèääèð. Îíà ýþðÿ äÿÒöðêëÿðèí íöâÿñèíäÿí áàøëàéàðàã ýöíöìöçÿäÿê òàðèõèíìöõòÿëèô èíêèøàô äþâðëÿðèíäÿ ìþâúóä îëàí äàèðÿñè,úîüðàôèéàñû, äåìîãðàôèéàñû, òàðèõè âÿ á. ìÿñÿëÿëÿðè ìö -ùöì åëìè ìàðàã êÿñá åäèð. Òÿäãèãàòëàð èñÿ äàùà ÷îõÒöðê äþâëÿòëÿðèíèí òàðèõèíÿ éþíÿëìèøäèð, ùàëáóêè Òöðêäþâëÿòëÿðèíèí òàðèõè Òöðê õàëãëàðûíûí òàðèõèíè ÿâÿç åòìèð,îíóí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè ÷ûõûø åäèð.Ìöàñèð Òöðê õàëãëàðûíûí äàèðÿñè âÿ úîüðàôè éåðëÿøìÿñèÒöðêëÿðèí òàðèõè èíêèøàôûíûí éåêóíó êèìè ìåéäàíàýÿëèá. Íÿòèúÿäÿ Òöðê õàëãëàðûíûí éåðëÿøäèéè àøàüûäàêûúîüðàôè áþëýÿëÿð (øÿðãäÿí ãÿðáÿ) òÿøÿêêöë òàïìûøäû:Û. Ñèáèð;ÛÛ. Ñèíúàí-Óéüóð;ÛÛÛ. Èäèë-Óðàë;ÛÂ. Ìÿðêÿçè Àñèéà;Â. Øèìàëè Ãàôãàç;ÂÛ. Àçÿðáàéúàí;ÂÛÛ. Îñìàíëû;ÂÛÛÛ. Àâðîïà (Êðûì âÿ á.).Îñìàíëû âÿ Ñèíúàí-Óéãóð áþëýÿëÿðè èñòèñíà îëìàãëàäèýÿð áþëýÿëÿð ÷àð Ðóñèéàñû òÿðÿôèíäÿí èøüàë åäèëìèøäè.Áåëÿëèêëÿ, ôàêòèê îëàðàã Òöðê õàëãëàðûíûí éåðëÿøäèéèö÷ áþéöê úîüðàôè ÿðàçè ôîðìàëàøìûøäû:Û. Ðóñèéà:1. Ñèáèð;2. Èäèë-Óðàë;3. Îðòà Àñèéà âÿ Ãàçàõûñòàí;4. Øèìàëè Ãàôãàç; 5. Àçÿðáàéúàí;6. Àâðîïà (Êðûì âÿ á.);ÛÛ Ñèíúàí-Óéüóð;ÛÛÛ. Îñìàíëû.Ñîâåò Ðóñèéàñûíûí ãóðóëìàñû (1917), õöñóñèëÿÑÑÐÈ-íèí òÿøêèëèíäÿí (1922) ñîíðà Òöðê õàëãëàðû îíóíòÿðêèáèíÿ äöøäö.Òöðê õàëãëàðûíûí òÿðêèáèíäÿ ÿí ÿñàñ ñàðñûíòû ÑÑÐÈèëÿ áàüëû îëìóøäóð. Áóíó ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí ÑÑÐÈíèíéàðàíìàñûíûí èëê äþâðöíäÿ âÿ äàüûëìàñû ÿðÿôÿñèíäÿÒöðê õàëãëàðûíûí äàèðÿñèíäÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿðÿíÿçÿð ñàëìàã ëàçûìäûð.Èëê äÿôÿ åëìè äþâðèééÿéÿ úÿëá åòäèéèìèç (1997-úè èë)áèð ãàéíàãäà (Ñïèñîê íàðîäíîñòåé Ñîþçà ÑîâåòñêèõÑîöèàëèñòè÷åñêèõ Ðåñïóáëèê. Ñîñò. ïîä ðåäàêöèåé È.È.Çà -ðóáèíà. Ë., 1927) ÑÑÐÈ-íèí òÿøêèëèíäÿí ñîíðàêû èëê èëëÿðäÿáóðàäà éàøàéàí õàëãëàð (169), î úöìëÿäÿí Òöðêëÿð ùàããûíäàìÿëóìàò âàðäûð. Òöðêëÿð 100-147, ùÿì÷èíèí 78âÿ 167 ñàéëàðû öçðÿ (50) âåðèëìèøäèð. Ñèéàùûíûí òÿðòèá-÷èëÿðè Òöðêëÿðèí òÿñíèôàòû çàìàíû åëìè íþãòåéè-íÿçÿðäÿíäåéèë, èäåîëîæè áàõûìäàí ÷ûõûø åòìèøäèð. Áåëÿ êè, Òöðêõàëãëàðûíûí òÿñíèôàòûíäà âàùèä ïðèíñèïÿ ÿìÿë åäèëìÿìèøäèð:÷óâàøëàð (100) àéðûúà ýþñòÿðèëìèø, äèýÿð Òöðêõàëãëàðû èñÿ úîüðàôè úÿùÿòëÿð öçðÿ: øèìàë-ãÿðá (101-123); úÿíóá-ãÿðá (124-129); úÿíóá-øÿðã (130-135) âÿøèìàë-øÿðã (136-147) áþëöíìöøäöð. Áó ÷àòûøìàçëûüûàðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí ñèéàùûäà ýþñòÿðèëÿí Òöðêëÿðèáþëýÿëÿð öçðÿ òÿñíèô åäèá, ìöâàôèã èëëÿðÿ àèä ñàéëàðûíûýþñòÿðÿê (úÿäâÿë: 2 âÿ 3-úö ñöòóíëàð). Úÿä âÿëäÿíýþðöíäöéö êèìè ñèéàùûäà Ñèáèð áþëýÿñè öçðÿ 23 Òöðêåòíèê áèðëèéè, ñàéûíà ýþðÿ 412,5 ìèí íÿôÿð ãåéäÿ àëûíìûøäû.Ìöâàôèã îëàðàã Èäèë — Óðàë áþëýÿñè öçðÿ áó ðÿ -ãÿìëÿð 6 âÿ 4.122,9 ìèí; Îðòà Àñèéà âÿ Ãàçàõûñòàíöçðÿ 8 âÿ 9.339,9 ìèí; Øèìàëè Ãàôãàç öçðÿ 4 âÿ 289,9ìèí; Àçÿðáàéúàí öçðÿ 3 âÿ 1.517,5 ìèí; Àâðîïà öçðÿ6 âÿ 99,4 ìèí èäè. Áöòöí þëêÿ öçðÿ èñÿ 50 Òöðê åòíèêáèðëèéè âÿ 15.782,1 ìèí íÿôÿð (ìöõòÿëèô èëëÿð öçðÿ) ãåé -äÿ àëûíìûøäû. Ëàêèí òÿäðèúÿí ñîâåò äþâëÿòèíèí ìèëëè ñè -éàñÿòèíäÿ þëêÿäÿ éàøàéàí ìèëëÿò âÿ õàëãëàðûí ñàéûíûíàçàëäûëìàñû õÿòòè öñòöí éåðÿ êå÷ìÿéÿ áàøëàäû. Âàõòèëÿìèëëÿòëÿðèí èøëÿðè öçðÿ õàëã êîìèññàðû îëìóø È.Ñòàëèí ÂÛÛÛÑîâåòëÿð ãóðóëòàéûíäà (1936) ÷ûõûøû çàìàíû ÑîâåòÈòòèôàãûíäà 60-à éàõûí ìèëëÿò, ìèëëè ãðóï âÿ õàëã îëäóüóíóñþéëÿäè. Áóíäàí ñîíðà ÑÑÐÈ-äÿ éàøàéàí ìèëëÿò âÿõàëãëàðûí ñàéûíûí ñöíè øÿêèëäÿ «àçàëäûëìàñû» áàø âåð -ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:423

äè. Áåëÿ êè, ãûñà áèð äþâð ÿðçèíäÿ ÑÑÐÈ-äÿ éàøàéàí ìèë -ëÿò âÿ õàëãëàðûí ñàéû 160-äàí 62-éÿ åíäèðèëìèøäè.Ñòàëèíèí þëöìöíäÿí ñîíðà áó ñàùÿäÿ «äöçÿëèø» åäèëäè,ìèëëÿò âÿ õàëãëàðûí ñàéû 100-äÿê «àðòûðûëäû». Áöòöí ùàëëàðäàèõòèñàð, ÿñàñÿí, Òöðê õàëãëàðû ùåñàáûíà àïàðûëìûøäû.1937, 1939, 1959, 1970 âÿ 1979-úó èëëÿðäÿ êå ÷èðèëÿí ñîâåòÿùàëè ñèàùûéà àëìàëàðûíäà 21-23, ÑÑÐÈ-íèí äà üûëìàñûÿðÿôÿñèíäÿ êå÷èðèëÿí 1989-úó èë ÿùàëè ñèéàùûéà àëìàñûíäàèñÿ 26 Òöðê õàëãû ãåéäÿ àëûíìûøäû. Áå ëÿ ëèêëÿ, ÑÑÐÈäÿÒöðê åòíèê áèðëèêëÿðèíèí ñàéû 50-äÿí 26-éà «åíäèðèëìèøäè».Áó ìÿëóìàòëàðû ÿââÿëêèëÿðëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿêö÷öí îíëàðû äà úÿäâÿëÿ äàõèë åäÿê (4 âÿ 5-úè ñöòóíëàð).Úÿäâÿëäÿí ýþðöíäöéö êèìè ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñû ÿðÿ -ôÿñèíäÿ êå÷èðèëÿí 1989-úó èë ÿùàëè ñèéàùûéà àëìàñûíà ýþðÿÑèáèð áþëýÿñè öçðÿ úÿìè 7 Òöðê åòíèê áèðëèéè âÿ ñà éûíàýþðÿ 764,0 ìèí íÿôÿð ÿùàëè ãåéäÿ àëûíìûøäû. Ìö âàôèãîëàðàã Èäèë-Óðàë áþëýÿñè öçðÿ áó ðÿãÿìëÿð 3 âÿ 9.940,3ìèí; Îðòà Àñèéà âÿ Ãàçàõûñòàí áþëýÿñè öçðÿ 6 âÿ30.777,7 ìèí; Øèìàëè Ãàôãàç öçðÿ 4 âÿ 598,3 ìèí;Àçÿðáàéúàí öçðÿ 1 âÿ 6.770,4 ìèí; Àâðîïà öçðÿ 4 âÿ473,5 ìèí òÿøêèë åäèðäè. Áöòöí þëêÿ öçðÿ èñÿ 26 Òöðêåòíèê áèðëèéè âÿ 49,4 ìèëéîíàäÿê ÿùàëè ãåéäÿ àëûíìûøäû.Ìöãàéèñÿëÿð ýþñòÿðèð êè, òöðê åòíèê áèðëèêëÿðèíèí ñà -éû ÿí ÷îõ Ñèáèð áþëýÿñè öçðÿ àçàëûá, éÿíè 23-äÿí 7-éÿåíèá. Ìöâàôèã îëàðàã Èäèë-Óðàë áþëýÿñè öçðÿ áö ðÿãÿìëÿð6-äàí 3-ÿ; Îðòà Àñèéà âÿ Ãàçàõûñòàí öçðÿ 8-äÿí 6-éà; Àçÿðáàéúàí öçðÿ 3-äÿí 1-ÿ; Àâðîïà öçðÿ 6-äàí 4-ÿ îëóá. Éàëíûç Øèìàëè Ãàôãàç öçðÿ åòíèê áèðëèêëÿðèí ñàéû(4) äÿéèøìÿéèá. Ìöãàéèñÿ àïàðûëàí äþâðäÿ ÿùàëèíèíñàéûíà äàèð ðÿãÿìëÿð èñÿ òÿõìèíÿí 3,1 äÿôÿ àðòûá.24 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

* 1989-úó èëäÿ Àùûñêà Òöðêëÿðè àéðûúà ãåéäÿ àëûíìûøäûð.ÑÑÐÈ-äÿ Òöðê åòíèê áèðëèêëÿðèíèí ñàéûíûí ñöíè éîëëààçàëäûëìàñû ïðîñåñè ðåïðåññèâ òÿäáèðëÿðëÿ äÿ ìöøàéÿòîëóíóðäó. Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè äþâðöíäÿ Òöðê õàëã -ëàðûíûí (Êðûì òàòàðëàðû, ãàðà÷àéëàð, áàëêàðëàð âÿ á.) äÿ -äÿ-áàáà òîðïàãëàðûíäàí ìÿúáóðè êþ÷öðöëìÿñè, 1948-1953-úö èëëÿðäÿ àçÿðáàéúàíëû Òöðêëÿðèí ÅðìÿíèñòàíÑÑÐ-äÿí äåïîðòàñèéàñû âÿ ñ. áóíà ìèñàë îëà áèëÿð.Áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã ÑÑÐÈ-äÿ éàøàéàí Òöðêõàëãëàðûíûí äåìîãðàôèê ýþñòÿðèúèëÿðè, ìèëëè øöóðóí èíêèøàôûéöêñÿëÿí õÿòëÿ èíêèøàô åäèðäè. Áóíóí íÿòèúÿñè èäèêè, ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñû ÿðÿôÿñèíäÿ Òöðê õàëãëàðûíàãàð øû éåíè ðåïðåññèéà äàëüàñû áàøëàíìûøäû: 1986-úû èëÃàçàõûñòàí ùàäèñÿñè, Àçÿðáàéúàíà ãàðøû åðìÿíè ñå -ïàðàòèçìèíèí ÑÑÐÈ ðÿùáÿðëèéè ñÿâèééÿñèíäÿ ìöäàôèÿñè,Àùûñêà Òöðêëÿðèíèí Þçáÿêèñòàíäàí ãîâóëìàñû âÿ ñ.åéíè ñèéàñÿòèí òÿðêèá ùèññÿñè èäè.Òöðê õàëãëàðûíûí äà ôÿàë èøòèðàêû èëÿ ÑÑÐÈ-íèí äàüûë -ìà ñû âÿçèééÿòè äÿéèøäè. Òöðê õàëãëàðûíûí ñèéàñè úîü ðà -ôè éàñûíäà äÿéèøèêëèê áàø âåðäè. Àçÿðáàéúàí âÿ Ìÿð êÿ -çè Àñèéàíûí Òöðê õàëãëàðû ìöñòÿãèë îëäó. Áåëÿ ëèê ëÿ, ìö -à ñèð äþâðäÿ Òöðê õàëãëàðûíûí ñèéàñè úîüðàôèéàñûíäà éå -íè ñèòóàñèéà ìåéäàíà ýÿëäè. nÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:425

Bèlgÿ Kaüanûn Törklök duasûUlu Tanrû! Gþzÿl Tanrû! Gþy Tanrû!Sÿn Törkö, Törk yurdlarûnû qoru!Döømÿn øÿrèndÿn saxla! Törkö ègèdlèkdÿ daèmè et!Törkö mÿrdlèk göcö èlÿ yaøat! Törkö dözlök tÿrÿfdarûet!Törkön kþnlönÿ hÿr øeydÿn þncÿ, hÿtta aüzûnaye mÿk qoymadan ÿvvÿl Törklök sevgèsènè qoy!Törkö èdeya èlÿ yaøat vÿ èdeyasûnû hÿyata ke ÷èr -mÿ sè ö÷ön yardûm et! Tþrÿlÿrènè canlarû kèmè saxlat!Törkÿ zþvq vÿ rahatlûq vermÿ! Onu zÿhmÿtÿalûø dûr! Zÿhmÿtlÿ örÿklÿrè, bÿdÿnlÿrè dÿmèr olsun!Buna gþrÿ dÿ onlara yöksÿk ÷alûøma qödrÿtè ver!Törkö fÿal vÿ cÿld et! Törkÿ dÿyèømÿz xasèyyÿtver! Zamanla xasèyyÿtè dÿyèømÿsèn, ènkèøafa tÿka -möl lÿ na èl olsun!Ulu Tanrû!Mèllè kèmlèk, namus, ÿxlaq, ÿzm, sÿbat, èdeya, Törk -÷ölök ruhu, yurdsevÿrlèk, elm, èntèzam saülam bÿ dÿnvÿ zÿngènlèklÿ ÿldÿ olduüundan Törkÿ bunlarû ver!Törkdÿn oüru, namussuz tþrÿyÿrsÿ dÿrhal mÿhvet!Törkÿ mÿnlèk, hÿm dÿ yöksÿk bèr mÿnlèk ver! Törknÿfsènÿ sahèb ÷ûxsûn!Törkö dÿrrakÿlè, döøöncÿlè vÿ cèddè adam ola -raq ya rat! Hèssèyatûna qapûlûb hèrslÿ ayaüa qalxma -sûn! Bèr dÿn-bèrÿ barût kèmè partlamasûn! Daèma so -yuqqanlû olsun! Qèsas almaüû Törk ÿsla unutmasûn!Ulu Tanrû!Namussuz bèr Törk yaradacaüûna dönyanû daüûtmaüûnyaxøûdûr! Nÿ qÿdÿr qorxaq Törk varsa ha mû -sûnû hÿlak et!Törk hÿr øeyè möqayèsÿ etsèn! Yalnûz aüûl vÿmÿn tèqlÿ davranmasûnlar! Sÿbrlè, dÿrdÿ dþzömlöolsun! Èra dÿsè dÿmèr kèmè olsun! Dþnök Törk yaratma!Törk lÿrè meymun èøtahlû etmÿ! Törk daèma eh -tèyyatla ad dûm atsûn! Kèmsÿnèn dadlû dèlènÿ ènanmasûn!Kèm sÿ dÿn arxayûn olmasûn!Ulu Tanrû!Sÿn Törkö ÷alûøqan et! Törkön þmrö ÷alûøma èlÿke÷ sèn! Ona daèma ÷alûøma eøqè ver! ßsasÿn dÿ bèrlèkdÿ÷alûømaüû adÿt etsèn! Tÿnbÿl Törkö dÿrhal þl -dör! Aüûl vÿ zÿhmÿt; èkèsè bèr yerdÿ olunca Törkönqar øû sûnda durmaq olmaz!Mèllè bþyöklöyön tÿk øÿrtè yöksÿk èdeya, onaalûø maq ö÷ön dÿ yöksÿk ÿxlaq, fÿdakarlûq vÿ dþ -zöm la zûm olduüundan Törklÿrè ÿxlaqlû, dþzömlövÿ fÿdakar yarat!Ulu Tanrû!Törklÿrè sÿn þz ÿlènlÿ bèrlÿødèr! Onlarû tÿk bèrbaø kèmè bèrlÿødèr! Törkö tþrÿsènÿ sadèq et!Ulu Tanrû!Törk mèllÿtènè boøboüaz deyèl, ÿlèndÿn èø gÿlÿnèn sanlar et! Nÿsÿ sþylÿmÿk èø gþrmÿk deyèldèr! Onuøÿx sÿn yerènÿ yetèrmÿk vÿ baøqalarûna da gþrdör -mÿ yèn vÿ zèfÿ olduüunu beyènlÿrènÿ yerlÿødèr!Gþzÿl Tanrû!Sÿnÿ hÿr øeydÿn ÷ox yalvardûüûm budur! Törköyal taqlûqdan qurtar! Yaltaqlûq vÿ onun kèmè vasètÿ -lÿrlÿ varlû olmaqdan qoru! Törkÿ pul hÿrèslèyè ver -mÿ! Yaltaqlarû mÿhv et!Aman Tanrû!Törk aèlÿ, tþrÿ vÿ èntèzamûnû hÿr øeydÿn ÿvvÿl qo -ru! Törk torpaüûnda azad ènsanlar yaøasûn! ßda lÿtdÿnbaøqa bèr øey hþkm sörmÿsèn! Sÿn Törkÿ tÿ bèè øeylÿrÿ,tÿbèÿtÿ qarøû sevgè ver! Törk yurdunda yoxsulluqo qÿdÿr azalsûn kè, yoxsulluq gönah sayûlsûn!Dönyanû yaradan uca Tanrû!Törkÿ Törk mèllÿtènè döøöndör! Törkÿ saülam,mþh kÿm èradÿ ver! ×ÿtèn anlarda sÿbrènè, dö øön cÿ -sènè, eynè zamanda qeyrÿtènè artûr! Ona ÿsas xö su -sèyyÿt olaraq vÿzèfÿ mÿhÿbbÿtè vÿ mÿsulèyyÿt duy -üusu ver! Mÿsulèyyÿtè Törk yurdundan ÿskèk etmÿ!Gþzÿl Tanrû!Törkcÿ danûøûlan, Törkÿ yurdluq etmèø olan yerlÿrèqèyamÿtÿ qÿdÿr Törkön hþkmö altûnda saxla!26 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

×anaqqala -Törk möbarèzlèyènèn sèmvoluAnar TuranDönya susur...Bÿøÿrèyyÿt heyrÿt è÷èndÿdèr. Bötön ènsanlar bèrnÿfÿr kèmè döøönör. Aman Allah (c.c.) bu ola bèlmÿz!Ènsan oülu bu qÿdÿr ÿzmkarlûüa sahèb ola bèlmÿz. Bumöbarèzÿ ruhu, bu dþyöøkÿnlèk gþrÿsÿn hardandûr?Bu necÿ ènsanlardûr, bu necÿ mèllÿtdèr? Bu, bÿlkÿ dÿAllahûn (c.c.) bèzlÿrÿ gþstÿrdèyè ÿn son ènsanlûq qödrÿtèdèr.Bundan artûq olacaüûnû da gþzlÿ mè rÿm.Törklÿr! Törk lÿr! Törklÿr!Bÿlè, hÿqèqÿtÿn dÿ ×anaqqala savaøûnda Törk mèl -lÿtènèn gþstÿrdèyè ÿzmkarlûq, bèrlèk, þlömdÿn zÿrrÿ qÿ -dÿr qorxma hèssènèn olmamasû, torpaq uürunda sondam la qanûnû fÿda etmÿ duyüusu bu deyèlÿnlÿrè bèr da -ha tÿsdèqlÿyèr. Östöndÿn yöz èlÿ yaxûn bèr möddÿtke÷mÿsènÿ baxmayaraq ènsanlar ×anaqqala adûnû eøè -dÿndÿ qÿhrÿman Törk mèllÿtènèn ÿzmkarlûüûna hey ranolur vÿ bu øÿrÿflè möcadèlÿ hÿr bèr kÿsè döøöndörmÿklÿyanaøû onlara ÿsl vÿtÿnpÿrvÿrlèk èrsènè tÿrbèyÿ edèr.Törk Dönyasûnûn hÿr zaman belÿ amansûz möha -rèbÿlÿrÿ atûlmasûnû, torpaq, ÿqèdÿ, mÿslÿk uürunda èna -nûlmaz øöcaÿtlÿrènè tarèxèmèzÿ nÿzÿr salsaq ÷ox aydûngþrÿrèk. Dönyanûn ö÷ qètÿsèndÿ hþkmranlûq edÿnTörklÿr tarèx boyu ona qarøû gÿlÿnlÿrlÿ vuruømuø vÿdþyöødöyö yerlÿrÿ þz bayraüûnû sancmaüû bacarmûødûr.ßdalÿt tÿrÿfdarû olan Törklÿr he÷ vaxt mèllè vÿdènè azlûqlûqlarûn haqlarûnû pozmamûø ÿksènÿ ÿdalÿtprènsèplÿrènèn pozulduüu yerlÿrdÿ qayda-qanun yaratmaüûbacarmûødûr. Bþyök Hun Èmperatorluüundan özö -bÿrè Törklÿr dönyamèqyaslû cahangèrlÿr yetèødèrmèø vÿhÿrb tarèxènèn demÿk olar kè ÿsasûnû yaratmûølar. “Otkþkö östöndÿ bètÿr” mèsalûna sadèq qalaraq demÿkolar kè, ×anaqqala savaøûnda bu cör qeyrè-adè möba -rèzÿnèn bèr mÿntèqè ÿvvÿlè vÿ mÿktÿbè vardûr. ×anaq -qala eynè zamanda Törk øÿhèdlÿrènèn dönya tarèxènÿþz qanlarû èlÿ yazdûüû bèr qÿhrÿmanlûq salnamÿsèdèr.Bu salnamÿnèn gèrèøènè yekunlaødûraraq ÿsl möbarè -zÿnèn vÿ dþyöølÿrèn è÷ÿrèsènÿ gèrÿrÿk ×anaqqalanûnmahèyyÿtènÿ baø vurmaüûmûz hÿqèqÿtlÿrlÿ yaxûndantanûø olmaq ö÷ön bèr ÿsasdûr. Belÿlèklÿ savaødan þn -cÿkè sèyasè proseslÿrÿ nÿzÿr salmaüûmûz gÿrÿklèdèr.XX ÿsrèn ÿvvÿllÿrèndÿ Avropada sèyasè vÿ èqtèsadèu÷urum, möstÿmlÿkÿ÷èlèk meyllÿrènèn kulèmènasèya hÿd -dènÿ qalxmasû dönyada qötblÿømÿnèn ÿsasûnû qoydu.Almanèya-Fransa, Rusèya-Avstrèya arasûndakû sèyasè÷ÿkèømÿlÿr èntrèqalarûn hÿrbè möstÿvèyÿ ke÷ mÿsènÿzÿmèn yaratdû. 28 èyulda Avstrèya taxtûnûn varèsè øahzadÿFerdènandûn bèr serb tÿrÿfèndÿn þldörölmÿsè mö -harèbÿnèn baølanmasû ö÷ön ÿsas oldu. Èlk addûmû Avs -trèya 28 èyul 1914-cö èldÿ Serbèyaya höcumu èlÿ atdû.Almanèya, Avstrèya—Macarûstan vÿ Ètalèyanûn “Ö÷lÿr èt -tè faqû”nda, Èngèltÿrÿ, Fransa vÿ Rusèyanûn èsÿ “An tan -ta” èttèfaqûnda cÿmlÿømÿsè Bèrèncè dönya möharè bÿ -sènèn gèrèøè oldu. Vaxtèlÿ bþyök ÿrazèlÿrÿ sahèb olanOs manlû èmperèyasû artûq þz ke÷mèø qödrÿtènè ètèrmèøvÿ èndè ÿn ÷ÿtèn vÿzèyyÿtÿ döømöødö. Daxèldÿ vÿ xa -rècdÿ baø verÿn sèyasè ÷ÿkèømÿlÿr dþvlÿtè ÷þkdörör,ta leyènè zamanûn èxtèyarûna buraxûrdû. Balkan yarûma -dasûnda ardûcûl mÿülubèyyÿtlÿr Osmanlû dþvlÿtènèbþyök torpaq ètgèlÿrè èlÿ öz-özÿ qoymuødu. Bu ÿlÿdöømÿzförsÿtdÿn èmperèalèst dþvlÿtlÿr þz mÿnafelÿrè ö÷önèstèfadÿ etmÿk vÿ Osmanlûnûn torpaqlarûnû þz aralarûndabþlöødöröb bu dþvlÿtèn varlûüûna son qoymaq ès -tÿyèrdèlÿr.Belÿlèklÿ 1914-cö èl avqustun 2-dÿ gèzlè øÿkèldÿ Al -man-Osmanlû èttèfaqû yarandû. Èngèlès donanmasûndanqa÷an “Goeben”, “Breslau” adlû alman hÿrbè gÿmè lÿ rè -nÿ boüazlardan ke÷mÿyÿ ècazÿ verèlèr vÿ boüazlarbötön yad gÿmèlÿr ö÷ön baülanûr. Bu sÿbÿbdÿn tÿpgèèlÿ özlÿøÿn Osmanlû dþvlÿtè hÿr èkè gÿmènè aldûüûnû bÿ -yan etmÿklÿ vÿzèyyÿtdÿn ÷ûxûø yolu tapûr. Belÿcÿ “Ya -vuz” vÿ “Mèdèllè” adû èlÿ hÿr èkè gÿmè Osmanlû donan -ma sûnûn tÿrkèbènÿ daxèl edèlèr.Bu cör vÿzèyyÿtdÿ Rusèyanûn Øÿrqè Avropada hö -cum tÿhdèdlÿrènÿ cavab olaraq 1914-cö èl sentyabrûn27-dÿ admèral Souøonun komandanlûüû altûnda “Ya -vuz” gÿmèsè Qara dÿnèzdÿ ruslara aèd Sevastopol vÿNovorossèysk lèmanlarûnû bombalayandan sonra hÿ -mèn èl noyabrûn 1-dÿ ruslar Qafqazda sÿrhÿdlÿrè ke -ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:427

÷ÿrÿk dþyöølÿrÿ baølayûr. Bununla da Osmanlû dþv -lÿtènèn möharèbÿyÿ qatûlmasûna real øÿraèt yaranûr.Os manlû dþvlÿtènÿ mÿxsus boüazlar stratejè baxûmdanAvropa ö÷ön ÿn ÿlverèølè øans sayûlûrdû. Boüazlarûtutmaqla onlarûn mÿqsÿdè Almanèyayla Osmanlûnû bèrbèrèndÿntÿcrèd etmÿk vÿ tÿbèè kè, ÿn bþyök alè mÿq -sÿdè Èstanbulu ÿlÿ ke÷èrmÿk, Törklÿrè Anadoludan sû -xûødûrûb ÷ûxarmaq, Törkön Qara dÿnèzdÿ hþkmranlûüûnabèrdÿfÿlèk son qoymaq èdè. Eynè zamanda Èslammÿmlÿkÿtlÿrènÿ lèderlèk edÿn Osmanlûnû mÿhv etmÿklÿmösÿlman þlkÿlÿrènè tamamèlÿ möstÿmlkÿ halûnagÿtèrmÿk vÿ Øÿrqdÿ hÿmèøÿlèk hþkmranlûq qurmaq daplanlara daxèl èdè. Bu èddèalarla Ègèltÿrÿ 1915-cè èl yanvarûn28-dÿ Osmanlû dþvlÿtè èlÿ dþyöø qÿrarû verdè vÿbu qÿrara Fransa da qoøuldu.Èstanbulu ÿlÿ ke÷èrmÿyèn ÿn real qapûsû olan ×a -naq qala boüazûnûn tÿhlökÿsèzlèyè hÿlÿ 1914-cè èlèn avqustundannÿzarÿtÿ gþ -törölmöødö. 1914-cö èlno yab rûn 3-dÿ èngèlès vÿfransûz qövvÿlÿrè bo üa -zûn aüzûna doüru yaxûnlaødûlar.Tezlèklÿ èstehkamlaraatÿø a÷ûl ma üabaøladû. Èngèlèslÿr Sed -döl bahèr vÿ ßrtoürul qa -lalarûnû, fransûzlar daAnadolu yaxtasûnda Qu -mqala vÿ Orhanèyÿ qa -lalarûnû topa tutdular.Bombardman nÿ tè cÿ -sèn dÿ Törklÿrÿ mÿxsus11 ton barût havaya u÷ -du, xeylè sayda dþyöø÷ö øÿhèd oldu. Karden adlû èngèlèsdonanma komandèrènèn tapøûrûüû èlÿ döømÿn sualtûqayûqlarû boüazû ke÷mÿyÿ cÿhd gþstÿrdèlÿr. Èngèlès su -altû qayûqlarû dekabrûn 2-dÿ boüaza gèrdè vÿ 750 metrèrÿlèdÿ yerlÿøÿn “Mesudèye” zèrehlè gÿmèsènÿ mÿrmèataraq gÿmènè batûrdû.1915-cè èl fevralûn 19-da döømÿn dþyöø gÿmèlÿrèamansûz bombardmanla xeylè èrÿlèlÿdè. Lakèn qalalardandöømÿn gÿmèlÿrènÿ a÷ûlan aramsûz atÿølÿr nÿtè -cÿsèndÿ döømÿn tab gÿtèrmÿdè. Bèr ne÷ÿ belÿ cÿhduüursuzluqla nÿtècÿlÿnÿndÿn sonra admèral Kardenvÿzèfÿsèndÿn gþtöröldö. Onun yerènÿ martûn 17-dÿRo bek gÿtèrèldè. Admèral Robek èddèa edèrdè kè, qèsamöddÿt ÿrzèndÿ Törk möhasèrÿsènè uüurla yararaq Ès -tanbulda olacaq. Belÿ olan tÿqdèrdÿ èstehkam mþv qekomandanû albay Cavad ×obanlû 17 mart gecÿsè bo -üaza mèna xÿttè dþøÿnmÿsènè ÿmr etdè. ßmrè ècraedÿn mènbaøû Nazèm bÿy “Nösrÿt” mèna gÿmèsè èlÿ ogecÿ boüaza mèna dözdördö vÿ mènalarûn sayû 11 xÿttolaraq 400-ö ke÷dè.Martûn 18-dÿ èngèlès-fransûz gÿmèlÿrè øèddÿtlè bèratÿøÿ baøladûlar. Mecèdèyye vÿ Hamèdèyyÿ èstehkamlarûardûcûl atÿøÿ tutuldular. Dardanes batareyalarûatÿøè özÿrèlÿrènÿ ÷ÿkÿrÿk döømÿnèn bötön gÿmèlÿrènènhöcumuna mÿruz qaldû. Bu arada Mÿsudèyyÿ qalasûatÿøÿ baøladû. Döømÿn gÿmèlÿrè Mÿsudèyyÿyÿ sarû÷e vrèlÿndÿ Hamèdèyyÿ onun kþmÿyènÿ gÿldè. AdmèralRobek èlk addûmûn uüursuzluüunu gþröb fransûzgÿmèlÿrènè gerè ÷ÿkÿrÿk, èngèlès gÿmèlÿrènè èrÿlè verdè.Lakèn dÿhøÿtlè partlayûølar èngèlès dþyöø gÿmèlÿrènÿsarsûdûcû zÿrbÿ vurdu. Ûngèlèslÿrÿ mÿxsus “Bouvet” vÿ“Suffren” dþyöø gÿmèlÿrè mènalara dÿyÿrÿk batdû vÿ639 nÿfÿr hÿrb÷è sulara qÿrq oldu. Demÿlè, “Nösrÿt”mèna gÿmèsènèn bèr ne÷ÿ gön ÿvvÿl dözdöyö mènalarþzönö doürultmuødu.Döømÿn qövvÿlÿrÿ mÿx -sus “Agamenon”, “Ènfe -xèble”, “Èrressètèble” gÿ -mè lÿrènèn dÿ aqèbÿtè acû -nacaqlû oldu. Qövvÿlÿrnèsbÿtènèn qeyrè-bÿra -bÿr olmasûna baxmaya -raq döømÿn Osmanlûmö dafèÿsènè he÷ cörÿyara bèlmÿdè. ßksènÿ bþ -yök tÿ lÿfat verÿrÿk gerè÷ÿkèlmÿyÿ mÿcbur oldu.O zaman dÿnèz lÿr -dÿ ÷ox göclö hÿrbè mþv -qeyÿ malèk èngèlès vÿfransûz donanmasû ×anaqqalanû sudan ÿlÿ ke÷èrÿ bèl -mÿyÿcÿklÿrènè anlayandan sonra qurudan hÿrbè ÿmÿlèyyatabaølamaüû qÿrara aldûlar. Belÿlèkèlÿ ×anaqqalaquru dþyöølÿrènÿ baølanûldû. Mustafa Kamal Paøa Ka -batÿpÿ vÿ Seddölbahèrdÿn, alman sÿrkÿrdÿsè FonSan ders èsÿ Bolayûr vÿ Ana dolu yaxtasûndan höcumedèlÿ bèlÿcÿyènè sþylÿdèlÿr. Nÿdÿnsÿ alman koman -dèrènèn øÿrhè qÿbul edèldè vÿ ÷oxsaylû ÿsgÿrlÿr hÿmènèstèqamÿtdÿ yerlÿødèrèldè. La kèn döømÿn 25 apreldÿMustafa Kamal Paøanûn dö øöndöyö nþqtÿdÿn höcumetdè. Mustafa Kamal Qoca ÷èmÿndÿ, Conkbayûrda dþ -yöødö. Aüûr dþyöølÿr gedÿr kÿn ÿsgÿrlÿrèn mÿrmè lÿ rè -nèn bètdèyènè gþrÿn Mustafa Kamal onlara söngölÿrènètöfÿnglÿrènÿ ke÷èrmÿyè ÿmr etdè vÿ “Mÿn sèzÿ þlmÿyèÿmr edèrÿm Bèz þldökdÿn sonra yerèmèzÿ dègÿrqövvÿlÿr, baøqa komandanlar ke÷ÿcÿk” deyÿ bèldèrdè.Bu bÿlkÿ dÿ tarèx boyu gþrönmöø ÿn bþyök sèpÿr28 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

dþyöøö èmèø. Øÿhèd olan ÿsgÿrlÿrèn yerè hÿmèn andoldurulurdu. Döømÿn qövvÿlÿrè sörÿtlÿ Conkbayûradoüru èrÿlèlÿyèrdè. Lakèn bû÷aüûn sömöyÿ dèrÿndèyèa÷ûq aydûn gþrönördö. Qumqala, Be øèke, Bolayûr,Seddölbahèr, Arûburnu, Qabatÿpÿ, Conk bayûr vÿAnafartalarda gedÿn amansûz dþyöø lÿrdÿ hÿr èkè tÿrÿf÷oxsaylû ètgè verdè. Tarèxèn uzaq qÿrènÿlÿrèndÿn ogönÿ kèmè dönya belÿ dþyöø gþrmÿ mèødè. Döømÿnqövvÿlÿrèn ÷oxsaylû höcumlarû qarøû sûnda mÿtènlèklÿdayanan Törk ÿsgÿrlÿrènèn ara-sûra etdèklÿrè höcumcÿhdlÿrè döømÿnè aüûr ètgèlÿrlÿ qarøû-qarøûya qoydu.Tezlèklÿ dekabrûn 20-dÿ Anafartalar vÿ Arûburnu cÿbhÿsè,8-9 yanvarda Seddölbahèr döø mÿn lÿrdÿn azadedèldè. Belÿlèklÿ döømÿnèn bèrlÿømèø qövvÿlÿrè gerè÷ÿkèlmÿk mÿcburèyyÿtèndÿ qalaraq dþyöø mÿkanûnûtÿrk etdè vÿ 1916-cû èlèn baharûnda bþyök ömèdlÿrlÿgÿldèyè bu torpaqlardan hÿmèn èlèn qûøûnda qa÷maüabaøladûlar. Bu gön bÿzèdþvlÿtlÿrèn Törkèyÿyÿqar øû olan qûsqanclûq vÿxÿbèslèk nèyyÿt lÿ rènènÿsas sÿbÿblÿrèndÿn bèrèdÿ bÿlkÿ dÿ ×anaq qalavuruømasûdûr. ×önkè buvuruømada tarèx boyuTörk-Èslam Dönyasûnaqÿnèm kÿsèlmèø vÿ þzèøüal÷ûlûq planlarûnû hÿrzaman yerètmÿyÿ ÷alûøanAvropa dþvlÿt lÿ -rènèn mÿqsÿdlÿrè alt-östolmuø, nÿtècÿdÿ onlargþz lÿ nèlÿndÿn qat-qatartûq ètgè vermèølÿr. Dönyanûn bþyök bèr ÿrazèsènè ÿdalÿtlÿèdarÿ edÿn Osmanlû dþvlÿtènèn tÿnÿzzölöndÿnxaèncÿsènÿ yararlanmaüa ÷alûøan Avropa dþvlÿtlÿrèTörklÿrè Èstanbuldan vurub ÷ûxarmaq, ömumèlèkdÿAnadolu ÿrazèsènè Törk etnonè mèn dÿn tÿ mèzlÿmÿksèyasÿtè gödördölÿr. Lakèn azlûqda vÿ ÷ÿtènlèkdÿ qalmasûnabaxmayaraq Törk xalqû bu vuruømadanalnûa÷ûq ÷ûxa bèldè. Daha doürusu xeylè ÿrazèlÿrè ÿldÿngetmèø Osmanlûnûn bu sonuncu ömèd torpaqlarûuürunda Törk xalqû davamlû möbarèzÿyÿ qalx dû vÿdöømÿnlÿrè gerè oturtmaüû bacardû. Bu savaødaOsmanlû 251.309 nÿfÿr ètgè verdè. Dþyöødÿ ÿsas canlûqövvÿ vÿ texnèka èlÿ èøtèrak edÿn èngèlèslÿr 205.000,fransûzlar èsÿ 47000 ètgè verdè. Ömumèlèkdÿ döømÿntÿrÿf 300.000-ÿ yaxûn canlû qövvÿsènè ètèrdè vÿ bundanÿlavÿ ÷oxlu sayda hÿrbè-texnèkè qövvÿlÿrè mÿhv edèldè.×anaqqala savaøû hÿm dÿ gÿlÿcÿk Qurtuluø savaøû -nûn øÿrÿflè baølanüûcû oldu. Dÿnèz vÿ quru qoøunlarûnûÿhatÿ edÿn vÿ bötön ÷ÿtènlèklÿrÿ baxmayaraq Törkhÿrb tarèxènèn øÿrÿflè sÿhèfÿlÿrèndÿn bèrènÿ ÷evrèlÿn×anaqqala savaøû Atatörk kèmè bèr dahènè yetèødèrmèø,gÿlÿcÿk qurtuluø savaøûnda onun lèderlèyènÿ ÿsaszÿmèn olmuødur.Bèrèncè dönya savaøû þncÿsè aparûcû dþvlÿtlÿrdÿnbèrè Almanèyanûn “Drang Nach Osten (Øÿrqÿ Doüru)sèyasÿtè”, Rusèyanûn cÿnuba vÿ qÿrbÿ arzularû, Èngèltÿ -rÿnèn “dÿnèzlÿrdÿ hegemon olan dönyaya sahèb olur”nÿzÿrèyyÿsènÿ ÿsaslanaraq onu dÿqèq sþylÿmÿk olarkè, bu sèyasè plan vÿ maraqlarûn hamûsûnûn toqquøduüudöyön nþqtÿsè mÿhz ×anaqqala boüazû vÿ onunÿtrafû èdè. Hÿlÿ XÛX ÿsrdÿ Fransanûn dahè sÿrkÿrdÿsèvÿ èmperatoru, Avropanûn bþyök bèr hèssÿsènè nÿzarÿtèaltûna alan Napoleon Bonapart “Èstanbul bèr a÷ardûr.Èstanbula hakèm olan dönyaya hþkm edÿcÿkdèr” èfadÿsèlÿÈstanbul vÿ onun bo -üazlarûna heyranlûüûnûgèzlÿtmÿmèø vÿ gÿlÿcÿkplanlarûnû bèldèrmèødèr.Belÿcÿ araødûrdûqcaaydûn gþrörök kè, Ca -naqqala boüazûna olanhöcumun ÿsas sÿbÿb -karû Èngèltÿrÿ hþ kumÿtèèmèø. Hÿtta ×þr÷èlè buplanûn baø memarû daadlandûrmaq olar. La -kèn o Törklÿrèn hÿrbèqödrÿtènè yal nûz rèyazèhesablamalarla þl÷möøvÿ mÿnÿvè qödrÿtènènÿzÿrÿ almamûødûr. Èngèlès vÿ fransûzlarûn ÿn bþyöksÿhvè dÿ elÿ ondan èbarÿt èdè kè, onlar bu bo üazûnOsmanlû dþvlÿtènèn son ömèdè olduüunu nÿzÿrÿalmamûø vÿ vaxtèlÿ dönyaya hþkm edÿn Osmanlûnûnbu boüazû ètèrmÿmÿk ö÷ön bötön resurslarûndan èstèfadÿedÿcÿyènÿ yetÿrèncÿ ènanmamûødû. Bu dþyöødÿ ètèrèlÿnènsanlarûn sayûna vÿ sosèal mÿnøÿyènÿ nÿzÿrsalanda möbarèzÿnèn bèr ömumxalq möbarèzÿsèolduüuna he÷ bèr øöbhÿmèz qalmûr. Bu dþyöødÿ ÿhalènènbötön tÿbÿqÿlÿrè èøtèrak edèrdèlÿr. ×oxlu saydazèyalû hÿm vuruøur, hÿm dÿ ÿsl vÿtÿnpÿrvÿrlèk tÿb -lèüatûnû aparûrdûlar. Bu da tÿbèè kè, texnèkè èmkanlarbaxûmûndan avropalûlardan xeylè dÿrÿcÿdÿ gerèdÿolan Törk ordusunun mÿnÿvè qödrÿtènè vÿ dþyöø ru -hunu nÿzÿrÿ÷arpacaq dÿrÿcÿdÿ artûrûrdû. Törklÿr dþ -yöødÿ elÿ vuruøurdular kè, sankè ke÷mèø vÿ gÿlÿcÿyènmöbarèzÿsè gedèrdè. Pès sèlahlanmûø, lakèn son dÿrÿcÿÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:429

dþyöøkÿn vÿ ÿzmkar olan Törklÿrèn o dþvrön ÿn sonhÿrbè naèlèyyÿtlÿrèndÿn èstèfadÿ edÿn avropalûlarû gerèoturtmasû, ke÷mèø dþvrlÿrèn özbÿöz mÿrdlèk vÿ cÿ sur -luüunun, möasèr dþvrön hèylÿgÿrlèklÿrè özÿrèndÿ parlaqqÿlÿbÿsè kèmè qèymÿtlÿndèrmÿk olar. Xösusèlÿ ×a -naq qala möharèbÿlÿrèndÿ Törklÿrèn son dÿrÿcÿ alè cÿ -nablûüûnû döømÿn qövvÿlÿr belÿ etèraf etmèølÿr. Törk -lÿrèn ÿsèrlÿrlÿ amansûz davranmalarû haqqûnda øayÿlÿrbu dþyöødÿ he÷ÿ endèrèlmèø oldu. Törklÿr xÿstÿ vÿya yaralû bötön ÿsèrlÿrlÿ maraqlanmûø, hÿtta dèø aürû -larû olan bèr döømÿn ÿsgÿrè ö÷ön belÿ hÿkèm ÷aüûrmûølar.Gþrÿsÿn döømÿn qövvÿlÿr olan èngèlèslÿr, fransûzlar,ruslar da ÿsèrlÿrlÿ belÿ humanèstcÿsènÿ davra -nûb mû? Bax bu mÿsÿlÿ artûq xeylè øöbhÿ doüurur.×anaqqalada Törk ÿsgÿrlÿrènèn gþstÿrdèyè mÿtènlèkvÿ cÿsarÿt döømÿn generallarûnû vÿ sèyasè xadèmlÿrènèbelÿ heyrÿtÿ gÿtèrmèødè. Èngèltÿrÿnèn baø nazèrè Uènston×þr÷èll “Törklÿr ×anaqqalada ÿn möasèr sè lah larla sè -lahlanmûø göclÿr qarøûsûnda bèr qala kèmè dayanmûø dû -lar”, èngèlès generalû Oqlander èsÿ “Törk ÿs gÿrlÿrènèn dþ -yöødÿ gþstÿrdèklÿrè ègèdlèklÿrèn nÿzÿrÿ alûnmamasû èngèlèslÿrö÷ön fÿlakÿt oldu” demèølÿr. Ya pon professor Hè -deo Mèkènèn fèkrè dÿ dèqqÿtè cÿlb edèr: “×anaqqala sa -vaølarû, modern savaø tarèxèndÿ bèr lÿø mèø quru vÿ dÿnèzsavaølarûnûn baølanüûcû vÿ èlk þr nÿ yèdèr”.Belÿlèklÿ bu amansûz dþyöøön parlaq xatèrÿlÿrènèoxuduqca ènsanûn heyrÿtènè saxlaya bèlmÿsè mömkönsözgþrönör. Hÿqèqÿtÿn dÿ ×anaqqala savaøûnda ba -balarûmûzûn gþstÿrdèyè øöcaÿt vÿ ègèdlèklÿr bu gön þr -nÿk olaraq anûlmaqdadûr vÿ 100 èl þncÿyÿ nÿzÿr sa -landa sankè nömunÿvè qÿhrÿmanlûq portretènÿ tamaøaedèrsÿn. Bu portretddÿ qadûn nèøan÷ûlardan, saü ÿlènèètèrèb, sol ÿlè èlÿ vuruøandan tutmuø, 276 kq-lûq mÿrmènèènanûlmaz formada topa qoyub atÿø a÷an vÿ döø mÿngÿmèsènè pÿrÿn salan Seyèd ×avuøa qÿdÿr hÿr kÿs ÿksolunmuødur. Fÿxrlÿ demÿk olar kè, bu portretdÿkè sè -malar vÿ øöcaÿtlÿr ×anaqqala savaøûnû qeyd-øÿrtsèzolaraq bþyök qÿhrÿmanlûq dastanûna ÷evèrmèø vÿ budastan sonrakû nÿsèllÿrèn vÿ tÿbèè kè, bèzlÿrèn mèllè ruh -da, cÿsurluq ruhunda tÿrbèyÿ almaüûmûza bèr mÿktÿbolmuø vÿ olacaqdûr. ×anaqqala savaøû tarè xènèn vÿ butarèxèn þzöndÿ gèzlÿtdèyè bèr ÷ox qaranlûq mÿqamlarûna÷ûlmasû, bötön Törk þlkÿlÿrèndÿ kötlÿvè øÿkèldÿ yayûmlanmasûvacèb mÿqsÿdlÿrdÿn olmalûdûr. ×önkè bu bè -zèm tarèxèmèzdèr, Törk Dönyasû tarèxènèn øanlû sÿhè fÿ sè -dèr. Bèz bu tarèxè araødûrmasaq, þyrÿnmÿsÿk sonralarbu qörur bÿxø edÿn tarèxèmèzè satûn almaq belÿ bèzlÿrÿmöyÿssÿr olmayacaqdûr. ×önkè ×a naqqala Törk mö -ba rèzlèyènèn sèmvoludur. Törklÿr èsÿ ènsanlûq möbarè zÿ -sènèn sèmvolu olaraq qalmaqdadûr. n30 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

