Türkeli Dergisi 4. sayı - turan-sam

ìÿñèíÿ èúàçÿ âåðèëèðäè. Îä äöøìÿíèí öðÿéèíäÿ áö òöíêèí-êöäóðÿòè, äöøìÿí÷èëèê ùèññëÿðèíè, ãàðà ãöââÿëÿðè ìÿùâåäèðäè. Øàìàíëàð äà àéèíÿ áàøëàìàçäàí ÿââÿë äöí -ãöðö, àéàããàáûíû îúàüûí òöñòöñöíÿ âåðèðäèëÿð. Èíàìàýþ ðÿ, îúàüûí òöñòöñö ãàðøûäàêû øÿð ãöââÿëÿðëÿ äþéöøäÿøàìàíà âÿ äöíãöðöíÿ ýöú âåðèð.Øàìàíëàðûí ìöõòÿëèô õÿñòÿëèêëÿðè îäëà ìöàëèúÿ åò -ìÿëÿðè, õÿñòÿíè îäóí öñòöíäÿí êå÷èðìÿëÿðè, îúàüûí áà -øûíà ôûðëàòìàëàðû, þç áÿäÿíëÿðèíäÿêè øÿð ãöââÿëÿðèòÿìèçëÿìÿê ö÷öí êþçöí öñòöíäÿ àéàãéàëûí ýÿçìÿëÿðèâÿ íÿùàéÿò, õàëãûìûçûí Íîâðóç áàéðàìû âàõòû òîíãàëöñòöíäÿí àòûëìàñû îäóí ñàôëàøäûðûúû ãöââÿñèíÿ èíàìëàáàüëûäûð. Áó àäÿò êþùíÿ èëäÿí úàíûìûçà éûüûëàí àüðûàúûäàíòÿìèçëÿíìÿê, éåíè èëÿ, éÿíè òîíãàëûí î òàéûíàñàü ëàì, òÿìèç ãÿäÿì ãîéìàã àðçóñóíäàí èðÿëè ýÿëèðâÿ ñþçñöç êè, ãÿäèì èíàìûí èçëÿðèíäÿíäèð.Îäóí ïàêëàøäûðûúû, ñàôëàøäûðûúû âÿ òÿìèçëÿéèúè ãöâ -âÿñèíÿ èíàìûí èçëÿðèíÿ òàðèõè ìÿíáÿëÿðäÿ äÿ ðàñò ýÿëèíèð.È.Êàôåñîüëóéà âÿ ß.Úÿôÿðîüëóéà èñòèíàä åäÿí Ïðîô.Äð.Àáäóëùàëóê Ì.×àé äà þçöíöí «Òöðê Åðýåíåêîíáàéðàìû Íåâðóç» (1991) êèòàáûíäà áó ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëûéàçûð êè, Áèçàíñ èìïåðàòîðëàðûíäàí îëàí Æèñòèíèí åë÷èñèÇåìàðêîñ 568-úè èëäÿ Ýþé Òöðêëÿðèí éàíûíà åë÷è ñèôÿòèëÿýåòäèéè çàìàí Òöðêëÿð åë÷è ùåéÿòèíè áþéöê òîíãàëëàðûíàëîâëàðû öçÿðèíäÿí êå÷èðÿðÿê éàìàí ðóùëàðäàí, øÿðãöââÿëÿðäÿí òÿìèçëÿìèøëÿð. Êóìàíëàðà åë÷èëèê ìÿãñÿäèëÿýåòäèéè çàìàí Êóìàí ùþêìäàðû Áàòàíûí ñàðàéûíäàãÿáóë åäèëìÿäÿí þíúÿ Ïëàíî äå Êàðïèíè âÿ åë÷èëèêùåéÿòè äÿ èêè òÿðÿôäÿí ýóð éàíàí òîíãàëëàðûí àðàñûíäàíêå÷èðèëÿðÿê øÿð ãöââÿëÿðäÿí òÿìèçëÿíìèøëÿð.Ê.Èíîñòðàíòñåâÿ ýþðÿ, Òöðêëÿðèí ùþêìäàðû èëèí ìö -ÿé éÿí áèð ýöíöíäÿ áþéöê áèð òîíãàë ãàëàòäûðàð, ãóðáàíëàðêÿñäèðÿð, àëãûøëàðëà áþéöê áèð áàéðàì êå÷èðÿðäè.