Türkeli Dergisi 4. sayı - turan-sam

Nuru Paøanû oradan qa÷ûrûrlar. Xahèølÿrÿ vÿ tÿkèdlÿrÿbaxmayaraq, Nuru Paøa yenèdÿn Azÿrbaycana dþ -nör. Azÿrbaycan Rusèya tÿrÿfèndÿn èøüal olunduqdansonra ermÿnèlÿr yenèdÿn Qarabaüda, Zÿngÿzurda vÿGþy÷ÿdÿ qûrüûnlara baølayûr. Nuru Paøa 1920-cè èlènèyununda Qarabaüda boløevèk rejèmènÿ qarøû qalxanxalq ösyanûna rÿhbÿrlèk etmèødèr. Bu möcadèlÿdÿQûrmûzû orduya vÿ ermÿnèlÿrÿ aüûr zÿrbÿlÿr vurulmuødur.Nuru Paøanûn bu möcadèlÿsè dÿ uzun sörmör.Ösyan tezlèklÿ qan è÷èndÿ boüulur vÿ Nuru Paøa gèzlèyolla Törkèyÿyÿ dþnör.Azÿrbaycan Cömhurèyyÿtè èøüal olunduqdan son -ra Nuru Paøa bèr möddÿt Almanèyada yaøadû. 1938-cèèldÿ Törkèyÿyÿ dþnÿrÿk Zeytunburunda kþmör satanbèr øèrkÿtè satûn alûb burada tapan÷a, matara, dÿmèr÷ubuq, qaz maskasû vÿ mÿrmè èstehsal edÿn fabrè ka -ya ÷evèrdè. 9 mm-lèk avtomatèk sèstemlè “Kèllègèl ta pan -÷asû” da Nuru bÿyèn adû èlÿ baülûdûr. Tÿÿssöf kè, busèlah mÿhdud sayda èstehsal olunmuødur, hazûrdanömunÿsè Èstanbulda sèlah muzeyèndÿ saxlanûlûr.Èkèncè äönya möharèbÿsè ömumbÿøÿrè möharûbÿèdè. Bu dÿhøÿtlè möharûbÿ bÿzè mèllÿtlÿrèn èrqè vÿ dènèbaxûmûndan Yer özöndÿn tamamÿn sèlènmÿsènÿ yþ -nÿlmèødèr. Belÿ olduqda hÿr bèr dþvlÿt ancaq vÿ ancaq÷oxfÿndlè dèplomatèk ÿlaqÿlÿrlÿ, gèzlè vÿ qeyrè-rÿsmègþröølÿrlÿ bu bÿladan qurtara bèlÿrdè. Necÿ kè, bunuqardaø Törkèyÿ Cömhurèyyÿtè bacarûqla yapdû.200 mèn Törkön xèlaskarû vÿTuran÷ûlûq èdeyalarû...Èkèncè dönya möharèbÿsè dþnÿmèndÿ Nuru Paøa1941-cè èldÿ Ankaradakû alman bþyökel÷èsè Frans vonPapen èlÿ gþröømÿlÿr aparmûødûr. O, Törkèyÿdÿ Tu -ran÷û Hÿrÿkata gèzlè dÿstÿk verÿrÿk almanlarûn möttÿfèqlèyènèqazandû.1941-1942-cè èllÿr arasûnda Sovet ordusundan Al -manèyaya ÿsèr döøÿn ÿsgÿrlÿrèn sayû 5 mèlyonu ke÷ -mèødèr. Bunlarûn 1 mèlyon 700 mèn nÿfÿrè èsÿ 18-60yaø arasûnda olan mösÿlman Törklÿr èdè. Hÿmèn ÿsèrlÿrènbþyök bèr qèsmè möharûbÿnèn èlk qûøûndaca mÿhvedèldè. ßsèrlÿr è÷ÿrèsèndÿ olan mösÿlman Törklÿrèn vÿ -zèyyÿtlÿrè èsÿ daha acûnacaqlû èdè. Onlar ÿsmÿr vÿ sönnÿtlèolmalarûna gþrÿ yÿhudè sanûlaraq ènsanlûüa sûümayanvÿhøèlèklÿrlÿ mÿhv edèlèrdèlÿr. Xösusèlÿ dÿ 600mèn törköstanlû ÿsèrèn 400 mènè bu yanlûølûqlarûn qurbanûolaraq mÿhv edèlmèødèr.Törk ÿsèrlÿrèn yanlûølûq nÿtècÿsèndÿ qûrûlmasû xÿ -bÿrènè 1943-cö èldÿ Øÿrq Èølÿrè Nazèrlèyèndÿ tÿrcömanlûqedÿn, mèllèyyÿtcÿ görcö olan Georq Maqalov Al ma -nèyanûn Mönèh øÿhÿrèndÿ olan mÿøhur Nuru Paøayabèldèrmèødè. Bu xÿbÿrè alan Nuru Paøa èlk möstÿqèl Azÿr -baycan hþkumÿtènèn malèyyÿ nazèrè