Xarècè dèldÿ tÿhsèlFethè GedèklèMÿrmÿrÿ Unèversètetènèn Höquq faköltÿsènèn professoruBþyök øaèrèmèz Abdurrahèm Qaraqo÷ mÿøhur øeèrèndÿ"Mÿktub yazdûm Hÿsÿnÿ/ Ha Hÿsÿnÿ ha sÿnÿ!"deyÿrÿk mÿktubunu yalnûz Hÿsÿnÿ gþndÿrmÿdèyènè,onun mÿzmununun hÿr kÿsè maraqlandûrdûüûnûustalûqla èfadÿ etmèødèr. Qaraqo÷a uyüun olaraq mÿndÿ Törkèyÿ mÿtbuatû ö÷ön yazmûø olduüum bu yazûnû"ha Törkèyÿ, ha Azÿrbaycan" deyÿrÿk azÿrbaycanlûdostlarûmla da bþlöømÿk èstÿdèm.31 dekabr 2008-cè èl tarèxlè qÿzetlÿrèmèzèn bèrèndÿ"Qazèyÿ èngèlèscÿ tèbb gÿlèr" baølûqlû bèr xÿbÿr vardû.Törkèyÿ Cömhurèyyÿtènè quran, onun dèlènè vÿ tarèxènèaraødûrûb ènkèøaf etdèrmÿk ö÷ön Törk Dèl Tÿøkèlatû èlÿTörk Tarèx Tÿøkèlatûnû meydana gÿtèrÿn Qazè MustafaKamal Atatörkÿ èzafÿn Qazè Unèversètetè deyÿadlandûrûlan bu unèversètetèmèzdÿ belÿ bèr cÿhdènortaya ÷ûxmasû èronèk bèr vÿzèyyÿt yaradûrdû.Mþvzumuza aèd olan xÿbÿrÿ gþrÿ Qazè Unèver sè -tetènèn Tèbb faköltÿsènèn dekanû, "tèbb sahÿsèndÿ elmèènkèøaflarûn èzlÿnèlÿ bèlmÿsè ö÷ön èngèlèscÿnèn yaxøûbèlènmÿsènèn lazûm olduüunu èfadÿ edÿrÿk “Qarøûdakûtarèxlÿrdÿ unèversètetèmèzèn tÿrkèbèndÿ èngèlèscÿ Tèbbfaköltÿsè a÷maüû planlaødûrûrûq” dedè". Hþrmÿtlè deka -nûn tèbb sahÿsèndÿkè elmè ènkèøaflarûn èzlÿnèlÿ bèlmÿsèö÷ön èngèlèscÿnèn ÷ox yaxøû sÿvèyyÿdÿ bèlènmÿsènènlazûm olduüu fèkèrènÿ qatûlmamaq mömkön deyèl! An -caq èngèlèscÿnè ÷ox yaxøû þyrÿtmÿk yerènÿ tèbb tÿhsèlènèèngèlèscÿyÿ ÷evèrmÿyÿ cÿhd etmÿk bu gönÿ qÿ -dÿrkè Törkèyÿ Cömhurèyyÿtè "akademèya"sûnûn qazan -dûqlarûnûn ènkar edèlmÿsè kèmè mÿna doüurmazmû?Aüûla baøqa suallar da gÿlèr: Bu, baølanüûcda fransûzcabaølayan tèbb tÿhsèlènè Törkcÿyÿ ÷evèrÿnlÿrèn xa -tèrÿsènÿ bèr hþrmÿtsèzlèk sayûlmazmû? Respublèka, Os -manlûnû mèllè dèlè ènkèøaf etdèrmÿmÿk, onu ÿrÿbcÿ vÿfarscanûn asûlûlûüûna mÿhkum etmÿkdÿ gönahlandûrmûrdûmû?Halbukè osmanlûlar bþyök sÿy gþstÿrèb tèbbdèlènè fransûzcadan Törkcÿyÿ ÷evèrmÿklÿ yanaøû, tÿø -kèlat qurub tèbb termènlÿrènÿ yerlè qarøûlûqlar tapmaqö÷ön cèddè sÿy sÿrf edÿrÿk bþyök bèr löüÿt tÿrtèb et -mÿyè dÿ bacarmûødûlar.Törkèyÿdÿ bÿzèlÿrè zaman-zaman höquq dèlènènanlaøûlmazlûüûndan vÿ Osmanlû tÿrÿfèndÿn doldurulmasûndanøèkayÿt edèrlÿr. Bu tÿnqèdè qeyd möbahèsÿvÿ mözakèrÿ edèlÿ bèlÿr. Amma höquq dèlènÿ bu tÿnqèdègÿtèrÿnlÿr tèbb dèlènèn baødan ayaüa ÿcnÿbè sþz -lÿrlÿ dolu olmasûnû sankè daha anlayûøla qarøûlayûrlarmûøkèmè gþrönörlÿr. Halbukè dèlèmèz tÿvazþkar professorSÿlèm Kanetènèn 1980-cè èllÿrdÿ Èstanbul Höquqfaköltÿsèndÿ bèz øagèrdlÿrènÿ dedèyè kèmè höququn hÿrsahÿsèndÿ ÷ox yetkèn bèr dèl olmuødur.Tèbb sahÿsèndÿ fÿalèyyÿt gþstÿrÿn ènsanlar ara -sûnda ÿn ÷alûøqanû, qÿrarlûsû vÿ mÿhsuldarû olan professorSöreyya Ölkÿrèn øÿxsèndÿ tèbb termènlÿrènènTörkcÿlÿødèrèlmÿsè sahÿsèndÿ ÷ox mövÿffÿqèyyÿtlè èølÿrhÿyata ke÷èrèlmèødèr. Professor Ölkÿr tÿrÿfèndÿn èlknÿø rè 1986-cû, ö÷öncö vÿ son nÿørè 2004-cö èldÿ ÷apedèlÿn latûnca-Törkcÿ vÿ Törkcÿ "Ölkÿr Tèbb Termèn -lÿrè Löüÿtè" nÿhÿng bèr ÿmÿk mÿhsuludur. Tèbbèctèmaèy yÿtènèn özÿrènÿ döøÿn èsÿ bu bþyök sÿyè lazûmolduüu kèmè qèymÿtlÿndèrÿrÿk, ÷atûømazlûqlarû aradanqaldûraraq ènkèøaf etdèrmÿk olmalûdûr.Belÿ etmÿk ÿvÿzènÿ èngèlèscÿ tÿhsèl verÿn fa köl -tÿlÿr a÷maüûn nÿ mÿnasû var? Dönyada hansû øÿxsèyyÿtlè"akademèya" belÿ bèr ösula ÿl atar? GþrÿsÿnRusèyanûn tèbb professorlarû da belÿ bèr döøön cÿdÿ -dèrlÿrmè vÿ onlar da èngèlèscÿ tèbb faköltÿsènèn qurulmasûö÷ön hazûrlûqlar gþrurlÿrmè? Onlar "tèbb sahÿ -sèndÿkè elmè ènkèøaflarû" necÿ èzlÿyèrlÿr? Bÿs almanlarvÿ fransûzlar bunun ö÷ön nÿ edèrlÿr?Tèbb sahÿsèndÿkè elmè ènkèøaflarû èzlÿmÿ vacèb -lèyènè ÿsas gÿtèrÿrÿk belÿ bèr nÿtècÿ ÷ûxarmaq almalarlaarmudlarûn toplanmasûna bÿnzÿyèr. Gþrölmÿlè olanèø þz tèbb dèlè vÿ ÿdÿbèyyatûmûzû ènkèøaf etdèrmÿk, tèbbøagèrdlÿrèmèzÿ bunu kþ÷örmÿk, bunun yanûnda daonlara - ÿlbÿttÿ dègÿr sahÿlÿrdÿ tÿhsèl gþrÿn øagèrdlÿrèmèzÿdÿ baøqa xarècè dèllÿr yanûnda - èngèlèscÿnè dÿmövÿffÿqèyyÿtlè bèr øÿkèldÿ þyrÿtmÿkdèr. Belÿ etmÿkyerènÿ øagèrdè, tÿlèm÷èsè vÿ möhètè Törkcÿ olan bèr yer -dÿ èngèlèscÿ tÿhsèl se÷èmèndÿ olmaq, försÿt÷èlèkdÿnbaøqa bèr mÿnanû vermèr. ßgÿr sèz elmÿ qarøû rÿfta -rûnûzû doüru möÿyyÿn etmÿmèøsènèzsÿ bundan da bèrÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:431

øey ÷ûxmaz. Gþrÿsÿn dönya sÿvèyyÿlè tèbb adam larû -mûz olan Qazè Yaøargèl, Möncè Kalayoülu hansû tèbbfaköltÿlÿrèndÿn yetèømèølÿr?Ènformasèya sahÿsèndÿ ÷alûøanlarûmûz da eynè sÿ -bÿbè ÿsas gÿtèrèb ÷alûøsalar èdè bu gön bu sahÿ baødan-baøaèngèlèscÿ olacaqdû. Halbukè kompöter ter -mèn lÿrè sahÿsè bu gön ÿn mövÿffÿqèyyÿtlè øÿkèldÿTörk cÿlÿømèø sahÿlÿrdÿn bèrèdèr, yalnûz Törkèyÿdÿdeyèl, ÿtrafûmûzda Törkcÿ danûøûlan yerlÿrdÿ belÿ bèr÷ox kompöter èstèfadÿ÷èsènèn Törkcÿ "wèndos"use÷dèyènÿ øahèdÿm.Fÿrdè gþröømÿlÿrèmèzdÿ bèr ÷ox elm adamû, aydûnvÿ yazarûn bèzèm kèmè döøöndöyönö möøahèdÿ etmÿ -yèmèzÿ baxmayaraq, sÿslÿrè yazûlû hala ÷evrèlmèr. Eynèzamanda fèkèrlÿrè aøaüû nÿør orqanlarûnda ÷ap olunduüuvÿ tÿsèrlè øÿkèldÿ tÿøkèlatlanûb döøöncÿlÿrènè èctèmaèyyÿtÿtÿqdèm etmÿdèklÿrè ö÷ön tÿhsèl sèste mèmèzèyavaø-yavaø xarècè dèllÿrÿ ÷evèrÿn börokratèya tÿrÿfèn -dÿn lazûmè sÿvèyyÿdÿ dèqqÿtÿ alûnmûr. Döøön cÿmèzÿgþrÿ, hÿm mèllè tÿhsèl nazèrèmèz, hÿm dÿ YÞK bumþvzuya hÿssaslûqla yanaøacaq vÿ èngèlèscÿ a÷ûlmasûnÿzÿrdÿ tutulan yenè faköltÿlÿrÿ ècazÿ vermÿyÿcÿk.×önkè 2547 saylû Alè tÿhsèl Qanununun, alè tÿhsèlèn"mÿqsÿd" vÿ "ana qanunlar"ûnû tÿøkèl edÿn 4 vÿ 5-cèmaddÿlÿrè bu mþvzuda yol gþstÿrècèdèr. Èn gèlès cÿ fa -költÿ a÷maq èstÿyÿnlÿr, bunun ÿvÿzènÿ Törkcÿ tÿhsèlverÿn faköltÿnèn daxèlèndÿ yöksÿk sÿvèyyÿlè èngèlèscÿ(dèl) tÿhsèlè verÿn laboratorèyalar qurmalûdûrlar. Bèzèmvergèlÿrèmèzlÿ saxlanûlan tÿhsèl vÿ elm tÿøkèlatlarûþlkÿmèzèn mÿdÿnèyyÿtènè ènkèøaf etdèrmÿ lèdèrlÿr.Burada baøqa bèr sÿhvÿ dÿ toxunmaq èstÿyèrÿm.Bu cÿhd, èlk vÿ orta tÿhsèl èllÿrèndÿ bèzÿ þyrÿdèlÿn "unè -versal elm dèlè latûncadûr" tezèsènèn dÿ etèbarlû ol ma -dûüûnû gþstÿrmèø oldu. ßgÿr elÿ olsaydû èngèlès hÿkèmlÿrelmèn unèversal dèlènèn latûnca olduüu fèkrènè rÿddedèb latûnca termènlÿrlÿ dolu olan nÿhÿng tèbb ÿdÿbèyyatûnû(dèlènè) èngèlèscÿyÿ ÷evèrmÿzdèlÿr. Tèbb dèlènèènkèøaf etdèrmÿyè bèr kÿnara qoyub baøqa dèllÿrèn kþ -mÿyènè èstÿyÿnlÿr, dönyanûn sèyasè, èqtèsadè vÿ mÿ -dÿnè gedèøènÿ gþrÿ, gþrÿsÿn sabah bèzÿ þlkÿmèzdÿkètèbb tÿhsèlènè almanca, yaponca, hÿtta ÷èncÿ etmÿyètÿklèf edÿrlÿrmè?Halbukè gþrölmÿsè lazûm olan èø, bu mÿnasûz yolaxÿrclÿnÿcÿk enerjènèn doüru yerÿ, yÿnè tèbb dèlènènTörkcÿlÿømÿsènÿ vÿ xösusè bèr tèbb tÿhsèlènè reallaø -dûrmaq özrÿ lazûmlû èølÿrèn gþrölmÿsènÿ èstèqamÿtlÿndèrèlmÿlèdèr.Elmè ènkèøaflarûn èzlÿnèlmÿsè ö÷ön dÿuyüun hÿr cör vasètÿnè -èngèlèscÿnè vÿ s. øagèrdlÿrèmèzènÿlènÿ vermÿk lazûmdûr! Qaldû kè, bu gön orta tÿhsèldÿngÿlÿn bèr ÷ox øagèrd, bundan èyèrmè-otuz èlÿvvÿlènÿ gþrÿ, bèr vÿ ya èkè xarècè dèlè bèlÿr vÿzèyyÿtdÿdèr.Onlar ö÷ön ÿsas tÿhsèlèn yanûnda bèldèklÿrè xa -rècè dèlè èrÿlè sÿvèyyÿyÿ aparmaq ÷ox asandûr.Èngèlèscÿ alè tÿhsèl tÿøkèlatû a÷maq yol olsa, bundansonra elmè kètablar vÿ dÿrs kètablarû, mÿqalÿlÿrèngèlèscÿ yazûlacaq ya da ÷þldÿn hazûr kètablar satûnalûnacaq. Bunlarûn ÿhÿmèyyÿtlè bèr qèsmè èdxal edèlÿ -cÿyè ö÷ön xÿrclÿnÿcÿk pul da hesaba qatûlmalûdûr.Ayrû ca bu tutum, ömumèyyÿtlÿ Törk mÿdÿnèyyÿtènènþzö nö yenèdÿn ÷ûxarma èmkanû vÿ qabèlèyyÿtènÿmaneÿ tþrÿtmèø olar. Èngèlèscÿ tèbb ÿdÿbèyyatûnû èzlÿmÿkö÷ön èngèlèscÿ tÿhsèl yerènÿ Osmanlû dþvröndÿnbÿrè bèzdÿ vÿ bèr ÷ox baøqa þlkÿdÿ tÿtbèq olunan xarè -cè mötÿxÿssès elm adamûnûn ÷alûødûrûlmasû daha uy -üun vÿ faydalû bèr yoldur. Östÿlèk bèz xarècè elm adam -larûnû ÷alûødûraraq onlardan faydalanma tÿcröbÿsènÿdÿ sahèbèk. Bu yolda ÛÛ Dönya möharèbÿsè ÿsnasûndaAlmanèyadan ÷ûxmaq mÿcburèyyÿtèndÿ qalan almanelm adamlarûnûn Törk unèversètetlÿrènÿ necÿ bþyökkþmÿklèklÿr etdèklÿrènè bèlèrèk. Bununla yanaøû xarècÿmötÿxÿssès olmaq ö÷ön gþndÿrèlÿn øagèrdlÿr dÿ tèbbdÿkèènkèøaflarû èzlÿyèb onu þlkÿmèzÿ gÿtèrÿ bèlÿcÿklÿr.Èmperatorluq ke÷mèøè olan bèr þlkÿnèn þz dèlènè bèrtÿrÿfÿ buraxûb baøqa dèldÿ tÿhsèl vermÿyÿ ÷alûømasûnûnhþrmÿtdÿn döømÿ kèmè mÿnasû da var! ßtrafû -mûzda þlkÿmèzè nömunÿ sayan vÿ bèzÿ bel baülayantoplumlar var. Onlarûn ömèdlÿrènè vÿ gþzlÿntèlÿrènè dÿdèqqÿtÿ almalûyûq. Bunun ö÷ön hÿyÿcanlû, èddèalû,plan lû vÿ proqramlû olmaqla bèrlèkdÿ vasvasû bèr øÿkèldÿ÷alûømaq da lazûmdûr. Bunlar olmadûqdan sonraTörkcÿ tÿhsèl almaqla, èngèlèscÿ tÿhsèl almaüûn arasûndahe÷ bèr fÿrq yoxdur! n32 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

Nuru Paøanûn ÛÛ Dönya möharèbÿsèndÿkèfÿalèyyÿtè vÿ möÿmmalû þlömöYusèf ßføarAzÿrbaycan Mèllè Elmlÿr Akademèyasûnûn Fèzèka Ènstètutunun elmè èø÷èsèMÿn vÿ mèllÿtèm Tanrûnûn qûrmancûyûq.Tanrû yoldan ÷ûxan mèllÿtlÿrè cÿzalandûrmaq ö÷ön bèzè gþndÿrèb!!!ATİ LLABu gön Bþyök Törk Bèrlèyènèn yaradûlmasû èstèqa -mÿ tèndÿ Törk þlkÿlÿrè dþvlÿt baø÷ûlarûnûn vÿ cÿmèy yÿt -lÿrènèn bèrgÿ fÿalèyyÿtè þz bÿhrÿsènè vermÿkdÿdèr.Törk Brlèyènÿ nömunÿ ola bèlÿcÿk Azÿrbaycan-Tör kèyÿ mönasèbÿtlÿrènèn dÿrèn tarèxè vÿ sèyasû baülarûmþvcuddur. Bu mönasèbÿtlÿr hÿr èkè dþvlÿtèn ÿn aüûr vÿmÿhvolma tÿhlökÿsèlÿ özlÿødèyè bèr vaxtlarda daha qa -barûq nÿzÿrÿ ÷arpmûødûr. ×anaqqala savaøûnda AzÿrbaycanTörklÿrènèn doüma Anadolu torpaüû uürunda dþyöø -mÿsè, 1918-cè èldÿ Qafqaz Èslam Ordusu tÿrÿfèndÿn ye -nècÿ yaranmûø vÿ he÷ bèr hÿrbè qövvÿsè olmayan AzÿrbaycanXalq Cömhurèyyÿtènèn ÿrazû bötþvlöyönönbÿr pa edèlmÿsè, 1918-1923-cö èllÿrdÿ Atatörkön apar -dûüû Èstèqlal Möcadèlÿsèndÿ Azÿrbaycan Törklÿrènènmad dè, mÿnÿvè vÿ ÿsgÿr kþmÿyè bu qardaølûq baü la -rûnû daha da mþhkÿmlÿndèrmèødè.Yerè gÿlmèøkÿn, Törkön Törkÿ qardaø kþmÿyèlÿ baü -lû haøèyÿ ÷ûxaraq bèr faktû qeyd etmÿk yerènÿ dö øÿrdû.Törkèyÿdÿ Èstèqlal Möcadèlÿsè zamanû Anadolu qardaølarûnûyadellè èøüal÷ûlardan qorumaq ö÷ön Azÿr -bay can Törklÿrè sèlahlû dÿstÿlÿrlÿ qardaø kþmÿyènÿyol lanmûølar. 1921-cè èldÿ Azÿrbaycanûn Qazax qÿzasûndaNÿsèb bÿy vÿ Yasèn bÿy Mèralayev (Kayûhan)qardaølarûnûn, Pÿnah aüa Vÿkèlovun, Mÿdÿt bÿy Alè -na qovun, Alû bÿy vÿ Kazûm bÿy Øûxlènskè qardaø la -rûnûn vÿ Mahmud koxanûn tÿøÿbböslÿrè, tÿøkèlat -÷ûlûqlarû èlÿ yaradûlan kþnöllö dÿstÿlÿr Amasyanûn Qa -raüac kÿndèndÿ töüyan edÿn yunan sèlahlû quldurlarûnaqarøû qÿhrÿmanlûqla vuruømuø vÿ döømÿnÿsarsûdûcû zÿrbÿlÿr endèrÿrÿk onlarû bu ÿrazèlÿrdÿn qo -vub ÷ûxarmûølar.Törk÷ölök èdeyasû ÿtrafûnda canû vÿ qanû èlÿ mö -ba rèzÿ aparmûø hÿr bèr Törk oülunun ke÷dèyè øÿrÿflèþmör yoluna èøûq salaraq onu möasèr gÿnclèyÿ olduüukèmè ÷atdûrmaq bèzèm ÿn ömdÿ vÿzèfÿmèz olmalûdûr.Mÿhz belÿ qÿhrÿman oüullardan bèrè dÿ hÿr bèrAzÿrbaycan Törkö ö÷ön doüma vÿ ÿzèz olan ègèd NuruPaøadûr. Dözdör, Nuru bÿy haqqûnda Azÿrbaycan mÿt -buatûnda vÿ tarèxè ÿdÿbèyyatlarda mÿlumatlar ve rèl -mèødèr. Lakèn bu yazûda èndèyÿ kèmè Azÿrbaycan mÿtbuatûndaNuru Paøa haqqûnda rast gÿlmÿdèyènèz bÿzèmÿlumatlarû vermÿk nèyyÿtèndÿyèk.Qûsa arayûøNuru Paøa (Kèllègèl) Mustafa Nurè Hacè ßhmÿd Pa -øa oülu 1889-cu èldÿ Èstanbulda anadan olmuødur.Dÿdÿ-babalarûnûn Krûm Törklÿrèndÿn olduüu sþylÿ nè lèr.1934-cö èldÿ Törkèyÿ Cömhurèyyÿtèndÿ rÿsmè soyadûda øûma qanunu qÿbul olunmuødur. Nuru Paøa da ulubabalarûnûn gÿldèyè Dunay ÷ayû aüzûndakû Kèllè vÿ ya K -èlèya Törk qalasûnûn adûnû þzönÿ soyad gþtörmöø dör.Teymÿn (leytenant) Nuru 1909-cu èldÿ Quru Qo -øunlarû Mÿktÿbènè bètèrèb. Bþyök qardaøû ßnvÿr Pa -øanûn vÿ ÿmèsè oülu Xÿlèl Paøanûn da mÿøhur hÿrb÷èolmasû bu soyun cÿngavÿr vÿ dþyöøkÿnlèyèndÿn xÿbÿrverèr. Nuru Paøa 1911-cè èldÿ Hÿrbè Akademèyanû bè -tèrÿrÿk ordu sûralarûna gþndÿrèlmèødèr. Hÿmèn dþvrlÿrOsmanlû dþvlÿtènèn olum vÿ ya þlöm yaøantûlarû èdè.Belÿ kè, yeddè cÿbhÿdÿ vuruøan osmanlûlar bötön hÿr -bè qövvÿlÿrènè sÿfÿrbÿr etmèødè. Nuru bÿyèn dþyöø fÿ -alèyyÿtè ÿsasÿn Øèmalè Afrèka cÿbhÿsè èlÿ baülûdûr. Bucÿbhÿdÿ gþstÿrdèyè ègèdlèklÿrÿ gþrÿ Nuru bÿy mènbaøûrötbÿsènÿ, 1916-cû èldÿ “Altun lÿyaqÿt” medalûna, Al -ma nèyanûn “Dÿmèr xa÷”, 1917-cè èldÿ Avstrèya-Ma -carûstan dþvlÿtènèn ö÷öncö dÿrÿcÿlè fÿrqlÿnmÿ nèøanûnalayèq gþrölmöødö. Bèzlÿrÿ Azÿrbaycan fatehè kèmètanûnan Nuru Paøa Trablus-Qÿrb cÿbhÿsèndÿ ètalyanqoøunlarûna qarøû dþyöølÿrdÿ xösusè qabèlèyyÿt vÿqÿhrÿmanlûq gþstÿrmèødèr. Mÿhz buna gþrÿ dÿ, NuruÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:433

Paøa tarèxè ÿdÿbèyyatlarda Trablus-Qÿrb qÿhrÿmanûkèmè dÿ tanûnûr.Tarèxèn danûlmaz hÿqèqÿtlÿrèOsmanlûnûn durumunun aüûr vaxtlarûnda durma danÈstanbula qardaø Azÿrbaycanûn ÷ÿtèn durumda ol masûèlÿ baülû tökörpÿdècè mÿlumatlar gÿlmÿkdÿ èdè. 1918-cèèldÿ Bakû ermÿnè daønak vÿ rus boløevèk bèrlèklÿrè tÿrÿ -fèndÿn èøüal olunmuødu. Kördÿmèrÿ qÿdÿr èrÿlèlÿyÿndöømÿn qövvÿlÿrè 120-dÿn ÷ox kÿndè ÿhalèsè èlÿ bèrgÿtamamÿn mÿhv etmèødèr. Yenècÿ yaradûl mûø Cöm hu -rèyyÿtèn döømÿn qarøûsûnda dura bèlÿcÿk bèr bþlök dÿolsun nèzamû hÿrbè bèrlÿømÿsè yox èdè (uzun bèr dþvrAzÿrbaycan Törklÿrèndÿn ÿsgÿr aparûlmamasû þzmÿnfè nÿtècÿsènè vermèødèr). Azÿrbaycan hþ kumÿtènènvÿ xalqûnûn tÿk ömèd yerè Osmanlû dþvlÿtè èdè.Azÿrbaycandakû acûnacaqlû vÿzèyyÿt buraya hÿrbèyardûmûn gþndÿrèlmÿsènè qa÷ûlmaz etmèødèr. Azÿr bay -cana gþndÿrèlÿcÿk ordunu yaratmaq olduqca ÷ÿtènèdè. Bu hÿrbè qövvÿnèn yaradûlmasûndan daha ÷ox buorduya kèmèn komandanlûq edÿcÿyè ÿsas øÿrt èdè. Or -du komandanû kèmè ÿsas dèqqÿt ßrzurum cÿbhÿsèndÿermÿnè daønaklara vÿ ruslara qarøû dþyöøÿn KazûmQarabÿkèr Paøaya yþnÿlmèødè. Lakèn Kazûm Paøaapar dûüû ÿmÿlèyyatlarûn hÿlÿ sona yetmÿdèyènè vÿ Os -manlûnûn øÿrq sÿrhÿdlÿrènèn mþhkÿm qorunmasûnûnvacûblèyènè þnÿ ÷ÿkÿrÿk, Azÿrbaycana gþndÿrèlÿcÿkor dunun vaxtûnûn ertÿlÿnmÿsènè èstÿmèødèr. Bu tÿklèflÿãÿòè razûlaømayan ßnvÿr Paøa aradan ke÷ÿcÿk za -man möddÿtèndÿ Azÿrbaycan Törklÿrènèn tamamÿnmÿhv olmasûnûn sörÿtlÿnÿcÿyènè bèldèrmèødè. Belÿ bèrvaxtda ßnvÿr Paøa orduya komandanlûq ö÷ön örÿyèTuran÷ûlûq èdeyalarû èlÿ dþyönÿn qardaøû Nuru bÿyènözÿrèndÿ dayanmûødû. Nuru Paøanûn Azÿrbaycanagþn dÿrèlÿcÿk orduya rÿhbÿrlèk etmÿsènè Èstanbuladanûøûqlar ö÷ön getmèø Azÿrbaycan nömayÿndÿ he -yÿtè dÿ ßnvÿr Paøadan xahèø etmèødèr. Lèvèya ÿra -zèsèn dÿ cÿbhÿ komandanû olan yarbay Nuru bÿyèndöømÿnlÿrÿ qarøû apardûüû amansûz möbarèzÿ onun÷ÿtèn, lakèn daha øÿrÿflè bèr cÿbhÿyÿ — Qafqaz cÿbhÿ -sènÿ komandanlûq etmÿsènÿ zÿmèn yaratmûødûr.ßnvÿr Paøanûn tÿqdèmatû èlÿ Nuru bÿyÿ yarbaylûqdan(polkovnèk-leytenant) bèrbaøa fÿxrè general-leytenantrötbÿsè verèlÿrÿk 1918-cè èlèn mart ayûnda Qafqaz Ès -lam Ordusuna komandan tÿyèn olunmuødur. 25 may1918-cè èldÿ Nuru Paøa xalqûn coøqun sevgèsè èlÿ Gÿn -cÿyÿ gèrmèødè.29 yaølû generalûn Azÿrbaycanda baølayacaqhÿyat yolunun øanlû sÿhfÿlÿrè qûzûl hÿrflÿrlÿ yazûlmaüabaølamûødûr.Nuru Paøa qûsa zaman kÿsèyèndÿ Gÿncÿdÿ orduhazûrlûüûnû tamamladûqdan sonra döømÿn bèrlÿø mÿ lÿ -rènÿ qarøû savaøa gèrmûødû. Qaramÿryÿm dþyöøöndÿÿlÿ alûnan östönlök Bakû höcumuna kèmè davam et -mèødèr. Tez bèr zamanda Kördÿmèr, Aüsu, Øamaxû,Salyan èøüaldan azad olunmuødu.Bèrèncè Bakû höcumu 5 avqust tarèxèndÿ olur vÿuüurlu alûnmûr. Sÿbÿb èsÿ uzun möddÿt döømÿn qöv -vÿlÿrènÿ qarøû vuruømuø ordunun sèlah-sursat, ÿrzaq,su vÿ canlû qövvÿ ÷atûømazlûüû olmuødur.Nuru Paøanûn komandanlûüû vÿ Osmanlûnûn ØÿrqOrdularû komandanû Xÿlèl Paøanûn tÿøkèlat÷ûlûüû èlÿ ha -zûrlanan èkèncè Bakû höcumu planû ÷ox uüurlu alûndû.13 sentyabrda sÿhÿrÿ yaxûn döømÿn özÿrènÿ yerèyÿnmehmetcèk mÿrmè vÿ sursat qûtlûüû sÿbÿbèndÿn söngösavaøûna gèrdè. 50 mèn nÿfÿrlèk döømÿn bèrlÿømÿlÿrèpÿrÿn-pÿrÿn döødö. Bakû øÿhÿrè 15 sentyabr 1918-cèèldÿ möqÿddÿs bèr göndÿ — Qurban bayramûnda döø -mÿndÿn azad edèldè. Qafqaz Èslam Ordusu Bakû vÿbundan qabaqkû dþyöølÿrdÿ yözlÿrcÿ øÿhèd vermèødèr.Qafqaz Èslam Ordusu Nuru Paøanûn komandanlûüû èlÿAzÿrbaycan hÿrb tarûxûndÿ øÿrÿflè sÿhèfÿ yazdû.Osmanlû dþvlÿtè Û Dönya savaøûndan mÿülub du -rum da ayrûldûüûna gþrÿ qoøunlarûnû Øèmalè vÿ CÿnubèAzÿrbaycandan, Daüûstandan vÿ Mosuldan ÷ÿkmÿkmÿcburèyyÿtèndÿ qalmûødû. Èngèlèslÿrèn dÿ Azÿrbaycanhþkumÿtè qarøûsûnda qoyduüu tÿlÿbÿ gþrÿ Nuru Paøatez bèr zamanda Azÿrbaycanû tÿrk etmÿlè èdè. Bunuèstÿmÿyÿn Nuru Paøa Osmanlû ordusundakû vÿzè fÿ -sèn dÿn èstefa verÿrÿk Azÿrbaycan Ordusunda xèdmÿtÿqÿbul olunmaq ö÷ön möracèÿt etmèødèr. LakènBakûdakû èngèlès ordusunun komandanû general Tom -son Nuru Paøanû qÿbul edÿrÿk ondan Bakûnû tez bèrzamanda tÿrk etmÿsènè tÿlÿb etmèødèr. ßlacsûz qalanNuru bÿy Batum-Artvèn-ßrzurum-Trabzon yolu èlÿ Ès -tanbula qayûtmûødûr. Azÿrbaycanda Nuru Paøanûnhÿbs olunmasûnûn mömkön olmadûüûnû dÿrk edÿn èn -gèlèslÿr onu yol boyu tÿqèb etmèødèlÿr. Nÿhayÿt, Ès tan -bulda hÿbs edèlÿrÿk Batuma gÿtèrmèølÿrdèr. ÈngèlèslÿrNuru Paøanû Bakûya gèrèøè zamanû mènlÿrlÿ ermÿnènènþlömöndÿ vÿ ÿmlaklarûnûn daüûdûlmasûnda su÷landûrmûødûlar.Buna gþrÿ dÿ he÷ bèr gözÿøtÿ getmÿdÿnonun edamûna hþkm vermèødèlÿr. Hadèsÿlÿrèn gedè øa -tûna dþzÿ bèlmÿyÿn Azÿrbaycan hþkumÿtè tÿxèrÿsalûnmadanNuru bÿyèn hÿbsdÿn azad edèlmÿsè yollarûnûaramaüa baøladû. Azÿrbaycan hþkumÿtènèn rÿhbÿrèNÿsèb bÿy Yusèfbÿylè Naüû bÿy Øeyxzamanlûya “Naüû,Nurunu Batumda tutublar...” demÿklÿ Nuru Paøanûnazad olunmasû vacèblèyènÿ bèr èøarÿ vurmuødur. 1919-cu èlèn martûnda xösusè hazûrlanmûø bèr dÿstÿ hÿbsxanayabasqûn edÿrÿk qurbanlar bahasûna da olsa34 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

Nuru Paøanû oradan qa÷ûrûrlar. Xahèølÿrÿ vÿ tÿkèdlÿrÿbaxmayaraq, Nuru Paøa yenèdÿn Azÿrbaycana dþ -nör. Azÿrbaycan Rusèya tÿrÿfèndÿn èøüal olunduqdansonra ermÿnèlÿr yenèdÿn Qarabaüda, Zÿngÿzurda vÿGþy÷ÿdÿ qûrüûnlara baølayûr. Nuru Paøa 1920-cè èlènèyununda Qarabaüda boløevèk rejèmènÿ qarøû qalxanxalq ösyanûna rÿhbÿrlèk etmèødèr. Bu möcadèlÿdÿQûrmûzû orduya vÿ ermÿnèlÿrÿ aüûr zÿrbÿlÿr vurulmuødur.Nuru Paøanûn bu möcadèlÿsè dÿ uzun sörmör.Ösyan tezlèklÿ qan è÷èndÿ boüulur vÿ Nuru Paøa gèzlèyolla Törkèyÿyÿ dþnör.Azÿrbaycan Cömhurèyyÿtè èøüal olunduqdan son -ra Nuru Paøa bèr möddÿt Almanèyada yaøadû. 1938-cèèldÿ Törkèyÿyÿ dþnÿrÿk Zeytunburunda kþmör satanbèr øèrkÿtè satûn alûb burada tapan÷a, matara, dÿmèr÷ubuq, qaz maskasû vÿ mÿrmè èstehsal edÿn fabrè ka -ya ÷evèrdè. 9 mm-lèk avtomatèk sèstemlè “Kèllègèl ta pan -÷asû” da Nuru bÿyèn adû èlÿ baülûdûr. Tÿÿssöf kè, busèlah mÿhdud sayda èstehsal olunmuødur, hazûrdanömunÿsè Èstanbulda sèlah muzeyèndÿ saxlanûlûr.Èkèncè äönya möharèbÿsè ömumbÿøÿrè möharûbÿèdè. Bu dÿhøÿtlè möharûbÿ bÿzè mèllÿtlÿrèn èrqè vÿ dènèbaxûmûndan Yer özöndÿn tamamÿn sèlènmÿsènÿ yþ -nÿlmèødèr. Belÿ olduqda hÿr bèr dþvlÿt ancaq vÿ ancaq÷oxfÿndlè dèplomatèk ÿlaqÿlÿrlÿ, gèzlè vÿ qeyrè-rÿsmègþröølÿrlÿ bu bÿladan qurtara bèlÿrdè. Necÿ kè, bunuqardaø Törkèyÿ Cömhurèyyÿtè bacarûqla yapdû.200 mèn Törkön xèlaskarû vÿTuran÷ûlûq èdeyalarû...Èkèncè dönya möharèbÿsè dþnÿmèndÿ Nuru Paøa1941-cè èldÿ Ankaradakû alman bþyökel÷èsè Frans vonPapen èlÿ gþröømÿlÿr aparmûødûr. O, Törkèyÿdÿ Tu -ran÷û Hÿrÿkata gèzlè dÿstÿk verÿrÿk almanlarûn möttÿfèqlèyènèqazandû.1941-1942-cè èllÿr arasûnda Sovet ordusundan Al -manèyaya ÿsèr döøÿn ÿsgÿrlÿrèn sayû 5 mèlyonu ke÷ -mèødèr. Bunlarûn 1 mèlyon 700 mèn nÿfÿrè èsÿ 18-60yaø arasûnda olan mösÿlman Törklÿr èdè. Hÿmèn ÿsèrlÿrènbþyök bèr qèsmè möharûbÿnèn èlk qûøûndaca mÿhvedèldè. ßsèrlÿr è÷ÿrèsèndÿ olan mösÿlman Törklÿrèn vÿ -zèyyÿtlÿrè èsÿ daha acûnacaqlû èdè. Onlar ÿsmÿr vÿ sönnÿtlèolmalarûna gþrÿ yÿhudè sanûlaraq ènsanlûüa sûümayanvÿhøèlèklÿrlÿ mÿhv edèlèrdèlÿr. Xösusèlÿ dÿ 600mèn törköstanlû ÿsèrèn 400 mènè bu yanlûølûqlarûn qurbanûolaraq mÿhv edèlmèødèr.Törk ÿsèrlÿrèn yanlûølûq nÿtècÿsèndÿ qûrûlmasû xÿ -bÿrènè 1943-cö èldÿ Øÿrq Èølÿrè Nazèrlèyèndÿ tÿrcömanlûqedÿn, mèllèyyÿtcÿ görcö olan Georq Maqalov Al ma -nèyanûn Mönèh øÿhÿrèndÿ olan mÿøhur Nuru Paøayabèldèrmèødè. Bu xÿbÿrè alan Nuru Paøa èlk möstÿqèl Azÿr -baycan hþkumÿtènèn malèyyÿ nazèrè ßbdöl ßlè ßmèr -canûn oülu Fuad ßmèrcanla (möharûbÿdÿn sonra Tör -kèyÿnèn Berlèn sÿfèrlèyèndÿ Mÿtbuat Attaøesènèn rÿh -bÿrè) bèrlèkdÿ Törkèyÿ vÿ Almanèya sÿlahèy yÿt lè lÿ rènèhÿ rÿkÿtÿ gÿtèrmÿyÿ mövÿffÿq olumuødur. Nuru Pa -øanûn ÿsaslû söbutlarû vÿ øÿxsè tÿøÿbbösö èlÿ apa rûlandanûøûqlarûn nÿtècÿsè olaraq saü qalan 200 mèn Törkÿsèrè þlöm döøÿrgÿlÿrèndÿn qurtulur. Xÿstÿlÿr hos -pètallara yerlÿødèrèlèr, qalan ÿsèrlÿr èsÿ daha yaxøû dö -øÿrgÿlÿrÿ gþndÿrèlèrlÿr.Nuru Paøa Azÿrbaycanû xèlas edÿn Osmanlû or -dusunun komandanû olduüuna gþrÿ Qafqaz Törklÿrèvÿ Törköstan Törklÿrè özÿrèndÿ bþyök nöfuz sahèbè èdè.Buna gþrÿ dÿ, Nuru Paøa Törk ÿsèrlÿrèndÿn tÿøkèl olunacaqMèllè legèonlarûn yaradûlmasûnû vÿ bu legèonlarûTörk÷ölök èdeyalarû ÿtrafûnda bèrlÿødèrmÿyè döøö nör -dö. Nuru Paøa Törkèyÿ èlÿ bèrlÿøÿcÿk dègÿr Törk xalq -larûnûn, èlk olaraq Törkèyÿ sÿrhÿdlÿrènÿ yaxûn yaøayanAzÿrbaycan Törklÿrè vÿ Törkmÿnlÿr oldu üu nu döøö nÿ -rÿk sonradan, Tatarûstana qÿdÿr uzanan Törk xalqla rû -nûn bötönlÿøÿcÿyènÿ ömèdlè èdè.Hÿmèn dþnÿmlÿrdÿ Nuru Paøa Bèrèncè dönya mö -harèbÿsè zamanû yaxûn dost olduüu Almanèyanûn ke÷ -mèø Moskva bþyökel÷èsè Kont Øulenberq èlÿ bèrlèkdÿBèrèncè äönya savaøûnda ètèrdèklÿrènè èndè ger÷ÿklÿø -dèrmÿk ö÷ön hÿrÿkÿtÿ ke÷mèødèlÿr.1943-cö èlèn yayûnda Nuru Paøa èlÿ gþröøÿn Al ma -nèya Xarècè Èølÿr Nazèrlèyènèn Törkèyÿ sektoruna cavabdehErnst Voermann Almanèyada Øÿrqè Törköstan SSordusunun yaradûlmasûna razûlûq verdè.Lakèn Nuru Paøanûn mèllè èdeyalarûnûn hÿyata ke÷ -mÿsènÿ almanlar sonradan razû olmamûødûlar. NuruPa øa Almanèyadakû èølÿrè haqqûnda Törkèyÿdÿkè Törk -÷ö fèkèr hÿrÿkatûnûn þndÿrlÿrèndÿn olan Reha OüuzTörkkana bunlarû demèødè: “Almanlar mÿnÿ Törk kþ -nöllö bèrlèklÿrènèn baøûna ke÷mÿyèm ö÷ön tÿklèflÿ mö -racèÿt etdèlÿr. Mÿn almanlara bèr ÿsas øÿrtèmè bèl dèr -dèm kè, ÿgÿr almanlar möharûbÿnè qalèb baøa vurarsa,sovet èøüalû altûndakû Törk mÿmlÿkÿtlÿrènÿ möstÿqèllèkverÿcÿklÿrènè dönyaya elan etsènlÿr. Almanlar bu øÿrtèmÿtÿrÿddödlÿ yanaødûqlarû ö÷ön mÿn bu tÿklèfè rÿddetdèm”.×ox tÿÿssöf kè, almanlarûn dönya özÿrèndÿ øÿrèksèzaüalûq etmÿk xölyasû bu èdeyaya mane oldu. ßgÿrbu øÿrtlÿr qÿbul olunsaydû yöz mènlÿrlÿ Törk ÿsgÿrèalmanlarla ÷èyèn-÷èyènÿ ruslara qarøû vuruøaraq, ètèrèlmèø,par÷alanmûø vÿ kè÷èlmèø Törk torpaqlarûnû ye -nèdÿn bötþvlÿødèrmÿk uürunda bþyök fÿdakarlûqlar vÿqÿhrÿmanlûqlar gþstÿrÿcÿkdèlÿr.Buna baxmayaraq, alman ordusunda mèllè legèon-ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:435

lardan genèø èstèfadÿ olundu. Belÿ kè, alman ordusundatÿkcÿ 380 mèn Törk vardû. Bunlarûn 200 mènètörköstanlû, 100 mènè Azÿrbaycan Törkö, qalanlarû èsÿØèmalè Qafqaz vÿ baøqa yerlÿrdÿn olan Törklÿr èdè.Anadolunun èlk sèlah fabrèkèvÿ möÿmmalû partlayûøMöharèbÿdÿn sonra Nuru Paøa fabrèkènû genèø lÿn -dèrÿrÿk Sötlöcÿyÿ kþ÷ördö. Dþvrönön möasèr dÿzgahvÿ cèhazlarû èlÿ tÿchèz edèlmèø fabrèkdÿ mènamyot vÿmènamyot mÿrmèsè èstehsalûna baøladû. Nuru Paøayasèlah èstehsalûna qarøû xarècdÿn vÿ daxèldÿn bÿzè tÿz -yèqlÿr dÿ olurdu. Tÿzyèqlÿrÿ baxmayaraq, Nuru bÿy sè -lah-sursat èstehsalûnû dayandûrmadû.Bèr möddÿt sonra, 1948-cè èldÿ ßrÿb-Èsraèl savaøûbaøladû. Bundan èstèfadÿ edÿn Nuru Paøa sèlah satûøûmöqavèlÿsè baülamaq ö÷ön Èsraèllÿ möharèbÿ øÿraètèndÿolan Mèsèrÿ yollanûr. Mèsèrdÿ apardûüû danûøûqlardansonra bþyök mèqdarda sèlah-sursat vÿ mÿrmèsèfarûølÿrè èlÿ gerè dþnör. Mèsèrdÿn qaydûøûnûn ertÿsègönö, bþyök möqavèlÿnèn sevèncè èlÿ fabrèkènÿ gÿlèr. 2mart 1949-cu èldÿ saat 16:30-da fabrèkdÿ qorxunc bèrpartlayûø baø verdè. Törkèyÿ Cömhurèyyÿtènèn èlk sèlahfabrèkè havaya sovruldu. Bu gönÿ kèmè sèrrè a÷ûlmayanbu möÿmmalû partlayûø ÷ox göman kè, Törklÿrÿ qarøûolan tÿxrèbatûn nÿtècÿsèndÿ baø vermèødèr. Nuru Paøada daxèl olmaqla 27 nÿfÿr hÿyatûnû ètèrdè. Cÿsÿdlÿr par -÷a-par÷a olaraq ÿtrafa sÿpÿlÿndè. Azÿrbaycan fa tehèNuru Paøanûn dÿfn olunmaq ö÷ön bÿdÿnènèn bèr par -÷asû da ÿlÿ gÿlmÿdè.Lakèn qörur hèssè èlÿ deyÿ bèlÿrèk kè, yenèlmÿz Törkoülu Nuru Paøa hÿr bèr Azÿrbaycan Törkönön qÿlbèn -dÿ ÿbÿdè vÿ sþnmÿz mÿhÿbbÿt mÿøÿlè alovlandûrûb.Bu gön Nuru Paøaya Azÿrbaycanda mþhtÿøÿm bèrabè dÿ kompleksè ucaldûlarsa, Qafqaz Èslam Ordusuøÿhèdlÿrènÿ, qazèlÿrènÿ vÿ øÿxsÿn þlmÿz sÿrkÿrdÿ Nu -ru Paøaya olan mÿnÿvè borcumuzun bèr hèssÿsènèþdÿ mèø olarûq. ßn azûndan tarèxè unutqanlûüûn qarøû -sûnûn alûnmasû ö÷ön bunu etmÿk mÿcburèyyÿtèndÿyèk.Törkön xètabûFeyzulla SacèdSorun bèzè tarèxdÿn; sorun bèzè... nÿlÿr der?Yer özöndÿ nÿ arslan bèr mèllÿtèz bèz ÿrlÿr!Uüradûqca, saldûqca bÿxt-bÿxt vÿ yer-yer;Ènlÿmèødèr øu gþylÿr, tètrÿnmèødèr bu yerlÿr...Bèzÿ dÿmèr bèlÿklè, tunc örÿklè Törk derlÿr!Boøalmûøûz, dolmuøuz: dalüalanmûø, daømûøûz:ßsrlÿrcÿ uüraømûø, yûllarca savaømûøûz:ßldÿ mèzraq, bèr yandan bèr yanÿ ulaømûøûz;Sÿrt qaydalar adlamûø, yuca sÿdlÿr aømûøûz:Bèzÿ qarüû qanatlû, rözgar atlû Törk derlÿr!Bèlÿn bèlèr bèz kèmèz? Beø bèn yûllûq mèllÿtèz!Adûmûz: Gþy, Yûldûrûm, Dÿmèr, Qaya, Daü, Dÿnèz!Hèndÿ, ×ènÿ, Èranÿ, hÿr yanÿ at salan, bèz!Gþydÿn èøarÿt alûb Øÿrqdÿn Qÿrbÿ ke÷mèøèz...Bèzÿ gönön yoldaøû, ayûn eøè Törk derlÿr!Bayraüûmûz ÿn yuca qayalara ÷ÿkèldè:Mÿürur baølû krallar þnömözdÿ ÿyèldè:Yenèlmÿyÿn qövvÿtlÿr qolumuza yenèldè:ßzmèmèzèn þnöndÿ cahan bþyök degèldè!Bèzÿ daülardan axan, sÿdlÿr yûxan Törk derlÿr!Atûmûzû bèr möddÿt Asèyada oynatdûq,Dar gÿlèncÿ meydanlar Avropaya sû÷ratdûq,Qarüûmûzû mèllèyyÿt atÿøèlÿ parlatdûq:×ox baølarû u÷urduq, ÷ox taülarû fûrlatdûq!Bèzÿ qÿhrèn xÿncÿrè, zÿfÿr ÿrè Törk derlÿr!Sÿsèmèz var gþylÿrdÿ, èzèmèz var cahanda...Mÿdÿnèyyÿt tacûnû geyÿn bèzèz Turanda...Nuh èdèk Yer özöndÿ kþpörÿn hÿr tufanda!Qanûmûzdan øþlÿ var bu gön belÿ hÿr qanda...Bèzÿ sþylÿr èrmaüû, øan qaynaüû Törk derlÿr!36 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