Ãàëàíàí îúàüûí, òîíãàëûí àëîâó ýþéëÿðÿ éöêñÿëÿíäÿ,îíóí ðÿíýè èëÿ ýÿëÿúÿêäÿ áàø âåðÿ áèëÿúÿê áÿçèùàäèñÿëÿðäÿí âÿ îíëàðûí íÿòèúÿëÿðèíäÿí õÿáÿð òóòà áè -ëèðäèëÿð. ßýÿð àëîâ éàøûëäûðñà, èëèí áÿðÿêÿòëè âÿ éàüìóðëóîëàúàüû äöøöíöëöðäö. Àü ðÿíýëè àëîâ ãûòëûã ÿëàìÿòèèäè. Àëîâóí ñàðû îëìàñû õÿñòÿëèê îëàúàüûíà, ãàðà ðÿíýÿáîéàíìàñû èñÿ ùþêìäàðûí þëöìöíÿ âÿ éà óçàã ñÿôÿðÿýåäÿúÿéèíÿ èøàðÿ èäè. Ãûðìûçû ðÿíýÿ áîéàíàí àëîâóíäèëëÿðè ñàâàø îëàúàüûíäàí õÿáÿð âåðèðäè. ×èí ãàéíàãëàðûíäàíàëûíàí ìÿëóìàòà ýþðÿ èñÿ, ðÿíýèíäÿí àñûëûîëìàéàðàã, ÿýÿð ìûçðàãëàðûí óúóíäà àòÿø ïåéäà îëóðñà,áó, ãàðøûäàêû ñàâàøûí óüóðëà íÿòèúÿëÿíÿúÿéèíäÿíõÿáÿð âåðèð. Ý.Èíîñòðàíòñåâ «áó õÿáÿðèí àèä îëäóüóóëóñóí Òöðê óëóñó îëìàñû ÷îõ ìöìêöíäöð» äåìÿêëÿîäëà ôàëà áàõìàíûí, ÿñàñÿí, Òöðêëÿðÿ àèä îëäóüóíóáèð äàùà âóðüóëàìûøäûð.Áöòöí áó ìèñàëëàð áèð äàùà ñöáóò åäèð êè, îäóí øà -ìàíèçìäÿí ýÿëÿí òÿìèçëÿéèúè ýöúöíÿ èíàì òÿê ñàäÿèíñàíëàð àðàñûíäà äåéèë, åéíè çàìàíäà ùàêèì äàèðÿëÿðäÿäÿ ýåíèø éàéûëìûø, ùÿòòà äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðäÿáåëÿ þçöíÿ éåð àëìûøäûð. ×öíêè ãÿäèì äþâðëÿðäÿòàéôà áàø÷ûñû îëàí øàìàíëàð ñîíðàëàð äþâëÿò÷èëèêÿíÿíÿëÿðèíèí èíêèøàô åòäèéè çàìàíëàð þç éåðëÿðèíè ùþê -ìäàðëàðà âåðñÿëÿð äÿ, äþâëÿòäÿêè ìÿñëÿùÿò÷è, êàùèí,ôàëà áàõàí, ìöàëèúÿ åäÿí, äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè òÿäáèðëÿðèéþíëÿíäèðÿí, òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíÿ òÿñèð åäÿ áèëÿí øÿõñêèìè þç ôóíêñèéàëàðûíû ãîðóéóá ñàõëàìûøäûëàð.Ìåêñèêàäà, Àâñòðàëèéàäà, Àôðèêàäà, Àìåðèêàäàêûãû çûë äÿðèëè ùèíäóëàð àðàñûíäà äà òÿìèçëÿéèúè, ïàêëàøäûðûúûáèð ãöââÿ êèìè ñàéûëìàñû áèð äàùà îä êóëòóíóí èí -ñàíëàðûí èëêèí èíêèøàô äþâðëÿðèëÿ äàùà ñûõ áàüëû îëäóüóíóýþñòÿðèð. Àâðîïàäàêû îä áàéðàìëàðûíäàí áÿùñ åäÿíÚåéìñ Ôðåçåð éàçûð: «Òà ãÿäèì çàìàíëàðäàí Àâðî -ïà äà áåëÿ áèð àäÿò âàð: èëèí ìöÿééÿí ýöíëÿðèíäÿ êÿíäëèëÿðòîíãàëëàð ãàëàéûð, îíëàðûí ÿòðàôûíäà ðÿãñ åäèð âÿ éàöñòöíäÿí òóëëàíûðëàð». Îäëà, àòÿøëÿ áàüëû Øèìàëè Àâ ðî -ïàäà êå÷èðèëÿí áèð ÷îõ áàéðàìëàðûí êþêöíöí õðèñòèàíëûãäàíÿââÿëêè äþâðëÿðÿ àèä îëäóüóíó éàçàí Ú.