Türkeli Dergisi 4. sayı - turan-sam

ðàéîíó éåðëÿøèð. Ìÿùç áó Êàìè÷å àäûíû Ñòðàáîí áÿ -çÿí Êàìèñåíà, áÿçÿí äÿ éàíëûø îëàðàã Êàìáèñåíà êè -ìè âåðèð. Ñòðàáîí éàçûð êè, Êàìáèñåíàäà (ÿñëèíäÿ Êà -ìèñåíà îëìàëûäûð) åðìÿíèëÿð èáåð âÿ àëáàíëàðëà ãîíøóäóð.Áàøãà áèð éåðäÿ ãåéä åäèð êè, Ôàâåíà (Ôà íåíà),Êîìèñåíà, Îðõèñòåíà Àðìåíèéà áþëýÿëÿðèäèð. «Êàì -áèñåíà Åðìÿíèéÿ áþëýÿñèäèð» äåéÿí Ñòðàáîíóí éàíûëäûüûíûâÿ Êàìáèñåíàíûí Àëáàíèéà âèëàéÿòè îëäóüóíóÀ.Ù.Ùàêîïéàí äà ãåéä åäèð.Ãàðãàð áÿéëèéèëÿ Õÿçÿð àðàñûíäàêû ÿðàçèëÿð ãàéíàãëàðäàÊàñïèàíà êèìè âåðèëìèøäèð. Êàñïèàíàíûí ñîíðàëàðÁàëàñàêàí àäëàíìàñû âÿ áóðàäà Áèëÿñóâàð éåðàäûíûíîðòàéà ÷ûõìàñû äà äèããÿòè ÷ÿêèð. Àðàç ÷àéûíûí ùÿðèêè òÿðÿôèíäÿêè Ìóüàíû ÿùàòÿ åäÿí Áàëàñàêàí àäûíûáÿ çè àðàøäûðûúûëàð ùóí âÿ ñàãà áîéëàðû èëÿ áàüëàéûð.Êàñïè áîéëàðûíûí àäûíû ÿêñ åòäèðÿí Êàñïèàíà ùàé ãàéíàãëàðûíäàÊàñáê//Êàçáê øÿêëèíäÿ êå÷èð.Ñòðàáîíóí âåðäèéè áèëýèéÿ ýþðÿ, ì.þ. ÛÛ ÿñðäÿ Åð -ìÿ íèéÿäÿ ùàêèìèéÿòè ÿëÿ àëàí Àðòàøåñ ìèäèéàëûëàðûí(Àçÿðáèãàí) Êàñïèàíà áþëýÿñèíè çÿáò åòìèøäè. Áàøãàáèð éåðäÿñÿ Ñòðàáîí éàçûð: «Êàñïèàíà Àëáàí þëêÿñèíÿàèääèð». Ýþðöíäöéö êèìè, éàçàð áèðè Àçÿðáèãàí, äèýÿðèñÿÀëáàí åëèíäÿ îëàí èêè Êàñïè áþëýÿñèíäÿí äàíûøûð.Àðòàøåñ àëáàíëàðûí äåéèë, ìèäèéàëûëàðûí Êàñïè áþëýÿñèíèòóòìóøäó, áó áþëýÿ Õÿçÿð éàõàñûíäà éîõ, Àçÿðáè ãà -íûí ãóçåé-áàòû áþëýÿñè êèìè Åðìÿíèéÿ þëêÿñèíèí éàõûíëûüûíäàèäè.Ùàéëàðûí áþëýÿëÿð öçðÿ ùÿðáè ãöââÿëÿðèíÿ àèä ñÿ -íÿä äÿ 3 ìèí àòëûñû îëàí Êàñïè êíéàçû Ýþýÿð (Ãîãàð)áþëýÿñèíÿ àèä ãðóïäà âåðèëèð. ßââÿëà, ìÿðçáàíëûã äþâ -ðöíÿ àèä îëàí áó ñÿíÿääÿ àäû êå÷ÿí Êàñïè Õÿçÿð äÿ -íèçè òÿðÿôäÿêè Êàñïè (Êàñïèàíà) îëà áèëìÿçäè, ÷öíêè ùàééàçàðëàðûíûí þçëÿðè äÿ äåéèð êè, ùÿìèí ÷àüäà äîüóäàêûÊàñïèàíà Åðìÿíèéÿéÿ àèä äåéèë. Èêèíúèñè äÿ, äî üóäàêûáþéöê Êàñïè âèëàéÿòèíèí î ãÿäÿð àç àòëûñû îëà áèëìÿçäè.