Hamûmûzûn möÿllèmè vÿ yasaülûüûnda þzönÿ deyÿ bèlmÿdèklÿrèmèzAMEA Ènsan Höquqlarû Ènstètutunun, Azÿrbaycan Dþvlÿt Quruculuüu vÿ Beynÿlxalq Mönasèbÿtlÿr Ènstètutunun,“Dèr÷ÿlèø-XXÛ ÿsr” jurnalû redaksèyasûnûn kollektèvlÿrèBÿd xÿbÿr tez yayûlûr. Ènstètuta hþvlankgÿlÿnlÿrèn vÿ telefon zÿnglÿrènènardû-arasû kÿsèlmèrdè. Onun þlöm xÿ -bÿrènè eøèdÿn jurnalèstlÿrdÿn bèrè dÿburadadûr. Rþv øÿn möÿllèm haqqûndamÿqalÿ yazmaq èstÿyèr: “Saü lû üûn -da vÿdÿlÿømèødèk. Macal tapmadû.Barû, vèda borcumu verèm”. Sþhbÿtxe ylè ÷ÿkdè. Kètablarûndan, mÿ qalÿ lÿ -rèndÿn, elmè èølÿrèndÿn, èctèmaè fÿa lèy -yÿtèn dÿn sþz döødö.Bèldè kè, Rþvøÿn Mustafayev ta nûn -mûø alèm, polètoloq, yazû÷û-jurnalèst,ènformasèya texnoloqu olmaqla ya na -øû, þzönÿmÿxsus elmè mÿktÿbèn ba -nèsè èdè. Bu gön tanûnmûø tÿdqèqat÷ûlarûn, sèya sÿt ÷è -lÿrèn, dþvlÿt orqanlarû ÿmÿkdaølarûnûn bèr qèsmè mÿhzbu mÿktÿbèn yetèrmÿlÿrèdèr. Onlarûn arasûnda tÿkcÿAzÿrbaycandan de yèl, Görcöstandan, Èrandan, Törkè -yÿdÿn, Èsraèldÿn, Yÿ mÿndÿn gÿlmèø mötÿxÿssèslÿr dÿvardûr. Belÿ elmè ÿlaqÿlÿr nÿtècÿsèndÿ qonøu Görcös -tanda Rþvøÿn Mus tafayevèn, onun görcö hÿmkarlarûnûnvÿ Gelat Elmlÿr Akademèyasûnûn bèrgÿ nÿørèolan “Polètèka è pravo” jurnalû nÿørÿ baølamûødûr.Rþvøÿn Mustafayevèn Azÿrbaycan elmè qarøûsûndabþyök xèdmÿtlÿrè olmuødur. Þlkÿdÿ èlk dÿfÿ olaraqombudsman tÿsèsatûnûn höquqè ÿsaslarûnûn hazûrlanmasû,penètensèar vÿ mÿhkÿmÿ sèstemlÿrèndÿ, sosèalsèyasÿtdÿ èslahatlara daèr layèhÿlÿrèn èølÿnmÿsè mÿhzonun adû èlÿ baülûdûr.Onun polètolojè möstÿvèdÿ èølÿyèb hazûrladûüû vÿreallaødûrdûüû mþvzular arasûnda Ermÿnèstan-Azÿrbay -can mönaqèøÿsè, onun kþklÿrè vÿ nÿtècÿlÿrè aparûcû yer -lÿrdÿn bèrènè tuturdu. Ermÿnèstanûn èøüal÷ûlûq, transmèllècènayÿtkar qruplaømalarûn tÿrkèb hèssÿsè olan er mÿnèterrorèzmè, onun regèon xalqlarûna qarøû tþrÿtdèyèsoyqûrûmû aktlarû, qondarma “Bþyök Ermÿnèstan” ède -yasû, ÿsassûz ÿrazè èddèalarû beynÿlxalq höquqè mös tÿ -vèdÿn tÿhlèl edèlmÿklÿ yanaøû, zÿngèn vÿ èndèyÿdÿk÷oxlarûna mÿlum olmayan faktolojèmaterèallarla söbuta yetèrèlèrdè. Mÿhzprofessor Rþvøÿn Mustafayevèn apar -dûüû tÿdqèqatlar nÿtècÿsèndÿ ermÿ nèl -èyèn tÿkcÿ mèl lè mÿnsubèyyÿt deyèl,elÿcÿ dÿ regèonda sölhÿ vÿ tÿhlö kÿ -sèzlèyÿ tÿhdèd olan etnèk korporasèyaolmasû dönya èctèmaèyyÿtènÿ ÷atdûrûlmûødûr.Dönya mèqyaslû alèmlÿr, ocömlÿdÿn “ermÿnè mÿ sÿlÿsè”nÿ daèrnöfuzlu mötÿxÿs sèslÿrdÿn bèrè olanavstrèyalû alèm mÿrhum Erèx Fayqlazÿrbaycanlû hÿmkarûnûn bu èstèqamÿtdÿtÿdqèqatlarûna bþyök dÿyÿrverÿrÿrk, onu “Strastè po vèrtualè” kè -ta bûnû yazmaüa hÿvÿslÿndèrmèødè.Ènstètutu da, “Dèr÷ÿlèø-XXÛ ÿsr” jurnalûnûn nÿørènè dÿonun adû èlÿ tanûyûrdûlar: “Rþvøÿn Mustafayevèn èns -tètutu”, “Rþvøÿn möÿllèmèn jurnalû”. ßslènÿ qalsa, hÿ -qèqÿt dÿ bu èdè. Onlarûn yaradûcûsû da, rÿhbÿrè dÿ þzöèdè. AMEA Ènsan Höquqlarû Ènstètutu mÿhz onun tÿ -øÿbbösö èlÿ tÿsès olunmuødu. Yararsûz bènanûn tèkèntèquraødûrmaèølÿrè ö÷ön vÿsaètèn tapûlmasûndan tutmuø,avadanlûüûn alûnmasû, otaqlarûn tÿrtèbatû, kètabxanafondunun zÿngènlÿødèrèlmÿsènÿdÿk bötön proseslÿrlÿþzö mÿøüul olardû. Olduqca tÿlÿbkar èdè. Lakèn èø èstÿdèyèkèmè alûnanda uøaq kèmè sevènÿrdè. Saysûz dostlarûnûnona hÿdèyyÿ etdèklÿrè kompöterlÿrè, yazû dÿstlÿrènèaz sonra sûravè ÿmÿkdaølarûnûn masasû ös töndÿ gþrmÿkolardû...Professor Rþvøÿn Mustafayevèn elmè vÿ èctèmaèfÿalèyyÿtèndÿ “Dèr÷ÿlèø-XXÛ ÿsr” jurnalû möstÿsna ÿhÿmèyyÿtÿmalèk èdè. Onun yaradûcû tÿxÿyyölönön, vÿ -tÿndaø mþvqeyènèn, elmè-polètolojè èdeyalarûnûn tÿzahöröolan bu nÿør qûsa möddÿt ÿrzèndÿ ÿtrafûnda ge -nèø oxucu vÿ möÿllèf audètorèyasû toplamûødûr. 16 èl ÿv -vÿl ömummèllè lèder Heydÿr ßlèyevèn xeyèr-duasû èlÿ tÿ -mÿlè qoyulan vÿ bu gön dÿ ulu þndÿrèn sèyasè kursunudavam etdèrÿn, Azÿrbaycanûn elmè èctèmaèyyÿtènèn qar -ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:437

øûsûna qoyulan vÿzèfÿlÿrè þz sÿhèfÿlÿrèndÿ èøûqlandûranjurnal regèonun aparûcû polètolojè nÿørlÿrèndÿn bèrè kèmètanûnmûødûr.Rþvøÿn möÿllèm jurnala þz þvladû kèmè yanaøûr, tÿ -lÿbkar valèdeyn kèmè qayüûsûna qalûrdû. Kè÷èk bèr mè sal.Tÿqrèbÿn on èl ÿvvÿl jurnalûn yenè þl÷ödÿ vÿ daha mö -nasèb tÿrtèbatla nÿørè qÿrara alûnmûødû. “Dèr÷ÿlèø-XXÛÿsr” jurnalûnûn stratejè èstèqamÿtlÿrè, ÿhatÿ edÿ cÿ yè mþv -zular, elmè yanaøma metodologèyasû möÿyyÿnlÿø dè rèl -mèø, materèallar toplanmûø, lakèn ÷oxlarû ö÷ön kè÷èk gþ -rönÿ bèlÿcÿk bèr mÿsÿlÿ hÿlÿ dÿ hÿllènè tapma mûødû:jur nalûn öz qabûüû necÿ olmalûdûr?“Dèr÷ÿlèø-XXÛ ÿsr” jurnalûnûn redaksèyasû, Azÿrbay -can Dþvlÿt Quruculuüu vÿ Beynÿlxalq MönasèbÿtlÿrÈnstètutunun azsaylû kollektèvè o èllÿr “Azÿrbaycan” nÿø -rèyyatûnûn yeddèncè mÿrtÿbÿsèndÿ bèr ne÷ÿ kè÷èk otaüasûüûnmûødû. Èø bÿzÿn sutka boyu davam etdèyèndÿnRþv øÿn möÿllèm dÿ, ÿmÿkdaølar da tez-tez yazû ma -sasû arxasûnda gecÿlÿmÿlè olurdular. Vÿ belÿ ge cÿ -lÿrèn bèrènèn þz yerènè sÿhÿrÿ tÿhvèl verdèyè vaxt prob -lemèn hÿllè tapûldû.Dan yerè sþkölör. Xÿzÿrèn arxasûndan boylanangö nÿø tÿdrècÿn Bakûnû þz nuruna qÿrq edèrdè. Pÿncÿrÿþnöndÿ dayanan Rþvøÿn möÿllèm bu mÿnzÿrÿnè gþ röbÿmÿkdaølarû yanûna ÷aüûrdû. A÷ûlan sÿmanû gþs tÿrdè:“Baxûn! Oyanûøûn da, tÿkamölön dÿ, dèr÷ÿlèøèn dÿ ÿslrÿngè budur. Jurnalûn öz qabûüû mötlÿq belÿ ol ma lûdûr”.Jurnalèstèn qeyd dÿftÿr÷ÿsènèn vÿrÿqlÿrè sörÿtlÿ do -lurdu. Axûrda soruødu: “Bÿs, Rþvøÿn möÿllèm necÿ èn -san èdè?”...Èndè ona verdèyèmèz cavablarû vÿ örÿyèmèzdÿ sax -ladûqlarûmûz, baøqalarû èlÿ bþlöøÿ bèlmÿyÿcÿyèmèz þzÿlxatèrÿlÿrè bèr dÿ döøönördök.O, bþyök aèlÿnèn aüsaqqalû èdè. Rþvøÿn möÿllèmadÿtè özrÿ kollektèvdÿn sþz döøÿndÿ, “Ènsan Höquq -larû Ènstètutunun aèlÿsè” demÿyè xoølayûrdû. Hÿqèqÿtÿndÿ, o, sÿmèmèlèk, ÿmÿkdaølûq, doümalûq prènsèplÿrènÿarxalanan bèr aèlÿ formalaødûra bèlmèødè. Bþyök bèr aè -lÿnèn baø÷ûsû kèmè hamûnûn qayüûsûna qalûr, onlarûnprob lemlÿrènèn hÿllènÿ ÷alûøûr, bacardûüû kþmÿyè edèr -dè. Bu doümalûq o dÿrÿcÿyÿ ÷atmûødû kè, qûz kþ ÷örÿn,oüul evlÿndèrÿnlÿrèn xeyèr-duasûnû Rþvøÿn möÿllèmverÿr, el÷èlèyÿ gedÿr, el÷èlÿrè qÿbul edÿrdè. Tÿlÿbkarolduüunu hamûmûz yaxøû bèlèrdèk, amma sÿs ucaltdûüûnûnÿ gþrÿn, nÿ dÿ eøèdÿn vardû. ßgÿr kèmsÿnèqösurlu èøènÿ gþrÿ danlayûrdûsa bèlèrdèk kè, bu tÿnbehxoømÿramlûdûr. ßn ÷oxu bèr saatdan sonra Rþvøÿnmöÿllèm þzönÿmÿxsus aüsaqqallûqla onun kþnlönöalacaq vÿ nþqsana yol verÿn bèr daha hÿmèn sÿhvètÿkrar etmÿyÿcÿkdèr. O, èø÷èlÿrènèn uüuruna þz mövÿffÿqèyyÿtèkèmè sevènmÿyè bacarûrûdû. Kèmènsÿ bèr möø -kölö olanda èsÿ bÿzÿn hÿmèn ÿmÿkdaødan xÿ bÿrsèzonu aradan qaldûrûrdû. Kèmsÿ ÷ÿtènlèklÿ özlÿøsÿydè, onutÿk qoymazdû. Xÿstÿxanaya döøÿnlÿrèn möalècÿsèndÿ,hansûsa sûxûntûlarûn aradan qaldûrûlma sûnda he÷ bèrxahèø, möracèÿt gþzlÿmÿdÿn tamamèlÿ tÿmÿnnasûzolaraq kþmÿk ÿlènè uzadardû.O, hÿqèqè dost èdè. Rþvøÿn Mustafayev dostluq et -mÿyè bacaran vÿ bu mönasèbÿtlÿrdÿ hÿdsèz sÿ mè -mèyyÿt vÿ sÿdaqÿt nömayèø etdèrÿn ènsanlardan bèrèèdè. Onun “dostluq” anlayûøûndan nÿ vÿzèfÿ pèllÿlÿrènÿ,nÿ dÿ yaø möxtÿlèflèyènÿ yer vardû. Rþvøÿn möÿllèmèyaxøû tanûyanlar ona “÷ÿtèn gönön dostu” deyÿrdèlÿr.Yûxûlanûn qolundan tutar, yolunu azana sÿmt gþstÿrÿ,÷ÿtèn gönlÿrdÿ dayaq olardû.O, gÿnclÿrèn hamèsè èdè. 48 yaø nÿdèr kè? Daxèlÿnhÿmèøÿ cavan olan vÿ yaddaølarda da belÿcÿ qalanRþvøÿn Mustafayev alèmlèk zèrvÿsènÿ þz bèlèyè, ba -carûüû hesabûna ucalmûødû. Elÿ buna gþrÿ dÿ, gÿr gènÿmÿyèn qÿdrènè yaxøû bèlèrdè. Elÿ gön olmazdû kè, gÿnctÿdqèqat÷ûlardan kèmsÿ ènstètuta gÿlèb Rþvøÿn möÿllèmdÿnmÿslÿhÿt almasûn, mþvzu gÿtèrmÿsèn, tþvsè yÿ -lÿrènè eøètmÿsèn.O, ÿsl ènsan, vÿtÿndaø èdè. Rþvøÿn Mustafayev hÿ -sÿd, paxûllûq nÿ olduüunu bèlmÿzdè. Vÿzèfÿsèndÿn, mþv -qeyèndÿn asûlû olmayaraq, hÿr kÿsèn nþqsanûnû özönÿøax demÿyè bacarûrûdû. Vÿ buna gþrÿ dÿ, bÿzÿn ondanèncèyÿn, qarasûnca danûøan tapûlûrdû. Rþvøÿn möÿllèmèsÿ belÿlÿrènÿ qÿtèyyÿn fèkèr vermÿzdè. Vÿtÿndaølûq bor -cu onun ö÷ön bötön prènsèplÿrdÿn uca, Azÿr bay canûnmÿnafeyè bötön amallardan èrÿlèdÿ èdè....Xÿstÿlèyè øèddÿtlÿnmèødè. Rÿngè solmuø, addûmlarûaüûrlaømûødû. Sankè yöz èlèn yolunu ke÷èb yorul muø -du. Lakèn þzönö o yerÿ qoymurdu. Èødÿ ÿvvÿlkè øuxluüunusaxlayûr, ÷ÿkdèyè can aürûsûnû hamûdan gèz lÿdèrdè.Axûr kè, yaxûnlarû onu tÿcèlè möalècÿ olunmaüa razû salabèlmèødèlÿr. Amma yenÿ dÿ arabèr bÿhanÿ tapûb getgÿlÿsalûrdû. “Sÿbr edèn, kètabûn tÿqdèmatûndan sonramöt lÿq gedÿcÿyÿm”. “Saülûq olsun, dèssertantlarûn mö -dafèÿsènè ke÷èrèm, yoxsa gecèkÿrlÿr”, “Bèr az da dþzön,bèr-èkè mÿsÿlÿ var, yoluna qoyum sonra”...Yaxøû ènsanlara dua etmÿk vaxtûdûr. ßtrafa ÷þkÿnsakètlèk bèzè fèkèrdÿn ayûrdû. Bu gön bþyök möÿllèmèmèzaramûzda yoxdur. Vÿ bu gön bèzèm vÿzèfÿmèz Rþvøÿnmöÿllèmèn yolunu davam etdèrmÿk, onun ger÷ÿklÿømÿmèøèdeyalarûnû hÿyata ke÷èrmÿk, ÿnÿnÿlÿrènè,èrsènè yaøatmaqdûr. Bèz bu yolun davam÷ûlarûyûq.Möÿllèmèn, dostun, sèrdaøûn mÿzarû þnöndÿ sökutladayanûb bèz dÿ onun nègaran ruhuna dualar edèr vÿsonda örÿk yanüûsû èlÿ deyèrèk: “Qÿbrèn nurla dolsun,Rþvøÿn möÿllèm”... n38 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

Bèr daha“Èrÿvan mÿsÿlÿsè”nÿ daèrAqøèn Atalûzadÿ“Möasèr Ènkèøaf” Èctèmaè Bèrlèyènèn Èdarÿ Heyÿtènèn özvö, höquqøönasSon dþvrlÿrdÿ þlkÿdÿ bÿzè qövvÿlÿr tÿrÿfèndÿn hÿ -yatlarûnû þz mèllÿtènèn azadlûüûna qurban vermèø Azÿr -baycan Xalq Cömhurèyyÿtènèn dþvlÿt xadèmlÿ rènèn vÿ -tÿn xaènè kèmè lÿkÿlÿndèyè ÷ûxûølara rast gÿl mÿk möm -köndör. Buna sÿbÿb èsÿ guya onlarûn Èrÿvan øÿ hÿrènènErmÿnèstana gözÿøtÿ gedèlmÿsèndÿ oynadûq larû «qÿ -tèyyÿtsèzlèk» vÿ hÿtta «qÿrÿzlè nèyyÿt»lÿrè ÷ûxûø edèr. Bÿsson nÿfÿsènÿ qÿdÿr azadlûq car÷ûsû kèmè ÷ûxûø et mèø buvÿtÿn «xaènlÿrè» nÿ gönah èølÿmèødèlÿr? Fèkrè mèzcÿ, bu -nun sÿbÿblÿrènè bèr qÿdÿr ÿvvÿldÿ axtarmaq lazûmdûr.Daüûlma ÿrÿfÿsèndÿ olan Osmanlû dþvlÿtènèn Bè -rèncè dönya möharèbÿsènÿ cÿlb olunmasûnda buradagenèø yayûlmaüa baølamûø Törk÷ölök vÿ Turan÷ûlûqède yalarû möhöm rol oynamûødû. Bèr qayda olaraq mÿ -dÿnè èdeologèya kèmè ÷ûxûø edÿn Törk÷ölök Osmanlûdþvlÿtèndÿ sèyasè Turan÷ûlûq sÿvèyyÿsènÿ ÷atmûø, ha -kèm Èttèhad vÿ Tÿrÿqqè Partèyasûnûn rÿsmèlÿrè ö÷ön bumöharèbÿ rus èmperèalèzmènèn èøüalû altûnda olan Törkxalqlarû vÿ onlarûn yaøadûqlarû ÿrazèlÿrèn Osmanlû bay -raüû altûnda bèrlÿødèrèlmÿsè ö÷ön bèr försÿt olmuødu.Bèr ÷ox mÿnbÿlÿr dönya möharèbÿsè dþvröndÿ Os -manlû rÿsmèlÿrènèn Törkèyÿdÿkè vÿ Rusèyadakû er mÿnèècmasûnûn nömayÿndÿlÿrè èlÿ gþröødöyönö vÿ möha -rèbÿdÿ onlarûn tÿrÿfèndÿ èøtèrak edÿcÿklÿrè halda ke÷ mèøRusèya èmperèyasûnûn ÿrazèlÿrèndÿ onlar ö÷ön ay rûcadþvlÿt yaradûlacaüû barÿdÿ vÿd verèldèyènè qeyd edèrlÿr.Azÿrbaycan zèyalûlarûna da oxøar vÿdlÿr verèl mèødè.Lakèn, Bèrèncè dönya möharèbÿsènèn gedèøè nÿ Os -manlû dþvlÿtè, nÿ dÿ kè, Azÿrbaycan ö÷ön uüurlu da -vam etmÿdè. Bèlavasètÿ ermÿnèlÿrèn xÿyanÿtè èlÿ rusqoøunlarû Osmanlû ÿrazèlÿrènèn xeylè hèssÿsènè ÿlÿ ke -÷è rÿrÿk, hÿmèn ÿrazèlÿrdÿ ermÿnèlÿrlÿ bèrlèkdÿ yerlèTörk ÿhalènè mÿhv vÿ sörgön edÿrÿk, Osmanlû dþv -lÿtènèn qÿrb torpaqlarûnda möstÿqèl ermÿnè dþvlÿtèyaratmaq vÿ ÷ox göman kè, þz ÿrazèsènÿ ÿvvÿllÿr sönèøÿkèldÿ gÿtèrèlmèø ermÿnèlÿrè dÿ oraya kþ÷örmÿknèyyÿtèndÿ olmuødur. Hÿtta bèr ÷ox øÿhÿrlÿrdÿ er mÿ -nèlÿrdÿn èbarÿt hakèmèyyÿt orqanlarû da yaradûlmûødû.Lakèn, Brest sölhöndÿn sonra rus qoøunlarûnûn gerè÷ÿkèlmÿyè èlÿ ermÿnèlÿrèn xölyasû suya döøör vÿ onlarnÿènkè «bþyök vÿtÿnlÿrèndÿn», hÿtta þzlÿrènÿ mÿrkÿzhesab etdèklÿrè E÷mèÿdzèndÿn dÿ mÿhrum olurlar.Vÿzèyyÿt èsÿ 1918-cè èl mayûn sonunda kulmèna -sèya nþqtÿsènÿ ÷atûr. Görcöstanûn qÿtè sÿrhÿdlÿr möÿy -yÿn edèlmÿdÿn Zaqafqazèya Federasèyasûndan ÷ûxaraqþzönö möstÿqèl dþvlÿt elan etmÿsè Azÿr baycanûnmöstÿqèllèyè ö÷ön zÿmèn yaratsa da gÿlÿcÿk ÿrazè mö -naqèøÿlÿrènèn ÿsasûnû qoydu.Mayûn 29-da Mösÿlman Mèllè Øurasû ErmÿnèstanlaAzÿrbaycan arasûnda sÿrhÿd mÿsÿlÿlÿrènèn mözakè -rÿsèndÿ, Aleksandropol tutulduqdan sonra ermÿnè lÿ -rèn þzlÿrènÿ sèyasè mÿrkÿz se÷mÿk ö÷ön ÈrÿvanûnErmÿnèstana gözÿøtÿ gedèlmÿsè mÿsÿlÿsènèn qa÷ûlmazolmasûna daèr qÿrar qÿbul etmèødè. Hÿmèn èclasdaxösusÿn Èrÿvanû tÿmsèl edÿn deputatlarûn etèrazlarûnabaxmayaraq 28 øura özvöndÿn 16-nûn lehènÿsÿs vermÿsè èlÿ Èrÿvan Ermÿnèstana gözÿøtÿ gedèl -mèø dè. Bundan sonra ermÿnèlÿrlÿ konfederasèya ya -ratmaq barÿdÿ mÿsÿlÿ dÿ mözakèrÿ olunmuø vÿ yek -dèl sÿslÿ qÿbul edèlmèødè. Sonradan baø nazèr Fÿtÿlèxan Xoyskènèn Èstambuldakû Azÿrbaycan nömayÿndÿheyÿtènèn sÿdrè Mÿhÿmmÿd ßmèn Rÿsulzadÿyÿ er -mÿ nèlÿrlÿ mömkön ÿrazè möbahèsÿlÿrènèn vÿ Azÿr -baycanûn pul nèøanlarû èlÿ tÿmèn edèlmÿsè özrÿ tÿcèlètÿdbèrlÿrèn gþrölmÿsènèn zÿrurèlèyè haqqûnda mÿktubundaAzÿrbaycanûn sÿrhÿdlÿrènèn ÷ÿkèldèyè xÿrètÿgþndÿrèlèr vÿ ermÿnèlÿrèn Qarabaüa èddèa edÿcÿklÿrèhalda onlara Èrÿvanûn vÿ Qazax daèrÿsènèn bèr hès -sÿsènèn gözÿøtÿ gedèlmÿsèndÿn èmtèna edèlmÿsè tÿlÿbolunurdu. Ermÿnèlÿr øèfahè sazèøÿ rèayÿt edÿcÿklÿrèhalda xÿrètÿdÿ gþstÿrèlÿn Èrÿvan qubernèyasûnûn bèrhès sÿsènèn gözÿøtÿ gedèlmÿsènèn mömkönlöyö gþstÿ -rèlèrdè. Bötþvlökdÿ dþvr ö÷ön bÿlkÿ dÿ zÿrurè olan buaddûmlarû tÿqdèr etmÿsÿk dÿ, belÿ bèr fèkrè èrÿlè sörmÿyÿtam ÿsasûmûz vardûr kè, he÷ bèr faktèkè ÿrazèsèolmadûüûndan Ermÿnèstan dþvlÿtè mÿhz Mèllè ØuranûnÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:439

u qÿrarûndan sonra elan oluna bèlÿrdè. Bèr sûra möÿllèflÿrdÿ Ermÿnèstan dþvlÿtènèn he÷ dÿ hamûnûn qÿbuletdèyè kèmè mayûn 28-dÿ deyèl, «Èrÿvanûn» sèmasûndapaytaxt ÿldÿ etdèkdÿn sonra mayûn 30-da elan edèl -mÿsènè bèldèrèrlÿr. Yuxarûda èrÿlè sördöyömöz möla hè -zÿlÿr Ermÿnèstan Respublèkasûnûn Azÿrbaycan dþv lÿ -tèndÿn sonra yaranmasûnûn daha mÿntèqlè olduüunugþstÿrèr. Lakèn, sonradan ermÿnèlÿr konfederasèya ya -ratmaq èdeyasûndan gerè ÷ÿkèlmèødèlÿr.Bèr az èrÿlè gedÿrÿk qeyd edÿk kè, hÿmèn dþvrdÿNuru paøa èlÿ möstÿqèl Azÿrbaycan hþkumÿtè arasûndafèkèr ayrûlûüû yaranmûø, he÷ bèr ÿlavÿ tÿzyèq vasètÿsèolmayan hþkumÿt èstefaya getmÿyÿ mÿcbur olmuødu.Buradan bèr sual yaranûr: Èrÿvan mÿsÿlÿsèndÿ Os man -lûlarûn tÿzyèqè olmuødurmu?Yuxarûda qeyd etdèyèmèz kèmè Osmanlû dþvlÿtè er -mÿnèlÿrèn þz dþvlÿtlÿrènè qurmaq ö÷ön èddèa etdèklÿrèÿrazèlÿrè gerè qaytarmûødû. Yaranmûø øÿraètdÿ osmanlûlarûnqanlarû bahasûna gerè qaytardûqlarû tarèxè torpaq -larû ermÿnèlÿrÿ gözÿøtÿ gedÿcÿyè aüûlsûzlûq kèmè gþ -rönÿrdè. Belÿ bèr vÿzèyyÿtdÿ Osmanlû dþvlÿtènÿ qar øûhe÷ bèr möqavèmÿt èmkanû olmayan ermÿnèlÿrèn hÿmèndþvlÿtèn ke÷mèø Rusèya èmperèyasûnûn ÿrazèsèndÿ ya -radûlmasû tÿlÿbènè èrÿlè sörmÿlÿrè tÿbèè èdè. La kèn hara da?Mÿsÿlÿ brasûndadûr kè, o dþvrdÿ er mÿ nèlÿr Qaf qazûnhe÷ bèr ÿrazèsèndÿ ÷oxluüa malèk de yèldèlÿr. Hÿtta Gör -cöstanûn Almanèya tÿrÿfèndÿn dÿs tÿklÿn mÿmÿsè halûndaTèflèsÿ dÿ èddèa edÿ bèlÿrdèlÿr. Lakèn bu mÿsÿlÿdÿgörcölÿr almanlarûn dÿstÿyè èlÿ mþh kÿm durdular. Belÿøÿraètdÿ ermÿnèlÿrèn hÿtta zÿngèn neft ehtèyatlarû èlÿzÿngèn olan Bakûya da èd dèa larû laböd èdè. Xatûrladûrûqkè, hÿmèn vaxtlar Bakû ÿsasû ermÿnèlÿrdÿn èbarÿt olanSovet hþkumÿtènèn èøüalû altûnda èdè vÿ bu èddèa he÷ dÿqeyrè-real gþrönmördö.Belÿ bèr øÿraètdÿ Osmanlû rÿsmèlÿrènèn ermÿnè -lÿrèn ÿrazè èddèalarûna son qoymaq ö÷ön Azÿrbaycanhþkumÿtènÿ tÿzyèq gþstÿrmÿsè èstèsna deyèldè. Lakèn,ermÿnèlÿrÿ hansû ÿrazèlÿr gözÿøtÿ gedèlÿ bèlÿrdè?Bèr ÷ox Azÿrbaycan zèyalûlarû, o cömlÿdÿn gÿlÿcÿkAzÿrbaycan dþvlÿtènèn yaradûcûlarûndan olan Nÿsèbbÿy Yusèfbÿylè vÿ Mÿhÿmmÿd ßmèn Rÿsulzadÿ mö -harèbÿdÿn bèr qÿdÿr ÿvvÿl èmperèya tÿqèblÿrèndÿn ya -xa qurtarmaq ö÷ön Osmanlû dþvlÿtènÿ möhacèrÿt et -mèø vÿ oradakû sèyasè hadèsÿlÿrdÿ èøtèrak etmèødèlÿr.Maraqlû mÿqam ondadûr kè, onlarûn demÿk olar kè, ha -mûsû vÿtÿnÿ dþndökdÿn sonra sèyasè Törk÷ölök axû -mûnûn fÿallarû kèmè ÷ûxûø etmèødèlÿr. Göman etmÿk olarkè, hÿmèn dþvrdÿ rus øovènèst daèrÿlÿrènèn tÿqèbèndÿnazad olan möhacèr Azÿrbaycan zèyalûlarû mèllè muxtarèyyÿtvÿ mèllè dþvlÿt÷èlèk yaradûlmasû èstèqamÿtèndÿbèrgÿ proqram vÿ bèrgÿ fÿalèyyÿt planû èølÿmÿk ö÷önmönbèt øÿraèt ÿldÿ etmèødèlÿr. Ehtèmal kè, Osmanlûrÿsmèlÿrènèn dÿ dÿstÿyè èlÿ Törk÷ölök ÿsasûnda özÿrèndÿRusèya èmperèyasûnûn Törk xalqlarûnûn yaøadûüûÿrazèlÿrdÿ, èlk nþvbÿdÿ èsÿ Azÿrbaycanda mèllè-ÿrazèmuxtarèyyÿtè vÿ möstÿqèl dþvlÿt quruculuüu èstèqamÿtèndÿmöhöm layèhÿlÿr hazûrlanmûødû. Bu èølÿrèn nÿ tè -cÿsè kèmè vahèd Proqram-Mÿramnamÿ tÿrtèb olunmuø,mèllè zèyalûlarûmûz vÿtÿnÿ dþndökdÿn sonra èsÿ gèzlèøÿkèldÿ bu proqramûn hÿyata ke÷èrèlmÿsè èstèqamÿtèndÿèølÿr gþrölmÿyÿ baølanmûødû.N.Yusèfbÿylè èlÿ M.ß.Rÿsulzadÿnèn tanûølûüû da odþvrdÿ baølamûø vÿ hÿr èkè zèyalû doüma øÿhÿrlÿrèolan Gÿncÿ vÿ Bakûda sèyasè fèkèrlÿrènèn tÿblèüènÿ baø -la yaraq mèllè döøöncÿlè bötön zèyalûlarû vahèd èdeya ÿt -rafûnda toplaya bèlmèødèlÿr.Fèkrèmèzcÿ, sèyasè Törk÷ölöyön mÿrkÿzlÿrè kèmè Gÿn -cÿ vÿ Bakû øÿhÿrlÿrènèn se÷èlmÿsè gÿlÿcÿkdÿ qurulacaqmöstÿqèl Törk dþvlÿtènèn bu ÿrazèlÿrè ÿhatÿ edÿ cÿyènèehtèmal edèrdè. Möstÿqèl Azÿrbaycan dþvlÿtènèn paytaxtûnûnneft ehtèyatlarû èlÿ zÿngèn olan Bakû ÿtrafûnda ya ra -dûlmasû onu èqtèsadè cÿhÿtdÿn daha da ya nûqlû edÿcÿkdè.Cömhurèyyÿt yaradûldûqdan sonra bö tön sÿy lÿrèn Ba -kûnûn azad edèlmÿsè èstèqamÿtèndÿ sÿ fÿrbÿr edèlmÿsèyenè yaranmûø dþvlÿtèn mþvcudluüu ö÷ön onun nÿ qÿ -dÿr vacèb olduüunu gþstÿrèrdè. Mös tÿqèllèklÿ baülû MèllèØuranûn mÿlum qÿrarû èlÿ Èrÿvanûn ermÿnèlÿrÿ gözÿøtÿgedèlmÿsè dÿ sadÿcÿ gözÿøt ya xud da bÿ zè lÿrènèn èddèaetdèyè kèmè sèyasè sÿhv vÿ hÿt ta «xÿ yanÿt» deyèldè. Mÿq -sÿd, ermÿnèlÿrèn Bakûya èd dèalarûnûn qarøûsûnû almaq vÿonlarû mömkön qÿdÿr uzaq tutmaq èdè. Hÿmèn dþvrdÿBakûdan Osmanlû dþv lÿtènèn sÿr hÿdlÿrènÿ kèmè ÿn uzaqÿrazè èsÿ - elÿ Èrÿ van èdè.Tam ÿmènlèklÿ demÿk olar kè, Èrÿvan øÿhÿrè ya ra -dûlacaq möstÿqèl Azÿrbaycan dþvlÿtènèn sÿrhÿdlÿrènÿdaxèl èdè, sadÿcÿ Bakûdan fÿrqlè olaraq o qÿtè øÿkèldÿtÿlÿb olunmurdu. Halbukè, hÿmèn dþvrdÿ ömumè etnèktÿrkèbènÿ gþrÿ Èrÿvan Bakûdan daha «tÿmèz» Törk øÿ -hÿrè èdè. Fèkrèmèzè yekunlaødûraraq hÿyatlarûnû mèllè dþv -lÿt÷èlèk uürunda möbarèzÿyÿ qurban vermèø gþr kÿmlèzèyalûlarûmûzû Èrÿvanû gözÿøtÿ getdèklÿrènÿ gþrÿ «mèllÿtÿxÿyanÿt»dÿ èttèham edÿnlÿrÿ bèldèrmÿk èstÿrdèk kè,Èrÿvan he÷ vaxt höquqè cÿhÿtdÿn Azÿrbaycanûn tÿr -kèbèndÿ olmamûødûr. Azÿrbaycan Xalq Cömhurèy yÿ tè -nèn Mèllè Øurasû qÿbul etdèyè qÿrarla sadÿcÿ, Azÿr bay -canla Ermÿnèstan arasûnda möbahèsÿlè ÿrazè sa yûlanÈrÿvana olan èddèalarûndan gerè ÷ÿkèlmèødè. n40 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

Òöðê ÄöíéàñûíäàÍîâðóç áàùàð áàéðàìûÝöëëö Éîëîüëóòàðèõ åëìëÿðè äîêòîðóÁó ýöí Íîâðóç áàùàð áàéðàìû Òöðê Äöíéàñûíûíìÿíÿâè áèðëèéèíÿ øÿðàèò éàðàäà áèëÿí ìèëëè áàéðàìäûð.ßëáÿòòÿ áàùàð áàéðàìûíûí áèðëÿøäèðèúè þçÿëëèéèíè ýþðÿíáÿçè áàøàáÿëà «àëèìëÿð», «äèí àäàìëàðû» îíó ìöõòÿëèôðÿâàéÿòëÿðëÿ áó âÿ éà äèýÿð åòíèê ãðóïà âÿ òÿðèãÿòÿ áàüëàéàðàãèíñàíëàðûí áàéðàìûí ÿñë ìàùèééÿòèíè àíëàìëàðûíàìàíå îëìóøëàð. Àðòûã Ñîâåòëÿð Áèðëèéè äàüûëäûãäàíñîíðà áöòöí õàëãëàð ìèëëè àäÿò-ÿíÿíÿ âÿ ìÿðàñèìëÿðèíèíäèð÷ÿëäèëìÿñè ö÷öí ìöÿééÿí ñÿéëÿð ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàäûëàð.Ìÿëóì îëäó êè, Òöðê õàëãëàðûíûí, äåìÿê îëàð êè,ùàìûñû áàùàð áàéðàìûíû áó âÿ éà äèýÿð àäëàð àëòûíäàêå ÷èðìèøëÿð. Ùÿòòà óçóí èëëÿðäÿí áÿðè Íîâðóçóí áþëöúöòåððîð òÿøêèëàòëàðûíûí ÿëèíäÿ ñèéàñè àëÿòÿ ÷åâðèëäèéè, Íîâ -ðóç òîíãàëûíûí ãàðìàãàðûøûãëûüà éîë à÷à áèëÿúÿê áèð«ñèëàù» ñàéûëäûüû Òöðêèéÿíèí þçöíäÿ áåëÿ ÿëÿâè-áåêòàøèëÿðèìàì ßëèíèí äîüóì ýöíö îëàðàã, êöðäëÿð öñéàí ýö -íö îëàðàã (Èðàíäàêû çàëûì ïàäøàùà ãàðøû äóðàí Äÿ ìèð÷èÝàâå — Êàâà ðÿâàéÿòè), Ãàðñ, Èüäûð âÿ äèýÿð áþë ýÿëÿðäÿéàøàéàí Àçÿðáàéúàí Òöðê ëÿðè, Òîðîñ òöðê ìÿí ëÿðè, Òàõ -òà÷û òöðêìÿíëÿð, Úÿ íóá-Øÿðãè Àíàäîëó Òöðê ëÿðè àðàñûíäàáó áàéðàì êå÷è ðèë ìèø äè. Ñÿëúóãëó âÿ çèðè Íèçà ìöë -ìöëê àñòðîíîìëàðà ùà çûðëàòäûüû âÿ Ñóëòàí Ìÿëèêøàùàèòùàô åòäèéè Òÿãâèì-è Úÿëàëè äåéèëÿí Ýöíÿø òÿãâèìèíäÿãÿäèì ÿíÿíÿéÿ óé üóí îëàðàã Íîâðóçó áèðèíúè ýöí êèìèòÿñáèò åòäèðìèø, áóíóíëà âåðýè ñèñòåìèíäÿ äÿ ãàéäàãàíóíéàðàòìûøäû…Ñîíðàëàð Îñìàíëûëàð äà, Øÿðãè âÿ Úÿíóá-ØÿðãèÀíà äîëóäà Àüãîéóíëóëàð äà ùÿìèí ñèñòåìäÿí èñòèôàäÿåòìèøëÿð. Áèð ñþçëÿ, Ñàñàíèëÿð, Àááàñèëÿð, Áþéöê Ñÿë -úóãëóëàð, ìîíãîëëàð, Ñÿôÿâèëÿð, Îñìàíëûëàð, áöòöí Îðòàâÿ Ìÿðêÿçè Àñèéà þëêÿëÿðè áàùàð áàéðàìûíû, éàçûí ýÿëèøèíè,Ýöíÿøèí ÷ûõìàñûíû ãåéä åäèðäèëÿð. Ýöíÿø Ãî÷áöðúöíÿ ýèðÿíäÿ, Îñìàíëû ñàðàéûíäà ùÿêèìáàøûíûíùàçûðëàäûüû âÿ è÷èíÿ ìöøê, ÿíáÿð, áàùàðàòëàð, ÿäâàëàðÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:441