Ôðåçåðàéðû-àéðû éåðëÿðäÿ áó áàéðàìëàðûí ìöõòÿëèô âàõòëàðäàêå÷èðèëäèêëÿðèíè äÿ ãåéä åäèð. Áåëÿ áàéðàìëàðà Ôðàí ñà -íûí øèìàëûíäà, Àë ìà íèéàíûí áèð ÷îõ éåðëÿðèíäÿ ðàñò ýÿ -ëèíÿí Áþéöê Ïîñò (îðóú) àòÿøëÿðèíè, êàòîëèêëÿðäÿ ãåéäîëóíàí Ïàñõà îä ëàðûíû, Øîòëàíäèéàíûí øèìàë òÿðÿôèíäÿéàéûëàí Áåëòàí îä ëàðûíû âÿ áàøãàëàðûíû ìèñàë ýþñòÿðìÿêîëàð. Ú.Ôðå çåðÿ ýþðÿ, áó áàéðàìëàðûí êå÷èðèëìÿñèçàìàíû îääàí èñòèôàäÿ ÿñàñÿí îíóí òÿìèçëÿéèúè ãöâ -âÿñèíÿ èíàìäàí èðÿëè ýÿëèð. «Áöòþâëöêäÿ òîíãàë àéèíëÿðèíèíòÿìèçëÿéèúè íÿçÿðèééÿñè äàùà ùÿãèãÿòÿóéüóí âÿÿñàñëû ýþðöíöð, íÿèíêè Ýöíÿøëÿ áàüëûëûüû êèìè îíà çèääíÿçÿðèééÿ». Áó äà, òÿáèè êè, ãÿäèì äþâëÿðäÿí ýöíöìöçÿúÿíîä êóëòó èëÿ áàüëû àéèíëÿðè, àäÿòëÿðè ãîðóéóáýÿòèðÿí øàìàíëàð âÿ øàìàí÷ûëûãëà äàùà ÷îõ áàüëûäûð.Øàìàíèçìè áÿøÿðèééÿòèí áöòöí äèíëÿðèíäÿí, òèááè âÿïñèõîëîæè ôÿíëÿðèíäÿí ãÿäèì ñàéàí ÀÁØ àëèìè, ïñèõîëîãóÐîúåð Óîëø ÿñðëÿð áîéó äèëëÿðèí, äèíëÿðèí âÿ èúòèìàèùÿéàòûí áó ãÿ äÿð äÿéèøìÿñèíÿ áàõìàéàðàã øàìàíòÿúðöáÿñèíèí, äåìÿê îëàð êè, äÿéèøìÿäÿí ýöíöìöçÿúÿíýÿëäèéèíÿ ùåéðÿò åòìÿéÿ âÿ Ñèáèðäÿ, Øèìàëè âÿ Úÿ íóáèÀìå ðèêàäà, Àâñòðàëèéàäà, Àôðèêàäà èëêèí ôîðìàñûíû ãî -ðóéóá ñàõëàéàí, ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿ äàíûøàí øàìàíëàðûí(õàì, ÷àì, ãàì, êàì, øàìàí, ïîðõàí, øåøåí âÿ ñ.) îë -ìàñûíäàí øàìàíèçìèí ÿí àçû èéèðìè ìèí èë ÿââÿë éà -ðàíäûüû ãÿíàÿòèíÿ ýÿëèð.Äåéèëÿíëÿðäÿí ÿëäÿ îëóíàí íÿòèúÿ áèð äàùà ñöáóòåäèð êè, îäóí, îúàüûí, òîíãàëûí þíÿìëè éåðè îëàí Íîâ ðóçáàéðàìû øàìàíèçìèí Èñëàì àëÿìèíäÿ éàøàéàí èç ëÿ -ðèíäÿíäèð.ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:443