ßbdöl ßlè ßmèr -canûn oülu Fuad ßmèrcanla (möharûbÿdÿn sonra Tör -kèyÿnèn Berlèn sÿfèrlèyèndÿ Mÿtbuat Attaøesènèn rÿh -bÿrè) bèrlèkdÿ Törkèyÿ vÿ Almanèya sÿlahèy yÿt lè lÿ rènèhÿ rÿkÿtÿ gÿtèrmÿyÿ mövÿffÿq olumuødur. Nuru Pa -øanûn ÿsaslû söbutlarû vÿ øÿxsè tÿøÿbbösö èlÿ apa rûlandanûøûqlarûn nÿtècÿsè olaraq saü qalan 200 mèn Törkÿsèrè þlöm döøÿrgÿlÿrèndÿn qurtulur. Xÿstÿlÿr hos -pètallara yerlÿødèrèlèr, qalan ÿsèrlÿr èsÿ daha yaxøû dö -øÿrgÿlÿrÿ gþndÿrèlèrlÿr.Nuru Paøa Azÿrbaycanû xèlas edÿn Osmanlû or -dusunun komandanû olduüuna gþrÿ Qafqaz Törklÿrèvÿ Törköstan Törklÿrè özÿrèndÿ bþyök nöfuz sahèbè èdè.Buna gþrÿ dÿ, Nuru Paøa Törk ÿsèrlÿrèndÿn tÿøkèl olunacaqMèllè legèonlarûn yaradûlmasûnû vÿ bu legèonlarûTörk÷ölök èdeyalarû ÿtrafûnda bèrlÿødèrmÿyè döøö nör -dö. Nuru Paøa Törkèyÿ èlÿ bèrlÿøÿcÿk dègÿr Törk xalq -larûnûn, èlk olaraq Törkèyÿ sÿrhÿdlÿrènÿ yaxûn yaøayanAzÿrbaycan Törklÿrè vÿ Törkmÿnlÿr oldu üu nu döøö nÿ -rÿk sonradan, Tatarûstana qÿdÿr uzanan Törk xalqla rû -nûn bötönlÿøÿcÿyènÿ ömèdlè èdè.Hÿmèn dþnÿmlÿrdÿ Nuru Paøa Bèrèncè dönya mö -harèbÿsè zamanû yaxûn dost olduüu Almanèyanûn ke÷ -mèø Moskva bþyökel÷èsè Kont Øulenberq èlÿ bèrlèkdÿBèrèncè äönya savaøûnda ètèrdèklÿrènè èndè ger÷ÿklÿø -dèrmÿk ö÷ön hÿrÿkÿtÿ ke÷mèødèlÿr.1943-cö èlèn yayûnda Nuru Paøa èlÿ gþröøÿn Al ma -nèya Xarècè Èølÿr Nazèrlèyènèn Törkèyÿ sektoruna cavabdehErnst Voermann Almanèyada Øÿrqè Törköstan SSordusunun yaradûlmasûna razûlûq verdè.Lakèn Nuru Paøanûn mèllè èdeyalarûnûn hÿyata ke÷ -mÿsènÿ almanlar sonradan razû olmamûødûlar. NuruPa øa Almanèyadakû èølÿrè haqqûnda Törkèyÿdÿkè Törk -÷ö fèkèr hÿrÿkatûnûn þndÿrlÿrèndÿn olan Reha OüuzTörkkana bunlarû demèødè: “Almanlar mÿnÿ Törk kþ -nöllö bèrlèklÿrènèn baøûna ke÷mÿyèm ö÷ön tÿklèflÿ mö -racèÿt etdèlÿr. Mÿn almanlara bèr ÿsas øÿrtèmè bèl dèr -dèm kè, ÿgÿr almanlar möharûbÿnè qalèb baøa vurarsa,sovet èøüalû altûndakû Törk mÿmlÿkÿtlÿrènÿ möstÿqèllèkverÿcÿklÿrènè dönyaya elan etsènlÿr. Almanlar bu øÿrtèmÿtÿrÿddödlÿ yanaødûqlarû ö÷ön mÿn bu tÿklèfè rÿddetdèm”.×ox tÿÿssöf kè, almanlarûn dönya özÿrèndÿ øÿrèksèzaüalûq etmÿk xölyasû bu èdeyaya mane oldu. ßgÿrbu øÿrtlÿr qÿbul olunsaydû yöz mènlÿrlÿ Törk ÿsgÿrèalmanlarla ÷èyèn-÷èyènÿ ruslara qarøû vuruøaraq, ètèrèlmèø,par÷alanmûø vÿ kè÷èlmèø Törk torpaqlarûnû ye -nèdÿn bötþvlÿødèrmÿk uürunda bþyök fÿdakarlûqlar vÿqÿhrÿmanlûqlar gþstÿrÿcÿkdèlÿr.Buna baxmayaraq, alman ordusunda mèllè legèon-ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:435