ãàòäûüû Íåâðóçèéÿ äåéèëÿí ìÿúóí âÿ éà øèðíè éåéèëèðäè.ÕÕ ÿñðäÿ Ìóñòàôà Êàìàë Àòàòöðê 1922-úè èë ìàðòûí 22-äÿ Àíêàðàäà - Êå÷èþðÿíäÿ Íîâðóç øÿíëèêëÿðè òÿøêèëåòäèðìèø, þçö äÿ øÿõñÿí áó ìÿúëèñäÿ èøòèðàê åòìèøäèð.Ñîíðàëàð, òÿõìèíÿí 1985-úè èëÿäÿê äàõèëäÿêè áÿçè åò -íèê ãðóïëàðûí Íîâðóç øÿíëèêëÿðè âàõòû Òöðêëÿð àðà ñûíäàòþðÿòäèêëÿðè ãÿòë ùàäèñÿëÿðèíÿ ýþðÿ, õàëã áó áàéðàìäàíìöÿééÿí ãÿäÿð óçàãëàøìûøäûð… áó âÿ éà äèýÿð àäëàêå÷èðèëìèøäè. Óçóí èëëÿð Íîâðóçóí àéðû-àéðû òîïëóëóãëàðòÿðÿôèíäÿí þçÿëëÿøäèðèëÿðÿê ìöÿééÿí ñèéàñè òÿëÿáëÿðäÿâàñèòÿéÿ ÷åâðèëìÿñè Íîâðóç ýöíëÿðèíè Òöð êèéÿ ÿùàëèñèíèíáþéöê áèð ùèññÿñèíäÿ ãîðõó âÿ ùÿéÿúàí ýöíëÿðèåòìèøäè.Áèð ÷îõëàðû «Íîâðóç»óí ôàðñ êÿëìÿñè îëäóüóíó ÿë -äÿ áàéðàã åäÿðÿê îíó èðàíäèëëèëÿðÿ áàüëàéûð. Ëàêèí«áàé ðàì» ñþçöíöí Òöðêëÿðÿ àèä îëäóüóíó ÌàùìóäÊàøüàðè äÿ òÿñäèãëÿéèð. Ôàðñ äèëèíäÿ èñÿ áàéðàìà «åéò»äåéèðëÿð. Î äà ìÿëóìäóð êè, ÷îõ éåðäÿ «áàéðàì éàõûíëàøûð»,«áàéðàì ýÿëèð» äåéÿíäÿ, èëèí, àéûí ñîí ýåúÿñèíèí,èë áàøûíûí, éàç áàéðàìûíûí ýÿëèøè íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó.ßñëèíäÿ Íîâðóç êÿëìÿñèíèí ôîðìàë àä îëäóüóíóàøàüûäà äàùà àéäûí ýþðìÿê èìêàíûìûç âàð.Óçóí çàìàí áèð ÷îõ øàìàí àéèíëÿðè, ìÿðàñèìëÿðè,áàéðàìëàðû Àçÿðáàéúàíäà âÿ äèýÿð Òöðê áþëýÿëÿðèíäÿáó âÿ éà äèýÿð äèíëÿ áàüëàíûëàðàã éàøàìûøëàð. Ìöñÿë -ìàí âÿ ãåéðè-ìöñÿëìàí Òöðêëÿð àðàñûíäà ýåíèø éàéûëàí,òÿáèÿòèí, ùÿéàòûí úàíëàíìàñû, éåíè èëèí áàøëàíüûúû,ùåéâàíäàðëûã âÿ ÿêèí÷èëèêëÿ ñûõ áàüëû îëàí áàùàð áàéðàìûùÿìèí õàëãëàðûí ùÿéàòûíäà áó âÿ éà äèýÿð àäëàðàëòûíäà ãåéä îëóíìàãëà áÿðàáÿð, ùÿì äÿ ìöõòÿëèôâàõò ëàðà òÿñàäöô åäèð. Áóíóí äà ÿñàñ ñÿáÿáè îäóð êè,ùÿð éåðäÿ èãëèì øÿðàèòè åéíè îëìàäûüû êèìè, òÿáèÿòèíúàí ëàíìàñûíûí ìöøàùèäÿ îëóíäóüó âàõò äà åéíè äå -éèë. Ìÿñÿëÿí, ãûøûí óçóí êå÷äèéè, ãàðûí, áóçóí ýåú ÿðèäèéèáþëýÿëÿðäÿ éàøàéàí ñàõà (éàêóò) («Ûñûàõ») âÿõàêàñ Òöðêëÿðè («Òóí Ïàéðàì») èéóí àéûíûí 21-22-äÿÝöíÿøèí «äèðèëìÿñè»íè, òÿáèÿòèí îéàíìàñûíû áàéðàìåäèð, «Ýöíÿøÿ òàéûü» (ãóðáàí) êÿñèðëÿð.Áóíóíëà áåëÿ, ÿêñÿð õàëãëàðäà áàùàð áàéðàìûíûíêå÷èðèëìÿñè ôåâðàë âÿ ìàðò àéëàðûíà äöøöð. ßýÿð Ãÿ ìÿ -ðè òÿãâèìëÿ õàëãëàðûìûç áó áàéðàìû ìàðòûí 9-äà êå÷èðèðäèëÿðñÿ,Ýöíÿø òÿãâèìèíÿ ýþðÿ àðàäàêû 13 ýöí ôÿðãöçöíäÿí ìàðòûí 21-äÿ êå÷èðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Áóíóíëàáåëÿ áó ýöí äÿ Òöðê äèëëÿðèíäÿ ìàðòûí 9-ó èëÿ áàüëû áèðñûðà äåéèìëÿð âàð: «Áàáà ùåñàáûíäàí ìàðòûí äîããóçó».Êèïð Òöðêëÿðèíäÿ «Ìàðòûí 9-ó» áàéðàìû àäû èëÿ òà -íû íàí éàç áàéðàìû âÿ ñ.Èë áàøû áàéðàìû Éåðèí Ýöíÿø ÿòðàôûíäàêû ùÿðÿêÿòèëÿáàüëûäûð. Ìÿëóìäóð êè, 21 ìàðòà ãÿäÿð Ýöíÿø åêâàòîðäàíúÿíóáó, éÿíè úÿíóá ãöòáöíö èøûãëàíäûðûðäûñà,áàéðàì ýöíö îíóí øöàëàðû øàãóëè èñòèãàìÿò àëûð, ýåúÿèëÿ ýöíäöç áÿðàáÿðëÿøèð âÿ àðòûã 22 ìàðòäà Ýöíÿøøèìàë éàðûìêöðÿíè íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ èøûãëàíäûðìàüàáàøëàéûð. Îí èêè ùåéâàíëûã Òöðê òÿãâèìèíäÿ äÿ èë áàøûìàðòûí 21-íÿ äöøöð.Íîâðóç áàéðàìûíûí áàøãà àäëàð àëòûíäà éàøàìàñûíûãàðà÷àé-ìàëêàðëûëàð àðàñûíäà äàùà àéäûí ýþðöðöê.Áàéðàìû ãûøëà áàùàðû áèð-áèðèíäÿí àéûðàí 21-25 ìàðòäàêå÷èðÿí ãàðà÷àé-ìàëêàðëûëàð áó àéà «Òîòóð àéû»,áàùàð áàéðàìûíûí þçöíÿ èñÿ «Ãîëëó», «Ãóòàí», «Ñà -áàí Òîé», «Òåãðè Òîé», «Ùàðäàð», «Åðèðåã» äåéèðëÿð.Íîâ ðóç áàéðàìû Áîñíèéà Òöðêëÿðè («Ñóëòàí-è Íàâ -ðóç»), Êèïð Òöðêëÿðè («Ìàðò äîêóçó»), ÐóìûíèéàíûíÒöðê-òàòàð òîïëóëóüó («Íàâðåç»), Ãÿðáè Òðàêéà Òöðê -ëÿðè («Ìåâðèñ»), Ãàôãàç âÿ Îðòà Àñèéà, Ãàãàóç Òöðê -ëÿðè («Ìàðòàúûê» âÿ éà «Èëê Éàç Éîðòóñó»), ÃàçàõûñòàíÒöðêëÿðè («Íåâðóç — Óëóñ») âÿ á. àðàñûíäà äà áþéöêúîøãó èëÿ êå÷èðèëèð. Àëòàé Òöðêëÿðè ìàðòûí 18-25-è àðàñû«×ûëãàéàê», «×àëêàíäó Áîéó» âÿ éà «×ûë Áàçû» («Èëáàøû») áàéðàìû, Òûâà Òöðêëÿðè ôåâðàëûí ñîíó — ìàðòûíÿâ âÿëèíäÿ «Øàãàà» áàéðàìû, ×èíäÿêè óéüóðëàð «Êûøçè ìèñòàííè êîüëàø», éÿíè ãûøûí ãîâóëìàñû àäëàíäûðûëàíÍîâðóç áàéðàìû êå÷èðèðëÿð.Áîë áàéðàì ñöôðÿñè, ôàëàáàõìàëàð, ãàïû ïóñìàëàð,ýöëÿø, àò éàðûøû, øàìàíûí âÿ éà åë àüñàããàëûíûí àëãûøëàðû,àüàðòû, ùÿäèééÿ, áàðûø, áÿðàáÿðëèê, ÿêèí÷èëèêëÿ ìÿø -üóë îëàí Òöðêëÿðäÿ ñÿìÿíè, ùåéâàíäàðëûãëà ìÿøüóë îëàí -ëàðäà åâäÿ ñóéà ãîéóëìóø áàð âåðÿí àüàúûí áóäàüû,ãóçó âÿ ÷ÿïèøëÿðèí áàüëàíäûüû «õþíå» âÿ «÷å ëå»ëÿð,îä, îúàã áó áàéðàìûí àéðûëìàç ùèññÿëÿðèäèð.Íîâðóç òîíãàëû. Îä, îúàã Òöðê õàëãëàðûíûí èíàíúñèñèòåìèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ éåðè îëàí ìÿôùóìäóð. Èëêèíèíêèøàô äþâðöíäÿ îä Ýöíÿøèí éåðäÿêè ðÿìçè ñàéûëûðäû.Ýþéäÿí éåðÿ øèìøÿêëÿ ýÿëÿí îä òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíèèçàù åòìÿêäÿ àúèç îëàí èíñàíëàð àðàñûíäà ãåéðè-àäèýöúÿ ìàëèê áèð úàíëû êèìè àíëàøûëûðäû. Îíëàð îääàí ãîðõóð,îíóí ÿùÿìèééÿòèíè (èñòèñèíè, èøèüûíû) äÿðê åäèð, îíóãîðóéóð, îíà ùþðìÿò åäèðäèëÿð. Òÿáèè êè, áöòöí áóíëàðûíÇÿðäöøòëÿ, àòÿøïÿðÿñòëèêëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. ßê -ñèíÿ, èíñàíëàðûí þçöíäÿí ÿââÿëêè èíàíú ñèñòåìèíè éàõøûúàþéðÿíÿí Çÿðäöøò îíëàðäàí þç ôÿëñÿôÿñèíäÿ èñòèôàäÿåòìèøäèð. Îäóí èíàíú ñèñòåìèíäÿêè ÿñàñ ôóíêñèéàëàðûíäàíáèðè äÿ îíóí ïàêëàøäûðûúû, òÿìèçëÿéèúè, ñàôëàäûðûúû ãöâ -âÿñèíÿ èíàìäûð.Ìÿëóìäóð êè, ãÿäèì Òöðêëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí äÿ ýþéîüóçëàðäà îäà, îíóí òÿìèçëÿéèúè, ñàôëàøäûðûúû ãöââÿñèíÿèíàì î ãÿäÿð ýöúëö îëìóøäóð êè, ùÿòòà äöøìÿíòÿðÿôèí ñÿðêÿðäÿñè äàíûøûã ö÷öí ýÿëÿíäÿ ãàðøû òÿðÿôèíàëà÷ûüûíûí ãàáàüûíäà ãàëàíìûø òîíãàëûí öñòöíäÿíêå÷ìÿëè îëóðäó. Éàëíûç áóíäàí ñîíðà îíóí àëà÷ûüà ýèð -42 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

ìÿñèíÿ èúàçÿ âåðèëèðäè. Îä äöøìÿíèí öðÿéèíäÿ áö òöíêèí-êöäóðÿòè, äöøìÿí÷èëèê ùèññëÿðèíè, ãàðà ãöââÿëÿðè ìÿùâåäèðäè. Øàìàíëàð äà àéèíÿ áàøëàìàçäàí ÿââÿë äöí -ãöðö, àéàããàáûíû îúàüûí òöñòöñöíÿ âåðèðäèëÿð. Èíàìàýþ ðÿ, îúàüûí òöñòöñö ãàðøûäàêû øÿð ãöââÿëÿðëÿ äþéöøäÿøàìàíà âÿ äöíãöðöíÿ ýöú âåðèð.Øàìàíëàðûí ìöõòÿëèô õÿñòÿëèêëÿðè îäëà ìöàëèúÿ åò -ìÿëÿðè, õÿñòÿíè îäóí öñòöíäÿí êå÷èðìÿëÿðè, îúàüûí áà -øûíà ôûðëàòìàëàðû, þç áÿäÿíëÿðèíäÿêè øÿð ãöââÿëÿðèòÿìèçëÿìÿê ö÷öí êþçöí öñòöíäÿ àéàãéàëûí ýÿçìÿëÿðèâÿ íÿùàéÿò, õàëãûìûçûí Íîâðóç áàéðàìû âàõòû òîíãàëöñòöíäÿí àòûëìàñû îäóí ñàôëàøäûðûúû ãöââÿñèíÿ èíàìëàáàüëûäûð. Áó àäÿò êþùíÿ èëäÿí úàíûìûçà éûüûëàí àüðûàúûäàíòÿìèçëÿíìÿê, éåíè èëÿ, éÿíè òîíãàëûí î òàéûíàñàü ëàì, òÿìèç ãÿäÿì ãîéìàã àðçóñóíäàí èðÿëè ýÿëèðâÿ ñþçñöç êè, ãÿäèì èíàìûí èçëÿðèíäÿíäèð.Îäóí ïàêëàøäûðûúû, ñàôëàøäûðûúû âÿ òÿìèçëÿéèúè ãöâ -âÿñèíÿ èíàìûí èçëÿðèíÿ òàðèõè ìÿíáÿëÿðäÿ äÿ ðàñò ýÿëèíèð.È.Êàôåñîüëóéà âÿ ß.Úÿôÿðîüëóéà èñòèíàä åäÿí Ïðîô.Äð.Àáäóëùàëóê Ì.×àé äà þçöíöí «Òöðê Åðýåíåêîíáàéðàìû Íåâðóç» (1991) êèòàáûíäà áó ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëûéàçûð êè, Áèçàíñ èìïåðàòîðëàðûíäàí îëàí Æèñòèíèí åë÷èñèÇåìàðêîñ 568-úè èëäÿ Ýþé Òöðêëÿðèí éàíûíà åë÷è ñèôÿòèëÿýåòäèéè çàìàí Òöðêëÿð åë÷è ùåéÿòèíè áþéöê òîíãàëëàðûíàëîâëàðû öçÿðèíäÿí êå÷èðÿðÿê éàìàí ðóùëàðäàí, øÿðãöââÿëÿðäÿí òÿìèçëÿìèøëÿð. Êóìàíëàðà åë÷èëèê ìÿãñÿäèëÿýåòäèéè çàìàí Êóìàí ùþêìäàðû Áàòàíûí ñàðàéûíäàãÿáóë åäèëìÿäÿí þíúÿ Ïëàíî äå Êàðïèíè âÿ åë÷èëèêùåéÿòè äÿ èêè òÿðÿôäÿí ýóð éàíàí òîíãàëëàðûí àðàñûíäàíêå÷èðèëÿðÿê øÿð ãöââÿëÿðäÿí òÿìèçëÿíìèøëÿð.Ê.Èíîñòðàíòñåâÿ ýþðÿ, Òöðêëÿðèí ùþêìäàðû èëèí ìö -ÿé éÿí áèð ýöíöíäÿ áþéöê áèð òîíãàë ãàëàòäûðàð, ãóðáàíëàðêÿñäèðÿð, àëãûøëàðëà áþéöê áèð áàéðàì êå÷èðÿðäè.Ãàëàíàí îúàüûí, òîíãàëûí àëîâó ýþéëÿðÿ éöêñÿëÿíäÿ,îíóí ðÿíýè èëÿ ýÿëÿúÿêäÿ áàø âåðÿ áèëÿúÿê áÿçèùàäèñÿëÿðäÿí âÿ îíëàðûí íÿòèúÿëÿðèíäÿí õÿáÿð òóòà áè -ëèðäèëÿð. ßýÿð àëîâ éàøûëäûðñà, èëèí áÿðÿêÿòëè âÿ éàüìóðëóîëàúàüû äöøöíöëöðäö. Àü ðÿíýëè àëîâ ãûòëûã ÿëàìÿòèèäè. Àëîâóí ñàðû îëìàñû õÿñòÿëèê îëàúàüûíà, ãàðà ðÿíýÿáîéàíìàñû èñÿ ùþêìäàðûí þëöìöíÿ âÿ éà óçàã ñÿôÿðÿýåäÿúÿéèíÿ èøàðÿ èäè. Ãûðìûçû ðÿíýÿ áîéàíàí àëîâóíäèëëÿðè ñàâàø îëàúàüûíäàí õÿáÿð âåðèðäè. ×èí ãàéíàãëàðûíäàíàëûíàí ìÿëóìàòà ýþðÿ èñÿ, ðÿíýèíäÿí àñûëûîëìàéàðàã, ÿýÿð ìûçðàãëàðûí óúóíäà àòÿø ïåéäà îëóðñà,áó, ãàðøûäàêû ñàâàøûí óüóðëà íÿòèúÿëÿíÿúÿéèíäÿíõÿáÿð âåðèð. Ý.Èíîñòðàíòñåâ «áó õÿáÿðèí àèä îëäóüóóëóñóí Òöðê óëóñó îëìàñû ÷îõ ìöìêöíäöð» äåìÿêëÿîäëà ôàëà áàõìàíûí, ÿñàñÿí, Òöðêëÿðÿ àèä îëäóüóíóáèð äàùà âóðüóëàìûøäûð.Áöòöí áó ìèñàëëàð áèð äàùà ñöáóò åäèð êè, îäóí øà -ìàíèçìäÿí ýÿëÿí òÿìèçëÿéèúè ýöúöíÿ èíàì òÿê ñàäÿèíñàíëàð àðàñûíäà äåéèë, åéíè çàìàíäà ùàêèì äàèðÿëÿðäÿäÿ ýåíèø éàéûëìûø, ùÿòòà äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðäÿáåëÿ þçöíÿ éåð àëìûøäûð. ×öíêè ãÿäèì äþâðëÿðäÿòàéôà áàø÷ûñû îëàí øàìàíëàð ñîíðàëàð äþâëÿò÷èëèêÿíÿíÿëÿðèíèí èíêèøàô åòäèéè çàìàíëàð þç éåðëÿðèíè ùþê -ìäàðëàðà âåðñÿëÿð äÿ, äþâëÿòäÿêè ìÿñëÿùÿò÷è, êàùèí,ôàëà áàõàí, ìöàëèúÿ åäÿí, äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè òÿäáèðëÿðèéþíëÿíäèðÿí, òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíÿ òÿñèð åäÿ áèëÿí øÿõñêèìè þç ôóíêñèéàëàðûíû ãîðóéóá ñàõëàìûøäûëàð.Ìåêñèêàäà, Àâñòðàëèéàäà, Àôðèêàäà, Àìåðèêàäàêûãû çûë äÿðèëè ùèíäóëàð àðàñûíäà äà òÿìèçëÿéèúè, ïàêëàøäûðûúûáèð ãöââÿ êèìè ñàéûëìàñû áèð äàùà îä êóëòóíóí èí -ñàíëàðûí èëêèí èíêèøàô äþâðëÿðèëÿ äàùà ñûõ áàüëû îëäóüóíóýþñòÿðèð. Àâðîïàäàêû îä áàéðàìëàðûíäàí áÿùñ åäÿíÚåéìñ Ôðåçåð éàçûð: «Òà ãÿäèì çàìàíëàðäàí Àâðî -ïà äà áåëÿ áèð àäÿò âàð: èëèí ìöÿééÿí ýöíëÿðèíäÿ êÿíäëèëÿðòîíãàëëàð ãàëàéûð, îíëàðûí ÿòðàôûíäà ðÿãñ åäèð âÿ éàöñòöíäÿí òóëëàíûðëàð». Îäëà, àòÿøëÿ áàüëû Øèìàëè Àâ ðî -ïàäà êå÷èðèëÿí áèð ÷îõ áàéðàìëàðûí êþêöíöí õðèñòèàíëûãäàíÿââÿëêè äþâðëÿðÿ àèä îëäóüóíó éàçàí Ú.Ôðåçåðàéðû-àéðû éåðëÿðäÿ áó áàéðàìëàðûí ìöõòÿëèô âàõòëàðäàêå÷èðèëäèêëÿðèíè äÿ ãåéä åäèð. Áåëÿ áàéðàìëàðà Ôðàí ñà -íûí øèìàëûíäà, Àë ìà íèéàíûí áèð ÷îõ éåðëÿðèíäÿ ðàñò ýÿ -ëèíÿí Áþéöê Ïîñò (îðóú) àòÿøëÿðèíè, êàòîëèêëÿðäÿ ãåéäîëóíàí Ïàñõà îä ëàðûíû, Øîòëàíäèéàíûí øèìàë òÿðÿôèíäÿéàéûëàí Áåëòàí îä ëàðûíû âÿ áàøãàëàðûíû ìèñàë ýþñòÿðìÿêîëàð. Ú.Ôðå çåðÿ ýþðÿ, áó áàéðàìëàðûí êå÷èðèëìÿñèçàìàíû îääàí èñòèôàäÿ ÿñàñÿí îíóí òÿìèçëÿéèúè ãöâ -âÿñèíÿ èíàìäàí èðÿëè ýÿëèð. «Áöòþâëöêäÿ òîíãàë àéèíëÿðèíèíòÿìèçëÿéèúè íÿçÿðèééÿñè äàùà ùÿãèãÿòÿóéüóí âÿÿñàñëû ýþðöíöð, íÿèíêè Ýöíÿøëÿ áàüëûëûüû êèìè îíà çèääíÿçÿðèééÿ». Áó äà, òÿáèè êè, ãÿäèì äþâëÿðäÿí ýöíöìöçÿúÿíîä êóëòó èëÿ áàüëû àéèíëÿðè, àäÿòëÿðè ãîðóéóáýÿòèðÿí øàìàíëàð âÿ øàìàí÷ûëûãëà äàùà ÷îõ áàüëûäûð.Øàìàíèçìè áÿøÿðèééÿòèí áöòöí äèíëÿðèíäÿí, òèááè âÿïñèõîëîæè ôÿíëÿðèíäÿí ãÿäèì ñàéàí ÀÁØ àëèìè, ïñèõîëîãóÐîúåð Óîëø ÿñðëÿð áîéó äèëëÿðèí, äèíëÿðèí âÿ èúòèìàèùÿéàòûí áó ãÿ äÿð äÿéèøìÿñèíÿ áàõìàéàðàã øàìàíòÿúðöáÿñèíèí, äåìÿê îëàð êè, äÿéèøìÿäÿí ýöíöìöçÿúÿíýÿëäèéèíÿ ùåéðÿò åòìÿéÿ âÿ Ñèáèðäÿ, Øèìàëè âÿ Úÿ íóáèÀìå ðèêàäà, Àâñòðàëèéàäà, Àôðèêàäà èëêèí ôîðìàñûíû ãî -ðóéóá ñàõëàéàí, ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿ äàíûøàí øàìàíëàðûí(õàì, ÷àì, ãàì, êàì, øàìàí, ïîðõàí, øåøåí âÿ ñ.) îë -ìàñûíäàí øàìàíèçìèí ÿí àçû èéèðìè ìèí èë ÿââÿë éà -ðàíäûüû ãÿíàÿòèíÿ ýÿëèð.Äåéèëÿíëÿðäÿí ÿëäÿ îëóíàí íÿòèúÿ áèð äàùà ñöáóòåäèð êè, îäóí, îúàüûí, òîíãàëûí þíÿìëè éåðè îëàí Íîâ ðóçáàéðàìû øàìàíèçìèí Èñëàì àëÿìèíäÿ éàøàéàí èç ëÿ -ðèíäÿíäèð.ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:443

Ñîâåò äþâðöíäÿ, õöñóñèëÿ äÿ, ÕÕ ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿÁàùàð áàéðàìûíû õàëã àðàñûíäà òÿáëèü åäÿí çèéàëûëàðòÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëûðäûëàð. Ìÿñÿëÿí, Ãàçàõñòàíäàþç ÷ûõûøëàðûíäà âÿ ìÿãàëÿëÿðèíäÿ áó áàéðàìûí êå÷èðèëìÿñèíèíëàçûìëûüûíû ãåéä åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ, Øàêåí Ñàé -ôóëèí, Ñóëòàíáåê Êîæîíîâ âÿ áàøãàëàðû úÿçàëàíäûðûëìûøäûëàð.Ñîâåòëÿð Áèðëèéè äàüûëäûãäàí ñîíðà õàëãëàð êþê -ëÿðèíÿ äþíìÿéÿ áàøëàäûëàð. ßñêè Ñîâåòëÿð Áèðëèéèí äÿíÒöðêèéÿéÿ ýåäÿí òÿëÿáÿ, ìöÿëëèì âÿ áàøãàëàðûíûí ñà -éÿñèíäÿ Àíàäîëóäà äà Íîâðóç áàéðàìû äèð÷ÿëäèëìÿéÿáàøëàíäû.Ùàããûíäà äàíûøäûüûìûç Òöðêëÿð ìöõòÿëèô äèíëÿðÿ(Èñ ëàì, õðèñòèàíëûã, ëàìàèçì, øàìàíèçì âÿ ñ.) õèäìÿòåòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ, ñîíðàäàí ãÿáóë åäèëìèø âÿ éà åòäèðèëìèøäèíëÿð äÿ áó áàéðàìà þç òÿñèðëÿðèíè ýþñòÿðìèø, îíóþçöíöíêöëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøìûøëàð. Ëàêèí áöòöí áóí ëàðàáàõìàéàðàã Íîâðóç áàùàð áàéðàìû ùÿð èë äàùà áþéöêðóù éöêñÿêëèéè èëÿ êå÷èðèëèð.Ùÿð éåðäÿ èãëèì øÿðàèòè, òÿáèÿòèí úàíëàíìàñûíûí ìö -øàùèäÿ îëóíäóüó âàõò åéíè îëìàñà äà, ÿêñÿð õàëãëàðäàáó áàéðàìûí êå÷èðèëìÿñè ôåâðàë âÿ ìàðò àéëàðûíàäöøöð. Áåëÿ êè, éåíè èë Ìîëäîâà ðóìûíëàðûíäà ìàðòûí 1-äÿ («Ìåðòñèøîð»), òûâàëàðäà ôåâðàëûí ñîíó - ìàðòûí ÿâ -âÿëëÿðèíäÿ («Øàãàà»), ìîíãîëëàðäà éàíâàðûí îðòàñû âÿìàðòûí ÿââÿëëÿðèíäÿ («Òñàãàí ñàð») ãåéä îëóíóð. ÑèáèðÒöðêëÿðèíèí éåíè èë áàéðàìëàðû þç ðÿíýàðÿíýëèéè èëÿ ìà -ðàã äîüóðóð.×ûëãàéàê. Àëòàé Òöðêëÿðèíèí áèð-áèðèíäÿí ìàðàãëû áàé -ðàìëàðû ñûðàñûíäà ×ûëãàéàê áàéðàìûíûí þçÿë éåðè âàð.Áó áàéðàì îí èêè ùåéâàí ñèêëè òÿãâèìèíÿ ýþðÿ Òó óëàíÀé àäëàíäûðûëàí ìàðò àéûíûí 18-25-è àðàñû, Àé ùèëàë øÿêëèíèíàëàíäà êå÷èðèëèð. ßýÿð áó âàõò Àé ùèëàë øÿêëèíè àë -ìàçñà, áó éàõøû ÿëàìÿò ñàéûëìàç, éàìàí ðóùëàðûí Àéûòóòäóüó äöøöíöëÿðäè. Õàëã àðàñûíäà ×ûë ãà éàê áàéðàìûíà«×àëêàíäó Áîéó» áàéðàìû äà äå éèðëÿð. Áàùàðûíýÿëèøè, òÿáèÿòèí úàíëàíìàñû, éåíè áèð èëÿ ãÿäÿì ãîéìàáàéðàìû ñàéûëàí ×ûëãàéàêäà ìöõòÿëèô îéóíëàð îéíàíûëûð,éàðûøëàð êå÷èðèëèð, ìàùíûëàð îõóíóð, ÷åøèäëè éåìÿêëÿðáèøèðèëèð.Ûñûàõ. Ñàõà Òöðêëÿðèíèí éåíè èë áàéðàìû Ûñûàõ àäëàíûð.Áó áàéðàì ãûøûí óçóí êå÷äèéè äèýÿð Òöðê áþëýÿëÿðèíäÿîëäóüó êèìè, èéóí àéûíûí 21-22-äÿ êå÷èðèëèð. Áóýöí èëèí ÿí óçóí ýöíöäöð. Ûñûàõ áàéðàìûíûí êå÷èðèëäèéèýöíëÿð ãàð-áóç ÿðèéèð, áàùàðûí ýÿëèøè ùèññ îëóíóð. Áþ éöêøàäéàíàëûãëà êå÷èðèëÿí áàéðàìà àü øàìàíûí àë ãûøëàðëàòþðÿíèí êå÷èðèëÿúÿéè ìåéäàíà âÿ ãàëàíìûø òîí ãàëà è÷êèñÿïìÿñè âÿ ìåéäàíû ïàêëàìàñû èëÿ áàøëàíûëûð. Àü øà -ìàí îúàüûí öñòöíäÿí àéàãéàëûí êå÷èð, þòÿí èëèí ïèñëèêëÿðèòÿìèçëÿíèð. Òÿáèè êè, àäè èíñàíëàð øàìàí êè ìè îúà üûíöñòöíäÿí àéàãéàëûí êå÷ÿ áèëìÿçëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ îíëàðòîíãàëûí öñòöíäÿí òóëëàíìàãëà ïàêëàíûðëàð. Ùàìû äèëÿêäèëÿéÿðÿê õöñóñè äöçÿëäèëìèø àüàúà àë-ÿëâàí ïàð÷àëàðäàíúûðûëìûø èïëÿð áàüëàéûð. Àü øàìàíû òþðÿíäÿ áàêèðÿãûçëàð âÿ îüëàíëàð äà ìöøàéèÿò åäèð âÿ ãàäûíëàðûí þâ -ëàäëàðû îëìàñûíà éþíÿëäèëÿí àéèíëÿð èúðà åäèðëÿð. Èãëèìøÿ ðàèòèíè íÿçÿðÿ àëàí ñàõàëàð èëè éàé âÿ ãûø îëàðàã èêèéåðÿ áþëöðäöëÿð. Ûñûàõ ãûøûí áèòèá éàéûí áàøëàíäûüû áàéðàìäûð.Áàéðàìäà îëîíõîñóò éàðûøëàðû êå ÷èðèëèð, îñóîõàéðÿãñè èôà åäèëèð. Îëîíõîñóò éàðûøûíäà ñàõà èýèäëÿðèèðè ãàéà ïàð÷àëàðûíû ãàëäûðàðàã ÷èéèíëÿðèíèí öñòöíäÿí àð -õàéà òóëëàéûðëàð. Ýöú òÿëÿá åäÿí áó éà ðûø Ñèáèðèí äè ýÿðõàëãëàðû àðàñûíäà äà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Îñóîõàé ðÿã ñèèñÿ ùàìû éåéèá è÷äèêäÿí ñîíðà áàø ëàíûð. Áàð ìàã ëà ðûíûáèð-áèðèíÿ êå÷èðÿí ñàõàëàð ÷èéèí-÷èéèíÿ òîíãàëûí ÿò ðà -ôûíäà ñààòëàðëà ùàëàé ÷ÿêèðëÿð. 1991-úè èëäÿ Ñàõà Ðåñ -ïóá ëèêàñûíäà Ûñûàõ áàéðàìû ðÿñìè áàéðàì êèìè ãÿáóëîëóíäó âÿ ùÿìèí ýöí òÿòèë åëàí åäèëäè.Òóí Ïàéðàì. Úÿíóáè Ñèáèðèí ãÿäèì ñàêèíëÿðèíäÿíîëàí õàêàñëàðûí áàùàð âÿ éåíè èë áàéðàìû îëàí ÒóíÏàé ðàì óçóí çàìàí õàëãûí ìÿèøÿòèíäÿí ÷ûõàðûëìûøäûð.Áóíà äà ÿñàñ ñÿáÿá ðóñëàðûí áó áþëýÿäÿ ðóñëàøäûðìàâÿ õðèñòèàíëàøäûðìà ñèéàñÿòèíè äàùà ìÿùàðÿòëÿùÿéàòà êå÷èðìÿëÿðè èëÿ áàüëàíûëûð. Èñòÿð ×àð Ðóñèéàñû,èñ òÿðñÿ äÿ ñîâåò äþíÿìèíäÿ áó éåðëÿðÿ êþ÷öá ýÿëÿíðóñëàð þçëÿðèëÿ éàáàí÷û áàéðàìëàð ýÿòèðäèëÿð. Ðóñ ãûçëàðûèëÿ åâëÿíÿí õàêàñëàðûí äÿäÿ-áàáà áàéðàìëàðû àèëÿäÿãåéä îëóíìàäû. Éàâàø-éàâàø õàëã þç áàéðàìûíû óíóòìàüàáàøëàäû. Ëàêèí ñîí çàìàíëàð êþêÿ ãàéûäûøëàáàü ëû õàêàñ çèéàëûëàðû àðàñûíäà áó áàéðàìû äèð÷ÿëòìÿéÿìåéëëè ãöââÿëÿð ìåéäàíà ÷ûõäû. Áóíëàðà ÕàêàñèéàÉàçû÷ûëàð Áèðëèéèíèí ñÿäðè Ãàëèíà Êàçà÷èíîâàíû, îíóíìöàâèíè âÿ Õàêàñèéàäàêû äþðä êàì úÿìèééÿòèíäÿíáèðèíèí ñÿäðè Âàëåíòèíà Òàòàðîâàíû âÿ áàøãàëàðûíû ìè -ñàë ýþñòÿðìÿê îëàð. Îíëàðûí ñÿéè âÿ ãàéüûñû íÿòèúÿñèíäÿÕàêàñèéàäà Òóí Ïàéðàì äèð÷ÿëäèëäè. Ùÿð èë èéóí àéûíäàÁþéöê Ìÿçàðëûã ÷þëöíöí îðòàñûíäàêû Áàçû àäëàíàíéåðäÿ öìóìõàëã áàéðàìû îëàí Òóí Ïàéðàìà ìèíëÿðëÿàäàì àõûøûð, àò éàðûøûíà, õöðåøÿ áàõûð, õàéúûëàðûí ÷û -õûø ëàðûíà ãóëàã àñûðëàð. Ñîí âàõòëàð Àáàêàíäàí àëäûüûììÿëóìàòà ýþðÿ, Â.Òàòàðîâàíû ðóùè õÿñòÿ êèìè ìö -àëèúÿ åäèðëÿð. Îíóí õàëãû ö÷öí, ìèëëè áàéðàìëàðûí, äèíèíäèð÷ÿëäèëìÿñè, Àðêàäè Ãàéäàðûí Õàêàñèéàäà òþðÿòäèêëÿðèâÿùøèëèêëÿð ùàããûíäà ÿëäÿ åòäèéè ìàòåðèàëëàðäàí, áÿ -äèè ÿñÿðëÿðèíäÿí, ìÿãàëÿëÿðèíäÿí ñîíðà ðóùè õÿñòÿ åëàíîëóíìàñû ùå÷ äÿ òÿÿúúöáëö äåéèë. Õàêàñëàð àäÿòÿí,èéóí àéûíûí 21-22-äÿ Ýöíÿøÿ òàéûü (ãóðáàí) ìÿ ðà -ñèìè êå÷èðèðëÿð. Áþéöê úîøãó âÿ ìöõòÿëèô ÿéëÿíúÿëÿðëÿ,àéèíëÿðëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí áó ìÿðàñèìèí äÿ, äèýÿð ëÿ -ðèíäÿ îëäóüó êèìè, ÿñàñ èøòèðàê÷ûëàðû øàìàíëàð èäèëÿð. Áóýöí Õàêàñèéàäà áèð íå÷ÿ øàìàí úÿìèééÿòè ôÿàëèééÿò44 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

ýþñòÿðèð. Áó äà àðòûã õðèñòèàíëûüà «éîõ» äåéÿí õà êàñ -ëàðûí ÿñêè èíàíúëàðûíà äþíìÿëÿðèíÿ ñöáóòäóð…Øàãà. Òûâà Òöðêëÿðèíèí ìþâñöì ìÿðàñèìëÿðè àðàñûíäàáàùàð, éåíè èë áàéðàìû îëàí Øàãààíûí àéðûúà éå -ðè âàð. Áàéðàìûí àäû, éÿíè Øàãàà ñþçö ñîíðàëàð ìîíãîëëàðäàíýþòöðöëÿðÿê Òñàãàí ñàð áàéðàìûíûí àäûíûíòÿùðèô îëóíìóø øÿêëè îëñà äà, ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ Íîâ ðóçáàéðàìûíà ÷îõ éàõûí îëàí áó ìÿðàñèìèí êþêëÿðè äàùàãÿäèìëÿðÿ ýåäèá ÷ûõûð. ßââÿëëÿð çÿðäöøòëöéöí ýå íèøéàéûëäûüû ÿðàçèëÿðäÿ, Èñëàìûí ùàêèì ìþâãå òóòäóüóáþëýÿëÿðäÿ îëäóüó êèìè, áóðàäà äà äèí þç òÿñèðèíè ýþñ -òÿðÿðÿê Øàãààéà áèð ñûðà ëàìàèçì öíñöðëÿðè ãîøìóøäóð.Òûâà ÿðàçèñèíäÿ ëàìàèçìèí ÕÛÛÛ ÿñðäÿí éàéûëìàüàáàøëàìàñûíà áàõìàéàðàã î, XVÛÛ ÿñðäÿ ðÿñìè îëàðàããÿáóë åäèëäè. Áóíóíëà áåëÿ, ëàìàèçì òûâàëàðûí ùÿéàòûíäàíøàìàíèçìè òàì ñûõûøäûðûá ÷ûõàðà áèëìÿìèøäèð.Øàìàíëàð (õàìëàð) õàëãûí ùÿéàòûíûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿîëäóüó êèìè, Øàãàà áàùàð áàéðàìûíäà äà ëàìàëàðëàéàíàøû èøòèðàê åäèðëÿð. Òûâà àëèìè Ì.Ìîí ãóøóí éàçäûüûíàýþðÿ, áàùàð áàéðàìûíûí áàøëàíüûúû ìöõòÿëèô âàõòëàðàòÿñàäöô åäÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, éàíâàðûí ñîíóíà, ôåâðàëûíñîíóíà. Õàëã éàðàäûúûëûüûíûí ÿâÿçñèç áèëèúèñè, òûâàõàëã éàçû÷ûñû Ñ.Ñàðûã-îîë (1908-1983) èñÿ Øà ãà àíûíìàðòûí 1-äÿ êå÷èðèëäèéèíè ýþñòÿðèð. Øàãààíûí ãåéä îëóíäóüóâàõò ñàêðàë âàõò êèìè ãÿáóë îëóíàðàã êå÷ìèøëÿýÿëÿúÿéè ùÿì áèðëÿøäèðÿí, ùÿì äÿ àéûðàí, êÿíä òÿñÿððöôàòûèøëÿðèíèí áàøëàíäûüû áèð äþâðÿ äöøöð. Áàé ðàìà ùà -çûðëûã ùÿëÿ ãûøûí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàíûð. Ààëëàð ãûøëàüàêþ÷ÿíäÿ, ÿí éàüëû ãîéóí âÿ éà êå÷è êÿ ñèëèð, äîüðàíûáãàðûíûí è÷èíäÿ ãàðëû, áóçëó éåðäÿ ãàçûëìûø ÷àëàéà áàñäûðûëàðàãäîíäóðóëóð âÿ Øàãàà ö÷öí ñàõëàíûëûð. Áó íà«äîîðàì÷û» äåéèëèð. ßòè îíà ýþðÿ ãà áàã úà äàí ùà çûð -ëàéûðëàð êè, éàçà êþêëöéöíö èòèðÿí ùåéâàíëàðûí ÿòè ÿââÿëêèòÿê ëÿçèç îëìóð. Øàãààéà áèð íå÷ÿ ýöí ãàëìûø áöòöíààëû, þãöí (êå÷ÿ àëà÷ûãëàðûí. Ìö ãàéèñÿ åò: þã-þé) è÷èíè,÷þëöíö òîç-òîðïàãäàí òÿìèçëÿéèð, ãàá-ãà úàüû, ïàë-ïàëòàðûéóéóð, éîðüàí-äþøÿéè ÷ûðïûð, áàúàíûí êå÷ÿ þðòö éö -íö à÷ûð, òöñòö äàüûëàíàúàí þãöí ùàâàñûíû äÿéèøèð, éåðÿñàëûíàí êå÷ÿ äþøÿìÿíè (øèðòåêè), õàë÷à-ïàëàçû, äÿðè õóð -úóíëàðû, àéàããàáûëàðû áàéûðà ÷ûõàðûðëàð. Ýÿíúëÿð ñöðöø -êÿíëÿðè òÿìèçëÿéèð, éåëëÿí÷ÿêëÿð äöçÿëäèð, ààëûí àðõàòÿðÿôèíäÿ (áÿçÿí áèð ààëäà äþðä-áåø þã îëóðäó) èêè ùöí -äöð ãàð òÿïÿñè éûüûð, îíóí äà áàøûíà èêè àüàú ñàíúûð,äàøëàðäàí òîíãàë ö÷öí éåð äöçÿëäèð, êþù íÿ ÿøéàëàðäàí,çèð-çèáèëäÿí òîíãàë ãàëàéûðëàð. Áó éûð-éûüûøäà ãÿäèìèíàìëàðûí èçëÿðè ýþðöíöð. Áåëÿ êè, åâ, ùÿ éÿò ìóðäàð, ïèñøåéëÿðäÿí àçàä åäèëìÿëè, îíëàð êþù íÿ èëäÿ ãàëìàëûäûðëàð.Òÿçÿ èëäÿ ùÿð øåé ýþçÿë, òÿìèç, ñÿ ëèãÿëè îëìàëûäûð.Ëàìàèñò òûâàëàð öñòöíÿ áóðõàíëàð ãî éóë ìóø áàëàúà ìà -ñàíûí (áóðõàí øèðååçè) öñòöíäÿêè ÷ûðàãëàðû (òóíú úàìëàðäàéàü âÿ ãîéóí éóíóíäàí ïèëòÿ) éàíäûðûðëàð. Éåíèèëäÿ ÷ûðàãëàðûí éàíäûðûëìàñû Àñèéà õàëãëàðûíäà ìöõòÿëèôìÿíà äàøûéûð. Áó, áóðõàíëàðà ãóðáàí êèìè äÿ, ýÿëÿúÿéèáèëìÿê ö÷öí ôàëà áàõìàã êèìè äÿ (àëîâóí ýóðëóüó âÿýåú ñþíìÿñè èëèí íåúÿ îëàúàüûí äàí õÿáÿð âåðèð), Ýö -íÿøÿ ñèòàéèø, éÿíè ãûøäà þë äöéö äöøöíöëÿí Ýöíÿøèí äè -ðèëìÿñè ö÷öí éàíäûðûëäûüû êèìè äÿ éîçóëóð. Ìàñàíûí öñ -òöíäÿ áóðõàíëàðà òÿðÿô äàü îëóíìóø éàü ÷ÿêèëìèø ãàðàãî÷ âÿ éà êå÷è áàøû ãîéóð, îíóí äà àëíûíûí îðòàñûíà,éÿíè ãàøãàñûíà «êàñ» èøàðÿñè ÷ÿêèðäèëÿð. Áó, øöàñûÿòðàôà éàéûëàí Ýöíÿøèí òÿñâèðèäèð. Õàëãûí òÿñÿââöðöíÿýþðÿ, áó, ãûøäà øÿôÿãëÿðè ñþ íöêëÿøÿí Ýöíÿøè äèðèëòìÿéÿõèäìÿò åäèð. Éåíè èë ÿðÿôÿñèíäÿ ààëûí àüñàããàëëàðûàðæààí ÷èëÿéÿ-÷èëÿéÿ, àð äûú âÿ êÿêëèêîòó òöñòöëÿäÿ-òöñ -òöëÿäÿ õîø ñþçëÿð, àëãûøëàð äåéèð, àèëÿëÿðÿ õåéèð-áÿðÿêÿò,óçóí þìöð, úàí ñàüëûüû äèëÿéèðëÿð. Àëãûøëàð àðàñûíäàìÿùñóëóí áîë îëìàñûíà, ãîéóí-ãóçóíóí, ìàë-ãàðàíûíàðòûìûíà éþíÿëÿíëÿð õö ñó ñè éåð òóòóð. Àõøàì ìö ãÿä -äÿñ îõó (ûäûê îê) ñàäàêäàí ÷ûõàðäûá þãöí ÿí ùþðìÿòëèéåðèíÿ áÿðêèäèð, îíà ö÷ éàøëû óøàüûí ñà÷û áö êöë ìöø (òû -âàëàðäà èëê äÿôÿ óøàüûí áàøûíû ö÷ éàøûíäà ãûðõûðëàð —Ý.É.) êàäàê (áÿõøèøëèê èïÿê øÿðô), àë-ÿëâàí ëåíòëÿð áàüëàéûð,áèøìèø éàüëû ãî éóí ãóé ðóüó òèêÿëÿðè äöçöðëÿð. Øà -ãààíûí áÿðàáÿðëèê áàé ðàìû îë äóüóíó äà âóðüóëàéûðëàð.Áàéðàì ýöíëÿðè êàñûáëà âàð ëû, áþéöêëÿ êè÷èê àðàñûíäàêûôÿðã ýþòöðöëöð. Ùå÷ êÿñ áèð-áèðèíÿ éóõàðûäàí àøàüû áàõìûð.Áóíóí ö÷öí äÿ ùàìû áèð-áèðèíè «àìûðëàæûð» äåéèëÿíñàëàìëà ñàëàìëàéûð, éÿíè êè÷èêëÿð îâóúëàðûíû éóõàðû òóòàðàãÿëëÿðèíè óçàäûð, áþéöêëÿð èñÿ îâóúëàðûíû àøàüû âÿçèé -éÿòäÿ ÿéÿðÿê îíëàðûí ÿëëÿðèíè òóòóðëàð. Àìûðëàæûð èíñàíëàðàðàñûíäà éàø ôÿðãèíè ñèëèð, ùàìûíûí áÿðàáÿð îëäóüóíóýþñòÿðèð, êöñÿíëÿðè áà ðûøäûðûð. Áàéðàìäà ùàìû áèð-áèðèíÿùÿäèééÿ âåðèð. Àäÿ òÿí, àü øåéëÿð áàüûøëàíûð — àü êàüûç,àü õÿç, àüàðòû, àü êå÷è âÿ ñ. Àü ðÿíýÿ öñòöíëöê âåðèë -ìÿ ñè õîøáÿõòëèéèí, àü ýöíëÿðèí ðÿìçè êèìè àíëàøûëûð.Äèëèìèçäÿ òåç-òåç èø ëÿäèëÿí «àü ýöíÿ ÷ûõàñàí», «Ýö -íöí àü îëñóí» êèìè àë ãûøëàðûí äà áó ðÿìçè ìÿíà èëÿáàüëûëûüû àéäûíäûð. Òûâàëàð óçàã éîëà ÷ûõàíûí àðõàñûíúàñó äåéèë, ñöä àòûð, éîëóíóí àü îëìàñûíû àðçóëàéûðëàð.Íîâðóç áàéðàìûíäà îëäóüó êèìè, Øàãààäà äà éåìÿêëÿðÿõöñóñè ôèêèð âåðèëèð. Òûâàëàðà ýþðÿ, éåìÿê íÿ ãÿäÿð÷îõ îëàðñà, éåíè èëäÿ ùÿìèí àèëÿíèí ñöôðÿñè åëÿúÿ áîëîëàð. Ìàñàéà ïþðòëÿìÿ, àüàðòû, øîðáàëàð, êþìáÿëÿð, éàü -äà ãûçàðäûëìûø êö ðÿ úèêëÿð (áîîðçàêëàð) ãîéóëóð. «Êóëàêìàí÷û àçû Øàãàà ìàí÷ûçû» äåéèëÿí, ÿò âÿ õÿìèðäÿíùàçûðëàíìûø ãóëàüàáÿíçÿð éåìÿê íþâö Øàãààäà äàùà÷îõ ñåâèëèð. Àäè âàõòëàðäà àç-àç áèøèðèëÿí äöéö áàéðàìýöíëÿðè éåìÿêëÿðèí áàøû îëóð. Ñöôðÿéÿ äöçöëÿí ùÿð áèðøåé áîëëóã, áÿ ðÿêÿò ðÿìçè ñàéûëûð. Áàéðàì àõøàìû îü -ëàíëàð áèð þãÿ, ãûçëàð äà áàøãà þãÿ éûüûøàðàã ôàëà áàõûð,ÿéëÿíúÿëÿð êå÷èðèðëÿð. Éåíè èëäÿ ôàëà áàõàí ýÿíúëÿðè áàøëûúàñûàèëÿ ìÿ ñÿëÿëÿðè ìàðàãëàíäûðûðñà äà, éàøëûëàðû ùåé-ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:445

