Türkeli Dergisi 4. sayı - turan-sam

óçàãëàøìàìûøëàð âÿ áó èøäÿ åðìÿíèëÿð ùÿìèøÿ ðóñëàðûíÿëàëòûñû, íþêÿðè îëìóøäóð». Ìöÿëëèô Ãàôãàç, Èðàí, Òöð -êè éÿéÿ ãàðøû ðóñ ëàðûí èøüàë÷ûëûã ñèéàñÿòèíäÿ åðìÿíèëÿðèí«êàòàëèçàòîð» ðîëó îéíàìàñûíû, õÿéàíÿò âÿ àðõàäàí áû -÷àã âóðìàã êèìè àë÷àã ÿìÿëëÿðèíè îíëàðûí «Áþéöê Åð -ìÿ íèñ òàí» õöë éàñûíäà éàøàìàãëàðû èëÿ èçàù åäèð.Òàðèõÿí åðìÿíèëÿðèí Òöðêëÿðÿ ãàðøû õÿéàíÿòëÿ äîëóõèäìÿòëÿðè ðóñ ÷àðèçìèíäÿí òóòìóø áóýöíêö Ðóñèéàðÿùáÿðëèéèíÿäÿê ùÿìèøÿ äÿñòÿêëÿíìèø âÿ ëàéèãèíúÿ ãèé -ìÿòëÿíäèðèëìèøäèð. Áóíóí íÿòèúÿñèäèð êè, åðìÿíèëÿð áóýöí Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí òîïàãëàðû ùåñàáûíà þçëÿðèíÿ ãîí -äàðìà áèð ðåñïóáëèêà éàðàäûá èíäè äöíéàéà ìåéäàíîõóéóðëàð. Èðàíäà ÷àï îëóíìóø «Èðÿâàí ìöñÿëìàí ñà -êèíëè øÿùÿð îëìóøäóð» êèòàáûíäà òàðèõè ñÿíÿäëÿð ÿñàñûíäàÈðàíûí åðìÿíèïÿðÿñò òàðèõ÷èëÿðèíÿ òóòàðëû úàâàáâåðèëìèøäè. Êèòàáäà äåéèëèð: «Åðìÿíèëÿðèí àðçóñó èëÿ ðóñ -ëàð Èðÿâàí âÿ îíóí ÿòðàôûíäàêû 4 õàíëûüû, 41 áÿéëèéè âÿñóëòàíëûüû ëÿüâ åòäèëÿð. Áóðàäàêû ìöñÿëìàíëàðûí ÷îõóòÿçéèã âÿ ìÿúáóðèééÿò ãàðøûñûíäà ÿðàçèäÿí êþ÷ìÿéÿìÿúáóð åäèëäè. Òîðïàã âÿ ÿìëàêëàðû ýÿëìÿ åðìÿíèëÿð àðà -ñûíäà áþëöøäöðöëäö. Èðÿâàíäà éàøàéàí ÿùàëèíèí 143ìèí íÿôÿðèíäÿí 117849 íÿôÿðè ìöñÿëìàí Òöðê, úÿìè25151 íÿôÿðè (ýÿëìÿëÿðëÿ áèðëèêäÿ) åðìÿíè îëìóøäóð.Ãàùèðÿäÿ ÷ûõàí «Ùèêìÿò» ãÿçåòè «Òÿðúöìàí» ãÿçåòèíäÿâåðèëìèø ìÿëóìàòà ÿñàñëàíàðàã ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ(1904) Ãàôãàçäà 3 ìèëéîí 208 ìèí 875 íÿôÿðìöñÿëìàíûí éàøàäûüûíû éàçûðäû êè, áóíëàðûí äà 352351íÿôÿðèíèí Èðÿâàí âèëàéÿòèíäÿ îëäóüóíó ãåéä åòìèøäè.