Türkeli Dergisi 4. sayı - turan-sam

Bèr daha“Èrÿvan mÿsÿlÿsè”nÿ daèrAqøèn Atalûzadÿ“Möasèr Ènkèøaf” Èctèmaè Bèrlèyènèn Èdarÿ Heyÿtènèn özvö, höquqøönasSon dþvrlÿrdÿ þlkÿdÿ bÿzè qövvÿlÿr tÿrÿfèndÿn hÿ -yatlarûnû þz mèllÿtènèn azadlûüûna qurban vermèø Azÿr -baycan Xalq Cömhurèyyÿtènèn dþvlÿt xadèmlÿ rènèn vÿ -tÿn xaènè kèmè lÿkÿlÿndèyè ÷ûxûølara rast gÿl mÿk möm -köndör. Buna sÿbÿb èsÿ guya onlarûn Èrÿvan øÿ hÿrènènErmÿnèstana gözÿøtÿ gedèlmÿsèndÿ oynadûq larû «qÿ -tèyyÿtsèzlèk» vÿ hÿtta «qÿrÿzlè nèyyÿt»lÿrè ÷ûxûø edèr. Bÿsson nÿfÿsènÿ qÿdÿr azadlûq car÷ûsû kèmè ÷ûxûø et mèø buvÿtÿn «xaènlÿrè» nÿ gönah èølÿmèødèlÿr? Fèkrè mèzcÿ, bu -nun sÿbÿblÿrènè bèr qÿdÿr ÿvvÿldÿ axtarmaq lazûmdûr.Daüûlma ÿrÿfÿsèndÿ olan Osmanlû dþvlÿtènèn Bè -rèncè dönya möharèbÿsènÿ cÿlb olunmasûnda buradagenèø yayûlmaüa baølamûø Törk÷ölök vÿ Turan÷ûlûqède yalarû möhöm rol oynamûødû. Bèr qayda olaraq mÿ -dÿnè èdeologèya kèmè ÷ûxûø edÿn Törk÷ölök Osmanlûdþvlÿtèndÿ sèyasè Turan÷ûlûq sÿvèyyÿsènÿ ÷atmûø, ha -kèm Èttèhad vÿ Tÿrÿqqè Partèyasûnûn rÿsmèlÿrè ö÷ön bumöharèbÿ rus èmperèalèzmènèn èøüalû altûnda olan Törkxalqlarû vÿ onlarûn yaøadûqlarû ÿrazèlÿrèn Osmanlû bay -raüû altûnda bèrlÿødèrèlmÿsè ö÷ön bèr försÿt olmuødu.Bèr ÷ox mÿnbÿlÿr dönya möharèbÿsè dþvröndÿ Os -manlû rÿsmèlÿrènèn Törkèyÿdÿkè vÿ Rusèyadakû er mÿnèècmasûnûn nömayÿndÿlÿrè èlÿ gþröødöyönö vÿ möha -rèbÿdÿ onlarûn tÿrÿfèndÿ èøtèrak edÿcÿklÿrè halda ke÷ mèøRusèya èmperèyasûnûn ÿrazèlÿrèndÿ onlar ö÷ön ay rûcadþvlÿt yaradûlacaüû barÿdÿ vÿd verèldèyènè qeyd edèrlÿr.Azÿrbaycan zèyalûlarûna da oxøar vÿdlÿr verèl mèødè.Lakèn, Bèrèncè dönya möharèbÿsènèn gedèøè nÿ Os -manlû dþvlÿtè, nÿ dÿ kè, Azÿrbaycan ö÷ön uüurlu da -vam etmÿdè. Bèlavasètÿ ermÿnèlÿrèn xÿyanÿtè èlÿ rusqoøunlarû Osmanlû ÿrazèlÿrènèn xeylè hèssÿsènè ÿlÿ ke -÷è rÿrÿk, hÿmèn ÿrazèlÿrdÿ ermÿnèlÿrlÿ bèrlèkdÿ yerlèTörk ÿhalènè mÿhv vÿ sörgön edÿrÿk, Osmanlû dþv -lÿtènèn qÿrb torpaqlarûnda möstÿqèl ermÿnè dþvlÿtèyaratmaq vÿ ÷ox göman kè, þz ÿrazèsènÿ ÿvvÿllÿr sönèøÿkèldÿ gÿtèrèlmèø ermÿnèlÿrè dÿ oraya kþ÷örmÿknèyyÿtèndÿ olmuødur. Hÿtta bèr ÷ox øÿhÿrlÿrdÿ er mÿ -nèlÿrdÿn èbarÿt hakèmèyyÿt orqanlarû da yaradûlmûødû.Lakèn, Brest sölhöndÿn sonra rus qoøunlarûnûn gerè÷ÿkèlmÿyè èlÿ ermÿnèlÿrèn xölyasû suya döøör vÿ onlarnÿènkè «bþyök vÿtÿnlÿrèndÿn», hÿtta þzlÿrènÿ mÿrkÿzhesab etdèklÿrè E÷mèÿdzèndÿn dÿ mÿhrum olurlar.Vÿzèyyÿt èsÿ 1918-cè èl mayûn sonunda kulmèna -sèya nþqtÿsènÿ ÷atûr. Görcöstanûn qÿtè sÿrhÿdlÿr möÿy -yÿn edèlmÿdÿn Zaqafqazèya Federasèyasûndan ÷ûxaraqþzönö möstÿqèl dþvlÿt elan etmÿsè Azÿr baycanûnmöstÿqèllèyè ö÷ön zÿmèn yaratsa da gÿlÿcÿk ÿrazè mö -naqèøÿlÿrènèn ÿsasûnû qoydu.Mayûn 29-da Mösÿlman Mèllè Øurasû ErmÿnèstanlaAzÿrbaycan arasûnda sÿrhÿd mÿsÿlÿlÿrènèn mözakè -rÿsèndÿ, Aleksandropol tutulduqdan sonra ermÿnè lÿ -rèn þzlÿrènÿ sèyasè mÿrkÿz se÷mÿk ö÷ön ÈrÿvanûnErmÿnèstana gözÿøtÿ gedèlmÿsè mÿsÿlÿsènèn qa÷ûlmazolmasûna daèr qÿrar qÿbul etmèødè. Hÿmèn èclasdaxösusÿn Èrÿvanû tÿmsèl edÿn deputatlarûn etèrazlarûnabaxmayaraq 28 øura özvöndÿn 16-nûn lehènÿsÿs vermÿsè èlÿ Èrÿvan Ermÿnèstana gözÿøtÿ gedèl -mèø dè. Bundan sonra ermÿnèlÿrlÿ konfederasèya ya -ratmaq barÿdÿ mÿsÿlÿ dÿ mözakèrÿ olunmuø vÿ yek -dèl sÿslÿ qÿbul edèlmèødè. Sonradan baø nazèr Fÿtÿlèxan Xoyskènèn Èstambuldakû Azÿrbaycan nömayÿndÿheyÿtènèn sÿdrè Mÿhÿmmÿd ßmèn Rÿsulzadÿyÿ er -mÿ nèlÿrlÿ mömkön ÿrazè möbahèsÿlÿrènèn vÿ Azÿr -baycanûn pul nèøanlarû èlÿ tÿmèn edèlmÿsè özrÿ tÿcèlètÿdbèrlÿrèn gþrölmÿsènèn zÿrurèlèyè haqqûnda mÿktubundaAzÿrbaycanûn sÿrhÿdlÿrènèn ÷ÿkèldèyè xÿrètÿgþndÿrèlèr vÿ ermÿnèlÿrèn Qarabaüa èddèa edÿcÿklÿrèhalda onlara Èrÿvanûn vÿ Qazax daèrÿsènèn bèr hès -sÿsènèn gözÿøtÿ gedèlmÿsèndÿn èmtèna edèlmÿsè tÿlÿbolunurdu. Ermÿnèlÿr øèfahè sazèøÿ rèayÿt edÿcÿklÿrèhalda xÿrètÿdÿ gþstÿrèlÿn Èrÿvan qubernèyasûnûn bèrhès sÿsènèn gözÿøtÿ gedèlmÿsènèn mömkönlöyö gþstÿ -rèlèrdè. Bötþvlökdÿ dþvr ö÷ön bÿlkÿ dÿ zÿrurè olan buaddûmlarû tÿqdèr etmÿsÿk dÿ, belÿ bèr fèkrè èrÿlè sörmÿyÿtam ÿsasûmûz vardûr kè, he÷ bèr faktèkè ÿrazèsèolmadûüûndan Ermÿnèstan dþvlÿtè mÿhz Mèllè ØuranûnÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:439