Türkeli Dergisi 4. sayı - turan-sam

âàíûí, ààëûí, äþëöí, óøàãëàðûí òàëåéè äàùà ÷îõ íàðàùàòåäèð. Ôà ëà áàõìà èêè úöð îëóð: äÿäÿ-áàáà öñóëëà, éÿíèñûíàìàëàðëà (ãÿëéàíûí éàõøû ÷ÿêèëìÿñè, øàìûí òåç âÿéà ýåú éàíûá ãóðòàðìàñû âÿ ñ.), áèð äÿ êè, ëàìàëàðûí àñòðîëîæèêèòàáëàðëà áàõäûãëàðû ôàëëàð. Àèëÿäÿ éåíè äîüóëàíóøàã âàðñà, ôàëà áàõàí çàìàí îíà ïèñ ýÿëÿúÿê äö øöð -ñÿ, ÷îõ âàõò ãûçà îüëàí, îüëàíà ãûç àäëàðû âÿ éàõóä Áà -ãàé-îîë (Ïèñ îüëàí), Õèðëèã-îîë (Êèðëè îüëàí), ãûçà Õàðàõûñ (Ãàðà ãûç) âÿ ñ. êèìè àäëàð ãîéàðàã þëöìö âÿ éà -ìàí ðóùëàðû ÷àøäûðìàã èñòÿéèðëÿð. ßââÿëëÿð ùÿð Øàãààýöíö ùàìûíûí éàøûíûí öñòöíÿ áèð éàø äà ýÿëèðäè. Ëàêèíëàìàèçì éàéûëäûãäàí âÿ ëàìà àñòðîëîãëàðà ìàðàã àðòäûãäàíñîíðà óøàüûí íÿèíêè äîüóì èëèíè, ùÿòòà àéûíû,ýö íöíö âÿ ñààòûíû äà éàääà ñàõëàìàüà áàøëàäûëàð.Áàéðàì ýöíëÿðè ÷àëûøûðäûëàð êè, þãäÿ éàøûëëûãëà áàüëû íÿèñÿ áèð øåé îëñóí. Áó ìÿãñÿäëÿ áàéðàìà ãÿäÿð àüàúáóäàãëàðûíû êÿñèá åâäÿ ñóéà ãîéóðäóëàð êè, òåç éàðïàãëàñûíâÿ ÷è÷ÿê à÷ñûí. Øàìàíëàð äà áó áàéðàìäà èøòèðàêåäèð, àëãûøëàð ñþéëÿéèð, õåéèð-áÿðÿêÿò äèëÿéèðäèëÿð.ßýÿð îòóðàã ùÿéàò òÿðçè êå÷èðÿí, ÿêèí÷èëèéÿ öñòöíëöêâåðÿí õàëãëàðäà ñÿìÿíè áàøëûúà ðÿìç êèìè ýþòöðöëöðñÿ,ùåéâàíäàðëûãëà ìÿøüóë îëàí áþëýÿëÿðäÿ éåíè èëäÿ ìàëãàðàíûí,ãîéóí-ãóçóíóí ÷îõàëìàñûíû «òÿìèí» åäÿíðÿìçëÿðÿ öñòöíëöê âåðèðëÿð. Áó ìÿãñÿäëÿ äÿ òûâàëàð Øà -ãàà ÿðÿôÿñèíäÿ þãöí ýèðÿúÿéèíäÿí ñàíäûãëàð (àïòàðà)ãîéóëàí éåðÿäÿê, áàúàíûí ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿí âÿ éà îíóíÿòðàôûíà ãóçó âÿ ÷ÿïèøëÿðèí áàüëàíäûãëàðû õþíå âÿ ÷å ëå -ëÿð (÷àòûëàð) àñûðäûëàð. Éåíè èëäÿ âàð-äþâëÿò àðçóñóíäàíäîüàí áó àäÿòäÿí áàøãà òàâàíäàí åâ ùåéâàíëàðûíûíðÿíýëÿíìèø ôèãóðëàðû, îéóíúàã úàì, ÷þì÷ÿ, òÿê íÿ êèìèÿøéàëàð àñûëûðäû. Âàð-äþâëÿò ðÿìçè ñàéûëàí áó îéóíúàãëàðíÿñèëäÿí íÿñëÿ êå÷èð, ìèðàñ ãàëûð, îíëàðëà îé -íàìàã èñÿ ãÿòè ãàäàüàí åäèëèðäè. Øàãàà ãàáàüû ëà -ìàèçìèí òÿñèðè îëàðàã ùÿì÷èíèí ýþéäÿêè Àéà, óëäóçëàðàäà ñèòàéèø åäèðäèëÿð. Áåëÿ êè, éåíè èëÿ ëàï àç ãàëìûøþãöí ÷þë òÿðÿôèíÿ éóìðóã áîéäà ö÷ ãàð òîïó ãîéóðäóëàðêè, Óëóã ×åäèõàí (Áþéöê Àéû áöðúö. Ìîíãîë õàëãëàðûîíà äîëààí äåéèðëÿð - Ý.