Áåëÿëèêëÿ, ñÿíÿääÿ Êàñïè àäëû êè÷èê áèð áþë ýÿíèí ùÿðáèãöââÿñè âåðèëìèø âÿ î áþëýÿ Ýþýÿðÿ éàõûí îëäóüóíäàíåéíè ãðóïà äöøìöøäöð. Ìÿùç âàõòèëÿ Àðòàøåñèí Èáåð âÿÀçÿðáèãàí åëëÿðèíäÿí ãîïàðäûüû òîðïàãëàðû Ñòðàáîí áèðáèðèíÿéàõûí áþëýÿëÿð êèìè âåðìèøäèð.Éóõàðûäà äåéèëäèéè êèìè, êàñïèëÿð éàëíûç Õÿçÿðéàõàñûíäà äåéèë, Ýöíåé Ãàôãàçûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿéàøàìûøëàð. ßùÿìÿíè ÷àüûíäà èìïåðèéà ñàòðàïëûãëàðàáþëöíÿíäÿ êàñïèëÿð ãÿäèì Àçÿðáàúàíûí ùÿìýöíåéèíäÿ ÕÛ ñàòðàïèéàäà, ùÿì äÿ ãóçåéèíäÿ Õ ñàòðàïèéàäàéåð òóòóðäó. Òàðèõ÷èëÿð Ñòðàáîíóí êàñïèëÿðùàããûíäà äåäèéè áàøãà áèð ôèêðè äÿ éàíëûø éîçóðëàð,ýóéà î, êàñïèëÿðèí «íéóí àôàíåñ» (èíäè éîõ îëóá) îëäóüóíóéàçìûøäûð. Äîüðóäóð, éàçìûøäûð, ëàêèí êàñïèëÿðäÿíèíäèêè çàìäà äàíûøàí éàçàð ùÿìèí äåéèìèí «éîõîëìàã» àíëàìûíû äåéèë, êîíòåêñòÿ ýþðÿ «øþùðÿòñèç»àí ëàìûíû èøëÿòìèøäèð. Áåëÿ êè, Ñòðàáîíóí âàõòûíäà ÿâ -âÿë êè øþùðÿòèíè èòèðÿí êàñïè áîéëàðûíäàí àíòèê ÷àü éà -çàðëàðû (Áþéöê Ïëèíèé, Äèîíèñè Ïåðèåýåò, Êëàâäèé Ïòî -ëåìåé) ìþâúóä òîïëóì êèìè ùÿëÿ Ñòðàáîíäàí ñîíðàáèð-èêè ÿñð äÿ áÿùñ åòìèøëÿð.Áèð ÷îõ óçìàíëàð, þçÿëëèêëÿ Àëáàí åëèíèí úîüðàôè ñû -íûðëàðûíû âÿ åòíèê òÿðêèáèíè àðàøäûðàí òÿäãèãàò÷ûëàð, àäÿ -òÿí êàñïè áîéóíóí éàëíûç áèð áþëýÿäÿ éàøàäûüûíû ýö -ìàí åäèð âÿ ãÿäèì ãàéíàãëàðäà êàñïèëÿðèí áèð-áèðèíäÿíàðàëû áþëýÿëÿðäÿ âåðèëìÿñèíè éàíëûø ñàéàðàã, ãÿ -äèì éàçàðëàðûí âåðäèéè áÿëýÿíè «äöçÿëòìÿê» èñòÿéèðëÿð.Ùàëáóêè ùÿð ùàíñû áèð áîéóí þëêÿ äàõèëèíäÿ âÿ éà ãîí -øó þëêÿäÿ ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðäÿ éàøàìàñû òÿáèèäèð. Îíàýþðÿ äÿ ãÿäèì éàçàðëàðû ãûíàìàã äåéèë, îíëàðûí âåðäèéèèíôîðìàñèéàéà ùÿññàñ éàíàøìàã ëàçûìäûð. Áó èðàäãÿäèì Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíÿ ñÿïÿëÿíìèøêàñïè áîéëàðû èëÿ áàüëû âåðèëìèø áÿëýÿëÿðÿ äÿ àèääèð,÷öíêè êàñïèëÿðèí èçè áöòþâ Ýöíåé Ãàôãàçäà âàðäûð.