Ðóñ ìÿìóðóíóí ñòàòèñòèê ìÿëóìàòûíà èíàíñàã áåëÿÕÛÕ ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ Èðÿâàíäà éàøàéàíëàðûí 80ôàèç äÿí ÷îõóíó ìöñÿëìàí Òöðêëÿð òÿøêèë åòìèøäè. Ùàë -áóêè, ñîíðàêû èëëÿðäÿ ìöñÿëìàíëàðà ãàðøû ðóñ-åðìÿíèçîðàêûëûüû îíëàðûí ñàéúà èëáÿèë àçàëìàñûíà ñÿáÿá îë -ìóø, îíëàðû Àçÿðáàéúàíûí áàøãà ÿéàëÿòëÿðèíÿ êþ÷ìÿéÿìÿúáóð åòìèøäèð. Òàðèõÿí éåðëè ÿùàëè ùåñàá îëóíàíÃàðàïàïàã òàéôàñû áöòþâëöêëÿ Ýöíåéÿ — Óðìèéà ÿòðàôûíàêþ÷ìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû. 1828-1832-úèèëëÿð àðàñûíäà Èðÿâàíäà éàøàéàí Òöðêëÿðèí ñàéû 100 ìèííÿôÿðÿ ãÿäÿð àçàëäûüû ùàëäà ýÿëìÿ åðìÿíèëÿð ùåñàáûíàåðìÿíè ñàêèíëÿðèí ñàéû 82377 íÿôÿð àðòìûøäû. 6 áþ -éöê ìÿñcèäè, 50 ñàâàäëû ìöñÿëìàí àëè ðóùàíèñè, 1807ìöñÿëìàí Töðê àèëÿñèíèí éàøàäûüû ìöñÿëìàí Èðÿâàíøÿùÿðè ÕÛÕ ÿñðèí ñîíóíäà õðèñòèàí åðìÿíè øÿùÿðèíÿ÷åâðèëäè. Ùàëáóêè, áó øÿùÿðèí èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè, åëìèèíêèøàôûíäà Àçÿðáàécàí Töðêëÿðèíèí áþéöê çÿùìÿò âÿâÿòÿí òîðïàüûíà áàüëûëûãäàí èðÿëè ýÿëÿí õèäìÿòëÿðè îë -ìóøäóð. Ìÿçàðëàðû ùàçûðäà Èðÿâàí òîðïàüûíäà îëàí ñà -âàäëû äèí õàäèìè Àéÿòóëëàù Ñåéèäÿëè Èðÿâàíè, ÀéÿòóëëàùÑåéèä Ùöccÿò Èðÿâàíè, Èðÿâàí ìÿñcèäèíèí èìàìcöìÿñèÙàcû Ñåéèä Ñÿôÿðÿëè âÿ îíóí àòàñû Ñåéèä ßá äöë -ìÿcèä âÿ áàøãàëàðû Èñëàì äèíè ÿõëàãûíûí ÿñàñëàðûíû Èðÿ -âàíäàêû ìöñÿëìàíëàðà àøûëàìàãäà ðóùàíè âÿçèôÿëÿðèíèëÿéàãÿòëÿ éåðèíÿ éåòèðìèøëÿð. Áóíëàðûí áèð ÷îõóíóíÈðÿâàíäà àíàäàí îëäóüó ãåéä åäèëèð”.Áåëÿëèêëÿ, Òöðêëÿðèí ãàíóíè àòà-áàáà òîðïàãëàðûíûçÿáò åäèá áóðàäà «ÿçÿìÿòëè» Åðìÿíèñòàí éàðàòìàãèñòÿéÿí åðìÿíè äàøíàêëàðûíûí Òöðêëÿðÿ ãàðøû ñîéãûðûìÿìÿëèééàòû Èðÿâàí, Ýþé÷ÿ, Çÿíýÿçóðäàí áàøëàñà äà îÀçÿáàéúàíûí íÿ Ãóçåéèíäÿí, íÿ äÿ Ýöíåéèíäÿí éàíêå÷ìÿìèøäè. Ýöíåé Àçÿðáàéúàíäà òÿêúÿ Óðìèéà âÿÑÿëìàñäà øÿùèä îëàíëàðûí ñàéû 130-150 ìèí íÿôÿð àðàñûíäàýþñòÿðèëèð. ßñëèíäÿ áó ðÿãÿì ýþñòÿðèëÿíäÿí ãàòãàò÷îõäóð. Ðçà øàù, ñîíðà èñÿ îíóí îüëó Ýöíåé Àçÿð -áàéúàíäàêû ìöñÿëìàí Òöðê ëÿ ðèí ñîéãûðûìû ùàãäà éàç -ìàüû âÿ òÿäãèãàò àïàðìàüû éàñàã åòäèéèíäÿí 1918-úèèëäÿêè ìöñÿëìàí ãÿòëèàìûíäà þëäöðöëÿíëÿðèí ñàéû èíäèéÿãÿäÿð äÿãèã âåðèëìÿìèøäè. Òÿáðèçäÿ ÷ûõàí «Äèë -ìàíú» æóðíàëû 1918-úè èë ñîéãûðûìûíäà þëÿíëÿðèí ñàéûíû100 ìèí íÿôÿð, ßùìÿä Êÿñðÿâè «Àçÿðáàéúàíûí 18 èëëèêòàðèõè» êèòàáûíäà 130 ìèí íÿôÿð, Óðìèéàäà ÷ûõàí «Íÿ -âèäå Àçÿðáàéúàí» ãÿçåòèíäÿ Úàìàë Àéðóìëóíóí ìÿ -ã àëÿñèíäÿ 150 ìèí íÿôÿð ýþñòÿðèëèð. Îëàéëàðûí öñòöí -äÿí 80 èëäÿí ÷îõ áèð âàõò êå÷äèéèíäÿí ÷îõëó ãóðáàíëàðûíùåñàáäàí êÿíàðäà ãàëäûüû øÿêñèçäèð. Åðìÿíèëÿðîëìàéàí ñîéãûðûì ùàããûíäà ýåíèø ìèãéàñäà áþéöêâàé-øèâÿí ãîïàðûð. Áóíà ðÿüìÿí Õîúàëû ôàúèÿñèíè äöí -éà èúòèìàèééÿòèíÿ éåòÿðèíúÿ ÷àòäûðà áèëìÿäèéèìèç áèðøÿðàèòäÿ, 100 èëäÿí àðòûã åðìÿíèëÿðèí Òöðêëÿðÿ ãàðøûâàõ òàøûðû «ñîéãûðûì»ëàðû ùàãäà ùÿãèãÿòëÿðè òÿäãèã åäèáîðòàéà ÷ûõàðìàã Ýöíåéëè-Ãóçåéëè Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðûíûíâÿ èúòèìàééÿòèíèí áîðúóäóð, ñîéãûðûì ãóðáàíëàðûíûíðóùëàðû ãàðøûñûíäà âÿòÿíäàøëûã âÿçèôÿñèäèð.Åðìÿíèëÿðèí Èðàíäà þçëÿðèíÿ ñûüûíàúàã òàïìàñûÑÿôÿâèëÿð âÿ Ãàúàðëàð ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿí áàøëàñàäà, îíëàðûí Òöðêëÿð ÿëåéùèíÿ ôèòíÿêàð ôÿàëèééÿòè ÿñàñÿíÏÿùëÿâè õàíÿäàíëûüû äþâðöíäÿ (1925-1979) ÿë-ãîë à÷àáèëìèøäè. Çàòÿí Òöðêöí ãÿääàð äöøìÿíè îëàí Ðçà øàùâÿ îíóí îüëó Ìÿììÿäðçà Èðàíäà éàøàéàí åðìÿíèëÿðèíñèìàñûíäà Àçÿðáàéúàí Òöðêëÿðèíèí êþêöíö êÿñìÿêö÷öí Èðàí ìÿêàíûíäà þçöíÿ ÷îõ öçöéîëà ùÿìêàðòàïà áèëìèøäè. Ñàðàéäà øÿðàá ùàçûðëàìàãäàí òóòìóø,äÿðçè, äÿëëÿê, àøïàç, òÿðúöìÿ÷è âÿ ìöÿëëèìëèéÿäÿêáöòöí ïåøÿëÿðäÿ þçöíÿ éåð òàïìûø åðìÿíèëÿð àëè äþâëÿòâÿçèôÿëÿðèíè òóòìàüà ãÿäÿð éöêñÿëÿ áèëìèøëÿð. Ùàíñûïåøÿäÿ âÿ ùàíñû âÿçèôÿäÿ èøëÿìÿéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàãîíëàð þç ôÿàëèééÿòëÿðèíè Òöðêëÿðÿ ãàðøû à÷ûã âÿ ýèçëèìöáàðèçÿéÿ éþíÿëòìèøëÿð.Ìÿììÿäðçà øàùûí óøàãëûã âÿ ýÿíúëèê äîñòó îë -ìóø, îíóí äþâðöíäÿ éöêñÿê ùÿðáè ðöòáÿéÿ âÿ âÿçèôÿéÿéöêñÿëìèø Ùöñåéí Ôÿðäóñòóí Òåùðàíäà ÷àï îëìóø50ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4