âàíûí, ààëûí, äþëöí, óøàãëàðûí òàëåéè äàùà ÷îõ íàðàùàòåäèð. Ôà ëà áàõìà èêè úöð îëóð: äÿäÿ-áàáà öñóëëà, éÿíèñûíàìàëàðëà (ãÿëéàíûí éàõøû ÷ÿêèëìÿñè, øàìûí òåç âÿéà ýåú éàíûá ãóðòàðìàñû âÿ ñ.), áèð äÿ êè, ëàìàëàðûí àñòðîëîæèêèòàáëàðëà áàõäûãëàðû ôàëëàð. Àèëÿäÿ éåíè äîüóëàíóøàã âàðñà, ôàëà áàõàí çàìàí îíà ïèñ ýÿëÿúÿê äö øöð -ñÿ, ÷îõ âàõò ãûçà îüëàí, îüëàíà ãûç àäëàðû âÿ éàõóä Áà -ãàé-îîë (Ïèñ îüëàí), Õèðëèã-îîë (Êèðëè îüëàí), ãûçà Õàðàõûñ (Ãàðà ãûç) âÿ ñ. êèìè àäëàð ãîéàðàã þëöìö âÿ éà -ìàí ðóùëàðû ÷àøäûðìàã èñòÿéèðëÿð. ßââÿëëÿð ùÿð Øàãààýöíö ùàìûíûí éàøûíûí öñòöíÿ áèð éàø äà ýÿëèðäè. Ëàêèíëàìàèçì éàéûëäûãäàí âÿ ëàìà àñòðîëîãëàðà ìàðàã àðòäûãäàíñîíðà óøàüûí íÿèíêè äîüóì èëèíè, ùÿòòà àéûíû,ýö íöíö âÿ ñààòûíû äà éàääà ñàõëàìàüà áàøëàäûëàð.Áàéðàì ýöíëÿðè ÷àëûøûðäûëàð êè, þãäÿ éàøûëëûãëà áàüëû íÿèñÿ áèð øåé îëñóí. Áó ìÿãñÿäëÿ áàéðàìà ãÿäÿð àüàúáóäàãëàðûíû êÿñèá åâäÿ ñóéà ãîéóðäóëàð êè, òåç éàðïàãëàñûíâÿ ÷è÷ÿê à÷ñûí. Øàìàíëàð äà áó áàéðàìäà èøòèðàêåäèð, àëãûøëàð ñþéëÿéèð, õåéèð-áÿðÿêÿò äèëÿéèðäèëÿð.ßýÿð îòóðàã ùÿéàò òÿðçè êå÷èðÿí, ÿêèí÷èëèéÿ öñòöíëöêâåðÿí õàëãëàðäà ñÿìÿíè áàøëûúà ðÿìç êèìè ýþòöðöëöðñÿ,ùåéâàíäàðëûãëà ìÿøüóë îëàí áþëýÿëÿðäÿ éåíè èëäÿ ìàëãàðàíûí,ãîéóí-ãóçóíóí ÷îõàëìàñûíû «òÿìèí» åäÿíðÿìçëÿðÿ öñòöíëöê âåðèðëÿð. Áó ìÿãñÿäëÿ äÿ òûâàëàð Øà -ãàà ÿðÿôÿñèíäÿ þãöí ýèðÿúÿéèíäÿí ñàíäûãëàð (àïòàðà)ãîéóëàí éåðÿäÿê, áàúàíûí ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿí âÿ éà îíóíÿòðàôûíà ãóçó âÿ ÷ÿïèøëÿðèí áàüëàíäûãëàðû õþíå âÿ ÷å ëå -ëÿð (÷àòûëàð) àñûðäûëàð. Éåíè èëäÿ âàð-äþâëÿò àðçóñóíäàíäîüàí áó àäÿòäÿí áàøãà òàâàíäàí åâ ùåéâàíëàðûíûíðÿíýëÿíìèø ôèãóðëàðû, îéóíúàã úàì, ÷þì÷ÿ, òÿê íÿ êèìèÿøéàëàð àñûëûðäû. Âàð-äþâëÿò ðÿìçè ñàéûëàí áó îéóíúàãëàðíÿñèëäÿí íÿñëÿ êå÷èð, ìèðàñ ãàëûð, îíëàðëà îé -íàìàã èñÿ ãÿòè ãàäàüàí åäèëèðäè. Øàãàà ãàáàüû ëà -ìàèçìèí òÿñèðè îëàðàã ùÿì÷èíèí ýþéäÿêè Àéà, óëäóçëàðàäà ñèòàéèø åäèðäèëÿð. Áåëÿ êè, éåíè èëÿ ëàï àç ãàëìûøþãöí ÷þë òÿðÿôèíÿ éóìðóã áîéäà ö÷ ãàð òîïó ãîéóðäóëàðêè, Óëóã ×åäèõàí (Áþéöê Àéû áöðúö. Ìîíãîë õàëãëàðûîíà äîëààí äåéèðëÿð - Ý.É.) ö÷ äÿôÿ ààëû äîëàíàðêÿíîíëàðëà þç àòûíû ñóëàñûí. Óëóã ×åäèõàíà ùÿð àèëÿ ùÿðàéûí 22-äÿ äóà åäÿð, þãëÿðäÿ ÷ûðàãëàð éàíäûðûðäûëàð.Èíàìà ýþðÿ, äóà èëÿ áèðëèêäÿ óëäóçëàðû äà ãîíàã åäèðäèëÿð.Ëàìàëàðûí äåäèêëÿðèíÿ ýþðÿ, ùÿð áèð óëäóçóí èíñàíâÿ ùåéâàíëàðûí òàëåéèíäÿ ìöùöì ðîëó âàð. Îíëàðûí ñèòàéèøîáéåêòëÿðèíäÿí áèðè äÿ Îðèîí áöðúöäöð. Ðÿâàéÿòÿýþðÿ, áó, àíà ìàðàëû ãîâàðàã ýþéëÿðÿ ÷ûõàí îâ÷ó èëÿáàüëûäûð. Òûâà îâ÷óëàðû ùÿìèøÿ îâ ãàáàüû Îðèîí áöð úö -íÿ ãóðáàí âåðèðëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ éåíè èë àõøàìû áèð ãàé -äà îëàðàã áöðúëÿðÿ ãóðáàíëàð âåðèëèð âÿ ÿâÿçèíäÿ îíëàðäàíáèð ÷îõ øåéëÿð äèëÿíèëèðäè. Áó âàõò ëàìàëàð òÿñáåù÷åâèðÿðÿê ñóòðàëàð îõóéóð, àëãûøëàð ñþéëÿéèðëÿð, áóüäàóíóíäàí èíñàí ôè ãóðëàðû äöçÿëäèð, ñîíðà äà éàíäûðûðäûëàð.Áåëÿ áèð èíàì âàðäû êè, áó àéèí òÿçÿ èëäÿ áîëëóã éàðàäàúàã.Øàãàà ýö íö ãàëàíàí òîíãàëûí áàøûíà òîïëàøàíëàðà,åëÿ-îáàéà õåéèð-äóàíû ÿââÿëëÿð øàìàíëàð, ñîíðàëàðèñÿ åë àüñàããàëëàðû âåðèðäèëÿð. Îíëàð ãàçàíäàí÷þì÷ÿ èëÿ ÷àé (òûâàëàð áÿðê êÿðïèú ÷àéëàðû ãàçàíäà ãàéíàäûááèøèðèð âÿ ÷þì÷ÿ èëÿ ïèéàëÿëÿðÿ òþêöá è÷èðëÿð —Ý.É.) ýþòöðÿðÿê äþðä éàíà ÷èëÿéÿ-÷èëÿéÿ äåéèðäèëÿð:«Èëàíëàðûí ãàáûüû ñîéóëìàüà áàøëàéûð. Éåíè èëèí èëê ýöíöîéàíûð. Áöòöí ÷ÿ òèíëèêëÿð àðõàäà ãàëûá. Ãîé, éàõøû ùÿðíÿ âàðñà, öçö íö áèçÿ ÷åâèðñèí! Þç çÿùìÿòèëÿ éàøàéàíëàðàõîøáÿõòëèê, ÿìèí-àìàíëûã! Õÿñòÿëèê âÿ ýöíàùëàðáèçäÿí éàí êå÷ñèíëÿð!…» Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû éóõàðûäàØàãàà áàéðàìûíà áèð ñûðà ëàìàèçì öíñöðëÿðè äÿýèðäèéèíèí øàùèäè îëäóã. Îðèîí áöðúöíÿ ãóðáàíëàð âåðìÿê,áóðõàíëàðûí þíöíäÿ øàì âÿ éà ÷ûðàã éàíäûðìàã,ëàìàëàðûí ñóòðàëàð îõóìàñû, àñòðîëîãëàðûí óëäóçëàðëà, êè -òàáëàðëà ôàëà áàõìàñû, Øàãààíûí èëê ýöíö õöðåäÿ õóðàëòÿøêèë îëóíìàñû, Áóääàíûí 16 ìþúöçÿñèíèí øÿðÿôèíÿøÿíëèê êå÷èðèëìÿñè âÿ ñ. äåäèêëÿðèìèçÿ ñöäóòäóð. Øàãààéàøàìàã ö÷öí ëàìàèçìèí áó úÿùÿòëÿðèíè, àäÿòëÿðèíèþçöí äÿ áèðëÿøäèðìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäûð.Ëàìàëàð ëàìàèçì öíñöðëÿðèíè ãàòìàãëà Øàãààíû äèíèáàéðàìà ÷åâèðìÿéÿ ÷àëûøñàëàð äà, îíóí ãÿäèì öìóì -òöðê êþêëÿðè, ÿëàìÿòëÿðè, Íîâðóç áàéðàìû èëÿ áèðáàøàÿëà ãÿñè äàíûëìàçäûð. Áó äà áèçèì éåíè èë áàéðàìûìûçûíéàðàíûøúà òàðèõèí ãàòû à÷ûëìàìûø ñÿùèôÿëÿðèëÿ áàüëûëûüûíàáèð äàùà ñöáóòäóð.Øàãàà áàéðàìûíûí ìèñàëûíäà ãåéä åòäèê êè,Òöðêëÿð ìöõòÿëèô äèíëÿðÿ ãóëëóã åòìèø âÿ þç ìÿäÿíèééÿòëÿðèíäÿùÿìèí äèíëÿðèí èçëÿðèíè áó ýöíöìöçÿ ãÿäÿðýÿòèðìèø, éàøàòìàã ìÿãñÿäèëÿ áóýöíêö äèíëÿðÿ óéüóíëàøäûðìûøäûëàð.Áàòû Òðàêéà Òöðêëÿðè àðàñûíäà ýåíèøéàéûëàí âÿ éåíè èë áàéðàìû ñàéûëàí Ìåâðèñ ñåâèëÿí áàéðàìëàðäàíäûð.Áÿíþâøÿíèí à÷ìàñû, ãàðàíãóøëàðûí ýÿë -ìÿñè èëÿ áàøëàíàí Ìåâðèñ áàéðàìû ÷åøèäëè ìÿðàñèìëÿðëÿìàé àéûíûí ñîíóíà ãÿäÿð äàâàì åäèð. ßñàñ Ìåâðèñýöíö ùàìû àüàúëû, ñóéà éàõûí áèð ÷ÿìÿíëèéÿ éûüûøûð,ñî üàíëû êàðìàúà, äþíäöðìÿ êèìè éåìÿêëÿð áèøèðèð,ñîüàí ãàáûüû èëÿ éóìóðòà áîéàéûð, éóìóðòà ãàáûüûíäàñó è÷èðäèëÿð. Àáäóëùàëóê Ì.×àéà ýþðÿ, éóìóðòà ãàáûüûèëÿ áóëàãäàí ñó è÷ÿíëÿð áóíóíëà áîüàçëàðûíäà àüðû îë -ìàéàúàüûíà èíàíûðäûëàð. Áàéðàìäà ùÿð êÿñ áèð-áèðèíèèñëàäûðäû. Ñó èëÿ èñëàòìà éàüûøûí áîë îëìàñûíà éþíÿëèêèñòÿêäèð. Åâÿ äþíÿðêÿí ùÿð êÿñ áÿíþâøÿ éûüûð âÿ îíóõÿñòÿëèéè, ãîúàëûüû âÿ äèýÿð ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí ÷ÿìÿíëèéÿýÿëÿ áèëìÿéÿí, åâäÿ ãàëìàüà ìÿúáóð îëàí éàõûíëàðûíàâåðèðäèëÿð. Îíëàð äà áÿíþâøÿ ãîìóíó ö÷ äÿôÿãîõëàéûá öçëÿðèíÿ ñöðòöðäöëÿð.Áàëêàí Òöðêëÿðè àðàñûíäà äà ýåíèø éàéûëàí Áàùàðáàéðàìû ÿñêè Éóãîñëàâèéà Òöðêëÿðè òÿðÿôèíäÿí ÑóëòàíèÍàâðóç àäû èëÿ ãåéä îëóíóð. Äèýÿð éåðëÿðäÿ îëäóüó êè -46 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

ìè, áóðàäà äà áàéðàì ìöõòÿëèô îéóíëàðëà, ÿéëÿíúÿëÿðëÿìöøàéèÿò îëóíóð. Îíëàðäàí ÿí ìàðàãëûñû âÿ ýÿíúëÿðèíäàùà ÷îõ õîøóíà ýÿëÿíè ìàðòóôàë îéóíóäóð. ßñëèí -äÿ ìàðòóôàë âÿñôè-ùàë âÿ äèýÿð ôàëàáàõìàëàð êèìè ýÿëÿúÿêäÿíõÿáÿð òóòìà àðçóñóíäàí äîüìóøäóð. Ìàðòóôàëçàìàíû ìàðòóôàë áàøû àäëàíäûðûëàí áèð íÿôÿð êöïöí è÷ÿðèñèíÿàòûëìûø öçöê, äöéìÿ, ñûðüà âÿ äèýÿð êè÷èê áÿçÿêÿøéàëàðûíû ÷åøèäëè ìàíèëÿðëÿ, áàéàòûëàðëà ÷ûõàðäûðëàð.Ìàðòóôàë áàøûíûí þç ìàíèñè îëóðäó. Ãàãàóç Òöðêëÿðèàðà ñûíäà äà áó úöð ìààíèëÿð âàð. Ãàãàóç ôîëêëîðøöíàñ -ëàðû áó ìààíèëÿðè Íîâðóç àäÿòëÿðè ñûðàñûíà ãàòìàñàëàðäà, îíóí äèýÿð Òöðê õàëãëàðûíûí, õöñóñèëÿ äÿ Áîñ íèéàÒöðêëÿðèíèí ìàðòóôàë ìààíèëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿëè àðàøäûðûëìàñûýþñòÿðèð êè, ãàãàóçëàðûí Èëêéàç éîðòóñó, Ìàð òà -úûã àäëàíäûðäûãëàðû áàùàð áàéðàìû äèýÿð Òöðêëÿðèí áàé -ðàì ëàðû èëÿ ñûõ áàüëûäûð.ßñëèíÿ ãàëñà, äèýÿð õàëãëàð àðàñûíäà éàøàéàí Òöðêëÿðèíáàùàð áàéðàìûíû éàøàòìàëàðû ÷îõ ÷ÿòèí îëìóøäóð.Çàìàí-çàìàí áèð ÷îõ àäÿòëÿð, àéèíëÿð îðòàäàí ãàëõìûø,áÿçèëÿðè éåíè ìÿíà êÿñá åòìèøëÿð. Áåëÿ ÷ÿòèí øÿ -ðà èò äÿ áàùàð áàéðàìûíû éàøàäàí Òöðêëÿðäÿí áèðè ÊèïðÒöðêëÿðèäèð. 400 èëäÿí áÿðè îíëàð éóíàíëàðëà áÿðàáÿðàäàäà éàøàñàëàð äà, ìöõòÿëèô òÿçéèãëÿðÿ âÿ òÿùãèðëÿðÿìÿðóç ãàëñàëàð äà, éåíè èë, áàùàð áàéðàìûíû ãîðóéóáñàõëàéàðàã ýöíöìöçÿ ÷àòäûðìûøëàð. «Ìàðò äîêóçó»àäû èëÿ áèëèíÿí áó áàéðàì ýöíö Áàòû Òðàêéà Òöðê ëÿ -ðèíäÿ îëäóüó êèìè, Êèïð Òöðêëÿðè äÿ ÷þëëÿðÿ, äàüëàðà ÷û -õàð, þçëÿðèëÿ áîéàíìûø éóìóðòà âÿ äèýÿð éåìÿêëÿð ýþ -òöðÿð, áàùàð ÷è÷ÿêëÿðè òîïëàéàð, ÷åøèäëè îéóíëàð âÿ éà -ðûø ëàðëà ÿéëÿíÿðäèëÿð. 70-úè èëëÿðÿ ãÿäÿð éóíàíëàðëà ãàðûøûãéàøàéàí Êèïð Òöðêëÿðè ö÷öí þç àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíèéàøàòìàã ÷ÿòèí îëñà äà, àäàíûí Òöðê ÿùàëèñè øèìàëàêþ÷äöêäÿí ñîíðà áó ÷ÿòèíëèêëÿð àðàäàí ãàëõìûøäûð.Áàéðàìûí èñòÿíèëÿí ñÿâèééÿäÿ êå÷èðèëìÿñèíÿ áÿ -çÿí ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿí ùàäèñÿëÿð äÿ îëóð. Áåëÿ ùàäèñÿëÿðäÿíáèðè Òöðêèéÿäÿ Íîâðóç ýöíö òåððîð÷óëàðûíÒöðê ëÿðè ãÿòëÿ éåòèðÿðÿê áàéðàìû éàñà ÷åâèðìÿëÿðè îë -ìóøäóð. Áó ùàäèñÿäÿí ñîíðà Òöðêëÿðäÿ Íîâðóç áàéðàìûíàãàðøû áèð ñîéóìà ùèññ îëóíñà äà, åéíè áàéðàìêöðä ÿùàëèñè àðàñûíäà äàùà äà úîøãó èëÿ ãàðøûëàíìàüàáàøëàíäû. Éàâàø-éàâàø Íîâðóç Òöðêèéÿäÿ áèð ãðóïàäàìûí ÿëèíäÿ îéóíúàüà ÷åâðèëìÿéÿ áàøëàäû. Íîâðóçýöíëÿðè ìöòëÿã íÿ èñÿ ïèñ áèð ùàäèñÿíèí áàø âåðÿ áèëÿúÿéèãîðõóñó àëòûíäà éàøàéàí Òöðêëÿð þçëÿðè äÿ áèëìÿäÿíÿñêè Òöðê áàéðàìûíû ÿëëÿðèíäÿí âåðìÿéÿ áàøëàìûøäûëàð.Ëàêèí Ñîâåòëÿð Áèðëèéè äàüûëäûãäàí ñîíðà Àçÿð -áàéúàíäàí, Ãàçàõñòàíäàí, Þçáÿêèñòàíäàí, Ãûðüûçûñ -òàíäàí âÿ äèýÿð Òöðê áþëýÿëÿðèíäÿí Òöðêèéÿéÿ àõûøàíòÿëÿáÿëÿð, ìöÿëëèìëÿð þçëÿðèëÿ ýÿòèðäèêëÿðè Íîâðóç ùàâàñû,Íîâðóç àäÿòëÿðèëÿ áó áàéðàìû Òöðêèéÿéÿ ãàéòàðäûëàð.Àðòûã 1995-úè èëäÿí áóðàäà äà Íîâðóç áàéðàìû êå -÷èðèëìÿêäÿäèð. Ùÿð èë Òöðêèéÿäÿêè Àòàòöðê Êöëòöð Ìÿð -êÿçèíèí òÿøÿááöñö èëÿ þëêÿíèí ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðèíäÿÒöðê Äöíéàñûíûí àéðû-àéðû áþëýÿëÿðèíäÿí ýÿëÿí àëèìëÿðáàùàð áàéðàìûíûí ÿñàñ ìàùèééÿòèíè õàëãà ÷àòäûðûðëàð.Áåëÿ òîïëàíòûëàðûí ÿñàñÿí êöðäëÿð éàøàéàí áþëýÿëÿðÿñàëûíìàñûíûí äà õöñóñè àíëàìû âàð. Áåëÿ êè, 1999-úóèëäÿ ÿñàñ ñèìïîçèóì Åëàçûüäà êå÷èðèëñÿ äÿ, ýÿëÿí ãî -íàãëàðû ãðóï-ãðóï íàðàùàò áþëýÿëÿðÿ éîëëàìûøäûëàð êè,îðàäà äà Íîâðóçóí êþêöíö õàëãà èçàù åòñèíëÿð. Ìÿíãàãàóç, ãàçàõ, Àëòàé àëèìëÿðèëÿ áèð éåðäÿ Ãàçèàíòÿïøÿùÿðèíÿ ýåòìèøäèì. Úÿìè 5-6 íÿôÿðëèê êè÷èê ãðóïóìóçèêè ýöí è÷èíäÿ áóðàäà êå÷èðäèéè êîíôðàíñ âÿ ýþ -ðöøëÿðäÿ áàéðàìûí Àëòàéäà äà, Ãàãàóç Éåðèíäÿ äÿ,Àçÿðáàéúàíäà äà, Ãàçàõûñòàíäà äà åéíè úîøãó èëÿêå÷èðèëäèéèíè àíëàòäû. Áþéöê çàëäàêû êîíôðàíñ çàìàíûçàëû òÿðê åäÿí áèð ãðóï ýÿíúèí áó ìåéäàíîõóéóúóùÿðÿêÿòè áåëÿ äèíëÿéèúèëÿðäÿêè ìàðàüû ñþíäöðìÿäè.Õðóøøîâóí äþâðöíäÿ Òöðê ðåñïóáëèêàëàðû Íîâðóçáàé ðàìûíû äþâëÿò àäàìëàðûíûí èøòèðàêû èëÿ êå÷èðìÿéÿáàøëàäûëàð. Ëàêèí ÿñë êþêÿ ãàéûäûø Ñîâåòëÿð Áèðëèéè äà -üûëäûãäàí ñîíðà áàø âåðäè. Áó éîëäà èëê àääûì ÿñêèáàéðàìëàðûí, î úöìëÿäÿí äÿ Íîâðóç áàùàð áàéðàìûíûíäèð÷ÿëäèëìÿñè îëäó. Áó áàéðàì àéðû-àéðû Òöðê ðåñïóáëèêàëàðûíäàðÿñìè òÿòèëëè áàéðàì åëàí îëóíäó.Þçáÿêèñòàíäà Íîâðóçóí 2500 èë òàðèõè îëäóüó ñþé -ëÿíèëèð. Ñîâåòëÿðèí èëê èëëÿðèíäÿ Íîâðóçó éàç âÿ êÿí äëè,ÿêèí÷è, ìàëäàð áàéðàìû êèìè êå÷èðèëìÿñèíÿ ìöÿééÿíìöääÿò èçèí âåðèëñÿ äÿ, ÕÕ ÿñðèí 20-30-úó èëëÿðèíäÿÍîâðóç áàéðàìûíûí éàíëûø îëàðàã äèíè áàéðàì îëäóüóíóþíÿ ñöðÿðÿê úèääè ãàäàüàëàð ãîéóëäó. Ëàêèí õàëãàèëÿëÿðäÿ áó áàéðàìû êå÷èðèðäè. Õàëã ÿäÿáèééàòûíûíýþçÿë íöìóíÿëÿðèíäÿ, ßáó Ðåéùàí Áèðóíèíèí, ßëèøèðÍÿâàèíèí, Ôóðêàòûí âÿ áàøãàëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíäÿ Íîâ -ðóç éàøàéûðäû. Þçáÿêëÿð Íþâðîç áàéðàìûíà òÿáèÿòèíêþéíÿéèíè äÿéèøäèéè, ãûø éóõóñóíäàí îéàíäûüû ýöíêèìè áàõûðäû. Õðóøøîâóí äþâðöíäÿ Íîâðóçóí êå÷èðèëìÿñèíÿèëê äÿôÿ Þçáÿêèñòàíäà èúàçÿ âåðèëäè. Êîì ìó -íèñòëÿðèí ðÿñìè áàéðàì êèìè êå÷èðèëìÿñèíÿ ãàäàüàãîé äóãëàðû áó áàéðàì 1990-úû èëäÿí ðÿñìè îëàðàã êå -÷èðèëèð. 1991-úè èëäÿ èñÿ ïðåçèäåíò Èñëàì Êÿðèìîâóí ÷û -õàð äûüû ãÿðàðëà 21 ìàðò òÿòèë åëàí îëóíäó, åéíè çàìàíäàÍîâðóç Ôîíäó éàðàäûëäû. Ôîíä Íîâðóçó ëàçûìûñÿâèééÿäÿ êå÷èðìÿê èìêàíû îëìàéàíëàðà éàðäûì ìÿãñÿäèëÿéàðàäûëìûøäûð. Þçáÿêèñòàíäà 21 ìàðòäàí áàøëàéàðàãÞçáÿêèñòàíûí ßíäèúàí, Ôÿðãàíÿ, Íÿìÿíýàí,Ñöðõàíäÿðéà, Äàøêÿíä âÿ áó êèìè îí áèð âèëàéÿò âÿ áèðìóõòàð ðåñïóáëèêàñûíäà (Ãàðàêàëïàê Ìóõòàð Ðåñ -ïóáëèêàñû) õàëã áèð ùÿôòÿ «ñàéèë», «õàëã ñàéèëè», «ñàéèëÿéëÿíúÿëÿðè» êå÷èðèð. Áàùàð áàéðàìûíûí ÿñàñ þçÿëëèéèÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:447

ñöôðÿäÿ éåìÿéèí áîë îëìàñûäûð. Þçáÿê ãàäûíëàðû ãûçýÿëèíëÿðëÿáÿðàáÿð ñÿáçÿëè ÷óâàðÿ, ÷åëïåê, ÷þçìÿ, ùÿ -ëèì, ñûðìàéíàí, ìåéèð, ïåøìåê, ñàìñà êèìè éåìÿêëÿðùàçûðëàéûðäûëàð. Ãóø ÿòèíäÿí ùàçûðëàíàí õþðÿêëÿðÿ öñ -òöíëöê âåðèëèðäè. Ùÿìèí ýåúÿ ãàçàíëàð äîëó îëìàëûéäû.«Ãàçàí äîëäó» àäÿòèíÿ ýþðÿ, ãàäûí «ðóçóìóç áîë îë -ñóí» äåéÿðÿê ãàïàüû ãàçàíûí àüçûíà ãîéóðäó. Ñöô -ðÿéÿ «Ñ» ùÿðôèëÿ áàøëàéàí éåääè éåìÿê ãîéóðäóëàð:«ñàìñà», «ñöìÿëÿê», «ñÿáçè», «ñåäåíå», «ñåðéàü»,«ñåâ» âÿ «ñöä». Áóíäàí áàøãà îðòàéà ÷îõëó áàùàðàò,éåð-éåìèø ãîéóëóðäó: ñàëìà, ñóìàõ, èéäÿ, íàáàò, úå -âèç, òóðøÿíý, ïàõëàâà, êåòëåìå âÿ á. Ãàðàêàëïàêëàðþçáÿêëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã Íîâðóç êþæå äÿ áèøèðèðëÿð.Áàéðàìà áèð ùÿôòÿ ãàëìûø ãàäûíëàð áóüäà úóúÿðäèð,îí äàí õöñóñè Íîâðóç éåìÿéè îëàí ñöìÿëÿê ùàçûðëàéûðëàð.Íîâðóç ñöôðÿñè ö÷öí àéðûúà àøóðÿ äÿ ùàçûðëàéûðëàð.Áó éåìÿê éåääè íÿñíÿíèí ãàðûøûüûíäàí (éàðìà áóü -äà, àðïà, íîõóä, ãàðüûäàëû, äöéö, ìàø âÿ ëîáéà) ÿìÿëÿýÿëèð. Àäÿòÿí, ñöôðÿíèí öñòöíÿ áþéöê áèð ÷þðÿê, ÿòðàôûíàáîéàíìûø éóìóðòàëàð, è÷èíäÿ éàøûë éàðïàã îëàíãàáäà ñó äà ãîéóðëàð. Áöòöí áóíëàð ÿêèí÷è õàëãûíãÿäèìäÿí ýÿëÿí àéèíëÿðèíèí èçëÿðèäèð.Íîâðóç ýöíëÿðèíäÿ ìåéäàí òàìàøàëàðûíà ýåíèøéåð âåðèëèð. Êÿíäèðáàçëàð, ÷àëüû÷ûëàð, øàèðëÿð þç ìÿùàðÿò -ëÿðèíè ýþñòÿðèð, úàâàíëàð àò éàðûøûíà ÷ûõûð, ýöëÿøèð, áà -çàð ìåéäàíûíäà ùÿâÿñêàðëàð õîðóç âÿ ãî÷ äþ éöø -äöðöð, äåùãàíëàð (ÿêèí÷èëÿð) ÿêèí-áè÷èí ñþùáÿòè åäèð,éàøëûëàðûí ìÿñëÿùÿòëÿðèíÿ ãóëàã àñûðëàð. Ìÿðàñèìèíÿñàñ èøòèðàê÷ûñû èñÿ Áàáà Äåùãàíäûð. Áàáà Äåùãàíéà øûë ÷àïàí ýåéèð. Îíà Áàáà Íîâðóç âÿ éà Áàáà Êÿí -äëè äÿ äåéèðëÿð.Áàéðàì ýöíëÿðèíäÿ óçóí âÿ ãàðëû ãûø ñÿáÿáèëÿ á -õûìñûç ãàëàí ìÿçàðëàð çèéàðÿò åäèëèð, òÿìèçëÿíèð, ñÿùìàíàñàëûíûð. Àíúàã áóíó 21 ìàðò ýöíö äåéèë, ÿââÿëêèýöíëÿð åäèðëÿð. Èíñàíëàð äþâëÿò èäàðÿëÿðèíäÿ èøëÿäèêëÿðèíäÿíáó úöð èìÿúëèêëÿð ùÿôòÿ ñîíëàðûíà, èñòèðàùÿò ýöíëÿðèíÿñàëûíûð. Áó ýöíëÿðäÿ þçáÿêëÿð äöíéàéà ýÿëÿíîü ëàíëàðà Íîîðóç, ãûçëàðà èñÿ Íþâáàùàð, Áàùàðàé, ãà -ðàêàëïàêëàð èñÿ îüëàíëàðà Íîâðóç, Íîâðóçáàé, ãûçëàðàèñÿ Íîâðóçáèêÿ êèìè àäëàð âåðèðëÿð.Þçáÿêëÿð áàéðàìû ðÿñìè îëàðàã Íÿâàè àäûíà Ìèëëèïàðêäà, ãàðàêàëïàêëàð èñÿ Íóêóñäà (Íþêèñäÿ) Ìöñ òÿ -ãèëëèê Ìåéäàíûíäà êå÷èðèëÿð. Áó øÿíëèêëÿðèí ÿñàñ èøòèðàê÷ûëàðûéàøëû, íóðàíè, ìöäðèê, òÿìèç ãÿëáëè, ãàéüûêåøÁà áà Äåùãàí, äÿëèãàíëû, èýèä, çÿùìÿòêåø, ìÿðä, úÿ -ñóð ýÿíú îëàí Íîâðóç âÿ Äåùãàí Áàáàíûí íÿâÿñè ýþ -çÿëëèê, áàêèðÿëèê, áàùàð ðÿìçè îëàí Áàùàðàéäûð.Ãàçàõëàðäà èë áàøû ñàéûëàí, ýåúÿ èëÿ ýöíäöçöíáÿðàáÿðëÿøäèéè 21-22 ìàðòà Íåâðóç-Óëóñ äåéèðëÿð. ×îõâàõò áó áàéðàìäà äîüóëàí óøàãëàðà Íåâðóçáàé, Ìåé -ðàìáåê êèìè àäëàð âåðèðëÿð. Òÿìèçëèê èøëÿðè, òÿçÿ ïàëòàðýåéèíìÿê, ÷åøèäëè éåìÿêëÿð áèøèðìÿê, ýþðöøëÿð, ñà -ëàì ëàøìàëàð, áàéðàìëàøìàëàð áó ýöíëÿðèí ùÿð àí ðàñòëàíûëàíþçÿëëèêëÿðèíäÿíäèð. Ãàçàõëàð êå÷ÿ öéëÿð ãó ðóð,Íåâðóç Êþæå (Íîâðóç øîðáàñû) è÷èð, äîìáðàäà ÷àëàðàãàéòûñ èôà åäèð, àò éàðûøû, ýöëÿø êå÷èðèðëÿð. Ùàçûðäà Íîâ -ðóç ýöíö ðÿñìè áàéðàì êèìè ãåéä îëóíóð âÿ ùÿìèíýöí èø ýöíö ñàéûëìûð.ßí ãûñà éàç Òöðêìÿíèñòàíäà éàøàíûð. Úÿìè áèð àéñîíðà éàç þç éåðèíè ãûçìàð éàé ýöíëÿðèíÿ âåðèð. Áó íóíëàáåëÿ òöðêìÿíëÿð äÿ Íîâðóç áàéðàìûíû åéíè øàä éàíàëûãëàêå÷èðèð âÿ ùÿìèí ýöíö ðÿñìè îëàðàã òÿòèë åäèðëÿð.Áàùàð áàéðàìû òÿêúÿ Àçÿðáàéúàí, Òöðêèéÿ, ÎðòàÀñè éà, Êðûì, Áàëêàí, Êèïð âÿ äèýÿð áþëýÿëÿðäÿ éàøàéàíìöñÿëìàí Òöðêëÿð àðàñûíäà äåéèë, áàøãà äèíëÿðÿãóëëóã åäÿí Òöðêëÿð àðàñûíäà äà ÷åøèäëè àäëàð àëòûíäàãåéä îëóíóð. Áó áàõûìäàí Àçÿðáàéúàíûí äà ìþâñöììÿðàñèìëÿðè ñûðàñûíäà þçöíÿ äÿðèí êþê ñàëìûø, ìÿëóìäèíëÿðäÿí ãàò-ãàò ÿââÿë éàðàíäûüû ùå÷ êèìäÿ øöáùÿäîüóðìàéàí áàùàð áàéðàìûíûí ãåéðè-ìöñÿëìàíÒöðêëÿðèí áàùàð âÿ éåíè èë áàéðàìëàðû èëÿ ìöãàéèñÿëèþéðÿíèëìÿñè ìÿñÿëÿéÿ äàùà äà àéäûíëûã ýÿòèðÿ áèëÿð.Ðåäàêñèéàíûí ãåéäè: 3 èëäèð «Ìöàñèð Èíêèøàô» Èúòèìàè ÁèðëèéèÄöíéà Òöðêëÿðèíèí Ùÿìðÿéëèê Ýöíö èëÿ áàüëû òÿáëèüàò àïàðûð. Èëèíìöÿééÿí áèð ýöíöíäÿ áöòöí Òöðê Äöíéàñûíûí áåëÿ áèð áàéðàìûãåéä åòìÿñè 300 ìèëéîíëóã Òöðê ìèëëÿòèíèí äöøöíúÿñèíäÿ áèðëèê,áèðëÿøìÿê êèìè èäåéàëàðû èíêèøàô åòäèðÿ áèëÿð. Ùÿìèí ýöíöí 20ìàðòäà êå÷èðèëìÿñè òÿêëèôè äÿ àðòûã úÿìèééÿò òÿðÿôèíäÿí äÿñòÿêëÿíìÿêäÿäèð.×öíêè ìÿùç áó ýöíäÿ áöòöí Òöðê Äöíéàñûíäà Íîâðóçáàéðàìû, Åðýåíåêîí ýöíö ãåéä åäèëèð. Åéíè çàìàíäà 1993-úö èëèíìàðò àéûíäà Òöðê Äþâëÿò âÿ Ìóõòàð Ãóðóìëàðûíûí Äîñòëóã,Ãàðäàøëûã âÿ Èøáèðëèéè àäëàíàí Ãóðóëòàéûí èëê òîïëàíòûñû êå÷èðèëèá.2009-úó èëäÿí åòèáàðÿí «Ìöàñèð Èíêèøàô» Èúòèìàè Áèðëèéè áó ýöíöáàéðàì êèìè ãåéä åòìÿêäÿäèð. Òöðê Äöíéàñûíû áèðëÿøäèðÿ áèëÿúÿêèêèíúè áåëÿ áèð îðòàã ýöíöí îëìàäûüûíû íÿçÿðÿ àëàðàã ÄöíéàÒöðêëÿðèíèí Ùÿìðÿéëèê Ýöíö àäëû áàéðàìûí ìÿùç 20 ìàðò òàðèõèíäÿêå÷èðèëìÿñè òÿêëèôè þçöíÿ ýåíèø òÿðÿôäàðëàð òàïìàãäàäûð. n48 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñè Èðàíìÿòáóàòû âÿ åëìè ÿäÿáèééàòûíäàÑöáùàí ß.ÒàëûáëûÀçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Øÿðãøöíàñëûã Èíñòèòóòóòóíóí äèññåðòàíòûÈðàí ìÿòáóàòûíäà âÿ åëìè ÿäÿáèééàòûíäà Äàüëûã Ãà -ðàáàüäà úÿðÿéàí åäÿí ùàäèñÿëÿð áàðÿñèíäÿ ìöõòÿëèô ìÿç -ìóíëó éàçûëàð äÿðú åäèëèðäè. Áó éàçûëàðäà ôàêòèêè ìàòåðèàëëàðëàéàíàøû, ñóáéåêòèâ ôèêèðëÿð äÿ þçöíÿ éåð àëìûøäûð.Åðìÿíèëÿð Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíäÿ Èðàí Èñëàì Ðåñ -ïóáëèêàñû (ÈÈÐ) ðÿùáÿðëèéèíäÿí ìÿíÿâè äÿñòÿê àëìàãìÿã ñÿäèëÿ ôàðñëàðëà áèð êþêäÿí, éÿíè àðè ñîéóíäàí ýÿë -äèêëÿðèíè ýåíèø òÿáëèü åäèð, éåð àäëàðûíû þçëÿðèíèí àäëàðûèëÿ áàüëàéûðäûëàð. Èðàíäà, õöñóñÿí Ýöíåé Àçÿðáàé úàí -äà áèð ñûðà ãÿäèì éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíè âÿ îðàäàêèòàðèõè àáèäÿëÿðè, ãàëàëàðû, êþðïöëÿðè, äàüëàðû, èáàäÿòýàùëàðûåðìÿíèëÿøäèðìÿéÿ úÿùä åäÿí «òÿäãèãàò÷èëàð» èíäèäÿ ôàðñëàðëà áèð êþêäÿí - àðèéà êþêöíäÿí îëäóãëàðûíû,ÿñð ëÿðúÿ ìèëëè êèìëèêëÿðèíèí âàùèä îëäóüóíó ìåéäàíààòûáëàð. ßñàñû îëìàéàí áó óéäóðìàíûí áöíþâðÿñè Ðçàõàí øàùëûã òàõòûíà ÷ûõàí âàõòäàí (1925) ãîéóëñà äà,èíäèêè âàõòäà äà Èðàíäàêè ñèéàñè ìöùèòäÿí âÿ ÄàüëûãÃàðàáàü ìöíàãèøÿñè èëÿ áàüëû Èðàí-Åðìÿíèñòàí ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿêèäóðóìäàí èñòèôàäÿ åäÿí Èðàí âÿ åðìÿíèòàðèõ÷èëÿðè, îíëàðû õàðèúäÿ ùÿâÿñëÿíäèðÿíëÿð, åðìÿíèëÿðèí«ãÿäèìäÿí ôàðñëàðëà åéíè êþêëö ãàðäàø, ÿí óçàüàÿìè îüëó» îëäóãëàðûíû ñöáóò åòìÿê ö÷öí éåíè-éåíè óé -äóðìà «ìÿíáÿëÿðÿ» èñòèíàä åäèá êèòàáëàð éàçûá ÷àïåòäèðèðëÿð. Áåëÿ êèòàáëàðäàí áèðè Òåùðàíäàêû «Äèáà» íÿø -ðèééàòûíäà, íÿôèñ øÿêèëäÿ 2000 íöñõÿäÿ ÷àï åäèëìèø,242 ñÿùèôÿëèê «Èðàíëûëàðëà åðìÿíèëÿðèí ìÿäÿíè ÿëàãÿñè»êèòàáûäûð.2005-cè èl noyabrûn 10-da Tehranda þzönö qeyrèdþvlÿt“elmè” qrupu adlandûran “×aüdaø Èran TarèxèAraødûrmalar Mÿrkÿzè”ndÿ ke÷èrèlmèø toplantûda ßëèðçàÁåêäèëèíèí ÷ûõûøû ÑÑÐÈ äàüûëäûãäàí ñîíðà Èðàí-Àçÿð -áàéúàí ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ùÿñð åäèëìèøäè. Î, Ãàðàáàüìö íàãèøÿñèíè ö÷ áàøëûúà äþâðÿ áþëÿðÿê, ùÿð áèð äþâðäÿÈðàíûí Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí ñöëù éîëó èëÿ âÿÿäàëÿòëè ùÿëë îëóíìàñûíà òÿðÿôäàð îëäóüóíó äåìèøäè.Áóíóí ãàðøûëûüûíäà Èran, Azÿrbaycana tÿcavöz etmèøErmÿnèstanû áey nÿlxalq mèãéàñäà tÿcrèd etmÿyÿ nÿènkètÿøÿbbös gþs tÿrmèø, ÿksènÿ Èran-Ermÿnèstan mönasè -bÿt lÿrèndÿkè can lanma möøahèdÿ÷èlÿrèn nÿzÿr-dèqqÿtènècÿlb etmèø dèr.Èðàíäà Äàüëûã Ãàðàáàü ïðîáëåìèíèí êþêëÿðèëÿ áàü -ëû èúòèìàè ðÿéèí ôîðìàëàøìàñûíäà ìÿíôè ðîë îéíàéàí ôàðñâÿ åðìÿíè òàðèõ÷èëÿðèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã áèð ñûðà ìöÿëëèôëÿðùàäèñÿëÿðÿ îáéåêòèâ, ÿäàëÿòëè éàíàøìà ìåòîäóíóñå÷ìèøëÿð. Åðìÿíè äàøíàêëàðûíûí 1918-úè èëäÿ Óðìèéà,Õîé, Ñÿëìàñ, Ìàêó, Øÿðÿôõàí âÿ äèýÿð ÿðàçèëÿðäÿ Òöðê -ëÿðÿ ãàðøû òþðÿòäèêëÿðè êöòëÿâè ñîéãûðûì ùàãäà ÷îõ àçéàçûëìûøäûð. Òÿáðèçëè òàðèõ÷è àëèì, äîêòîð Ñÿìÿä Ñÿð äà -ðèíèéàíûí 2005-úè èëèí ñî íóíäà ÷àïäàí ÷ûõìûø «Àðàçûíùÿð èêè ñàùèëèíäÿ ìöñÿëìàí ãÿòëèàìû» êèòàáû áó áîøëóüóäîëäóðìàã ö÷öí ñàíáàëëû áèð ÿñÿðäèð. Ñ.Ñÿðäà ðè íè -éàíûí ôàðñúà éàçäûüû êèòàáûíäà åðìÿíèëÿðèí Àðàçûí ùÿðèêè òàéûíäà, ÿñàñÿí Ýö íåé Àçÿðáàéúàíäà òþðÿòäèêëÿðèêöòëÿâè ñîéãûðûìûíäàí, òàëàí âÿ þçáàøûíàëûãëàðäàíáÿùñ åäèð. Áó êèòàá Áà êûäàêû 1918-úè èë ìÿëóì ìàðòñîéãûðûìû âÿ åðìÿíèëÿðèí óéäóðäóüó «ñîéãûðûìû»í 90èëëèéèíÿ úÿíóáëó ãàðäàøëàðûìûçûí âåðäèéè òóòàðëû åëìèìÿíòèãèúàâàáûäûð. Ìöÿëëèô êèòàáûíûí ÿââÿëèíäÿ åðìÿíèëÿðèíÒöðêëÿðÿ ãàðøû ñîéãûðûìûíà áàøëàäûüû ýöíäÿí èí -äèéÿ ãÿäÿð áó õÿñòÿ ìèëëÿòèí çÿùÿðëÿíìèø ìÿôêóðÿñèíäÿ«Áþéöê Åðìÿíèñòàí» õöëéàñûíûí éàðàíìàñû òàðèõèíèèøüàë÷û Û Ïéîòðóí çàìàíûíäàí áàøàíäûüûíû ãåéä åäèð.«×àð Ïéîòð Îðè àäëû åð ìÿíèíèí áàø÷ûëûüû àëòûíäà èëê äÿôÿÏåòåðáóðãà ýÿëÿí åð ìÿíè åë÷èëÿðèíè ãÿáóë åäÿðêÿí Èðà -íà âÿ Îñìàíëûéà ãàð øû ìöùàðèáÿéÿ áàøëàéàúàüû òÿãäèðäÿåðìÿíèëÿðèí õÿ éàíÿòëÿ äîëó «òàðèõè âÿçèôÿëÿðè»íèííÿäÿí èáàðÿò îëàúàüûíû îíëàðà áàøà ñàëìûøäûð. «Àâðî -ïàéà ïÿíúÿðÿ» à÷ ìàã ôèêðèíäÿ îëàí ðóñ èìïåðàòîðó èëêÿââÿë Ãàôãàçû, Èðàí âÿ Îñìàíëûíû òóòìàüû âÿ Ôàðñ êþðôÿçèíäÿêèèñòè äÿíèç ñóëàðûíà ÷àòìàüû þçöíöí èøüàë÷ûëûãïëàíûíäà þí úÿðýÿäÿ ãîéìóøäó âÿ áó èøäÿ åðìÿíèëÿðèíñàòãûíëûüû, ÷þðÿéèíè éåäèéè éåðëè õàëãëàðà õÿéàíÿòèÐóñèéà ö÷öí ÷îõ þíÿìëè îëìóøäóð». Ìöÿëëèô éàçûðêè, «Û Ïéîòðóí þëö ìöíäÿí ñîíðà ùàêèìèééÿòäÿ îëìóøðóñ ùþêìäàðëàðû Îðòà Øÿðãè ÿëÿ êå÷èðìÿê, «èñòè ñóëàðà»÷ûõìàã ùàãäà þç ñÿëÿôëÿðèíèí èøüàë÷ûëûã ôèêèðëÿðèíäÿíÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:449