Àíòèê äþâð òàðèõ÷èëÿðè êàñïè áîéëàðûíû Õÿçÿðèí ýö -íåé éàõàñûíäà (Åëáðóñäà Êàñïè ãàïûñû) âÿ áàòû éàõàñûíäàÀñòàðà-Äÿðáÿíä àðàñûíäàêû ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðäÿãåéä åäèð, Êàñïèàíà áþëýÿñèíè èñÿ ÿñàñÿí èíäèêè Ìó -üàí-Òàëûø áþëýÿñèíäÿ âåðèðëÿð. Êëàâäè Ïòîëåìåé êàñïèàäëû áîéëàðûí ùÿì Àçÿðáèãàíûí (Ìàäàíûí) Åðìÿíèéÿéÿéàõûí áàòû áþëýÿñèíäÿ éàøàäûãëàðûíû ãåéä åäèð, ùÿìäÿ Ìàäàíûí äîüó áþëýÿñèíäÿí Ïàðò þëêÿñèíÿ ýåäÿíéîëóí Êàñïè ãàïûñûíäàí êå÷äèéèíè ýþñòÿðèð. Òèôëèñäÿíáàòûäà Êàñïè ðàéîíó âÿ áóðàäà àðõåîëîæè áÿëýÿëÿðÿýþðÿ ì.þ. Û ìèíèëèí îðòàëàðûíäàí éàøàéûø éåðè îëàí Êàñ -ïè øÿùÿðè âàðäûð. Áóýöí àçÿð Òöðêëÿðè éàøàéàí ùÿìèíøÿùÿðèí àäû Èñëàìþíúÿñè ãàéíàãëàðäà äà Êàñïè øÿêëèíäÿêå÷èð. Ýöðúö ãàéíàãëàðûíäà ýþñòÿðèëèð êè, êàðòëè ÷àðûÀðñóê ì.þ. Û ÿñðèí ñîíóíäà Êàñïè øÿùÿðèíè òóòìóøäó.Áó ãàéíàãëàðà ýþðÿ, «Áþéöê Êàñïè» øÿùÿðè ÿòðàôäàêûÀñïè, Êàñïè âÿ Óïëèñòñèõå ãàëàëàðû èëÿ ìöäàôèÿ îëóíóðäó.Éåíÿ ùÿìèí ãàéíàãëàðà ýþðÿ, ãÿäèì Êàðòëèäÿ èøëÿíÿíäèëëÿð àðàñûíäà õÿçÿð äèëè äÿ âàðäû âÿ Êàñïè éàõûíëûüûíäàêûÑàðêåë øÿùÿðèíäÿ áóíòöðê áÿéèíèí éåðëÿøäèðäèéèùóíëàð Áþéöê Èñêÿíäÿðëÿ âóðóøóá øÿùÿðè òÿðê åò -ìèøäè. Èíäèêè Úàâàõåòèéà áþëýÿñèíäÿ Àõàëêàëàêè éàõûíëûüûíäàäà Û ÿñð ðóìëàðûí Òàáóëà Ïåóòèíãåðèàíà õÿðèòÿñèíäÿýþñòÿðèëÿí Úàñïèàå (Êàñïè) ìöàñèð Õîñïèìÿíòÿãÿñè âàðäû. Äèîí Êàññèíèí áó àäû Ùàñïè//Àñïèøÿê ëèíäÿ éàçäûüûíû ãåéä åäÿí É. À. Ìàíàíäéàí éàçûð:«Èíäèéÿ ãÿäÿð òàðèõè-úîüðàôè òÿäãèãàòëàðäà èçàù åäèëìÿéÿíáó ôîðìàíûí Ïåâòèíãåð õÿðèòÿñèíäÿêè Úàñïèàåèëÿ ìöãàéèñÿñè Ïîìïåéèí ëåýèîíëà 66/65 âÿ 65/64-úöèëëÿðèí ãûøûíû Ãîãàðåí âèëàéÿòèíèí Êöðãûðàüû áþëýÿñèíäÿãûøëàäûüûíû êèôàéÿò ãÿäÿð àéäûí òÿéèí åäèð».ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:463