É.) ö÷ äÿôÿ ààëû äîëàíàðêÿíîíëàðëà þç àòûíû ñóëàñûí. Óëóã ×åäèõàíà ùÿð àèëÿ ùÿðàéûí 22-äÿ äóà åäÿð, þãëÿðäÿ ÷ûðàãëàð éàíäûðûðäûëàð.Èíàìà ýþðÿ, äóà èëÿ áèðëèêäÿ óëäóçëàðû äà ãîíàã åäèðäèëÿð.Ëàìàëàðûí äåäèêëÿðèíÿ ýþðÿ, ùÿð áèð óëäóçóí èíñàíâÿ ùåéâàíëàðûí òàëåéèíäÿ ìöùöì ðîëó âàð. Îíëàðûí ñèòàéèøîáéåêòëÿðèíäÿí áèðè äÿ Îðèîí áöðúöäöð. Ðÿâàéÿòÿýþðÿ, áó, àíà ìàðàëû ãîâàðàã ýþéëÿðÿ ÷ûõàí îâ÷ó èëÿáàüëûäûð. Òûâà îâ÷óëàðû ùÿìèøÿ îâ ãàáàüû Îðèîí áöð úö -íÿ ãóðáàí âåðèðëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ éåíè èë àõøàìû áèð ãàé -äà îëàðàã áöðúëÿðÿ ãóðáàíëàð âåðèëèð âÿ ÿâÿçèíäÿ îíëàðäàíáèð ÷îõ øåéëÿð äèëÿíèëèðäè. Áó âàõò ëàìàëàð òÿñáåù÷åâèðÿðÿê ñóòðàëàð îõóéóð, àëãûøëàð ñþéëÿéèðëÿð, áóüäàóíóíäàí èíñàí ôè ãóðëàðû äöçÿëäèð, ñîíðà äà éàíäûðûðäûëàð.Áåëÿ áèð èíàì âàðäû êè, áó àéèí òÿçÿ èëäÿ áîëëóã éàðàäàúàã.Øàãàà ýö íö ãàëàíàí òîíãàëûí áàøûíà òîïëàøàíëàðà,åëÿ-îáàéà õåéèð-äóàíû ÿââÿëëÿð øàìàíëàð, ñîíðàëàðèñÿ åë àüñàããàëëàðû âåðèðäèëÿð. Îíëàð ãàçàíäàí÷þì÷ÿ èëÿ ÷àé (òûâàëàð áÿðê êÿðïèú ÷àéëàðû ãàçàíäà ãàéíàäûááèøèðèð âÿ ÷þì÷ÿ èëÿ ïèéàëÿëÿðÿ òþêöá è÷èðëÿð —Ý.É.) ýþòöðÿðÿê äþðä éàíà ÷èëÿéÿ-÷èëÿéÿ äåéèðäèëÿð:«Èëàíëàðûí ãàáûüû ñîéóëìàüà áàøëàéûð. Éåíè èëèí èëê ýöíöîéàíûð. Áöòöí ÷ÿ òèíëèêëÿð àðõàäà ãàëûá. Ãîé, éàõøû ùÿðíÿ âàðñà, öçö íö áèçÿ ÷åâèðñèí! Þç çÿùìÿòèëÿ éàøàéàíëàðàõîøáÿõòëèê, ÿìèí-àìàíëûã! Õÿñòÿëèê âÿ ýöíàùëàðáèçäÿí éàí êå÷ñèíëÿð!…» Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû éóõàðûäàØàãàà áàéðàìûíà áèð ñûðà ëàìàèçì öíñöðëÿðè äÿýèðäèéèíèí øàùèäè îëäóã. Îðèîí áöðúöíÿ ãóðáàíëàð âåðìÿê,áóðõàíëàðûí þíöíäÿ øàì âÿ éà ÷ûðàã éàíäûðìàã,ëàìàëàðûí ñóòðàëàð îõóìàñû, àñòðîëîãëàðûí óëäóçëàðëà, êè -òàáëàðëà ôàëà áàõìàñû, Øàãààíûí èëê ýöíö õöðåäÿ õóðàëòÿøêèë îëóíìàñû, Áóääàíûí 16 ìþúöçÿñèíèí øÿðÿôèíÿøÿíëèê êå÷èðèëìÿñè âÿ ñ. äåäèêëÿðèìèçÿ ñöäóòäóð. Øàãààéàøàìàã ö÷öí ëàìàèçìèí áó úÿùÿòëÿðèíè, àäÿòëÿðèíèþçöí äÿ áèðëÿøäèðìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäûð.Ëàìàëàð ëàìàèçì öíñöðëÿðèíè ãàòìàãëà Øàãààíû äèíèáàéðàìà ÷åâèðìÿéÿ ÷àëûøñàëàð äà, îíóí ãÿäèì öìóì -òöðê êþêëÿðè, ÿëàìÿòëÿðè, Íîâðóç áàéðàìû èëÿ áèðáàøàÿëà ãÿñè äàíûëìàçäûð. Áó äà áèçèì éåíè èë áàéðàìûìûçûíéàðàíûøúà òàðèõèí ãàòû à÷ûëìàìûø ñÿùèôÿëÿðèëÿ áàüëûëûüûíàáèð äàùà ñöáóòäóð.Øàãàà áàéðàìûíûí ìèñàëûíäà ãåéä åòäèê êè,Òöðêëÿð ìöõòÿëèô äèíëÿðÿ ãóëëóã åòìèø âÿ þç ìÿäÿíèééÿòëÿðèíäÿùÿìèí äèíëÿðèí èçëÿðèíè áó ýöíöìöçÿ ãÿäÿðýÿòèðìèø, éàøàòìàã ìÿãñÿäèëÿ áóýöíêö äèíëÿðÿ óéüóíëàøäûðìûøäûëàð.Áàòû Òðàêéà Òöðêëÿðè àðàñûíäà ýåíèøéàéûëàí âÿ éåíè èë áàéðàìû ñàéûëàí Ìåâðèñ ñåâèëÿí áàéðàìëàðäàíäûð.Áÿíþâøÿíèí à÷ìàñû, ãàðàíãóøëàðûí ýÿë -ìÿñè èëÿ áàøëàíàí Ìåâðèñ áàéðàìû ÷åøèäëè ìÿðàñèìëÿðëÿìàé àéûíûí ñîíóíà ãÿäÿð äàâàì åäèð. ßñàñ Ìåâðèñýöíö ùàìû àüàúëû, ñóéà éàõûí áèð ÷ÿìÿíëèéÿ éûüûøûð,ñî üàíëû êàðìàúà, äþíäöðìÿ êèìè éåìÿêëÿð áèøèðèð,ñîüàí ãàáûüû èëÿ éóìóðòà áîéàéûð, éóìóðòà ãàáûüûíäàñó è÷èðäèëÿð. Àáäóëùàëóê Ì.×àéà ýþðÿ, éóìóðòà ãàáûüûèëÿ áóëàãäàí ñó è÷ÿíëÿð áóíóíëà áîüàçëàðûíäà àüðû îë -ìàéàúàüûíà èíàíûðäûëàð. Áàéðàìäà ùÿð êÿñ áèð-áèðèíèèñëàäûðäû. Ñó èëÿ èñëàòìà éàüûøûí áîë îëìàñûíà éþíÿëèêèñòÿêäèð. Åâÿ äþíÿðêÿí ùÿð êÿñ áÿíþâøÿ éûüûð âÿ îíóõÿñòÿëèéè, ãîúàëûüû âÿ äèýÿð ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí ÷ÿìÿíëèéÿýÿëÿ áèëìÿéÿí, åâäÿ ãàëìàüà ìÿúáóð îëàí éàõûíëàðûíàâåðèðäèëÿð. Îíëàð äà áÿíþâøÿ ãîìóíó ö÷ äÿôÿãîõëàéûá öçëÿðèíÿ ñöðòöðäöëÿð.Áàëêàí Òöðêëÿðè àðàñûíäà äà ýåíèø éàéûëàí Áàùàðáàéðàìû ÿñêè Éóãîñëàâèéà Òöðêëÿðè òÿðÿôèíäÿí ÑóëòàíèÍàâðóç àäû èëÿ ãåéä îëóíóð. Äèýÿð éåðëÿðäÿ îëäóüó êè -46 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4