óçàãëàøìàìûøëàð âÿ áó èøäÿ åðìÿíèëÿð ùÿìèøÿ ðóñëàðûíÿëàëòûñû, íþêÿðè îëìóøäóð». Ìöÿëëèô Ãàôãàç, Èðàí, Òöð -êè éÿéÿ ãàðøû ðóñ ëàðûí èøüàë÷ûëûã ñèéàñÿòèíäÿ åðìÿíèëÿðèí«êàòàëèçàòîð» ðîëó îéíàìàñûíû, õÿéàíÿò âÿ àðõàäàí áû -÷àã âóðìàã êèìè àë÷àã ÿìÿëëÿðèíè îíëàðûí «Áþéöê Åð -ìÿ íèñ òàí» õöë éàñûíäà éàøàìàãëàðû èëÿ èçàù åäèð.Òàðèõÿí åðìÿíèëÿðèí Òöðêëÿðÿ ãàðøû õÿéàíÿòëÿ äîëóõèäìÿòëÿðè ðóñ ÷àðèçìèíäÿí òóòìóø áóýöíêö Ðóñèéàðÿùáÿðëèéèíÿäÿê ùÿìèøÿ äÿñòÿêëÿíìèø âÿ ëàéèãèíúÿ ãèé -ìÿòëÿíäèðèëìèøäèð. Áóíóí íÿòèúÿñèäèð êè, åðìÿíèëÿð áóýöí Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí òîïàãëàðû ùåñàáûíà þçëÿðèíÿ ãîí -äàðìà áèð ðåñïóáëèêà éàðàäûá èíäè äöíéàéà ìåéäàíîõóéóðëàð. Èðàíäà ÷àï îëóíìóø «Èðÿâàí ìöñÿëìàí ñà -êèíëè øÿùÿð îëìóøäóð» êèòàáûíäà òàðèõè ñÿíÿäëÿð ÿñàñûíäàÈðàíûí åðìÿíèïÿðÿñò òàðèõ÷èëÿðèíÿ òóòàðëû úàâàáâåðèëìèøäè. Êèòàáäà äåéèëèð: «Åðìÿíèëÿðèí àðçóñó èëÿ ðóñ -ëàð Èðÿâàí âÿ îíóí ÿòðàôûíäàêû 4 õàíëûüû, 41 áÿéëèéè âÿñóëòàíëûüû ëÿüâ åòäèëÿð. Áóðàäàêû ìöñÿëìàíëàðûí ÷îõóòÿçéèã âÿ ìÿúáóðèééÿò ãàðøûñûíäà ÿðàçèäÿí êþ÷ìÿéÿìÿúáóð åäèëäè. Òîðïàã âÿ ÿìëàêëàðû ýÿëìÿ åðìÿíèëÿð àðà -ñûíäà áþëöøäöðöëäö. Èðÿâàíäà éàøàéàí ÿùàëèíèí 143ìèí íÿôÿðèíäÿí 117849 íÿôÿðè ìöñÿëìàí Òöðê, úÿìè25151 íÿôÿðè (ýÿëìÿëÿðëÿ áèðëèêäÿ) åðìÿíè îëìóøäóð.Ãàùèðÿäÿ ÷ûõàí «Ùèêìÿò» ãÿçåòè «Òÿðúöìàí» ãÿçåòèíäÿâåðèëìèø ìÿëóìàòà ÿñàñëàíàðàã ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ(1904) Ãàôãàçäà 3 ìèëéîí 208 ìèí 875 íÿôÿðìöñÿëìàíûí éàøàäûüûíû éàçûðäû êè, áóíëàðûí äà 352351íÿôÿðèíèí Èðÿâàí âèëàéÿòèíäÿ îëäóüóíó ãåéä åòìèøäè.Ðóñ ìÿìóðóíóí ñòàòèñòèê ìÿëóìàòûíà èíàíñàã áåëÿÕÛÕ ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ Èðÿâàíäà éàøàéàíëàðûí 80ôàèç äÿí ÷îõóíó ìöñÿëìàí Òöðêëÿð òÿøêèë åòìèøäè. Ùàë -áóêè, ñîíðàêû èëëÿðäÿ ìöñÿëìàíëàðà ãàðøû ðóñ-åðìÿíèçîðàêûëûüû îíëàðûí ñàéúà èëáÿèë àçàëìàñûíà ñÿáÿá îë -ìóø, îíëàðû Àçÿðáàéúàíûí áàøãà ÿéàëÿòëÿðèíÿ êþ÷ìÿéÿìÿúáóð åòìèøäèð. Òàðèõÿí éåðëè ÿùàëè ùåñàá îëóíàíÃàðàïàïàã òàéôàñû áöòþâëöêëÿ Ýöíåéÿ — Óðìèéà ÿòðàôûíàêþ÷ìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû. 1828-1832-úèèëëÿð àðàñûíäà Èðÿâàíäà éàøàéàí Òöðêëÿðèí ñàéû 100 ìèííÿôÿðÿ ãÿäÿð àçàëäûüû ùàëäà ýÿëìÿ åðìÿíèëÿð ùåñàáûíàåðìÿíè ñàêèíëÿðèí ñàéû 82377 íÿôÿð àðòìûøäû. 6 áþ -éöê ìÿñcèäè, 50 ñàâàäëû ìöñÿëìàí àëè ðóùàíèñè, 1807ìöñÿëìàí Töðê àèëÿñèíèí éàøàäûüû ìöñÿëìàí Èðÿâàíøÿùÿðè ÕÛÕ ÿñðèí ñîíóíäà õðèñòèàí åðìÿíè øÿùÿðèíÿ÷åâðèëäè. Ùàëáóêè, áó øÿùÿðèí èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè, åëìèèíêèøàôûíäà Àçÿðáàécàí Töðêëÿðèíèí áþéöê çÿùìÿò âÿâÿòÿí òîðïàüûíà áàüëûëûãäàí èðÿëè ýÿëÿí õèäìÿòëÿðè îë -ìóøäóð. Ìÿçàðëàðû ùàçûðäà Èðÿâàí òîðïàüûíäà îëàí ñà -âàäëû äèí õàäèìè Àéÿòóëëàù Ñåéèäÿëè Èðÿâàíè, ÀéÿòóëëàùÑåéèä Ùöccÿò Èðÿâàíè, Èðÿâàí ìÿñcèäèíèí èìàìcöìÿñèÙàcû Ñåéèä Ñÿôÿðÿëè âÿ îíóí àòàñû Ñåéèä ßá äöë -ìÿcèä âÿ áàøãàëàðû Èñëàì äèíè ÿõëàãûíûí ÿñàñëàðûíû Èðÿ -âàíäàêû ìöñÿëìàíëàðà àøûëàìàãäà ðóùàíè âÿçèôÿëÿðèíèëÿéàãÿòëÿ éåðèíÿ éåòèðìèøëÿð. Áóíëàðûí áèð ÷îõóíóíÈðÿâàíäà àíàäàí îëäóüó ãåéä åäèëèð”.Áåëÿëèêëÿ, Òöðêëÿðèí ãàíóíè àòà-áàáà òîðïàãëàðûíûçÿáò åäèá áóðàäà «ÿçÿìÿòëè» Åðìÿíèñòàí éàðàòìàãèñòÿéÿí åðìÿíè äàøíàêëàðûíûí Òöðêëÿðÿ ãàðøû ñîéãûðûìÿìÿëèééàòû Èðÿâàí, Ýþé÷ÿ, Çÿíýÿçóðäàí áàøëàñà äà îÀçÿáàéúàíûí íÿ Ãóçåéèíäÿí, íÿ äÿ Ýöíåéèíäÿí éàíêå÷ìÿìèøäè. Ýöíåé Àçÿðáàéúàíäà òÿêúÿ Óðìèéà âÿÑÿëìàñäà øÿùèä îëàíëàðûí ñàéû 130-150 ìèí íÿôÿð àðàñûíäàýþñòÿðèëèð. ßñëèíäÿ áó ðÿãÿì ýþñòÿðèëÿíäÿí ãàòãàò÷îõäóð. Ðçà øàù, ñîíðà èñÿ îíóí îüëó Ýöíåé Àçÿð -áàéúàíäàêû ìöñÿëìàí Òöðê ëÿ ðèí ñîéãûðûìû ùàãäà éàç -ìàüû âÿ òÿäãèãàò àïàðìàüû éàñàã åòäèéèíäÿí 1918-úèèëäÿêè ìöñÿëìàí ãÿòëèàìûíäà þëäöðöëÿíëÿðèí ñàéû èíäèéÿãÿäÿð äÿãèã âåðèëìÿìèøäè. Òÿáðèçäÿ ÷ûõàí «Äèë -ìàíú» æóðíàëû 1918-úè èë ñîéãûðûìûíäà þëÿíëÿðèí ñàéûíû100 ìèí íÿôÿð, ßùìÿä Êÿñðÿâè «Àçÿðáàéúàíûí 18 èëëèêòàðèõè» êèòàáûíäà 130 ìèí íÿôÿð, Óðìèéàäà ÷ûõàí «Íÿ -âèäå Àçÿðáàéúàí» ãÿçåòèíäÿ Úàìàë Àéðóìëóíóí ìÿ -ã àëÿñèíäÿ 150 ìèí íÿôÿð ýþñòÿðèëèð. Îëàéëàðûí öñòöí -äÿí 80 èëäÿí ÷îõ áèð âàõò êå÷äèéèíäÿí ÷îõëó ãóðáàíëàðûíùåñàáäàí êÿíàðäà ãàëäûüû øÿêñèçäèð. Åðìÿíèëÿðîëìàéàí ñîéãûðûì ùàããûíäà ýåíèø ìèãéàñäà áþéöêâàé-øèâÿí ãîïàðûð. Áóíà ðÿüìÿí Õîúàëû ôàúèÿñèíè äöí -éà èúòèìàèééÿòèíÿ éåòÿðèíúÿ ÷àòäûðà áèëìÿäèéèìèç áèðøÿðàèòäÿ, 100 èëäÿí àðòûã åðìÿíèëÿðèí Òöðêëÿðÿ ãàðøûâàõ òàøûðû «ñîéãûðûì»ëàðû ùàãäà ùÿãèãÿòëÿðè òÿäãèã åäèáîðòàéà ÷ûõàðìàã Ýöíåéëè-Ãóçåéëè Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðûíûíâÿ èúòèìàééÿòèíèí áîðúóäóð, ñîéãûðûì ãóðáàíëàðûíûíðóùëàðû ãàðøûñûíäà âÿòÿíäàøëûã âÿçèôÿñèäèð.Åðìÿíèëÿðèí Èðàíäà þçëÿðèíÿ ñûüûíàúàã òàïìàñûÑÿôÿâèëÿð âÿ Ãàúàðëàð ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿí áàøëàñàäà, îíëàðûí Òöðêëÿð ÿëåéùèíÿ ôèòíÿêàð ôÿàëèééÿòè ÿñàñÿíÏÿùëÿâè õàíÿäàíëûüû äþâðöíäÿ (1925-1979) ÿë-ãîë à÷àáèëìèøäè. Çàòÿí Òöðêöí ãÿääàð äöøìÿíè îëàí Ðçà øàùâÿ îíóí îüëó Ìÿììÿäðçà Èðàíäà éàøàéàí åðìÿíèëÿðèíñèìàñûíäà Àçÿðáàéúàí Òöðêëÿðèíèí êþêöíö êÿñìÿêö÷öí Èðàí ìÿêàíûíäà þçöíÿ ÷îõ öçöéîëà ùÿìêàðòàïà áèëìèøäè. Ñàðàéäà øÿðàá ùàçûðëàìàãäàí òóòìóø,äÿðçè, äÿëëÿê, àøïàç, òÿðúöìÿ÷è âÿ ìöÿëëèìëèéÿäÿêáöòöí ïåøÿëÿðäÿ þçöíÿ éåð òàïìûø åðìÿíèëÿð àëè äþâëÿòâÿçèôÿëÿðèíè òóòìàüà ãÿäÿð éöêñÿëÿ áèëìèøëÿð. Ùàíñûïåøÿäÿ âÿ ùàíñû âÿçèôÿäÿ èøëÿìÿéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàãîíëàð þç ôÿàëèééÿòëÿðèíè Òöðêëÿðÿ ãàðøû à÷ûã âÿ ýèçëèìöáàðèçÿéÿ éþíÿëòìèøëÿð.Ìÿììÿäðçà øàùûí óøàãëûã âÿ ýÿíúëèê äîñòó îë -ìóø, îíóí äþâðöíäÿ éöêñÿê ùÿðáè ðöòáÿéÿ âÿ âÿçèôÿéÿéöêñÿëìèø Ùöñåéí Ôÿðäóñòóí Òåùðàíäà ÷àï îëìóø50ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

èêè úèëäëèê õàòèðÿëÿðèíäÿ (Ïÿùëÿâè ñöëàëÿñèíèí çöùóðó âÿñöãóòó) åðìÿíèëÿðèí Èðàíäàêû ôèòíÿêàð ôÿàëèééÿòèíÿ àèäñàéñûç-ùåñàáñûç ôàêòëàðäàí ñþùáÿò à÷ûëûð. Ôÿðäóñòóíéà çûñûíäàí áÿëëè îëóð êè, Èðàí õÿôèééÿ èäàðÿñè (ÑÀÂÀÊ)èëÿ Äàøíàêñöòéóí Ïàðòèéàñûíûí Èðàí öçðÿ øþáÿñè -«Åðìÿíè ýèçëè îðäóñó», «Åðìÿíè Òÿëÿáÿ âÿ Ýÿíúëÿðèòòè ôàãû», «Åðìÿíè Úÿìèééÿòè», «Èðàíäàêû ÅðìÿíèëÿðèíÊåøèø Øóðàñû» âÿ ñ. áó úöð àíòè-Òöðê âÿ òåððîð÷ó òÿøêèëàòëàðàðàñûíäà ñûõ ÿëàãÿ âÿ ÿìÿêäàøëûã îëìóøäóð.Åðìÿíè éåïèñêîïó Àðäàí Ìàíóêéàíûí «ÚàùàíåÈñëàì» ãÿçåòè ìöõáèðèíÿ ìöñàùèáÿñèíäÿí ùèääÿòëÿíÿíÒåùðàí Óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ òÿùñèë àëàí àçÿðáàéúàíëûòÿëÿáÿëÿð îíà âåðäèêëÿðè úàâàáëàðû àøàüûäàêûìÿñÿëÿëÿð ÿòðàôûíäà úÿìëÿøäèðèáëÿð:1. Õðèñòèàí (ìèëàäè) èëèíèí áàøëàíìàñû ìöíàñèáÿòèëÿÈðàíäàêû õðèñòèàíëàðû òÿáðèê åäÿí áó ðóùàíèäÿí éåíèèëäÿ ðåýèîíóìóçäà éàøàéàí ìèëëÿòëÿðÿ ñöëù âÿ ÿìèíàìàíëûãàðçó åäÿúÿéè, èðã÷èëèéÿ âÿ òàðèõè ùÿãèãÿòëÿðèíòÿùðèô îëóíìàñûíà ãàðøû ÷ûõàúàüû ýþçëÿíèëèðäè. Ëàêèíòÿÿññöô êè, éåïèñêîï Ìàíóêéàí íå÷ÿ àé ÿââÿë äåäèêëÿðèíèíòàì ÿêñèíÿ äàíûøûá, Åðìÿíèñòàíûí Ãàðàáàüåðìÿíèëÿðèíè ñèëàùëàíäûðûëìàñûíà âÿ Åðìÿíèñòàí îðäóñóíóíÃàðàáàü ùàäèñÿëÿðèíÿ ìöäàõèëÿñèíÿ ùàãããàçàíäûðûá.2. «Úàùàíå Èñëàì» ãÿçåòè ìöõáèðèíèí ñóàëûíà…”Ìþâúóä îëìàìûø Åðìÿíèñòàí òîðïàüûíûí áèð ïàð÷àñû«Àðòñàõ» âàð èäè” — äåéÿí åðìÿíè êåøèøèíèí úàâàáûíäàíùèääÿòëÿíìèø òÿëÿáÿëÿð þç ìÿêòóáëàðûíäà éà -çûð ëàð êè, ùå÷ áèð ñÿíÿä âÿ ñöáóòà ÿñàñëàíìàäàí Åð -ìÿíèñòàíûí òàðèõèíäÿí ñþç à÷àíëàð âÿ “Áþéöê Åðìÿ -íèñòàí” ùàããûíäà õöëéàëàð ñþéëÿéÿíëÿð áèëìÿëèäèðëÿð êè,èúòèìàèééÿò áó áÿä íèééÿòëÿðäÿí õÿáÿðñèç äåéèë. Ãà -ðàáàüäàêû êèëñÿëÿðè, ãÿáèðëÿðè, äàøëàðû ñöáóò êèìè îðòàëûüàýÿòèðÿíëÿð, áó éåðèí Åðìÿíèñòàíà ìÿõñóñ îëäóüóíóñþéëÿéÿí Ìàíóêéàí áèëìÿëèäèð êè, þëêÿíèí úîüðàôè ñÿðùÿäëÿðèêèëñÿ âÿ ãÿáèð äàøëàðû ÿñàñûíäà ìöÿééÿíëÿøñÿîíëàðúà áþéöê ìÿñúèäëÿð (î úöìëÿäÿí Èðÿâàíäàêû Ýþéìÿñúèä) Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ ìþâúóä îëóá. Òÿá -ðèçäÿ, Ìàêóäà, Ñàëìàñäà, Òåùðàíäà, Èñôàùàíäà âÿÈðàíûí áàøãà øÿùÿðëÿðèíäÿ êèëñÿëÿð âàðäûð. ßýÿð òàðèõÿéåïèñêîïóí ìÿíòèãñèç áàõûøû èëÿ éàíàøûëñà, îíäà äå -ìÿëè, áó øÿùÿðëÿð äÿ Åðìÿíèñòàíûí ÿðàçèñè ùåñàá åäèëìÿëèäèð.Áÿëêÿ åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ ÈÈÐ, Òöðêèéÿ, Ñóðèéàâÿ Èðàã òîðïàãëàðûíûí áèð ùèññÿñè «Åðìÿíèñòàíûí èøüàëîëóíìóø ãÿðá òîðïàãëàðû» àäû àëòûíäà «Áþéöê Åð ìÿ -íèñòàí» õÿðèòÿñèíÿ äàõèë åäèëèá. Áó èääèàëàð åðìÿíèëÿðèíáàøãà òîðïàãëàðû ãÿñá åòìÿê íèééÿòäÿí äîüóð. Áó èø -òàùà ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà Íàõ÷ûâàí, ñîíðàèñÿ Ãàðàáàü ùàããûíäà îëäó, áÿëêÿ ñàáàù äà «Äàâðèú»éàçäûãëàðû Òÿáðèç ùàããûíäà äà îëàúàã!!!3. Òåùðàí Óíèâåðñèòåòè òÿëÿáÿëÿðè áåëÿ áèð ìÿñÿëÿöçÿðèíäÿ äàéàíûðëàð êè, éåïèñêîï Ìàíóêéàí ùå÷ áèðÿñàñ îëìàäàí Ãàðàáàüû Åðìÿíèñòàíûí ùåñàá åäèð âÿáóðàäà ýåäÿí ìöùàðèáÿíè «Ãàðàáàü Ðåñïóáëèêàñû èëÿÀçÿðáàéúàí àðàñûíäà ýåäÿí ìöùàðèáÿ» àäëàíäûðûð. Òÿ -ëÿáÿëÿð þç úàâàáëàðûíäà áåëÿ áèð ìÿíòèãè ñóàë îðòàéàãîéóðëàð âÿ úàâàá âåðèðëÿð êè, «ÿýÿð Ãàðàáàü Åð ìÿ íèñ -òàíûíäûðñà, áÿñ îíäà Ìàíóêéàíûí «Ãàðàáàü Ðåñ ïóá -ëèêàñû» àäëàíäûðäûüû ãóðóì ùàíñû ôîðìóëàéà ÿñàñëàíûð?Î, áó ãóðóìóí ùå÷ áèð áåéíÿëõàëã ðÿñìè äàèðÿëÿð òÿðÿôèíäÿíòàíûíìàäûüûíû äåìÿéÿ ãîðõóð, þç ÿãèäÿñè èëÿ Åð -ìÿíèñòàí äþâëÿòè èëÿ ùÿìôèêèð îëäóüóíó ýþñòÿðèð».4. Èðàí åðìÿíèëÿðèíèí áàø éåïèñêîïóíóí Ãàðà áàü -äàêû ìöùàðèáÿ èëÿ ÿëàãÿäàð 350 ìèí ãà÷ãûíûí òàëåéèíäÿííàðàùàò îëäóüóíà âÿ îíëàðà êþìÿêëèê ýþñòÿðìÿê÷àüûðûøûíà úàâàá îëàðàã òÿëÿáÿëÿð éàçûð: «ßââÿëà, áö -òöí Ãàðàáàü ÿùàëèñèíèí ñàéû áó ðÿãÿìèí éàðûñû ãÿäÿðäè,ñîíðà áàø éåïèñêîï áèëèð êè, ìöùàðèáÿ Àçÿðáàéúàíòîðïàüûíûí äàõèëèíäÿ ýåäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìöùàðèáÿíèíìöëêè ÿùàëèäÿí èáàðÿò ãóðáàíëàðû àçÿðáàéúàíëûëàðäû,íÿèíêè åðìÿíèëÿð. Ìàíóêéàíûí ãà÷ãûíëàðûí òàëåéèíÿ êè -÷èê áèð ÿëàâÿñè âàðñà î, èíêàðîëóíìàç áó ìÿñÿëÿíè ýþ -çöíöí ãàáàüûíà ýÿòèðñèí êè, Àçÿðáàéúàí òîðïàüûíûí 20ôàèçäÿí ÷îõó åðìÿíè òÿúàâöçêàðûíûí èøüàëû àëòûíäàäûðâÿ áèð ìèëéîí íÿôÿðäÿí àðòûã Àçÿðáàéúàí ìÿçëóìó þçåâèíäÿí, éóðä-éóâàñûíäàí äèäÿðýèí ñàëûíûá. Åðìÿíèñ -òàí îðäóñóíóí áó úèíàéÿòëÿðè ãàðøûñûíäà áåéíÿëõàëãèúòèìàèééÿòèí ñóñìàñûíäàí ìöòÿÿññèð îëàí òÿëÿáÿëÿðèíåðìÿíè éåïèñêîïóíà úàâàáûíûí ñîíóíäà ãåéä îëóíóðêè, ìöùàðèáÿíèí òåç ãóðòàðìàñûíû, ñöëù âÿ ÿäàëÿòèíáÿð ïà îëóíìàñûíû ÿýÿð àüàéå Ìàíóêéàí äîüðóäàí äààðçó åäèðñÿ, áóíóí ö÷öí ùÿð øåéäÿí ÿââÿë «ÁþéöêÅðìÿíèñòàí» õöëéàñûíäàí, áàøãàëàðûíûí òîðïàãëàðûíûãÿñá åòìÿê èääèàñûíäàí ÿë ýþòöðìÿëèäèð».Èðàí ùàêèì äàèðÿëÿðèíèí åðìÿíèïÿðÿñò ìþâãå òóòìàëàðûíàáàõìàéàðàã Èðàíäà, õöñóñèëÿ äÿ Ýöíåé Àçÿðáàéúàíäàáÿçè ìÿòáó îðãàíëàðû åðìÿíèëÿðèí ÿìÿë ëÿðèíèåëìè øÿêèëäÿ èôøà åäèðëÿð. Áóíëàðäàí áèðè Ýöíåé Àçÿðáàéúàíäàíÿøð åäèëÿí «Àçÿðáàéúàíäà éöçèëëèê åðìÿíèúèíÿéÿòè» àäëû æóðíàë (1, 2004-úö èë 16 sentyabr) åëìèÿùÿìèééÿòè âÿ ôàêòàëîæè çÿíýèíèëèéè èëÿ ñå÷èëÿí íöìóíÿêèìè ìàðàã äîüóðóð. Æóðíàëûí ýèðèø ìÿãàëÿñèíäÿ åð -ìÿ íèëÿðèí áó òàðèõè äöøìÿí÷èëèéíÿ äÿñòÿê âåðÿí ñèéàñè,ùÿðáè ãöââÿëÿðèí öíâàíû ýþñòÿðèëìÿêëÿ õÿéàíÿòèíìèã éàñû äèããÿòÿ ÷àòäûðûëûð. Æóðíàëäà éåð àëàí èëê ìÿãÿëÿ«Ìöñÿëìàíëàðûí åðìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí ñîéãûðûìû»àä ëàíûð. ßñëèíäÿ èñÿ èñòÿð Òöðêèéÿäÿ, èñòÿðñÿ äÿ Èðàí âÿÀçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ Òöðêëÿðÿ ãàðøû ÿí ãàíëû ôàúèÿëÿðèòþðÿäÿí åðìÿíèëÿð ìàñêàëàíàðàã ÕÕ ÿñðèí ñîíóíäàÕîúàëûäà àíàëîãó îëìàéàí ñîéãûðûì òþðÿòäèëÿð.ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4 51

Ìÿãÿëÿ ìöÿëëèôè ùÿð èë àïðåëèí 24-íö «ôàúèÿ» ýöíö êèìèãåéä åäÿí åðìÿíèëÿðèí èáëèñ ñèìàñûíû à÷ìàüà, àçÿðáàéúàíëûãûðüûíëàðûíû íÿçÿðÿ ÷àòäûðìàüà ÷àëûøûð.Ìÿãàëÿ ìöÿëëèôèíèí ôèêðèíÿ ýþðÿ, ìÿêðëè åðìÿíè ñèéàñÿòèòÿêúÿ ÿðàçè, òîðïàã èääèàëàðûíäà ãàëìûð, Èñëàì ìÿäÿíèééÿòèíèïàð÷àëàìàã, Èðàíû ìöñÿëìàí Òöðêèéÿéÿ ãàð -øû ãîéìàã, Àçÿðáàéúàíû èêèéÿ àéûðìàã âÿ ïàð÷àëàíìûøÀçÿðáàéúàíûí áèðëèéèíè ìöìêöíñöç ùàëà ýÿòèðìÿêâÿçèôÿëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðèð.Çþùðÿ Âÿôàèíèí «Õà÷ñûç ìèññèîíåðëÿð» ìÿãàëÿñèåðìÿíè äèí õàäèìëÿðèíèí è÷ öçöíö à÷ûð, äèíäÿí áàðûøö÷öí äåéèë, ñàâàøäà áèð âàñèòÿ êèìè èñòèôàäÿ åäÿí áó«õà÷ àòàëàðûíûí» õà÷ ÿâÿçèíÿ áåëëÿðèíÿ õÿíúÿð áàüëàäûãëàðûíûýþñòÿðèð.Ùöñåéí Ñóëòàíèíèí «Ãàðàáàüûí ÿñë ñàêèíëÿðè êèìäèð?»ìÿãàëÿñè òàðèõè ùÿãèãÿòëÿðèí âÿ ìèëëè ùàãëàðûí òÿñ -äèãè áàõûìûíäàí ÿùÿìèééÿòëèäèð. Ãàðàáàüûí òàðèõè Àçÿðáàéúàíéóðäó îëäóüóíó ýþñòÿðÿí ìöÿëëèô ÷àð Ðó ñè éà -ñûíûí Ãàôãàçäàêû ñèéàñÿòèíè, áóðàäà êå÷èðäèéè äåìîãðàôèêäÿéèøèêëèêëÿðèí, åðìÿíèëÿøäèðìÿ, õðèñòèàíëàøäûðìàñèéàñÿòèíèí áàøëûúà ìÿãñÿäëÿðè áàðÿäÿ ÿòðàôëû áèëýè âåðèð.«Ãàðàáàü íåúÿ Àðòñàõ îëäó?» ìÿãàëÿñè (ìöÿëëèôÙàäè Íóðè) åðìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí åäèëÿí òîïîíîìèê òÿç -éèãëÿðèí, ñöíè äåìîãðàôèê äÿéèøèêëèêëÿðèí èôøàñûíà ùÿñðîëóíóá. Ìÿãàëÿ ìöÿëëèôè ðåýèîíäà 1823-úö èëäÿí áÿðèåðìÿíèëÿðèí àïàðäûãëàðû äåìîãðàôèê äÿéèøèêëèêëÿðèíúÿäâÿëèíè âåðìÿêëÿ ÿñë ôàêòëàðû öçÿ ÷ûõàðûð, îíëàðûí ñàõòàêàðëûãëàðûíûèôøà åäèð. Ìöÿëëèô ìöàñèð Èðàí ìÿìëÿêÿòèíäÿ÷îõ áþéöê àçëûãäà ãàëàí åðìÿíèëÿðèí äÿ áåëÿøîâèíèñò ÿìÿëëÿðèíäÿí ñþç à÷àðàã îíëàðûí ðåýèîí ö÷öíäàèì íàðàùàòëûã ìÿíáÿéè îëäóüóíó ýþñòÿðèð.Âÿçèééÿòè åòíîïñèõîç ùàëûíà ýÿòèðÿí Äàøíàê ñóò -éóí Ïàðòèéàñû þç ôÿàëèééÿòèíè áó ýöí äÿ ñöðÿòëÿ àðòûðûð,Òöðê Äöíéàñûíà ìåéäàí îõóìàãäà äàâàì åäèð. Áóñèéàñÿòèí òÿáëèüàò òîïëóëàðû îëàí êèòàáëàð ôàðñ äèëèíäÿíÿøð îëóíóð, þëêÿíèí éàðûñûíû òÿøêèë åäÿí éåðëè Òöðêëÿðÿãàðøû õà÷ éöðöøö êå÷èðèëèð. «Åðìÿíèñòàí òàðèõè», «Ìàé -ðèê», «Ïàíòöðêèçì ÿôñàíÿñè», «Åðìÿíèñòàí 1915-úè èë -äÿ», «Åðìÿíèëÿðèí ñîéãûðûìû», «Ãûçûë áóéíóçëó ñÿðêÿð -äÿëÿð», «Áèð ìèëëÿòèí ìÿùâè» êèìè êèòàáëàðûí ùÿð ñÿùèôÿñèíäÿÀçÿðáàéúàí õàëãûíà ãàðøû íèôðÿò, èíòèãàì ùèññèêîäëàøäûðûëûá. Åðìÿíè òåððîðèçìèíèí öíâàíëàðû îëàí áóêèòàáëàðûí òàíûäûëìàñû àäåêâàò òÿäáèðëÿð ýþðìÿéè òÿëÿáåäèð. Áåëÿ àääûìëàðäàí áèðè êèìè èøûã öçö ýþðÿí áó æóðíàëÃàôóð ßëèïóðóí, Íÿúèá Ùàáëåìèòîëüóíóí, ßëè Ñÿ -ìÿä ëèíèí, Îçàí Àðèôèí âÿ äèýÿð ìèëëè ãåéðÿò äàøûéûúûñûîëàí ãÿëÿì àäàìëàðûíûí ìÿãàëÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ èôøà îëóíóð,ùÿãèãÿòèí öçÿ ÷ûõìàñû, äöíéàéà òàíäûëìàñû ö÷öíñÿéëÿð ýþñòÿðèëèð.Èðàí òÿðÿôè áÿçÿí åðìÿíèëÿðèí ùÿòòà Àçÿðáàéúàíûíèøüàë îëóíìóø ÿðàçèëÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí òÿäáèðëÿðäÿ èøòèðàêäàíáåëÿ ÷ÿêèíìèðëÿð. Áåëÿ êè, 2004-úö èëèí ìàðòàéûíäà Íîâðóç áàéðàìû ÿðÿôÿñèíäÿ åðìÿíè øàùìàò÷ûñûÒèãðàí Ïåòðîñéàíûí 85 èëëèéè øÿðÿôèíÿ Äàüëûã Ãàðà -áàüäà òÿøêèë îëóíìóø «áåéíÿëõàëã éàðûøäà» Èðàí øàùìàò÷ûëàðûäà èøtèrak etmèødèlÿr.Eynè zamanda Qarabaü èdman÷ûlarû da ayrûca mös -tÿqèl èøtèrak÷û kèmè Èrana dÿvÿt olunub. Êåðìàíäà êà -ðàòå öçðÿ Áåéíÿëõàëã ìöñàáèãÿ êå÷èðèëìèøäèð. Áó ìö -ñàáèãÿäÿ Òöðêèéÿ, Ðóñèéà, Åðìÿíèñòàí, Ãàðàáàü, Éó -íà íûñòàí, Ýöðúöñòàí, Èðàíûí èêè êîìàíäàñû — Êåðìàí âÿÁÿì øÿùÿðèíèí êîìàíäàëàðûíû òÿìñèë åäÿí 55 èäìàí-÷û èøòèðàê åòìèøäè.Òÿäãèãàò÷û Ñÿëúóã Êàìàë þç ìÿãàëÿñèíäÿ ãåéäåäèð êè, åðìÿíèëÿðèí àçÿðáàéúàíëûëàðà ãàðøû ñîéãûðûìòþðÿòìÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã Òåùðàí Èðÿâàí èëÿ Àçÿð áà é -úàíûí èøüàë îëóíìóø ÿðàçèëÿðèíäÿ èøáèðëèéèíÿ ìàëèêäèð.Äöíÿí Õîúàëû ôàúèÿñèíÿ àüëàìûø áÿøÿðèééÿòèí ýþçëÿðèáó ýöí áèçè àðòûã ñîéãûðûìà àïàðàí áèð ìèëëÿò êèìè ñö -çöð. Ôðàíñà ïàðëàìåíòèíäÿ áèçèì ÿëåéùèìèçÿ ñàõòàãÿ ðàðëàð ÷ûõàðûëûð. Àìåðèêà ãÿðàð àëìàñà äà þíÿìëè áèðìÿñÿëÿ êèìè ïàðëàìåíò èúëàñëàðûíäà äàíûøûüà ãîéóð.Éóíàíûñòàí, Èòàëèéà… åéíè. 22 àïðåëäÿ Òåùðàí õèéàáàíëàðû«Òöðêÿ þëöì», «Àçÿðáàéúàíëûéà þëöì» ùàéãûðàíåðìÿíè ìèòèíãèíè þçöíäÿ éåðëÿøäèðèð. Èðàí Èñëàì ØóðàñûÌÿúëèñèíäÿ èêè åðìÿíè äåïóòàòû Òåùðàí ùàêèìèééÿòèíèãîíäàðìà ñîéãûðûìà èíàíäûðìàã ö÷öí ÷àëûøûð…Ìÿëóìäóð êè, Íàõ÷ûâàíëà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá ëè -êàñû àðàñûíäà éåðëÿøÿí Ìåùðè åðìÿíèëÿðèí ÿëèíäÿäèð.Ùÿìèí ðàéîí âàñèòÿñèëÿ åðìÿíèëÿð Íàõ÷ûâàíû èãòèñàäèìöùàñèðÿéÿ ñàëìûø, Áàêû-Íàõ÷ûâàí äÿìèðéîë õÿòòèíèíèøëÿìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìûøëàð. Èðàí Èñëàì Ðåñïóá ëè -êàñû ìÿùç þçöíöí Àðàç ÷àéû öçÿðèíäÿ ñàëäûðäûüû Ìåù -ðè êþðïöñö âàñèòÿñèëÿ Èðàíäàí Åðìÿíèñòàíà òèúàðÿò ìàëëàðû,éàíàúàã âÿ ùÿðáè ñóðñàò äàøûéûð. Ýöíäÿ 60-70éöê ìàøûíû âàñèòÿñèëÿ Åðìÿíèñòàíà ìàë äàøûíûð. Ìåùðèèëÿ ñÿðùÿä çîíàäà, Àðàç ÷àéûíûí ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿí ñÿðùÿäòèúàðÿò øÿáÿêÿëÿðè éàðàäûëìûøäûð. Òÿáðèçèí ÁàðîíÀâàê ìÿùÿëëÿñèíäÿ ìèíëÿðëÿ åðìÿíè éàøàéûð, áó ìÿ -ùÿëëÿ áèð íþâ Òÿáðèç-Åðìÿíèñòàí ÿëàãÿëÿðèíèí ãÿðàðýàùûíà÷åâðèëìèøäèð. Òÿáðèç, Õîé, Óðìèéÿäÿ åðìÿíè ìÿêòÿáëÿðè,êèëñÿëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Òåùðàíûí óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿåðìÿíè äèëèíäÿ ôàêöëòÿëÿð âàðäûð. Òÿá ðèç,Òåùðàí âÿ Èñôàùàíäà åðìÿíèëÿðèí ôÿàëèééÿòè äàùà äàýåíèøëÿíìèø âÿ îíëàð äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ùÿðòÿðÿôëèùèìàéÿ åäèëèð. Åðìÿíèñòàíäàí ùÿðáè ùàçûðëûã êå÷ìÿêìÿãñÿäèëÿ Èðàíà ýþíäÿðèëìèø åðìÿíè çàáèòëÿðè âÿ êóðñàíòëàðûö÷öí Òÿáðèç âÿ ßðàêäà ùÿðáè òÿëèìëÿð êå÷èðèëèð,îíëàðà ùÿì äÿ ôàðñ äèëè äÿ þéðÿäèëèð. Èðàí ùþêóìÿòè Èðÿ -âàíäà Ýþé Ìÿñúèä áèíàñûíû éåíèäÿí òÿìèð åòäèðìèø-52ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

äèð. Ùàëáóêè, Èðÿâàíäà áèð íÿôÿð áåëÿ ìöñÿëìàí àçÿðáàéúàíëûÒöðêö ãàëìàìûøäûð. Èðàí Èñëàì ÐåñïóáëèêàñûÅðìÿíèñòàíû ãàç, áåíçèí, íåôò, ìàçóò âÿ ñ. éàíàúàãèëÿ òÿìèí åäèð. Áó àìèë èñÿ Åðìÿíèñòàíûí Àçÿðáàéúàíàãàðøû ùÿðáè òÿúàâöçö øÿðàèòèíäÿ Èðÿâàíà ãàðøû ùÿðáèèãòèñàäèäÿñòÿê äåìÿêäèð. Èðàí èëÿ Åðìÿíèñòàí àðàñûíäàñûõ èãäèñàäè, ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿð âàðäûð.Ôàðñ âÿ åðìÿíèëÿðèí ìÿíÿâè éàõûíëûüû âàðäûð. Áåëÿ êè,åðìÿíëÿðëÿ ôàðñëàðûí åéíè äèë, åéíè èðã âÿ ãàí ãî ùóì -ëóüó îëäóüóíó Èðàí àëèìè Ïÿðâèç Âÿðæàâÿíäèí 1999-úóèëäÿ èëê äÿôÿ ôàðñ äèëèíäÿ Òåùðàíäà íÿøð åòäèðäèéè «Èðàíâÿ Ãàôãàç» («Àðàí âÿ Øèðâàí») ÿñÿðèíäÿ ÀíäðîíèêÙîéàíûí ôàðñ äèëèíäÿ éàçäûüû «Åðìÿíè ìÿäÿíèééÿòè èëÿÈðàí ìÿäÿíèééÿòèíèí óçóí ñöðÿí ùÿìèøÿëèê áàüëûëûãëàðû»éàçûñû ùÿìèí êèòàáûí 361-389-úó ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ÷àïåäèëìèøäèð. Î, éàçûð: «Åðìÿíèëÿðèí äèëè ùèíä-Àâðîïà äèë -íèí áèð øàõÿñèäèð êè, ôàðñ äèëè èëÿ éàõûí ãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðèâàðäûð. Ïàðôèéàëûëàðûí äþâðöíäÿ ôàðñëàð âÿ åðìÿíèëÿðáèð-áèðèíèí äèëèíè áàøà äöøöðäöëÿð. Èíäè äÿ Ïÿùëÿâè ëö -üÿò ëÿðè åðìÿíè äèëèíäÿ ìöøàùèäÿ åäèëìÿêäÿäèð. Àí äðî -íèêèí éàçäûüûíà ýþðÿ, åðìÿíèëÿðèí òÿãâèìè èëÿ ôàðñëàðûíòÿãâèìè åéíèäèð. Ôàðñëàðëà åðìÿíèëÿðèí äàñòàíëàðû âÿÿôñàíÿëÿðèíäÿ äÿ áèð-áèðèíÿ ÷îõ îõøàðëûãëàð âàðäûð. Åð -ìÿíè äèëè àðèéàèëÿðèí äèëèíäÿí áèðèäèð êè, ôàðñ äèëè èëÿ àé -ðûëìàç áàüëûëûüû âàðäûð».Áöòöí éóõàðûäà äåéèëÿíëÿðäÿí áåëÿ áèð íÿòèúÿ ùàñèëåòìÿê îëàð êè, Èðàí þçöíöí Ãàôãàç ñèéàñÿòèíäÿ ÄàüëûãÃàðàáàü ïðîáëåìè èëÿ áàüëû ìþâãåéèíè ôîðìàëàøäûðàðêÿíùÿì þçöíöí ñèéàñè, èãòèñàäè, ýåîñòðàòåæè ìàðàãëàðûíû,ùÿì äÿ ðåýèîí þëêÿëÿðèíèí ìàðàãëàðûíû íÿçÿðÿ àë -ìà üà ÷àëûøìûø, ëàêèí áþéöê äþâëÿòëÿðèí Úÿíóáè Ãàô -ãàçäàêû ìàðàãëàðûíà ìöíàñèáÿòäÿ áàëàíñ ñèéàñÿòèíèãîðóéóá ñàõëàéà áèëìÿìèø âÿ áó äà òÿáèè îëàðàã àäû÷ÿêèëÿí ðåýèîíäà ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí ùÿëÿ äÿ êþâðÿêîëàðàã ãàëìàñûíû øÿðòëÿíäèðìèøäèð. Ðÿñìè äàèðÿëÿðòÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçè áöòþâ -ëöéöíöí òàíûíìàñû âÿ åëàí îëóíìàñûíà áàõìàéàðàãÈðàí äþâëÿòè Ãàôãàç ñèéàñÿòèíäÿ Äàüëûã Ãàðàáàü ïðîáëåìèíäÿíÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ãàðøû âàñèòÿêèìè èñòèôàäÿ åäèð. n“Föyuzat ÿdÿbè mÿktÿbè”nèn araødûrûcûsû“Törk elè” jurnalûnûn Redaksèya Heyÿtènèn özvö professorØamèl Vÿlèyevèn tÿrcömeyè-halûnû tÿqdèm edèrèk.22 fevral 1960-cû èldÿ Er -mÿnèstan RespublèkasûnûnNoyemberyan rayonununKþrpölö kÿndèndÿ anadan olub. 1967-1977-cè èllÿrdÿorta tÿhsèl alûb. 1977-1981-cè èllÿrdÿ AzÿrbaycanDþvlÿt Pedaqojè Unè versètetènèn Fèlologèyafaköltÿsènè fÿrqlÿnmÿ dèplomu èlÿ bètèrèb. 1981-1983-cö èllÿrdÿ hÿqèqè hÿrbè xèdmÿt ke÷èb. 1983-1985-cè èllÿrdÿ Sÿmÿd Vur üunun ev-muzeyèndÿelmè èø÷è vÿzèfÿsèndÿ ÷alûøûb. 1985-1988-cè èllÿrdÿAzÿrbaycan Mèllè Elmlÿr Akademèyasûnûn (AMEA)Nèzamè adûna ßdÿbèyyat Ènstètutunun aspèrantûolub. 1989-cu èldÿ “XX ÿsr Azÿrbaycan ÿdÿbè tÿnqèdèndÿpoezèya problemlÿrè” mþvzusundafèlologèya elmlÿrè namèzÿdè alèmlèk dÿrÿcÿsè almaqö÷ön dèssertasèya mödafèÿ edèb. 1988-cè èldÿnbugönÿdÿk AMEA Nèzamè adû na ßdÿbèyyatÈnstètutunda kè÷èk elmè èø÷è, bþyök elmè èø÷è, aparûcûelmè èø÷è vÿzèfÿlÿrèndÿ ÷alûøûb. Ha zûrda hÿmènÈnstètutun baø elmè èø÷èsè vÿzè fÿ sèndÿ ÷alûøûr. 2000-cè èldÿ Azÿrbaycan Yazû÷ûlar Bèrlèyènÿ özv olub. 12dekabr 2003-cö èldÿ “Fö yuzat ÿdÿbè mÿktÿbè”mþvzusunda fèlologèya elmlÿrè doktoru alèmlèkdÿrÿcÿsè almaq ö÷ön dèsserta sèya mödafèÿ edèb. 17may 2004-cö èldÿ Azÿr baycan Yazû÷ûlar Bèrlèyènèn XÈqurultayûnda qurumun Èdarÿ Heyÿtènèn özvö se÷èlèb.2003-2005-cè èllÿrdÿ Heydÿr ßlèyev adûna MöasèrTÿhsèl Komp leksènèn “Azÿrbaycan dèlè vÿ ÿdÿbèyyatû”kafedra sûnda baø möÿllèm vÿzèfÿsèndÿ ÷alûøûb. 11may 2005-cè èldÿ Bakû Dþvlÿt Unèversètetènèn elanetdèyè mösabèqÿyÿ ÿsasÿn “Mÿtbuat tarèxè vÿ èdeolojèèø metodlarû” kafedrasûnûn mödèrè se÷èlèb. Aprel2006-cû èldÿ AMEA Nèzamè adûna ßdÿbèyyatÈnstètutunun nÿzdèndÿ daèmè fÿalèyyÿt gþstÿrÿn doktorluqözrÿ D.01.131 — Bèrlÿødèrèlmèø DèssertasèyaØurasûnûn özvö se÷èlèb. 1 èyul 2006-cû èldÿ BakûDþvlÿt Unè ver sètetènèn elan etdèyè mösabèqÿyÿ ÿsasÿn“Mÿtbuat tarèxè vÿ èdeolojè èø metodlarû” kafedra -sû nûn professoru se÷èlèb. Èyul 2006-cû èldÿ Bakû Dþ v -lÿt Unèversètetènèn nÿzdèndÿ fÿalèyyÿt gþstÿrÿn “Jur -nalèstèka” (10.01.10) èxtèsasû özrÿ Bèrdÿfÿlèk Dès -sertasèya Øurasûnûn özvö se÷èlèb. nÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4 53

Azÿrbaycan Respublèkasûnûn möasèrèqtèsadè vÿzèyyÿtè vÿ perspektèvèmkanlarûZaur ÈmranèAzÿrbaycan Mèllè Elmlÿr Akademèyasûnûn Coürafèya Ènstètutu, coürafèya åëìëÿðè íàìèçÿäèMöasèr dþvrön tÿlÿblÿrèndÿn èrÿlè gÿlÿrÿk èstehsalsahÿlÿrènèn ÿrazè tÿøkèlè vÿ ÿhalènèn maddè rèfah ha -lûnûn yaxøûlaødûrûlmasû möhöm ÿhÿmèyyÿt kÿsb edèr.Bunun ö÷ön èlk nþvbÿdÿ þlkÿnèn èqtèsadè durumu vÿonun potensèal èmkanlarû þyrÿnèlmÿlèdèr. Sosèal-èqtèsadèènkèøafla yanaøû èstehsalûn vÿ mÿhsuldar qövvÿlÿrènrespublèka daxèlèndÿ sÿmÿrÿlè yerlÿødèrèlmÿsè dÿ mö -höm stratejè ÿhÿmèyyÿt kÿsb edèr. Respublèka èqtèsadèyyatûnûnaparûcû sahÿsè olan neft-qaz sÿnayesè èlÿya naøû, qeyrè-neft sektorunun ènkèøaf etdèrèlmÿsè sondÿrÿcÿ vacèbdèr. Dönya tÿcröbÿsè gþstÿrèr kè, ènkèøafetmèø dþvlÿtlÿrèn èqtèsadèyyatû tÿk bèr sahÿnè deyèl,demÿk olar kè, tÿsÿrröfatûn bötön sahÿlÿrènè ÿhatÿ edèr.Mÿhz bu amèlè nÿzÿrÿ almaqla Azÿrbaycan Res pub -lèkasûnûn davamlû èqtèsadè artûmûna naèl olmaq olar.Èqtèsadè xarakterèstèkaAzÿrbaycan Respublèkasû dþvlÿt möstÿqèllèyènè bÿr -pa etdèyè vaxtdan ke÷ÿn dþvr ÿrzèndÿ þlkÿnèn èqtèsadèhÿyatûnda kþklö dÿyèøèklèklÿr baø vermèødèr. Mös tÿ qèl -lèyèn èlk èllÿrèndÿ respublèkada yaranmûø èqtèsadè bþh ran,ÿnÿnÿvè postsovet bazarlarûnûn ètèrèlmÿsè, èqtèsadè ÿlaqÿlÿrènkÿsèlmÿsè, Ermÿnèstanûn respublèka mûza tÿ ca -vözö (Daülûq Qarabaü problemè) vÿ dègÿr sÿ bÿb lÿr þlkÿèqtèsadèyyatûnûn zÿèflÿmÿsènÿ sÿbÿb ol muø dur. Belÿ bèrøÿraètdÿ dþvlÿt ÿhÿmèyyÿtlè ardûcûl vÿ mÿq sÿdyþnlötÿd bèrlÿrèn hÿyata ke÷èrèlmÿsè, èqtèsadè èslahatlarûn mö -höm nÿtècÿlÿrèndÿn bèrè olan dþvlÿt mölkèyyÿtènèn þzÿllÿødèrèlmÿsèvÿ azad sahèbkarlûüûn ènkèøafû ö÷ön ÿlverèølèøÿraètèn yaradûlmasû tÿlÿb olu nurdu.1990-cû èllÿrèn ÿvvÿllÿrèndÿ möÿyyÿn problemlÿryaøansa da bèr ne÷ÿ èldÿn sonra respublèka èqtèsadèyyatûndaqèsmÿn dÿ olsa dÿyèøèklèklÿrÿ naèl olunmuø -dur. Azÿrbaycanûn neft vÿ qaz sÿnayesènèn ènkèøafû,xarècè neft øèrkÿtlÿrènèn Azÿrbaycana köllè mèqdardasÿrmayÿ yatûrûmlarû ÿsasÿn 1994-cö èlèn sentyabr ayû -nûn 20-dÿ Bakûda Xÿzÿr dÿnèzènèn Azÿrbaycan sektorunda“Azÿrè”, “×ûraq” vÿ dÿrènsulu “Gönÿølè” ya -taqlarûnda neftèn bèrgÿ èølÿnmÿsè vÿ pay bþlgösö haq -qûnda beynÿlxalq “ßsrèn möqavèlÿsè” èmzalandûqdansonra baølanmûødûr. “ßsrèn möqavèlÿsè”nèn ÿsas gþs -tÿrècèlÿrè: Kapètal qoyuluøunun hÿcmè — 7,4 mlrd ABØdollarû; Èstèsna xÿrclÿrèn hÿcmè — 5,9 mlrd ABØ dollarû;Möqavèlÿnèn möddÿtè — 30 èl; Möqavèlÿyÿ daxèl olanÿrazè — 432,4 kvadrat km; Neft hasèlatûnûn nÿzÿrdÿ tu -tulan mèqdarû — 510 mln ton.Bundan sonra aqrar èslahatlar vÿ þzÿllÿødèrmÿ hÿyatake÷èrèlmèø, “Azÿrbaycan Respublèkasû regèonlarûnûnsosèal-èqtèsadè ènkèøafû Dþvlÿt Proqramû (2004-2008-cèèllÿr)”, “Neft vÿ qaz gÿlèrlÿrènèn èdarÿ olunmasû özrÿ uzun -möddÿtlè strategèya”, “Yoxsulluüun azaldûlmasû vÿ èqtèsadèènkèøaf özrÿ Dþvlÿt Proqramû (2003-2005-cè èllÿr)”vÿ dègÿr bu kèmè sÿnÿdlÿr qÿbul edèl mèødèr.Azÿrbaycan Respublèkasûnda neftèn hasèlatû vÿ emalû,kèmya vÿ elektrotexnèka sÿnayesè, neft maøûnqayûrma -sû, qara vÿ ÿlvan metallurgèya, tèkèntè materèalla rû nûnèstehsalû, meøÿ vÿ yeyèntè sÿnayesè sahÿlÿrè þlkÿ èq tè sa -dèyyatûnûn möhöm hèssÿsèdèr. Ömumè Daxèlè Mÿhsulun66,4%-nè tÿøkèl edÿn sÿnaye sahÿlÿrènèn ÿsas hèssÿsèyÿnè, 93,2%-nè Bakû øÿhÿrèndÿ yerlÿøÿn sÿnaye mö -ÿs sèsÿlÿrè verèr. Bunun da ÿsas sÿbÿbè respublèkadaaparûcû sÿnaye möÿssèsÿlÿrènèn Bakû øÿhÿrèndÿ cÿmlÿømÿsèdèr.Yerdÿ qalan 2,4%-è Aran, 0,8%-è Gÿncÿ-Qazax, 0,6%-è Nax÷ûvan, 0,2%-è Øÿkè-Zaqatala vÿ dè -gÿr èqtèsadè rayonlarûn payûna döøör.Azÿrbaycan Respublèkasûnda 2008-cè èlèn èlk altû ayû ÿr -zèndÿ Ömumè Mÿhsul Buraxûlûøûnûn (ÖMB) hÿc mèn dÿregèonlar özrÿ qeyrè-bÿrabÿrlèk möøahèdÿ olunmuø dur.Belÿ kè, Azÿrbaycanûn regèonlarûnda ÖMB-nèn 80,7%-èBakû øÿhÿrènèn payûna döøör. Sonrakû yerlÿrè 6,1%-lÿAran, 3,3%-lÿ Gÿncÿ-Qazax, 1,9%-lÿ Ab øe ron, 1,6%-lÿ Quba-Xa÷maz vÿ dègÿr èqtèsadè rayonlar tutur.2008-cè èlèn bèrèncè yarûsûnda respublèkamûzda re -zè dent vÿ qeyrè-rezèdentlÿrè tÿrÿfèndÿn 125 þlkÿ èlÿapa rûlmûø tècarÿt ÿmÿlèyyatlarûnûn hÿcmè 2,9 mlrd. ABØ54ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

dollarû olmuødur. Xarècè tècarÿt dþvrèyyÿsènèn 1,5 mlrddollarû (53,3%) þlkÿdÿn èxrac olunmuø mÿhsullarûn, 1,4mlrd dollarû (46,7%) èsÿ þlkÿmèzÿ èdxal edèlmèø mÿhsullarûnpayûna döøör.Xarècè tècarÿtèn ènkèøafûna vÿ ÿmtÿÿ bazarûnûn tÿkmèllÿødèrèlmÿsènÿmösbÿt tÿsèr gþstÿrÿn amèllÿrdÿn bè rè bey -nÿlxalq qurumlarla ÿmÿkdaølûq ÿlaqÿlÿrèdèr. Azÿr baycanRespublèkasûnûn qètÿlÿr özrÿ Xarècè Tècarÿt Dþv rèy yÿsè(XTD) aøaüûdakû dèaqramda (%-lÿ) gþstÿrèl mèø dèr.Respublèkamûzda XTD-nèn 81%-è Rusèya, ABØ,Tö rkèyÿ, Èsraèl, Ukrayna, Hèndèstan, Èran, Ètalèya, Alma -nèya, ×èlè, Qazaxûstan, Görcöstan, ×èn, Yunanûstan,Èn gèltÿrÿ vÿ Rumûnèyanûn payûna döøör.2008-cè èlèn èlk altû ayû ÿrzèndÿ respublèkada èdxalvÿ èxracûn nÿqlèyyat sektorunun dþvrèyyÿ ÿmsalûnû daartûrmûødûr. Tÿkcÿ tranzèt olaraq Azÿrbaycan Respu b -lèkasû ÿrazèsèndÿn 2881,1 mèn ton yök ke÷èrèlmèødèr.Tranzèt yöklÿr ÿsasÿn Ètalèya (913,9 mèn ton), Èsve÷rÿ(895,5 mèn ton), Görcöstan (435,3 mèn ton), Tacèkès tan(195,8 mèn ton), Èran (120,2 mèn ton), Törkèyÿ (108,4mèn ton), Rusèya (81,7 mèn ton), Törkmÿnèstan (69,0mèn ton), Qazaxûstan (18,1 mèn ton) vÿ dègÿr dþv lÿt -lÿrÿ gþndÿrèlmèødèr.Azÿrbaycana xarècdÿn cÿlb olunmuø kredètlÿrèn ömu -mè hÿcmè 2008-cè èlèn bèrèncè yarûsûnda 2,6 mlrd ABØdollarû, adambaøûna döøÿn xarècè borc èsÿ 300,9 ABØdollarû tÿøkèl etmèødèr. Bu gþstÿrècè 2007-cè èlèn analojèdþvrö èlÿ möqayèsÿdÿ 31,5% vÿ 30,8% artmûødûr.Èqtèsadè èslahatlar ö÷ön cÿlb edèlÿn kredètlÿr 94,3mln ABØ dollarû Beynÿlxalq Valyuta Fondundan,283,4 mln ABØ dollarû èsÿ Dönya Bankûndan alûnmûø -dûr. Ènvestèsèya layèhÿlÿrè ö÷ön cÿlb edèlÿn kredètlÿrèn945,7 mln ABØ dollarû elektrèk enerjè sektoruna, 200,4mln ABØ dollarû kÿnd tÿsÿrröfatûna, 471 mln ABØ dollarûyollarûn tèkèntèsènÿ, 41,2 mln ABØ dollarû kèmyasÿnayesènÿ, 170,7 mln ABØ dollarû neft vÿ qaz sektoruna,56,3 mln ABØ dollarû ÿrazèlÿrèn bÿrpasûna,189,8 mln ABØ dollarû sosèal sahÿlÿrÿ, 143,7 mln ABØdollarû èsÿ dègÿr sahÿlÿrÿ yþnÿldèlmèødèr.2008-cè èlèn bèrèncè röbö özrÿ kredètlÿrèn strukturu,%-lÿAzÿrbaycan Èqtèsadè Ènkèøaf Nazèrlèyè AzÿrbaycanRespublèkasûnûn 2009-cu èl ö÷ön dþvlÿt bödcÿsènèn la -yèhÿsènè hazûrlamûødûr. Hesabata ÿsasÿn 2009-cu èldÿAzÿrbaycanda èqtèsadè artûm tÿqrèbÿn 18% hesablanmûødûr.Onu da qeyd etmÿk lazûmdûr kè, proqnoz gþs -tÿ rècè dönya bazarûnda neftèn qèymÿtèndÿn asûlû olaraqdÿyèøÿ bèlÿr. Bununla yanaøû Èqtèsadè Ènkèøaf Nazèr lè yè -nèn Azÿrbaycanda ènflyasèya tempènèn carè èldÿkèndÿnaøaüû olacaüûnû vÿ dönya bazarûnda qèymÿtlÿrèn sÿ vèy -yÿsèndÿn asûlû olacaüûnû da qeyd etmèødèr. Orta möd -dÿtdÿ èsÿ (2009-2012-cè èllÿrdÿ) ènflyasèyanûn sÿvèy yÿ -sènèn enÿcÿyè proqnozlaødûrûlmûødûr. Hÿm÷ènèn Azÿr -baycan èqtèsadèyyatûnda þzÿl sektorun payûnûn 80%-dÿn ÷ox, neft sektorunun xösusè ÷ÿkèsènèn èsÿ 55%olacaüû gþzlÿnèlèr.Èqtèsadè artûm ö÷ön potensèal èmkanlarAzÿrbaycan Respublèkasûnda hÿyata ke÷èrèlÿnèqtèsadè èslahatlar þlkÿyÿ xarècè kapètalûn cÿlb olunmasûnavÿ ènvestèsèya möhètè ö÷ön bazar èqtèsadèyyatûøÿraètèndÿ cÿmèyyÿtèn artmaqda olan sosèal-èqtèsadètÿlÿbatûnûn þdÿnèlmÿsènÿ ÿlverèølè øÿraèt yaratmûødûr.Èqtèsadè artûm ö÷ön ènvestèsèya qoyuluølarûnûn ÿhÿmèy -yÿtè vÿ rolu son dÿrÿcÿ vacèbdèr.Þlkÿdÿ makroèqtèsadè gþstÿrècèlÿrèn yöksÿldèl mÿ -sè, ömumè mèllè mÿhsulun strukturunda aparûcû sa hÿ -lÿrèn, xösusèlÿ stratejè sahÿlÿrèn rolunun vÿ ÿhÿmèyyÿtènèngetdèkcÿ artûrûlmasûnû, respublèkamûz bazar èqtè sa -dèyyatûnûn mþvcudluüu øÿraètèndÿ sosèal-èqtèsadètÿrÿqqèyÿ naèl olmaq ö÷ön xösusè ènkèøaf proqramû vÿproqnozlarû èølÿnèb hazûrlanmalû vÿ onlarûn hÿyataÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4 55

ke÷èrèlmÿsè tÿmèn edèlmÿlèdèr. Respublèkanûn mèkro vÿmakro sÿvèyyÿsèndÿ èqtèsadèyyatûn ènkèøaf etdèrèlmÿsèvÿ èdarÿ edèlmÿsè, onun èqtèsadè artûm potensèalûnûnyök sÿldèlmÿsènè tÿlÿb edèr. Qarøûya qoyulan bu kèmèvÿzèfÿlÿrlÿ ÿlaqÿdar olaraq, respublèkanûn bazar èqtèsadèyyatûnake÷dèyè bèr øÿraètdÿ, ÿsas problemlÿrdÿnbèrè dÿ ènvestèsèya qoyuluølarûndan èstèfadÿnèn sÿ mÿ -rÿlèlèyènè artûrmaqdûr.Dönya tÿcröbÿsè gþstÿrèr kè, þlkÿnèn sosèal-èqtèsadèènkèøafûnûn yalnûz bèr amèl özÿrèndÿ qurulmasû vÿèqtèsadèyyatûn yalnûz bèr amèldÿn asûlûlûüû mÿqsÿ dÿ uy -üun hal deyèldèr vÿ bþhran tÿhlökÿsè yaradûr (Hollandsèndromu). Qeyrè-neft sektorunun dènamèk ènkèøafûnûntÿmèn edèlmÿsè nÿtècÿsèndÿ þlkÿ èqtèsadèyyatûnda neftsektorundan asûlûlûq ÿhÿmèyyÿtlè dÿrÿcÿdÿ azalacaq.Respublèka èqtèsadèyyatûnûn ömumè ÷ÿkèsèndÿ þzÿlbèznesèn kèfayÿt qÿdÿr bþyök yerè vardûr. Azÿrbaycanèqtèsadèyyatûnûn 79%-dÿn ÷oxu þzÿl sektorun payûnadöøör. Bu sahÿyÿ dþvlÿt tÿrÿfèndÿn bödcÿ xÿrclÿrèson èllÿr bèr ne÷ÿ dÿfÿ artûrûlmûødûr. Belÿ kè, bu sahÿyÿ2003-cö èlÿ nèsbÿtÿn 2008-cè èldÿ dþvlÿt bödcÿsèndÿn20 dÿfÿdÿn ÷ox vÿsaèt yþnÿldèlmèødèr.Yerlè vÿ xarècè ènvestorlarûn dèqqÿtènè regèonlarayþ nÿltmÿk vÿ regèonal problemlÿrèn hÿllènè þn plana÷ÿk mÿk mÿqsÿdèlÿ “Azÿrbaycan Respublèkasû regèonlarûnûnsosèal-èqtèsadè ènkèøafû Dþvlÿt Proqramû (2004-2008-cè èllÿr)” qÿbul olunmuødur. Ke÷ÿn möddÿt ÿr -zèndÿ regèonlarûn sosèal-èqtèsadè ènkèøafû èlÿ baülû bèrsûra tÿdbèrlÿr gþrölmöødör vÿ artûq möÿyyÿn mösbÿtnÿtècÿlÿr ÿldÿ edèlmèødèr. Lakèn, bu èstèqamÿtdÿ ÿldÿedèlmèø naèlèyyÿtlÿrlÿ yanaøû, möÿyyÿn problemlÿr hÿ -lÿ dÿ þz hÿllènè tapmamûødûr.Bazar èqtèsadè mönasèbÿtlÿrènèn formalaømasû, èq -tèsadè ÿlaqÿlÿrèn genèølÿnmÿsè vÿ xarècè ènvestèsèya qo -yuluøu èmkanlarûnûn artmasû, tÿbèè kè, Azad Èqtèsadè Zo -nalarûn (AÈZ) yaradûlmasû mÿsÿlÿsènèn dÿ aktuallaøma -sûna sÿbÿb olmuødur. Lakèn, bu mÿsÿlÿ èlÿ baülû res -pub lèkamûzda döøönölmöø vÿ ardûcûl hÿyata ke÷èrèlÿnregèonal ènkèøaf sèyasÿtè möøahèdÿ olunmur. Bèr mèsalkèmè onu qeyd etmÿyÿ dÿyÿr kè, yalnûz son aylar ÈqtèsadèÈnkèøaf Nazèrlèyè AÈZ mÿsÿlÿsènÿ daèr möxtÿlèf zèddèyyÿtlèfèkèrlÿrlÿ ÷ûxûø etmèødèr (AÈZ ö÷ön möxtÿlèf yerlÿrèn se -÷èmè, bu mÿsÿlÿnèn ömumèyyÿtlÿ mözakèrÿsènèn dayan -dû rûlmasû). Belÿ bèr vÿzèyyÿtèn yaranmasûnûn ÿsas sÿ -bÿbè ondan èbarÿtdèr kè, respublèkada AÈZ-lÿrèn yaradûlmakonsepsèyasû haqqûnda formalaømûø fèkèr yoxdur.Tÿrtèb edèlÿsè konsepsèyada, èlk þncÿ, hÿr bèr AÈZ-ûnyaradûlma mÿqsÿdè möÿyyÿn edèlmÿlèdèr.Mÿlum olduüu kèmè, AÈZ-lÿrèn yaradûlmasûnda ÿsasmÿqsÿd — ènvestèsèyalarûn cÿlb olunmasû, yenè èø yerlÿrèna÷ûlmasû, ÿrazènèn ÿlverèølè coürafè mþvqeyèndÿnvÿ nÿqlèyyat èmkanlarûndan èstèfadÿ edèlmÿsè, þlkÿnènucqar vÿ gerèdÿ qalmûø bþlgÿlÿrènèn ènkèøafûna tÿkanvermÿkdèr. Hÿr bèr AÈZ-èn, ayrûlûqda, tÿkrar olunmaznÿq lèyyat-coürafè øÿraètè, èqtèsadè èmkanlarû vÿ èxtèsaslûènsan ehtèyatlarû olduüundan, tÿbèè kè, onlarûn ya ra -dûlmasûnda dþvlÿt tÿrÿfèndÿn fÿrqlè mÿqsÿdlÿr qoyulmalûdûr.Bununla ÿlaqÿdar, aydûndûr kè, beynÿlxalq tÿ -cröbÿdÿn èstèfadÿ edèlmÿsè qarøûda qoyulmuø mÿq -sÿdÿ daha uüurla naèl olmasûna sÿbÿb olar.BMT tÿrÿfèndÿn 1978-cè èldÿ yaradûlmûø Dönya Èq -tèsadè Zonalar Assosèasèyasû hÿr èl þzönön èllèk toplantûsûndamöxtÿlèf þlkÿlÿrdÿ fÿalèyyÿt gþstÿrÿn AÈZ-lÿrènmösbÿt tÿcröbÿsè èlÿ maraqlanan tÿrÿflÿrè tanûø edèr.Þlkÿlÿrèn möxtÿlèf ènkèøaf sÿvèyyÿsè, èqtèsadè vÿ ma -lèyyÿ øÿraètè AÈZ-lÿrèn yaradûlmasûnda fÿrqlè mÿq sÿd -lÿrèn qoyulmasûnû tÿlÿb edèr. Ènkèøaf etmèø þlkÿlÿrdÿ,ÿksÿr hallarda, AÈZ-èn yaradûlmasûnda ÿsas mÿqsÿdþlkÿnèn regèonal ènkèøafûndakû qeyrè-bÿrabÿrlèyèn ara -dan qaldûrmasû olduüu halda, ènkèøaf etmÿkdÿ olan þl -kÿlÿrdÿ èsÿ - ÿsasÿn þlkÿyÿ xarècè ènvestèsèyalarûn cÿlbedèlmÿsèdèr.Xarècè tÿcröbÿdÿn faydalû yararlanmaq ö÷ön, so -sèal-èqtèsadè vÿzèyyÿtènÿ vÿ coürafè mþvqeyènÿ gþrÿ,bèzèm þlkÿmèzlÿ oxøar øÿraètdÿ olan þlkÿlÿr nömunÿol malûdûr. ßfsuslar kè, nömunÿ kèmè Bèrlÿømèø ßrÿbßmèrlèyè, Dubay (Cebel-ßlè AÈZ-èn) tÿcröbÿsènÿ nÿzÿrsalûnûr.Respublèkamûz ö÷ön Avropa Bèrlèyènèn (AB) Maq -rèb (Aralûq dÿnèzènè ÿhatÿ edÿn) þlkÿlÿrèndÿ AÈZ-lÿrènyaradûlmasû tÿklèfènèn uüursuz nÿtècÿsènèn þyrÿnèlmÿsèdaha faydalû olardû. AB-nèn bu layèhÿ ö÷ön 10 mlrd.ABØ dollarû ayûrmaüa hazûr olduüunu bÿyan etmÿsènÿbaxmayaraq, Maqrèb þlkÿlÿrènèn 10-dan 4-ö 1995-cèèldÿ èmzalanan sazèøÿ þz dÿstÿyènè vermÿmèølÿr.Azÿrbaycanda AÈZ-lÿrèn yaradûlmasû, baølûcaolaraq, þlkÿnèn ÿrazè baxûmûndan sosèal-èqtèsadè ènkèøafûndamþvcud olan natarazlûüûn aradan qaldûrûlmasûvasètÿlÿrèndÿn bèrè ola bèlÿr. Bununla baülû olaraq, ÿnvacèb mÿsÿlÿ AÈZ-lÿrèn yaradûlmasûnda ÿrazèlÿrèn ÿsaslandûraraqse÷èlmÿsèdèr. Elmè baxûmdan, yerèn döz -gön se÷èmè bötþvlökdÿ ÿldÿ edèlÿcÿk uüurun ÿsasûnûtÿøkèl edèr. ßks halda, AÈZ-èn yaradûlmasû èdeyasû uüur -suz nÿtècÿlÿnÿ bèlÿr .AÈZ-èn yaradûlmasûnda bèr ÷ox þlkÿlÿrèn tÿcröbÿsè(×èn, Poløa, Fèlèppèn, Törkèyÿ, Èran, Rusèya vÿ s.) onugþstÿrèr kè, yer se÷èmèndÿ ÿsas östönlök dÿnèzÿ ÷ûxûøûolan lèmanlara vÿ sÿrhÿdyanû bþlgÿlÿrÿ verèlèr. Azÿr -bay canûn, qapalû olan Xÿzÿr dÿnèzènÿ ÷ûxûøû nèsbÿtÿnÿlverèølè sayûla bèlÿr. Bununla möqayèsÿdÿ, Görcös ta -nûn Qara dÿnèzÿ ÷ûxûøû daha ÿlverèølè sayûlûr vÿ busÿbÿbdÿn “Dubaè Port World” øèrkÿtè Potè lèmanû ya -56 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

xûn lûüûnda yaradûlasû AÈZ-èn konteyner termènalûna700 mln. ABØ dollarû ènvestèsèya ayûrmaüû planlaødûrûr.Sÿrhÿdyanû bþlgÿlÿrdÿ AÈZ-lÿrèn yaradûlmasûndaqonøu þlkÿlÿrèn bu sahÿdÿ yerètdèyè sèyasÿtÿ nÿzÿrsalmaq lazûmdûr. Mÿsÿlÿn, Èran bèzèmlÿ sÿrhÿdyanûbþlgÿlÿrdÿ - Culfada, Astarada vÿ Bÿndÿr-ßnzÿlèdÿAÈZ-lÿr yaratmaqdadûr.Nÿzÿrÿ almaq lazûmdûr kè, AÈZ-lÿrdÿ mÿrkÿzè hþ -kumÿt orqanlarûndan, èdarÿedècèlèk baxûmûndan, asû -lûlûq azalûr vÿ èqtèsadè möstÿqèlèk èmkanlarû genèølÿnèr.Bu sÿbÿbdÿn, separatèzmèn yaranasû (ehtèmal edèlÿsè)ÿrazèlÿrdÿ belÿ zonalarûn tÿøkèlè nÿ kèmè tÿhlökÿlÿrÿsÿbÿb olmasû nÿzÿrdÿn qa÷ûrûlmamalûdûr.Èxtèsaslaømûø AÈZ-lÿrÿ ÿrazèlÿrèn se÷èmè fÿrqlè tÿlÿbatlarauyüun aparûlûr. Buna gþrÿ, respublèkamûzdayaradûlasû AÈZ-lÿrèn èxtèsaslaømasû èndèdÿn möÿyyÿnedèlmÿlèdèr. Bu mÿsÿlÿnèn vacèblèyè AÈZ-lÿr ö÷ön hazûrlanasûQanundan èrÿlè gÿlèr. AÈZ haqqûnda Qanun onunyaranmasûnûn vÿ fÿalèyyÿtènèn höquqè vÿ èqtèsadè ÿsas -larûnû möÿyyÿn etmÿlèdèr. Eynè zamanda, respublèkadaAÈZ-lÿr haqda Qanunun qÿbul olunmasûnda qonøudþvlÿtlÿrèn bu sahÿdÿ ÿldÿ etdèyè naèlèyyÿtlÿrlÿ tanûøolmaüa dÿyÿr. Mÿsÿlÿn, Törkèyÿdÿ AÈZ-lÿr haqqûndaQanun 1985-cè èldÿ, Èranda vÿ Törkmÿnèstanda 1993-cö èldÿ, Rusèyada 2005-cè èldÿ qÿbul olunmuødur.Dègÿr qonøu dþvlÿtlÿrdÿ belÿ Qanun hÿlÿ qÿbul olunmayûb.Þlkÿnèn regèonal ènkèøaf sèyasÿtèndÿ, AÈZ-lÿr hÿrhansû bèr rèsklÿrèn ÿmÿlÿ gÿlèmÿ ehtèmalûnû nÿzÿrdÿnke÷èrmÿsènè tÿlÿb edèr. Gþzlÿnèlÿcÿk rèsklÿr aøaüûda -kûlardûr:-ènhèsar÷û möÿssèsÿlÿrèn vergèlÿrdÿn azad olunmaqcÿhdlÿrè;-èqtèsadè-tècarÿt ÿlaqÿlÿrèndÿ eldÿ edèlÿcÿk bödcÿgÿlèrlÿrèn azalmasû;-regèonlarûn ènkèøafûnda yaranmûø qeyrè-bÿrabÿrlèyèndÿrènlÿømÿsè;-ÿrazènèn èqtèsadè möstÿqèllÿømÿ èmkanlarûnûn artmasûvÿ mÿrkÿzdÿn asûlûlûüûn azalmasû separatèst qöv -vÿlÿrèn baø qaldûrmasûna sÿbÿb ola bèlÿr;-yerlè hakèmèyyÿt orqanlarûnûn sÿrèøtÿsèzlèyè nÿtè -cÿsèndÿ layèhÿnèn uüursuzluüu.Bu vÿ dègÿr rèsklÿrèn yaranma ehtèmalûnû azaltma -sû mÿqsÿdèlÿ dþvlÿt mövafèq tÿnzèmlÿyècè mexanèzmètÿrtèb etmÿlèdèr.Azÿrbaycanûn èqtèsadè potensèalûnûn tÿk neft vÿqaz amèlèndÿn asûlû olmasû onun èqtèsadèyyatûnû tÿhlökÿaltûnda qoyur. Dönya tÿcröbÿsè gþstÿrèr kè, ènkèøafetmèø dþvlÿtlÿrèn èqtèsadèyyatû tÿsÿrröfatûn demÿkolar bötön sahÿlÿrènè ÿhatÿ edèr. Dözdö onlar ÿsasÿnhÿr hansû bèr vÿ yaxud bèr ne÷ÿ mÿhsul özrÿ èxtèsaslaøûr.Bu amèl þlkÿ èqtèsadèyyatûnda aparûcû rol oynasada dègÿr sÿnaye sahÿlÿrènèn ènkèøaf etdèrèlmÿsènè arxaplanda qoymur.Respublèkamûzda ÿsasÿn neft maøûnqayûrma, neftkèmya, cèhazqayûrma èlÿ yanaøû sÿnayenèn dègÿr sa -hÿ lÿrènè dÿ ènkèøaf etdèrmÿk ö÷ön göclö potensèal èm -kanlar vardûr. Èqtèsadè potensèala vÿ onun perspektèvlèsahÿlÿrènÿ neft vÿ qaz amèlè èlÿ yanaøû qeyrè-neft sektorununda xösusè tÿsèrè var. Respublèkamûzda qey rèneftsektorunun ÿn perspektèvlè sahÿlÿrènÿ turèzm vÿkÿnd tÿsÿrröfatûnû aèd etmÿk olar.Respublèkamûzda turèzm sferasûnûn ènkèøaf et dè rèl -mÿsè ö÷ön èqtèsadè potensèal olduqca bþyökdör. Èqlèmvÿ tÿbèè-coürafè mþvqedÿn asûlû olaraq respublèkamûzdaturèzm sferasûnûn ènkèøafû ö÷ön ÿlverèølè øÿ raèt var dûr.Respublèkamûzda turèzm sferasûnûn ènkèøaf et dè rèlmÿsèö÷ön qÿbul olunmuø Dþvlÿt Proqramûnû mösbÿt bèr halkèmè qèymÿtlÿndèrmÿk olar. Lakèn, bu sferanûn ènkèøafûndamöÿyyÿn problemlÿr vardûr. Belÿ kè, respublèkamûzdaturèzm sferasû ÿsasÿn bèrtÿrÿflè ènkèøaf etdèrèlèr vÿ èlènyalnûz yay fÿslèndÿ þz ènkèøafûnûn maksèmum hÿddènÿ÷atûr. Hÿm÷ènèn turèzm sferasûnda qèymÿtlÿrèn yöksÿkolmasû onun ènkèøafûnû lÿngèdèr. Bu hal respublèkanûnbötön regèonlarûnda möøahèdÿ olunur. ßhalènèn kasûbtÿbÿqÿsè bu èstèrahÿt mÿrkÿz lÿrènÿ gedÿ bèlmèr, èmkanlûtÿbÿqÿ èsÿ èstèrahÿt ö÷ön dègÿr xarècè þlkÿlÿrÿ öztutur. Bu hal respublèkamûzdan gedÿn vÿ gÿlÿnturèstlÿrèn dènamèkasûnda da mö øahèdÿ olunur. Belÿ kè,2003-cö èldÿn bu gönÿ kèmè olan dþvrö möqayèsÿ etsÿkgþrÿrèk kè, respublèkamûza turèzm mÿqsÿdè èlÿ gÿlÿnlÿr30,1%, gedÿnlÿr èsÿ 34,4% olmuødur. Onu da qeydetmÿk lazûmdûr kè, tu rèzm èndustrèyasû vÿ xèdmÿt sahÿsè÷ox aøaüû sÿvèy yÿdÿdèr. Bu sahÿnèn ènkèøaf etdèrèlmÿsèö÷ön èlk nþv bÿdÿ turèzmèn mþvsömè deyèl, bötön èl boyufÿalèyyÿt gþstÿrmÿsènè tÿmèn etmÿk lazûmdûr. Turèzmsahÿsènÿ ènvestèsèya qoyuluøu ÿsasÿn Bakû vÿAbøeron yarûmadasûnda hÿyata ke÷èrèlèr. Regèonlardayalnûz Qubada yenè tèkèlÿn mehmanxananû vÿ Qusarrayonunda yaradûlan daü turèzm vÿ èstèrahÿt mÿrkÿzènèmèsal gþstÿrmÿk olar.Qeyrè-neft sektorunun èkèncè daha perspektèvlè sa -hÿsè kÿnd tÿsÿrröfatû hesab olunur. Möstÿqèllèk ÿldÿ et -dèyèmèz èlk èllÿr respublèkamûzûn dègÿr sahÿlÿrè kèmè kÿndtÿsÿrröfatûnda möÿyyÿn tÿnÿzzöl dþvrö yaøanmûødûr.Son èllÿr bu sahÿdÿ möÿyyÿn èrÿlèlÿyèølÿr qey dÿ alûnmûødûr.Bunun ÿsas ènkèøaf gþstÿrècèsè kèmè torpaqlarûnþzÿllÿødèrèlmÿsènè mèsal gþstÿrmÿk olar. Lakèn, bu kÿndtÿsÿrröfatûnûn bötön sahÿlÿrènÿ øamèl olunmur. Belÿ kè,kÿndlèlÿr ÿldÿ etdèklÿrè torpaqdan da ha sÿmÿrÿlè èstèfadÿetmÿk ö÷ön þz mÿqsÿdlÿrènÿ uyüun olaraq èstèfadÿ et -mÿyÿ baøladûlar vÿ ÿnÿnÿvè tÿsÿrröfat formalarû de mÿkÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:457

olar kè, yox olmaüa baølandû. Bunlara özöm löklÿrè,meyvÿ baülarûnû, tötön vÿ ÷ay plantasèyalarûnû, zÿfÿran,zeytun baülarûnû mèsal gþstÿrmÿk olar.Mÿhz bu sahÿlÿrÿ ènvestèsèya qoyuluøu kÿnd tÿ -sÿrröfatûnûn ènkèøafûnû tÿmèn edÿr vÿ þlkÿyÿ xarècè ka -pètalûn axûnû ö÷ön zÿmèn yaradar. Bu sahÿdÿ Fransadþvlÿtè daha ÷ox maraqlûdûr. Belÿ kè, Gþygþl rayonundaözömlöklÿrèn salûnmasû vÿ yenè özöm sortlarûnûnyetèødèrèlmÿsè mÿqsÿdèlÿ Fransa dþvlÿtè ènvestèsèyayatûrmûø vÿ möÿyyÿn naèlèyyÿtlÿr dÿ ÿldÿ etmèødèr.Gÿlÿcÿk perspektèvlÿrAzÿrbaycan Respublèkasûnûn èqtèsadèyyatû hazûrdaazad bazar øÿraètènÿ ke÷èr, sahèbkarlûüûn ènkèøafûnazÿmèn yaradûr. Son èllÿr èqtèsadèyyatûn davamlû ènkèøafûnûntÿmèn edèlmÿsè, ÿhalènèn sosèal hÿyat sÿvèy yÿ sè -nèn yöksÿldèlmÿsè vacèb vÿzèfÿlÿr kèmè qarøûda durur.Respublèkamûzda aparûlan èqtèsadè èslahatlar regèonlarûnsosèal-èqtèsadè ènkèøaf sÿvèyyÿsènèn yöksÿl dèl mÿ -sènÿ, ÿmÿk ehtèyatlarûndan sÿmÿrÿlè èstèfadÿ edèl mÿ -sènÿ, yerlè vÿ xarècè sahèbkarlûüûn, möxtÿlèf tÿsÿrröfatsahÿlÿrènèn ènkèøaf etdèrèlmÿsènÿ ÿlverèølè øÿraèt yaratmûødûr.Bu baxûmdan respublèkamûzûn èqtèsadè potensèalûnûnartûrûlmasû vÿ davamlû sosèal-èqtèsadè ènkèøafûntÿmèn edèlmÿsè èstèqamÿtlÿrènèn þyrÿnèlmÿsè daèmadèqqÿt mÿrkÿzèndÿ olmalûdûr.Èqtèsadèyyatûn gÿlÿcÿk perspektèvlèyènè tÿmèn edÿnamèllÿrèn þyrÿnèlmÿsèndÿ bèz dèqqÿtèmèzè ÿsasÿn neftgÿlèrlÿrèndÿn ÿldÿ olunan vÿsaètÿ vÿ onun èstèfadÿ olun -masûna yþnÿltmÿlèyèk. Neftèn qèymÿtènèn dönya ba zar -larûnda qalxmasû 2005-cè èldÿn möøahèdÿ olunur. Sonyarûm èldÿ ÿsas yanacaq nþvöndÿ 30% bahalaømamöøahèdÿ olunub. Respublèkamûzda neft daøûyûcû larû -nûn bahalaømasû ÿsasÿn dönya malèyyÿ bazarlarûndabaø verÿn kÿskèn dÿyèøèklèklÿrlÿ èzah oluna bèlÿr. Ömu -mèyyÿtlÿ neftèn qèymÿtènèn qalxmasû neft hasèl edÿnþl kÿlÿrèn tÿbèè tÿlÿbatlarû èlÿ baülûdûr.Èlk baxûødan bu kèmè proqnozlar neft èxracat÷ûsûolan Azÿrbaycan ö÷ön ÿlverèølè gþrönör. Lakèn, neft gÿ -lèrlÿrè èlÿ ÿlaqÿdar þlkÿyÿ valyuta axûnû makroèqtèsadèmöstÿvèdÿ qeyrè-neft sahÿsènèn rÿqabÿt qabèlèyyÿtènèaøaüû salûr. Belÿ vÿzèyyÿtdÿ èqtèsadè artûmû dÿstÿklèyÿbèlÿcÿk addûmlarûn atûlmasû zÿrurèdèr.Azÿrbaycan Respublèkasûnûn èqtèsadè ènkèøafûnûngÿlÿcÿk perspektèvlÿrè.• Þlkÿ èqtèsadèyyatûnûn mþvcud strukturunu nÿ zÿrÿalmaqla konkret sahÿlÿrèn ènkèøaf etdèrèlmÿsè mÿq sÿ -dèlÿ sÿnaye øÿhÿrcèyènèn yaradûlmasû, xösusèlÿ AzadÈqtèsadè Zonalarûn (mÿsÿlÿn: Yenè Yaøma) tÿsès edèl -mÿsè èstèqamÿtèndÿ fÿalèyyÿtè sörÿtlÿndèrmÿk lazûmdûr.Respublèka ÿrazèsèndÿ AÈZ-lÿrèn yaradûlmasû mÿsÿ lÿ -sèndÿ èlkèn varèant kèmè Azÿrbaycan-Görcöstan vÿAzÿr baycan-Törkèyÿ sÿrhÿd ÿrazèsèndÿ tÿøkèl olunmasûnÿzÿrdÿn ke÷èrèlmÿlèdèr. Bunun nÿtècÿsèndÿ, qeydolunan ÿrazèlÿrdÿ èqtèsadè ènkèøaf baø verÿr, þl kÿnènèqtèsadè ÿlaqÿlÿrè genèølÿnÿr vÿ eynè zamanda, Azÿr -baycanûn regèonda sèyasè vÿ èqtèsadè durumu da ha damþhkÿmlÿnÿr.• Möalècÿ-èstèrahÿt vÿ turèzm tÿsÿrröfatû kompleksènènbþyök mèqyasda ènkèøafû ö÷ön Azÿrbaycan Res -publèkasû möstÿsna ÿlverèølè øÿraètÿ malèkdèr. Bu sa -hÿnèn ènkèøaf etdèrèlmÿsè ö÷ön onun kèfayÿt qÿdÿr yerlèÿmÿk ehtèyatlarû vardûr. Turèzm sÿnayesènè baøqa sa -hÿlÿrdÿn ÿsasÿn fÿrqlÿndèrÿn cÿhÿtlÿrdÿn bèrè dÿ onaqoyulan vÿsaètèn tez bèr zamanda bþyök mÿnfÿÿtlÿ ÿl -dÿ edèlmÿsèdèr. Bu sahÿnèn respublèka daxèlèndÿ ge -nèø mèqyasda ènkèøafû ö÷ön xeylè zÿngèn èmkanlarama lèk olan möalècÿ-èstèrahÿt mÿrkÿzlÿrènèn yaradûlma -sû vacèb mÿsÿlÿlÿrdÿn hesab olunur. Respublèka mûz -da turèzm èndustrèyasûnûn ènkèøaf etdèrèlmÿsè ö÷önbötön èmkanlar vardûr. Buraya hÿm tÿbèè-coürafè øÿraèt,hÿm dÿ èqtèsadè amèllÿr daxèldèr. Regèonlarda turèzmèndustrèyasûnûn ènkèøaf etdèrèlmÿsè ö÷ön èlk nþvbÿdÿonlarûn èqtèsadè potensèalû vÿ sÿmÿrÿlèlèyè þyrÿnèlmÿlèdèr.Bötön amèllÿr nÿzÿrdÿn ke÷èrèldèkdÿn sonra (tÿbèècoürafèøÿraèt, èqlèm amèlè, möalècÿvè vÿ mèneral sular)bu sahÿyÿ ènvestèsèya yatûrûmlarû qoymaqla, bþyökèqtèsadè sÿrmayÿ ÿldÿ oluna bèlÿr.• Tÿsÿrröfat sahÿlÿrènèn ènkèøaf etdèrèlmÿsè, on la -rûn sahÿ strukturunun tÿkmèllÿødèrèlmÿsè ö÷ön re gèonlardakÿnd tÿsÿrröfatû mÿhsullarûnûn emalûna ÿsaslanan ye -nè sÿnaye mÿrkÿzlÿrènèn yaradûlmasû tÿlÿb olunur.• Yenè èstehsal sahÿlÿrènèn yaradûlmasû vÿ sÿnayesektorunda yenè texnologèyalarûn tÿtbèqè. Tÿsÿrröfatsa hÿlÿrèndÿ maddè-texnèkè bazanûn yaradûlmasû vÿènkèøaf etdèrèlmÿsè ö÷ön bþyök èmkanlar vardûr. Bu -nun la yanaøû yûüûlan mÿhsullarûn möasèr tÿlÿblÿr sÿ -vèyyÿsèndÿ saxlanûlmasû mÿqsÿdè èlÿ mövafèq maddètexnèkèbazanûn yaradûlmasû tÿlÿb olunur. Bþlgÿlÿrdÿkÿnd tÿsÿrröfatû mÿhsullarûnûn saxlanûlmasû vÿ satûøûbazarû ènfrastrukturunun tÿmèn edèmÿsè, topdansatûøxèdmÿtènèn genèølÿndèrèlmÿsè yollarû èlÿ yanaøû respublèkadaxèlèndÿ aqroservès, toxuculuq, damazlûq, emalsÿnaye möÿssèsÿlÿrènèn ènkèøafû vÿ dègÿr tÿdbèrlÿrènhÿyata ke÷èrèlmÿsè tÿlÿb olunur. Bunun ö÷ön èlknþvbÿdÿ yerlè vÿ xarècè èø adamlarûnûn bu sahÿyÿ sÿrmayÿyatûrûmlarû tÿlÿb olunur.• Èqtèsadè èslahatlarûn ÿsas èstèqamÿtè olan bazarèqtèsadèyyatûnûn formalaømasû ö÷ön yerlè vÿ xarècè èn -vestorlarûn cÿlb olunmasû.Qeyd olunan tÿdbèrlÿrèn hÿyata ke÷èrèlmÿsè èqtèsadèyyatûngÿlÿcÿk ènkèøaf perspektèvlÿrènè tÿmèn edÿbèlÿr. n58 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

Beynÿlxalq malèyyÿ fûrûldaqlarûRamèl Cÿfÿr“Möasir İnkişaf” İctimai Birliğinin özvöBeynÿlxalq malèyyÿ fûrûldaqlarû haqqûnda danû øar -kÿn þncÿ malèyyÿnèn vÿ yaxud kapètalûn beynÿlxalqhÿrÿkÿtènÿ, onun mahèyyÿtènÿ dèqqÿt yetèrmÿk yerènÿdöøÿr. Malèyyÿnèn beynÿlxalq hÿrÿkÿtè dedèkdÿ hÿrhansû bèr þlkÿdÿ kapètalûn vÿ ya malèyyÿ ehtèyyatla rû -nûn bèr hèssÿsènèn möxtÿlèf formalarda mèllè tÿkrarèstehsal prosesènÿ ÷ûxarûlaraq baøqa bèr þlkÿyÿ kþ -÷örölmÿsè baøa döøölör. Dönya èqtèsadèyyatûnûn kö -rÿsÿllÿømÿ prosesènèn göclÿnmÿsè malèyyÿnèn þlkÿlÿrarasûaxûnûnû sörÿtlÿndèrèr. Mèsal olaraq: ÛÛ Dönya mö -harèbÿsèndÿn sonra yadellè kapètal qoyuluølarû hÿr 10èldÿ, bèrbaøa yatûrûmlar èsÿ hÿr 6-7 èldÿ èkè dÿfÿ artmûø -dûr. Malèyyÿnèn hÿrÿkÿtè beynÿlxalq mèqyasda ÷ox -tÿrÿflè vÿ ÷oxøaxÿlè olaraq hÿyata ke÷èrèlèr. Malèyyÿnènbeynÿlxalq axûnlarû adÿtÿn þzÿl vÿ ya dþvlÿt bþl mÿ -lÿrènÿ aèd olmaqla uzunmöddÿtlè vÿ ya qûsamöddÿtlèbèrbaøa vÿ ya portfel formalarûnda hÿyata ke ÷èrèlèr. Tÿ -bèè kè, bu gþstÿrèlÿnlÿr èqtèsadè nÿzÿrèyyÿnèn tÿdqèqatsahÿlÿrèndÿndèr. Ancaq yuxarûda qeyd olunan proseslÿrbeynÿlxalq malèyyÿ fûrûldaqlarûnûn baø vermÿsèndÿvasètÿyÿ ÷evrèlèr, mönbèt øÿraètèn formalaømasûna èm -kan verèr. Hÿr øeydÿn þncÿ malèyyÿ fûrûldaqlarûnûn baøvermÿsè korrupsèya, “÷èrklè pullarûn yuyulmasû”, “ver gè -lÿrdÿn yayûnma” vÿ ÷oxmèllè øèrkÿtlÿrèn fÿalèyyÿtè èlÿ baülûdûr.Þncÿ malèyyÿ fûrûldaqlarû mÿsÿlÿsèndÿ korrupsè -ya amèlènÿ dèqqÿt yetèrÿk. Bötön þlkÿlÿr — èstÿr azad,ès tÿrsÿ qapalû rejèmè — qèymÿtlè sayûlan gÿlèrlÿrèn bþ löø -dörölmÿsè vÿ aüûr xÿrclÿrèn tÿtbèq olunmasû özÿrèndÿnÿzarÿt edèrlÿr. Bu gÿlèr vÿ xÿrclÿrèn bþlöødörölmÿsèadÿtÿn dþvlÿt rÿsmèlÿrènèn nÿzarÿtè altûnda hÿyata ke -÷èrèlèr. Fÿrdè øÿxslÿr vÿ ya øèrkÿtlÿr bunu ÿldÿ etmÿyèarzulayûrlar. Belÿ gÿlèrè ÿldÿ etmÿk vÿ ya xÿrcdÿn ya -xa qurtarmaq ö÷ön èctèmaè agentlÿrÿ qanunsuz þdÿnèlÿnvÿsaèt korrupsèya þdÿnèølÿrè adlanûr. Korrupsèyadþvlÿt èdarÿ÷èlèyèndÿ nÿyènsÿ dözgön olmadûüûna èøarÿdèr.Vÿtÿndaø vÿ dþvlÿt arasûndakû mönasèbÿtlÿrè tÿn -zèmlÿmÿk ö÷ön yaradûlan ènstètutlar, qurumlar ÿslèndÿbèr ÷ox halda øÿxsè varlanmaq vÿ korrupsèya ö÷öngÿlèr mÿnbÿyè yaradûlmasû mÿqsÿdènÿ xèdmÿt edèr. Bèrne÷ÿ mèsala dèqqÿt edÿk: Øÿrqè Avropa vÿ Rusèyanûntÿcröbÿsè söbut edèr kè, ÿgÿr kredèt vÿ fazè dÿrÿcÿsèdþvlÿt nÿzarÿtèndÿdèrsÿ onlara röøvÿt vermÿklÿ yoltapmaq ÷ox asandûr.Personal mödaxèlÿlÿr vÿ korrupsèya bÿzÿn banklarûyöksÿk rèsklè kredètlÿr vermÿyÿ tÿhrèk edèr. Alûnanvÿsaètè - gerè qaytarmaq nèyyÿtè olmayan kredèt gþtö -rÿnlÿr bundan èstèfadÿ edèrlÿr. Kenèya tèmsalûnda qeydedèlÿn bèr hadèsÿdÿ gþstÿrèlèr kè, malèyyÿ sèstemènÿsèyasè mödaxèlÿ nÿtècÿsèndÿ bank aktèvlÿrènèn 1/3-è azqala dÿyÿrsèzlÿømèødè. Eynè vÿzèyyÿt sèyasè mödaxè -lÿnèn genèø yer tutduüu Fècè Mèllè Bankûnda da mþvcudèdè. Göney Koreyada ÷oxlu ÿlaqÿlÿrè olan øèrkÿtlÿrcèddè malèyyÿ ÷ÿtènlèklÿrè èlÿ özlÿøsÿlÿr dÿ banklar on -lara kredèt ayûrmaqda davam etmèødè. Øèrkÿtlÿr nöfuzludþvlÿt xadèmlÿrènÿ köllè mèqdarda röøvÿt verèr, bumÿmurlar èsÿ kredèt vermÿyè davam etdèrmÿk ö÷önbanklara tÿzyèq gþstÿrèrdèlÿr. Eynè zamanda bankèrlÿrènþzlÿrènÿ dÿ röøvÿt þdÿnèlmèødèr. Èdxal vÿ èxrac lè -senzèyalarûnûn verèlmÿsèndÿ dÿ ÿksÿr hallarda röøvÿtmÿnbÿyè kèmè èstèfadÿ edèlmèødèr. 1950-cè èllÿrèn ÿvvÿllÿrèndÿFèlèppèndÿ hÿr èkè metoddan èstèfadÿ edèlèrdè.Sèyasè baülûlûüû olanlar 10 faèzlèk rösumu odÿyÿn kèmèasanlûqla kredèt ala bèlèrdèlÿr. Bu kèmè hallar ÷oxsaylûdûr.Dþvlÿt tÿnzèmlÿmÿ proqramlarû adû altûnda fèrma -lar, øèrkÿtlÿr qanunlarûn uyüun, ÿlverèølè olmasûnû tÿ -mèn etmÿk vÿ ya tÿnzèmlÿmÿ yökönö yöngöllÿødèrmÿkö÷ön röøvÿt þdÿyÿ bèlèr. Qanun-qaydalar mÿ murl artÿrÿfèndÿn varlanma vasètÿsè kèmè èstèfadÿ edè lÿ bèlèr.Röøvÿt vÿ ya korrupsèya þlkÿlÿrarasû malèy yÿ fûrûldaqlarûnûnsörÿtlÿnmèsènÿ stèmul yaradûr. Mÿdÿ nèy yÿt,èqtèsadè øÿrtlÿr vÿ sèyasè tÿøkèlat÷ûlûq sahÿsèndÿ bþyökfÿrqlÿrÿ baxmayaraq bötön dönyada röø vÿt lÿrèn nþvöþxøardûr. Röøvÿtlÿr bèznes lèsenzèyalaødûrmasû, ènøaatsahÿsè vÿ tèkèntèlÿrèn yoxlanûlmasû, ÿtraf möhètèn vÿÿmÿk tÿhlökÿsèzlèyènèn yoxlanûlmasû za manû verèlèr.Bu èsÿ øèrkÿtlÿrèn bèr ÷ox xÿrclÿrdÿn yaxa qurtarmasûvÿ ya xÿrclÿrèn azaldûlmasû ö÷ön malèyyÿ fûrûldaqlarûnaÿl atmasûna vasètÿ÷è hallardûr. ×oxmèllè øèrkÿtlÿrèn ver -gè vÿ gþmrök rösumlarûndan yayûnmaq èstÿmÿsè dÿdönya mèqyasûnda rast gÿlènÿn adè hallardan bèrèdèr.ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:459

Fèrmalar ö÷ön gþmrök vÿ vergè rösumlarûnû þdÿmÿkhÿmèøÿ aüûr yök hesab edèlèr. Vergèlÿrdÿn yayûnmaqö÷ön bèznes strukturlarû bèr ÷ox halda vergèyûüanlar vÿgþmrök agentlÿrè èlÿ ÿlbèr olurlar.Bèr tÿdqèqatûn nÿtècÿsèndÿ gþstÿrèlèr kè, tÿkcÿ Pa -kèstanda korrupsèya vÿ sÿrèøtÿsèz èdarÿ÷èlèk 50 faèzazalsaydû ömumè daxèlè mÿhsulda vergè nèsbÿtè 13,6faèzdÿn 15 faèzÿdÿk artardû. Afrèka þlkÿlÿrènèn tÿcrö -bÿsè problemèn nÿ qÿdÿr ÿhatÿlè olduüunu ÿks etdèrèr.Qambèyada 90-cû èllÿrèn ÿvvÿllÿrèndÿ vergè yûüûmlarûndanvÿ gÿlèr vergèsèndÿn yûüûlan mÿnfÿÿt ÖmumèDaxèlè Mÿhsulun 8-9 faèzènè (hÿmèn þlkÿnèn sÿhèyyÿxÿrc lÿrèndÿn 7 dÿfÿ ÷ox), gÿlèr vergèsèndÿn qa÷ma hal -larû èsÿ 70 faèz tÿøkèl etmèødèr. Kè÷èk vÿ orta möÿs sè -sÿlÿrèn yalnûz 40 faèzè vergè þdÿmèødèr.Èqtèsadè ènkèøaf ö÷ön korrupsèya faktoru èlÿ yanaøûmötÿøÿkkèl cènayÿtkarlûüûn da tÿhlökÿ tþrÿtmÿsè ay -dûn dûr. Bèr ÷ox þlkÿlÿrdÿ rast gÿlènÿn hallardan bèrè mö -tÿøÿkkèl cènayÿtkarlûüûn qanunè bèznes özÿrèndÿ na ra -zûlûüû cèddè narahat÷ûlûq doüurur. Mötÿøÿkkèl cènayÿt -karlûqla mÿøüul olan qruplarûn tÿbèè kè, dönya mèq ya -sûnda malèyyÿ fûrûldaqlarûnda èøtèrak etmÿsè dèqqÿt ÷ÿ -kècè hallardan bèrèdèr. Ètalèya, Øÿrqè Avropanûn ènkèøafetmÿkdÿ olan þlkÿlÿrè, o cömlÿdÿn ke÷mèø sovet res -pub lèkalarûnûn bèr ÷oxu ö÷ön mötÿøÿkkèl cènayÿtkarlûqadè hallardan bèrèdèr. Mötÿøÿkkèl cènayÿtkar qruplarqanunsuz mÿnfÿÿtlÿr vasètÿsèlÿ nÿènkè mÿmurlarûn buprosesdÿ èøtèrakûnû tÿmèn edÿ, hÿm÷ènèn qanunè bèznesèdÿ þz tÿsèr daèrÿsènÿ ala bèlèrlÿr. Qanunsuz bèznesènvergèdÿn yayûnaraq qazandûüû gÿlèrlÿr yenèdÿnqanunè bèznesÿ yatûrûla vÿ yenè möqavèlÿlÿr ÿldÿetmÿyÿ yþnÿldèlÿ bèlÿr. Øÿrqè Avropa vÿ ke÷mèø sovetdþvlÿtlÿrèndÿ tez-tez rast gÿlènÿnhallardan bèrè þlkÿ mèqyasûndaaparûlan þzÿllÿødèrmÿdÿn gÿlÿngÿlèrèn hÿr hansû ènkèøaf etmèø þl -kÿ dÿ bèr zavodun þzÿllÿødèrèlmÿsèndÿngÿlÿn g lèrdÿn az gþrönmÿ -sèdèr. Mafèya nÿza rÿ tèndÿ olan bèz -nes qu rumlarûnûn fÿ alèy yÿtè ma lèy -yÿ cènayÿt lÿrè nèn baø vermÿ sènÿmö höm tÿsèr gþs tÿ rÿn amèllÿr dÿn -dèr. Èta lèyanûn göney ÿrazèsèndÿapa rûlan bèr so rüuda gþstÿrèlèrdè kè,kè÷èk vÿ orta sÿvèy yÿlè øèrkÿtlÿrènyarûdan ÷oxu krèmènal qrupla vÿ yaonlarûn sèyasè möttÿfèqlÿrènèn tÿz -yèqlÿrèlÿ tenderlÿrdÿn uzaqlaø dû -rûlûblar. Mötÿøÿkkèl qruplarûn zÿn -gèn lèyè vÿ bey nÿlxalq ÿlaqÿlÿrèonlara nÿzarÿtèn ÷ÿtènlèyènè doüurur.Mötÿøÿkkèl cènayÿtkarlûq tÿbèè kè, bèr ÷ox haldaþlkÿlÿrdÿ baø verÿn èrèmèqyaslû korrupsèya hallarû èlÿözvè ÿlaqÿdÿ olur. Onu da bèldèrmÿk èstÿrdèk kè, èrèmèqyaslûkorrupsèya bÿzÿn ènkèøaf etmèø þlkÿlÿrdÿ baøverèr. Bu xösusèlÿ tÿchèzat vÿ tèkèntè bþlmÿsè èlÿ baülûdaha ay dûn þzönö gþstÿrèr. Mèsal olaraq AlmanèyaFede ra tèv Respublèkasûnda Frankfurt aeroportununèkèncè termènalûnûn tèkèntèsè ö÷ön mö qavèlÿlÿrè udmaüa2,5 mèlyard alman markasû mÿb lÿüèndÿ röøvÿtverèlmÿsènè gþstÿrmÿk olar.Èrèmèqyaslû korrupsèya amèlèndÿ bÿzÿn ènøaat sektorundabaø verÿn malèyyÿ fûrûldaqlarû dèqqÿtdÿn ya -yûnûr. Ancaq dönya mèqyasûnda baø verÿn hallar de -mÿyÿ ÿsas verèr kè, malèyyÿ cènayÿtlÿrè bu bþlmÿ ö÷önadè haldûr. 90-cû èllÿrèn ÿvvÿllÿrèndÿ Ètalèyada bèr ne÷ÿÿsas dþvlÿt ènøaat lahèyÿsènèn qèymÿtènèn antèkorrupsèyatÿdqèqatlarûnûn baølamasûndan sonra kÿskèn aøa -üû döømÿsè bunu tÿsdèq edèr. Mèlan øÿhÿrèndÿ met -ronun bÿrpasûnûn qèymÿtènèn hÿr kèlometrè ö÷ön 1991-cè èldÿ 227 mèlyon dollar nÿzÿrdÿ tutulmasû vÿ xÿrclÿnmÿsènèn1995-cè èldÿ 97 mèlyonla ÿvÿzlÿnmÿsè fèkrè -mèzèn tÿsdèqè deyèlmè? Hÿmèn þlkÿdÿ eynè zamandadÿmèryol tèkèntèsènèn hÿr kèlometrènèn qèymÿtènèn 54 mèl -yon dollardan 26 mèlyona, yenè aeroport termènalûnûnènøaat qèymÿtènèn 3,2 mèlyard dollardan 1,3 mèlyarddol lara dÿyèøèlmÿsè malèyyÿ fûrûldaqlarûnûn möhöm þr -nÿklÿrèndÿndèr.Tender elanû vÿ hÿyata ke÷èrèlmÿsè èrèmèqyaslû ma lèyyÿfûrûldaqlarûnûn baø verdèyè mÿkan rolunda ÷û xûø edèr.Ètalèyada tenderlÿr özrÿ ömumè qalèb tÿklèflÿrèn mÿb -lÿüènèn 1992-cè èllÿ möqayèsÿdÿ 1997-cè èldÿ 40-50faèz aøaüû döømÿsè antèkorrupsèya tÿdbèrlÿrè èlÿ baülû60 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

olmuødursa da bu fakt tenderlÿrèn hÿyata ke÷èrèl mÿ -sèndÿ þlkÿlÿrèn nÿzarÿtènèn, o cömlÿdÿn èctèmaè nÿ za -rÿtèn zÿèflèyènè ortaya qoymuødur.Bÿzÿn beynÿlxalq malèyyÿ fûrûldaqlarûnda xarècètècarÿt möqavèlÿlÿrè vÿ bu möqavèlÿlÿrè baülayan dþv -lÿt qurumlarû bèrbaøa rol oynayûrlar. Tÿbèè kè, bu prosesdÿþlkÿlÿrèn nèsbÿtÿn qapalû rejèmÿ malèk olmasû,èctèmaè rÿyèn göcsözlÿømÿsè dÿ èmkan yaradûr. Fèk rè -mèzè Malavè vÿ Kenèya tèmsalûnda tÿsdèqlÿsÿk yerènÿdöøÿr. Malavèdÿ hþkumÿtèn mÿtbuat fondunun mèlyonlarladollarlûq mþvcud olmayan dÿftÿrxana mallarûnû“almasû”, yÿnè mèlyonlarla dollarûn bu ad altûnda mÿ -nèmsÿnèlmÿsè, Kenèyada èsÿ Sÿhèyyÿ Nazèrlèyènèn dÿrmanalqûsû èlÿ baülû 1,5 mèlyon dollarlûq hÿcmèndÿ vÿ -saètè þz önvanûndan yayûndûrmasû bu qÿbèldÿndèr.Gþstÿrèlÿn hallar èqtèsadè ÿdÿbèyyatlarda “÷èrklè pullar”anlayûøû èlÿ tanûnûr. “×èrklè pullar”ûn ÿmÿlÿ gÿlmÿsènènvÿ yuyulmasûnûn qarøûsûnûn alûnmasûnda dönya þlkÿlÿrènèn,beynÿlxalq èctèmaèyyÿtèn bèrgÿ sÿylÿrè vacèbamèldèr. Bu o demÿkdèr kè, bèr þlkÿdÿ ÿmÿlÿ gÿlÿn“÷èrk lè pulu” þlkÿ xarècèndÿ ÿmanÿt kèmè yerlÿødèrmÿkasandûrsa onda bu pullarûn mèqdarûnûn ÷oxalmasûnaèmkan verÿr. Buna èmkan vermÿmÿk ö÷ön þlkÿlÿrènbèrgÿ ÿmÿkdaølûüûna ehtèyac yaranûr. “×èrklè pullar”aqar øû möbarèzÿ hÿm÷ènèn korrupsèyaya qarøû möba -rèzÿdèr. “×èrklè pullar”ûn yuyulmasû qeyrè-legètèm gÿlèrèngèzlÿdèlmÿsè vÿ bunun legètèm kèmè tÿqdèm edèlmÿsèprosesèdèr. Dönya mèqyasûnda “÷èrklè pullar”ûn dþvrèy -yÿsè 120 mèlyard dollardan 500 mèlyard dollara qÿdÿr(vÿ daha artûq) qèymÿtlÿndèrèlèr. Burada qèymÿtlÿndèrmÿnènbèr ne÷ÿ metodundan èstèfadÿ edèlèr. Ancaqömu mè metod þlkÿlÿrÿ hÿmèn pullarûn transferèdèr. Buèsÿ banklara depozètarlarûn øÿxsèyyÿtènè gèzlè saxlamaqèmkanûndan doüur. Avropa Bèrlèyè 1991-cè èldÿ“÷èrklè pullar”la baülû xösusè bèr dèrektèv qÿbul etmèødèr.Bu sÿnÿdÿ gþrÿ özv þlkÿlÿr “÷èrklè pullar”ûn yuyulma -sûnûn qarøûsûnû almaq ö÷ön malèyyÿ ènstètutlarûnauyüun sèstemlÿrè mþhkÿmlÿndèrmÿyè tÿlÿb etmÿk þh -dÿlèyè gþtörör. “×èrklè pullar”a nÿzarÿtè reallaødûrmaqtÿøÿbbösöndÿ olan ÿsas beynÿlxalq qurum 1989-cuèldÿ yaradûlmûø Malèyyÿ ßmÿlèyyatlarûna Nÿzarÿt tÿø -kèlatûdûr. Bu tÿøkèlatda Avropa ßmÿkdaølûq Ènkèøaf Tÿø -kèlatû, Honkonq, Sènqapur, Avropa Komèssèyasûnûn nö -mayÿndÿlÿrè vÿ dègÿr þlkÿlÿr èøtèrak edèrlÿr. Son èllÿrdÿ“÷èrklè pullar”ûn yuyulmasûna qarøû beynÿlxalq 50yenè sÿnÿd qÿbul edèlèb. Hÿm÷ènèn Malèyyÿ ßmÿlèy -yat larûna Nÿzarÿt tÿøkèlatû tÿrÿfèndÿn 40-dan artûq ye -nè tÿklèf èølÿnèb hazûrlanmûødûr. “×èrklè pullar”a, gèzlè èq -tèsadèyyata qarøû möbarèzÿ dönya mèqyasûnda ge nèø -lÿnmÿkdÿdèr.Ömumè gþtördökdÿ dönya mèqyaslû malèyyÿ fûrûldaqlarûgönömözön reallûüûdûr. Körÿsÿllÿømÿ prosesèèlÿ paralel göclÿnÿn bu hal ona qarøû da tÿdbèrlÿrè la bödedèr. Èstÿr þlkÿ mèqyasûnda, èstÿrsÿ dÿ þlkÿmèzdÿn kÿ -narda dþvlÿt, hþkumÿt, cÿmèyyÿt vÿ fÿrd sÿvèyyÿ sèn -dÿ bèrgÿ möbarèzÿ hamû ö÷ön faydalû olardû. nÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:461

«Áþéöê Åðìÿíèñòàí» õÿðèòÿñè íåúÿ yarandı?(Àðòàøåñèí Êàñïèàíà áþëýÿñèíè òóòìàñû ùàããûíäà éàíëûø áÿëýÿ)Ôèðóäèí ÀüàñûîüëóïðîôåññîðÅðìÿíè-Àëáàí ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿí äàíûøàðêÿííÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð êè, «Áþéöê Åðìÿíèñòàí» àíëàéûøû ÛÀðòàøåñ (ì.þ.189-160) ùàêèìèéÿòèíèí èëê äþâðöíäÿ âÿïàðòëàðûí éàðäûìû èëÿ ì.þ. 95-äÿ ùàêèìèéÿòÿ ýÿëèá Åð -ìÿ íèéÿ äþâëÿòèíèí ìöñòÿãèëëèéèíè úÿìè 20 èë ñàõëàéàáèëÿí ÛÛ Òèãðàíûí âàõòûíäà îðòàéà ÷ûõìûøäû. Äîüðóäàíäà, ìàäàëû Àðòàøåñ âÿ îíóí ñîéóíäàí îëàí Òèãðàí Åð -ìÿíèéÿíèí ÷àðû îëàíäà ãîíøó þëêÿëÿðäÿí õåéëè òîðïàãçÿáò åòìèøäèëÿð, ëàêèí ì.þ. Û ÿñðèí îðòàëàðûíäàí ìöñòÿãèëëèéèíèèòèðÿí Åðìÿíèéÿ ãîíøó þëêÿëÿðäÿí òóòäóüó òîðïàãëàðûäà èòèðäè. Áåëÿëèêëÿ, àøàüû-éóõàðû 50 èë ôàñèëÿëÿðëÿìþâúóä îëàí «Áþéöê ßðìÿíèéÿ» äþâëÿòèíèí òàðèõèíÿñîíðàêû ùàé éàçàðëàðûíûí ôàíòàçèéàñû èëÿ ÿëàâÿ èëëÿð, ÿñðëÿðúàëàíäû. Àðòàøåñèí ÷àüûíäà Ýþéúÿ ýþëöíäÿí áó éà -íà êå÷ìÿéÿí Åðìÿíèéÿ ñûíûðûíû Àðòàøåñ éîõ, èëêèíãàéíàãëàðû òÿùðèô åäÿí ñîíðàêû «àëèìëÿð óçàäûá» Õÿ -çÿðÿ ÷àòäûðäûëàð. Áóíó áèð àç ñîíðà Àðòàøåñÿ àèä ñûíûðäàøû öçÿðèíäÿêè éàçûäà äà ýþðÿúÿéèê.Éàíëûøëûã Ñòðàáîíóí éàçäûüû áèð úöìëÿ èëÿ îðòàëûüà÷ûõûá êèòàáäàí-êèòàáà þòöðöëìöøäöð. Ñòðàáîí éàçûð êè,Àðòàøåñ èáåðëÿðèí Ïàðèàäð äàüëàðûíûí ÿòÿêëÿðèíè, Õîð -çåíà âÿ Ãîãàðåíà áþëýÿëÿðèíè, ìèäèéàëûëàðûí (Àçÿð áè -ãàíûí) èñÿ Êàñïèàíà, Ôàâíèòèäà (Ôàóíèò) âÿ Áàñà ðî -ïåäà áþëýÿëÿðèíè òóòìóøäóð. Áóðàäà àäû ÷ÿêèëÿí Ïà -ðèàäð, Õîðçåíà âÿ Ãîãàðåíà òîïîíèìëÿðè áÿëëè áþëýÿàäëàðû îëóá, ìöáàùèñÿ äîüóðìóð. Äèýÿð ö÷ áþëýÿíèíéåðèíè èñÿ òÿäãèãàò÷ûëàð äÿãèã âåðÿ áèëìèðëÿð. Áóðàäàáèð ìÿñÿëÿíè äèããÿòÿ àëàã êè, Àðòàøåñèí ÷àüäàøû ì.þ.ÛÛ ÿñð éàçàðû Ïîëèáè Àòðîïàòåíèí ì.þ. 220-úè èëëÿðäÿ«Ùèðêàí äÿíèçèíäÿí Ôàñèñ ÷àéû âÿ Ïîíò öçÿðèíÿ ãÿ -äÿð» óçàíäûüûíû éàçûðäû.Àðòàøåñèí î ÷àüäà Õÿçÿð ñàùèëèíäÿêè áÿëëè Êàñ ïè -àíà áþëýÿñèíè òóòìàñûíûí èíàíäûðûúû îëìàäûüûíû áèëÿíÍ.Åìèí Ñòðàáîíóí áó ìÿëóìàòûíû øÿðù åäÿðÿê éàçûðêè, êàñïèëÿð öçÿðèíÿ éöðöø åäÿí ì.þ. 189-äà ùàêèìèéÿ òèÿëÿ àëìûø Û Àðòàøåñ äåéèë, 85-äÿ ùàêèìèéÿòÿ ýÿëÿí ÛÛ Àð -òàøåñäèð (Éåðâàíäûí îüëó), îëñóí êè, Ìèäèéàíûí Êàñ ïèàíàÿéàëÿòèíè î òóòìóøäóð. Éàçàð ãåéä åäèð êè, Ôàó íèòå âÿÁàñàðîïåäà ýöìàí êè, Éóõàðû Àðìåíèéàäà (!) ùàíñûñàáþëýÿíèí òÿùðèô îëóíìóø àäëàðûäûð. À.Å. Êðûìñêè âÿÂ.Ô.Ìèíîðñêè êèìè òàíûíìûø àëèìëÿð äÿ Àðòàøåñèí Êàñ -ïèàíà áþëýÿñèëÿ áÿðàáÿð Ìèäèéàäàí ãîïàðäûüû Áàñà -ðîïåä âÿ Ôàâíèòèä (Ôàâíèò) áþëýÿëÿðèíèí Êöðöí ñàü ñà -ùèëèíäÿ îëäóüóíó ãåéä åòìèøëÿð. Ò.Ì.Ìÿììÿäîâ Áàñà -ðîïåäèí ãàðøûëûüû êèìè ùàé ãàéíàãëàðûíäà Âàñïóðàêàíàäûíûí èøëÿíäèéèíè éàçûð.Âàüàðøàêûí ÷àüûíäà (ì.þ. 149-127) ãóçåéäÿí áóë -ãàð-âÿíÿíä áîéëàðûíûí ýÿëèá Àüðû áþëýÿñèíÿ éåðëÿøìÿñèíèãåéä åäÿí Ì. Õîðåíàòñè éàçûð êè, Áàñèàí áþëýÿñèíÿýÿëÿí áóëãàð áàùàäûðû Âåíäàíûí (áóëãàð âåõåíäóðóÂåíäà) àäû èëÿ áóðà Âÿíÿíä àäëàíûð. Ùÿìèí Âÿíÿí -äèí Õîðñåíà áþëýÿñèíäÿ îëìàñûíû ÿêñÿð òÿäãèãàò÷ûëàðãÿáóë åäèð.Àðòàøåñèí ì.þ. ÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáèãàíäàíãîïàðäûüû âÿ áèð ìöääÿò ýàù Åðìÿíèéÿ, ýàù äà Èáå -ðèéà äþâëÿòèíÿ òàáå åäèëÿí, 387-äÿí èñÿ áèðäÿôÿëèê Èáå -ðèéàíûí òÿðêèáèíÿ êå÷ÿí Ãîãàðåíà âèëàéÿòèíèí ãóçåéäîüóãîíøóëóüóíäà éåðëÿøÿí Êàìèñåíà áþëýÿñèÑòðàáîíóí âàõòûíäà Åðìÿíèéÿ-Èáåð-Àëáàí þëêÿëÿðèíèíñûíûðû ñàéûëûðäû. Îíà ýþðÿ äÿ Ñòðàáîíóí äîëàøûã áèðìÿòíè òåêñòîëîæè áàõûìäàí òÿùëèë îëóíàíäà àäëàðûí éàíëûøéàçûëäûüû îðòàéà ÷ûõûð. Ìÿòí áåëÿäèð: «Àðìåíèéàíûíòÿðêèáèíÿ Ôàâåíà, Êîìèñåíà âÿ ÷îõëó àòëû äþéöø÷ö÷ûõàðà áèëÿí Îðõèñòåíà áþëýÿëÿðè äÿ äàõèëäèð. ßí ãóçåéáþëýÿëÿð îëóá äàùà ÷îõ ãàðëà þðòöëÿí Õîðçåíà âÿÊàìáèñåíà Èáåðèéà, Êîëõèäà âÿ Ãàôãàç äàüëàðûíûí ñÿðùÿäèíäÿäèð».Ýþðöíäöéö êèìè, áèðèíúè úöìëÿäÿ àäû êå -÷ÿí Êîìèñåíà òîïîíèìè Åðìÿíèéÿ ÿðàçèñèíäÿ, èêèíúèúöìëÿäÿêè Êàìáèñåíà èñÿ Ãàôãàç äàüëàðûíûí ÿòÿéèíäÿâåðèëìèøäèð. Òàðèõè ãàéíàãëàðûí ùàìûñû Êàìáè÷åíè(Êàìáèñåíà) Èáåðèéà èëÿ ãîíøóëóãäà Àëáàí âèëàéÿòèêèìè âåðèð âÿ ùàé òàðèõ÷èëÿðè äÿ áóíó òÿñäèã åäèð.Àëáàí åëèíèí ùàé, ýöðúö âÿ éóíàí-ëàòûí ãàéíàãëàðûíäàÊàìáå÷àí, Êàìáå÷îâàíè âÿ Êàìáèñåíà øÿêëèíäÿàäû êå÷ÿí Êàìáè÷å âèëàéÿòè Êöð èëÿ Àëàçàí ÷àéûàðàñûíäàêû âàäèëÿðè ÿùàòÿ åäèðäè. Øèðàê (Ñèðàê) äöçö âÿÚåéðàí÷þë áîçãûðû áó âèëàéÿòäÿ èäè. Ýþðöíöð, Êàìáè÷åâèëàéÿòèíèí áèð ùèññÿñè äÿ Ãàðàéàçû ÷þëöíöí áàòû òÿðÿôèíäÿÊöðöí ñàü ñàùèëèíäÿ Êàìè÷å àäëàíàí áþëýÿ èäè.Ùÿìèí áþëýÿäÿ èíäè Åðìÿíèñòàíûí Íîéåìáåðéàí àäëû62 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4

ðàéîíó éåðëÿøèð. Ìÿùç áó Êàìè÷å àäûíû Ñòðàáîí áÿ -çÿí Êàìèñåíà, áÿçÿí äÿ éàíëûø îëàðàã Êàìáèñåíà êè -ìè âåðèð. Ñòðàáîí éàçûð êè, Êàìáèñåíàäà (ÿñëèíäÿ Êà -ìèñåíà îëìàëûäûð) åðìÿíèëÿð èáåð âÿ àëáàíëàðëà ãîíøóäóð.Áàøãà áèð éåðäÿ ãåéä åäèð êè, Ôàâåíà (Ôà íåíà),Êîìèñåíà, Îðõèñòåíà Àðìåíèéà áþëýÿëÿðèäèð. «Êàì -áèñåíà Åðìÿíèéÿ áþëýÿñèäèð» äåéÿí Ñòðàáîíóí éàíûëäûüûíûâÿ Êàìáèñåíàíûí Àëáàíèéà âèëàéÿòè îëäóüóíóÀ.Ù.Ùàêîïéàí äà ãåéä åäèð.Ãàðãàð áÿéëèéèëÿ Õÿçÿð àðàñûíäàêû ÿðàçèëÿð ãàéíàãëàðäàÊàñïèàíà êèìè âåðèëìèøäèð. Êàñïèàíàíûí ñîíðàëàðÁàëàñàêàí àäëàíìàñû âÿ áóðàäà Áèëÿñóâàð éåðàäûíûíîðòàéà ÷ûõìàñû äà äèããÿòè ÷ÿêèð. Àðàç ÷àéûíûí ùÿðèêè òÿðÿôèíäÿêè Ìóüàíû ÿùàòÿ åäÿí Áàëàñàêàí àäûíûáÿ çè àðàøäûðûúûëàð ùóí âÿ ñàãà áîéëàðû èëÿ áàüëàéûð.Êàñïè áîéëàðûíûí àäûíû ÿêñ åòäèðÿí Êàñïèàíà ùàé ãàéíàãëàðûíäàÊàñáê//Êàçáê øÿêëèíäÿ êå÷èð.Ñòðàáîíóí âåðäèéè áèëýèéÿ ýþðÿ, ì.þ. ÛÛ ÿñðäÿ Åð -ìÿ íèéÿäÿ ùàêèìèéÿòè ÿëÿ àëàí Àðòàøåñ ìèäèéàëûëàðûí(Àçÿðáèãàí) Êàñïèàíà áþëýÿñèíè çÿáò åòìèøäè. Áàøãàáèð éåðäÿñÿ Ñòðàáîí éàçûð: «Êàñïèàíà Àëáàí þëêÿñèíÿàèääèð». Ýþðöíäöéö êèìè, éàçàð áèðè Àçÿðáèãàí, äèýÿðèñÿÀëáàí åëèíäÿ îëàí èêè Êàñïè áþëýÿñèíäÿí äàíûøûð.Àðòàøåñ àëáàíëàðûí äåéèë, ìèäèéàëûëàðûí Êàñïè áþëýÿñèíèòóòìóøäó, áó áþëýÿ Õÿçÿð éàõàñûíäà éîõ, Àçÿðáè ãà -íûí ãóçåé-áàòû áþëýÿñè êèìè Åðìÿíèéÿ þëêÿñèíèí éàõûíëûüûíäàèäè.Ùàéëàðûí áþëýÿëÿð öçðÿ ùÿðáè ãöââÿëÿðèíÿ àèä ñÿ -íÿä äÿ 3 ìèí àòëûñû îëàí Êàñïè êíéàçû Ýþýÿð (Ãîãàð)áþëýÿñèíÿ àèä ãðóïäà âåðèëèð. ßââÿëà, ìÿðçáàíëûã äþâ -ðöíÿ àèä îëàí áó ñÿíÿääÿ àäû êå÷ÿí Êàñïè Õÿçÿð äÿ -íèçè òÿðÿôäÿêè Êàñïè (Êàñïèàíà) îëà áèëìÿçäè, ÷öíêè ùàééàçàðëàðûíûí þçëÿðè äÿ äåéèð êè, ùÿìèí ÷àüäà äîüóäàêûÊàñïèàíà Åðìÿíèéÿéÿ àèä äåéèë. Èêèíúèñè äÿ, äî üóäàêûáþéöê Êàñïè âèëàéÿòèíèí î ãÿäÿð àç àòëûñû îëà áèëìÿçäè.Áåëÿëèêëÿ, ñÿíÿääÿ Êàñïè àäëû êè÷èê áèð áþë ýÿíèí ùÿðáèãöââÿñè âåðèëìèø âÿ î áþëýÿ Ýþýÿðÿ éàõûí îëäóüóíäàíåéíè ãðóïà äöøìöøäöð. Ìÿùç âàõòèëÿ Àðòàøåñèí Èáåð âÿÀçÿðáèãàí åëëÿðèíäÿí ãîïàðäûüû òîðïàãëàðû Ñòðàáîí áèðáèðèíÿéàõûí áþëýÿëÿð êèìè âåðìèøäèð.Éóõàðûäà äåéèëäèéè êèìè, êàñïèëÿð éàëíûç Õÿçÿðéàõàñûíäà äåéèë, Ýöíåé Ãàôãàçûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿéàøàìûøëàð. ßùÿìÿíè ÷àüûíäà èìïåðèéà ñàòðàïëûãëàðàáþëöíÿíäÿ êàñïèëÿð ãÿäèì Àçÿðáàúàíûí ùÿìýöíåéèíäÿ ÕÛ ñàòðàïèéàäà, ùÿì äÿ ãóçåéèíäÿ Õ ñàòðàïèéàäàéåð òóòóðäó. Òàðèõ÷èëÿð Ñòðàáîíóí êàñïèëÿðùàããûíäà äåäèéè áàøãà áèð ôèêðè äÿ éàíëûø éîçóðëàð,ýóéà î, êàñïèëÿðèí «íéóí àôàíåñ» (èíäè éîõ îëóá) îëäóüóíóéàçìûøäûð. Äîüðóäóð, éàçìûøäûð, ëàêèí êàñïèëÿðäÿíèíäèêè çàìäà äàíûøàí éàçàð ùÿìèí äåéèìèí «éîõîëìàã» àíëàìûíû äåéèë, êîíòåêñòÿ ýþðÿ «øþùðÿòñèç»àí ëàìûíû èøëÿòìèøäèð. Áåëÿ êè, Ñòðàáîíóí âàõòûíäà ÿâ -âÿë êè øþùðÿòèíè èòèðÿí êàñïè áîéëàðûíäàí àíòèê ÷àü éà -çàðëàðû (Áþéöê Ïëèíèé, Äèîíèñè Ïåðèåýåò, Êëàâäèé Ïòî -ëåìåé) ìþâúóä òîïëóì êèìè ùÿëÿ Ñòðàáîíäàí ñîíðàáèð-èêè ÿñð äÿ áÿùñ åòìèøëÿð.Áèð ÷îõ óçìàíëàð, þçÿëëèêëÿ Àëáàí åëèíèí úîüðàôè ñû -íûðëàðûíû âÿ åòíèê òÿðêèáèíè àðàøäûðàí òÿäãèãàò÷ûëàð, àäÿ -òÿí êàñïè áîéóíóí éàëíûç áèð áþëýÿäÿ éàøàäûüûíû ýö -ìàí åäèð âÿ ãÿäèì ãàéíàãëàðäà êàñïèëÿðèí áèð-áèðèíäÿíàðàëû áþëýÿëÿðäÿ âåðèëìÿñèíè éàíëûø ñàéàðàã, ãÿ -äèì éàçàðëàðûí âåðäèéè áÿëýÿíè «äöçÿëòìÿê» èñòÿéèðëÿð.Ùàëáóêè ùÿð ùàíñû áèð áîéóí þëêÿ äàõèëèíäÿ âÿ éà ãîí -øó þëêÿäÿ ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðäÿ éàøàìàñû òÿáèèäèð. Îíàýþðÿ äÿ ãÿäèì éàçàðëàðû ãûíàìàã äåéèë, îíëàðûí âåðäèéèèíôîðìàñèéàéà ùÿññàñ éàíàøìàã ëàçûìäûð. Áó èðàäãÿäèì Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíÿ ñÿïÿëÿíìèøêàñïè áîéëàðû èëÿ áàüëû âåðèëìèø áÿëýÿëÿðÿ äÿ àèääèð,÷öíêè êàñïèëÿðèí èçè áöòþâ Ýöíåé Ãàôãàçäà âàðäûð.Àíòèê äþâð òàðèõ÷èëÿðè êàñïè áîéëàðûíû Õÿçÿðèí ýö -íåé éàõàñûíäà (Åëáðóñäà Êàñïè ãàïûñû) âÿ áàòû éàõàñûíäàÀñòàðà-Äÿðáÿíä àðàñûíäàêû ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðäÿãåéä åäèð, Êàñïèàíà áþëýÿñèíè èñÿ ÿñàñÿí èíäèêè Ìó -üàí-Òàëûø áþëýÿñèíäÿ âåðèðëÿð. Êëàâäè Ïòîëåìåé êàñïèàäëû áîéëàðûí ùÿì Àçÿðáèãàíûí (Ìàäàíûí) Åðìÿíèéÿéÿéàõûí áàòû áþëýÿñèíäÿ éàøàäûãëàðûíû ãåéä åäèð, ùÿìäÿ Ìàäàíûí äîüó áþëýÿñèíäÿí Ïàðò þëêÿñèíÿ ýåäÿíéîëóí Êàñïè ãàïûñûíäàí êå÷äèéèíè ýþñòÿðèð. Òèôëèñäÿíáàòûäà Êàñïè ðàéîíó âÿ áóðàäà àðõåîëîæè áÿëýÿëÿðÿýþðÿ ì.þ. Û ìèíèëèí îðòàëàðûíäàí éàøàéûø éåðè îëàí Êàñ -ïè øÿùÿðè âàðäûð. Áóýöí àçÿð Òöðêëÿðè éàøàéàí ùÿìèíøÿùÿðèí àäû Èñëàìþíúÿñè ãàéíàãëàðäà äà Êàñïè øÿêëèíäÿêå÷èð. Ýöðúö ãàéíàãëàðûíäà ýþñòÿðèëèð êè, êàðòëè ÷àðûÀðñóê ì.þ. Û ÿñðèí ñîíóíäà Êàñïè øÿùÿðèíè òóòìóøäó.Áó ãàéíàãëàðà ýþðÿ, «Áþéöê Êàñïè» øÿùÿðè ÿòðàôäàêûÀñïè, Êàñïè âÿ Óïëèñòñèõå ãàëàëàðû èëÿ ìöäàôèÿ îëóíóðäó.Éåíÿ ùÿìèí ãàéíàãëàðà ýþðÿ, ãÿäèì Êàðòëèäÿ èøëÿíÿíäèëëÿð àðàñûíäà õÿçÿð äèëè äÿ âàðäû âÿ Êàñïè éàõûíëûüûíäàêûÑàðêåë øÿùÿðèíäÿ áóíòöðê áÿéèíèí éåðëÿøäèðäèéèùóíëàð Áþéöê Èñêÿíäÿðëÿ âóðóøóá øÿùÿðè òÿðê åò -ìèøäè. Èíäèêè Úàâàõåòèéà áþëýÿñèíäÿ Àõàëêàëàêè éàõûíëûüûíäàäà Û ÿñð ðóìëàðûí Òàáóëà Ïåóòèíãåðèàíà õÿðèòÿñèíäÿýþñòÿðèëÿí Úàñïèàå (Êàñïè) ìöàñèð Õîñïèìÿíòÿãÿñè âàðäû. Äèîí Êàññèíèí áó àäû Ùàñïè//Àñïèøÿê ëèíäÿ éàçäûüûíû ãåéä åäÿí É. À. Ìàíàíäéàí éàçûð:«Èíäèéÿ ãÿäÿð òàðèõè-úîüðàôè òÿäãèãàòëàðäà èçàù åäèëìÿéÿíáó ôîðìàíûí Ïåâòèíãåð õÿðèòÿñèíäÿêè Úàñïèàåèëÿ ìöãàéèñÿñè Ïîìïåéèí ëåýèîíëà 66/65 âÿ 65/64-úöèëëÿðèí ãûøûíû Ãîãàðåí âèëàéÿòèíèí Êöðãûðàüû áþëýÿñèíäÿãûøëàäûüûíû êèôàéÿò ãÿäÿð àéäûí òÿéèí åäèð».ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:463

Ýþðöíäöéö êèìè, ì.þ.Û ìèíèëäÿ êàñïè áîéóíóíàäûíà ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðäÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Òàðèõèãàéíàãëàðäà Äÿðáÿíä, Êàäîð (âÿ éà Äàðéîë), Õÿçÿðèíýöíåéèíäÿ Ýÿäèê êå÷èäëÿðè «Êàñïè ãàïûñû» êèìè âåðèëìèøäèð.Òÿáèè êè, áó êå÷èä ãàïûëàðû êàñïèëÿð éàøàéàíÿðàçèäÿ èäè. È.Ì.Äéàêîíîâ éàçûð êè, áèð ñûðà áîéëàðûíöìóìè «êàñïè» àäû èëÿ âåðèëäèéèíè ýöìàí åòìÿê îëàð.Áåëÿëèêëÿ, Ñòðàáîíóí âåðäèéè áÿëýÿíèí éàíëûø éîçóìó«Áþéöê Àðìåíèéà» õÿðèòÿñèíè áþéöäöá Õÿçÿð ñàùèëèÊàñïè áþëýÿñèíÿ ãÿäÿð óçàäûëìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð.Ëàêèí Àçÿðáàéúàí òàðèõ÷èëÿðè ùÿëÿ äÿ áó éàíëûøëûüûòåêñòîëîæè øÿðùëÿ òÿêçèá åòìÿìèøëÿð. Ñòðàáîíóí äåéèìèíèéàíëûø éîçàí Ô.Ìÿììÿäîâà äà éàçûð:«Êàñ ïèàíà(Ïàéòàêàðàí) ì.þ. ÛÛ ÿñðäÿ åðìÿíè ÷àðû Û Àðòàøåñ òÿðÿôèíäÿíòóòóëìóø âÿ ì.þ. 55-ÿ ãÿäÿð Àðìåíèéàíûí òÿðêèáèíäÿîëìóøäóð». nÅðìÿíè åëèòàñûíûí åòèðàôëàðû (Û éàçû)Àòàìîüëàí ÌÿììÿäëèprofessorÅðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí âÿ îíóí ùàâàäàðëàðûíûí ÿñàññûç èääèà âÿ òÿëÿáëÿðèíè åðìÿíè àëèìëÿðèíèí,òàðèõ÷èëÿðèíèí, ñèéàñÿò÷èëÿðèíèí âÿ äèí õàäèìëÿðèíèí þçëÿðè äÿ ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ òÿíãèä âÿ åòèðàô åòìèøëÿð.Áóíó àøàüûäà ñàäàëàíàí åòèðàôëàð, ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿð òÿñäèã åäèð. Äöíéà áèðëèéè äÿ áó ñÿòèðëÿðè îõóéàðêÿíéàõøû îëàðäû êè, îíëàðà ìÿùäóä, øÿõñè ïðèçìàäàí äåéèë, öìóìáÿøÿðè íîðìàëàðäàí éàíàøñûí.Bu dþvrdÿ ermÿnèlÿr arasûnda hannèbalèzm (adamÿtè yemÿk) hallarû da olmuødu. Ermÿnè mÿnbÿlÿrènènmÿlumatûna gþrÿ, ermÿnèlÿr soydaølarûnûn ÿtènè, yÿnètÿqrèbÿn 326-408 qram aüûrlûüûnda adam ÿtènè 100dekana satûrdûlar. Ermÿnèlÿr hÿtta adam ÿtènè konservlÿødèrèlmèøhalda da satûrdûlar.Àðìÿíñêèå èñòî÷íèêè î ìîíã... ñ. 27nErmÿnè tarèx÷èlÿrè Sultan Mÿhÿmmÿd Xudabÿn dÿ -nèn 1308-cè èldÿ Sès øÿhÿrènÿ höcumunu, elxanè sÿr -kÿr dÿsènèn Haysumu vÿ onun qardaølarûnû þldörmÿsèfaktûnû øèøèrdÿrÿk ermÿnèlÿrÿ qarøû guya kötlÿvè qûrüûntþrÿdèldèyènè qeyd edèrlÿr.Áàáàÿí Ë.Î. Ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêàÿ ïîëèòè÷åñêàÿèñòîðèÿÀðìåíèè â XÛÛÛ-XÛV âåêàõ. Ì., 1969, ñ. 168.nBu hadèsÿlÿrdÿn bèr ne÷ÿ ÿsr sonra ermÿnè ya zû -÷ûsû bununla ÿlaqÿdar olaraq yazmûødû kè, “hÿqèqè qurtuluødaxèldÿn gÿlmÿlèdèr, ÷önkè bèz daxèlÿn xÿstÿyèk”.Îâàíåñ Òóìàíÿí. Èçáðàííàÿ ïðîçà. Ýðåâàí, 1977, ñ.201.nErmÿnè klerèkal èrtècasûnûn vÿ amerèkalû mèssèonerlÿrènTörkèyÿdÿkè ÿmÿllÿrènè èføa edÿn M.Nalbÿndyan1861-cè èldÿ yazûrdû: “Ermÿnè katolèk ruhanè pastoruQasunyan ÷oxdan bÿrè vèlayÿtlÿrdÿ ermÿnèlÿrÿ fransûzhþkumÿtènèn göclö hèmayÿsènè vermÿyè vÿd edÿrÿkqèyamlar tÿøkèl edèr, hÿm÷ènèn Amerèka mèssèonerlÿrèdÿ cèddè sÿylÿ fÿalèyyÿt gþstÿrèrdèlÿr”.Íàëáàíäÿí Ì. Ñî÷èíåíèÿ. ò. 2, Ì, 1947, ñ. 357.nZeytun ösyanûndan bèr èl sonra, yÿnè 1863-cö èldÿermÿnè tarèx÷èsè Stepan Papazyan yazûrdû kè, Rusèyaermÿnèlÿrè Osmanlû ermÿnèlÿrènèn malèk olduqlarûazad lûüûn dþrddÿ bèrènÿ malèk deyèldèr”, “bèzèm mèllÿ -tèmèz, azadfèkèrlè, xeyèrxah Osmanlû dþvlÿtè tÿrÿfèndÿnèmtèyazlara layèq gþrölmöø, ruslarûn yalan vÿ aldadûcûøÿrtlÿrènÿ qulaq asmamûødûr vÿ bèz xoøbÿxtèk kè, mèllÿtèmèzènbþyök hèssÿsè Osmanlû tÿbÿÿlèyè altûndadûr.Bunun nÿtècÿsèndÿ o tÿhlökÿsèz olacaq vÿ uzun þmörsörÿcÿkdèr”.Ïàïàçÿí Ñ. Ó÷åáíèê íàöèîíàëúíîé èñòîðèè. Êîíñòàíòèíîïîëú,1863.nErmÿnè tarèx÷èsè Mèkaelyan haqlû olaraq belÿ bèrqÿnaÿtÿ gÿlèrdè kè, “orta ÿsrlÿrdÿ sÿlèb÷èlÿrèn èstèla÷ûlûqsèyasÿtè kèmè yenè dþvrdÿ Avropa dþvlÿtlÿrènènsèyasÿtlÿrè dÿ, sÿlèb yöröølÿrè dþvröndÿ papalarûndèplomatèyasû da ermÿnè xalqûna yalnûz bÿdbÿxtlèk vÿèztèrablar gÿtèrmèødèr”.Ìèêàåëÿí Ã.Ã. Èñòîðèÿ Êèëèêèéñãîã…, ñ. 138.64 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4